2-р анги

ДАСГАЛ АЖЛЫН ДЭВТЭР Еðөíõий áîëîвсðîëыí суðгууëийí II àíгийí суðàгчдàд зîðиуëàв. Óëààíáààòàð õîò 2021 îí



ДАСГАЛ АЖЛЫН ДЭВТЭР Ерөнхий боловсролын сургуулийн II ангийн сурагчдад зориулав. Нэг дэх хэвлэл ХУДАЛДАЖ, БОРЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОНО. Óëààíáààòàð õîò 2021 îí

ННА-74.1 ДАА-372 Д-389 БШУЯ-ны захиалгаар, НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн санхүүжилтээр бүтээв. Зохиогчдын баг: Ахлагч: Ц.Дэлгэрсайхан Гишүүд: А.Оюунтунгалаг Д.Энхцэцэг Г.Бямбацэрэн Т.Энхтуяа А.Гантуул Б.Баярчимэг Д.Хишигжаргал А.Амардалай ЕБС-ийн багш: О.Нарантуяа Д.Үерцэцэг Туршилтыг зохион байгуулсан: Ц.Баясгалан Д.Ганчимэг Л.Уртнасан Редактор: О.Пүрэв Б.Эрдэнэчимэг Г.Бямбацэрэн Эхийг бэлтгэсэн: З.Ганхуяг Зураач: Т.Баярмагнай “Бест Колор Интернэшнл” ХХК-д эхийг бэлтгэж, хэвлэв. ISBN: 978-9919-503-32-1

ӨМНӨХ ҮГ Монгол Улсын Засгийн газар, Боловсрол, шинжлэх ухааны яам (БШУЯ)-аас цар тахлын үеийн онцгой нөхцөлтэй уялдуулан ЕБС-ийн хичээл сургалтыг зайны (теле) болон цахим хэлбэрт шилжүүлсэн билээ. Энэ цаг үед багш, сурагч, эцэг эхчүүдийн суралцахуйн хамтын ажиллагааг дэмжих, тэгш, хүртээмжтэй боловсролын үйлчилгээг хүүхэд бүрд хүргэхэд төрийн болон мэргэжлийн байгууллага, хамт олны дэмжлэг зайлшгүй чухал байна. Энэ цаг үед БШУЯ-ны захиалгаар НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн санхүүжилтээр МУБИС-ийн Багшийн сургуулийн багш, эрдэмтэн судлаачид энэхүү “Дасгал ажлын дэвтэр”-ийг боловсруулан, Та бүхэнд хүргэж байна. Уг дасгал ажлын дэвтэр нь монгол хэл, иргэний ёс зүйн боловсрол, хүн ба орчин, математик хичээл тус бүрээр агуулгыг бататгах, хоцрогдлыг арилгах зорилго бүхий дасгал, даалгавартай. Мөн дасгал ажлын дэвтрийн онцлог нь хүүхэд дасгал, даалгавраа гэр бүлийн гишүүдийн оролцоо, дэмжлэгтэй гүйцэтгэх тул тэдэнд зориулсан зөвлөмжтэй. Хүүхдийнхээ унших, бичих, бодох, суралцахуйг дэмжих, эерэг хандлага төлөвшүүлэхэд эцэг эх, гэр бүлийн гишүүдийн үүрэг чухал гэдгийг сайтар санаж, хамтран ажиллаарай. Таны хүүхдийн өнөөдрийн эзэмшсэн мэдлэг, чадвар, төлөвшил нь ирээдүйн бүтээлч сэтгэлгээтэй, оюунлаг, энэрэнгүй иргэн болохын үндэс юм. Гэр бүлийнхэн, хүү, охинтойгоо хамт дасгал ажлын дэвтрийг ажиллах явцдаа хүүхдийнхээ ангийн багшаас тусламж, дэмжлэг аваарай. Дасгал ажлын дэвтрийг боловсруулахад Улаанбаатар хот болон орон нутгийн сурагч, эцэг эх, багш нараас санал асуулга, судалгаа авч, туршилтыг богино хугацаанд, амжилттай зохион байгуулж, хамтран ажилласан Боловсролын хүрээлэн, Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт, Нийслэлийн боловсролын газрын мэргэжилтнүүдэд талархал илэрхийлье. Дасгал ажлын дэвтрийг богино хугацаанд боловсруулсан тул цаашид сайжруулахад та бүхний баримт нотолгоонд тулгуурласан санал үнэ цэнтэй байх болно. Иймд санал, хүсэлтээ МУБИС-ийн Багшийн сургуульд ирүүлбэл бид талархан хүлээн авна. Эрдэм номын цагаан буян дэлгэрэх болтугай. Зохиогчид 5

ЗӨВЛӨМЖ Таны II ангийн хүү, охины тань суралцахуйг дэмжих “Дасгал ажлын дэвтэр” бэлэн боллоо. Цаг үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж, таны хүү, охин өдөр тутам багшийн заавар чиглүүлгээр хичээллэж чадахгүй байгаа тул дасгал ажлын дэвтрийг гүйцэтгэхэд нь гэр бүлийнхэн нь тусалж, тайлбарлаж, хамтдаа хичээллээрэй. II ангийн хүүхдүүд цагаан толгойн үсгийнхээ нэлээд хэсгийг танхимын сургалтаар бус теле болон зайны хэлбэрээр үзсэн тул бие дааж унших, бичих чадвар харилцан адилгүй байна. Гэр бүлийн гишүүд Та бүхэн юуны түрүүнд дасгал ажлын дэвтрийн хуудасны доод хэсэг дэх зөвлөмжийг сайтар уншиж танилцаад дасгал, даалгавруудын зааврыг хүүхэдтэйгээ ярилцаж хийгээрэй. Дасгал ажлын дэвтрийг сурах бичиг, теле хичээл, ангийн багшийн даалгавартай уялдуулж, аль болох ачаалал өгөхгүйгээр хичээлийн агуулгыг бататгах, нөхөх, хоцрогдлыг арилгах зорилгоор хүүхдээ дэмжиж ажиллаарай. Хүү, охин тань тань шууд дэвтэртээ дасгал, даалгавраа тэмдэглэн хийж болохыг сануулаарай. “Иргэний ёс зүйн боловсрол” хичээл нь бусад хичээлээс нэлээд онцлогтой. Ёс зүй нь гэр бүл, хүмүүсийн өдөр тутмын харилцаа, үйл ажиллагааны явцад төлөвшдөг. Та бүхэн хүү, охиндоо үг, үйлдлээрээ үлгэрлэж, асуулт тавих, санаа бодлоо хэлэх, бие даан шийдвэр гаргаж сурах зэрэг боломжийг олгоорой. Дасгал ажлын дэвтрийн 75-76 дугаар хуудасны даалгаврыг уг дэвтрийн нийт агуулгын 50 хувиас багагүйг, 77-78 дугаар хуудасны даалгаврыг дэвтрээ бүрэн ажиллаж дууссаны дараа зөвхөн хүүхдээрээ бие даан хийлгээд, шугамын дагуу тасалж, ангийн багшид нь илгээнэ. Гэр бүлийнхэн багшаас хүүхдийнхээ дүн нэхэхээс илүүтэй хүү, охиноо ямар даалгаврыг чадаж байна, аль хэсэгт нь дэмжлэг хэрэгтэй байгааг асууж, ярилцан хамтарч ажилласнаар тэднийхээ суралцахуйг дэмжиж, тусалж чадна. Дасгал ажлын дэвтрийг хийх явцад хүү, охин тань өөрийгөө үнэлэхдээ бие даан хийж чадаж байгаа бол , бие дааж хийхэд зарим дасгал бэрхшээлтэй байгаа бол , дасгалуудын ихэнх нь зайлшгүй дэмжлэг хэрэгтэй байгаа бол дугуйлах гэх мэтээр өөрөөр нь тэмдэглүүлж, чадахгүй байгаа хэсэгт нь туслаарай. Энхрий бяцхан хүүхдүүд та нар минь өдөр бүр энэхүү дэвтрээсээ суралцаарай. Эцэг эх, асран хамгаалагч та бүхэн хүүхдэдээ идэвхтэй, урамтай, эрч хүчтэй хичээллэхэд нь туслаарай. Амжилт хүсье. 6

ÃÀÐ×Èà Монгол хэл 7 Иргэний ёс зүйн боловсрол 34 Хүн ба орчин 42 Математик 50 ÒÀÍÈÕ ÒÝÌÄÝà АЖИГЛААРАЙ БОДООРОЙ СОНСООРОЙ ХОЛБООРОЙ ЯРИЛЦААРАЙ БУДААРАЙ УНШААРАЙ ТОГЛООРОЙ БИЧЭЭРЭЙ ТУРШААРАЙ ХАМТРААРАЙ БҮТЭЭГЭЭРЭЙ 7

Миний танилцуулга Та хүү, охиноо өөрийнхөө тухай, гэр бүлийнхээ тухай бусдад танилцуулж бичихэд нь туслаарай. 8

Эгшиг, гийгүүлэгчээ ангилж чадна AБВ 1. Шүлгийг гүйлгэн уншаарай. Ямар эгшиг нөхөж унших вэ? МОНГОЛ ХЭЛ Арг лын утаа боргилс н у и Малчны г рт төрс н б э Атар хээр н тгаа Өлгий минь гэж санадаг аа... Ч.Чимэд 2. Нөхсөн эгшгээ бичээрэй. Ямар эгшиг дутуу байна вэ? байхгүй эгшиг. ... 3. Би монгол хүн өгүүлбэрийг бичээрэй. Ямар ямар эгшигт гийгүүлэгч байна вэ? Бичээрэй. 4. Зурлагыг ашиглан үсэг, дараа нь үг бүтээгээрэй. 5. Бүтээсэн үсгүүд ямар гийгүүлэгч вэ?  заримдаг гийгүүлэгч эгшигт гийгүүлэгч 6. Үсэгт байшин бүтээгээд, үсгээ тооцоолоорой. Ц Үсэгт ЖЯ байшин ЙМ 7 . + . ТЭ + 7 ЭГ+9 . + 2ТҮ + . ОГ = 35 Ъ . К Та хүүхэдтэйгээ хамтарч үндсэн эгшиг, АҮ туслах эгшиг, тэмдэг үсэг, эгшигт, заримдаг, онцгой гийгүүлэгч гэж 35 үсгээ ангилж, үсэгт байшин бүтээгээрэй. 9

AБВ Эр, эм үгийг ялгана 1. Эхийг уншаад, эм үгийн доогуур зураарай. Зураг зурлаа Зургийн хичээл орлоо. Би Цэнхэр ишгээ бас -г зурлаа. Бас -ыг зурах гэтэл ногоон өнгийн будаг байсангүй. Багш: Хөх, шар хоёр өнгийн будаг холиод үзээрэй гэлээ. Би Кроныг зурж чадлаа. 2. Үг бүтээн, ангилж бичээрэй. Ү А З К Н УГ Т ХО ӨӨ Ц ЭС РМ БМ Г НС ГХ НА ЭТ З А Р Д ...................... ...................... эр үг эм үг а, о, у э, ө, ү ...................... ...................... 3. Ишиг гэсэн үг бүтээн (н) ууд, (н) үүд аль тохирохыг залгаарай. Х ишиг ямар үг вэ?  ИГ ЧШ эр үг эм үг ИЭ Учир нь: Ишигнүүд гэхэд .................................................. У ............................................................................................ ............................................................................................ Залгаврыг зөв залгаж сурснаар эр, эм эгшиг орсон үгийг ангилж чаддаг болно. Хүүхдээ дүрэмчилж цээжлүүлэх бус нүдэлж тогтоон, зөв бичихэд нь анхаараарай. 10

Үгийг эр, эм үгээр бүлэглэж үеэлж чадна AБВ 1. Тохирох үгийг хайчилж, түргэн хэллэгийг бүтээж, наагаарай. Зургаан настай бурхи Зурманд зүүдэг Зуун модны Зүүн чихний 2. Түргэн хэллэгийн үгийг ангилж бичээрэй. .............. эм үг зургаан эр үг .............. э, ө, ү .............. а, о, у .............. .............. .............. .............. .............. .............. .............. .............. 3. Өгүүлбэрийг тодруулан бичээрэй. 4. Өгүүлбэрээс загварт тохирох үгийг сонгоорой. ою у н аа 5. Эхийг уншихдаа дараах дарааллаар уншаарай. а. бүхэлд нь унших б. асуултын дагуу сонгон унших в. төлөөлөн унших Хоёр илжиг Зэлүүд хээр амьдардаг | зэрлэг илжиг | гэрийн тэжээмэл илжгийг хараад | ойртон ирж, | бие нь гялгар цэвэрхэн, | бас амттай хоол иддэгийг нь хараад | түүний амьдралыг гайхан атаархдаг болжээ. | Нэгэн өдөр эзэн нь илжгэнд ачаа аччихсан, бас араас нь ташуурдан хөөж явахыг хараад зэрлэг илжиг: - Энэ амьдрал чинь атаархах амьдрал биш юм байна. Ингэж зовоод яах вэ? Харин би хээр талдаа өөрийн дураар дуртай зүйлээ хийгээд хүссэн үедээ амардаг. Энэ бол миний жаргалтай сайхан амьдрал гэж боджээ. 6. Асуултын дагуу гэрийнхэнтэйгээ ярилцаарай. • Зэрлэг илжгэнд тэжээмэл илжигний юу нь таалагдсан бэ? • Зэрлэг илжиг юугаараа тэжээмэл илжигнээс илүү байсан бэ? • Тэжээмэл илжигний ямар зан чамд таалагдсан бэ? Яагаад? • Чи үлгэрээс ямар сургамж авсан бэ? бурхи урхи гархи горхи 11

AБВ Үйл явдлыг дэс дарааллаар ярьж чадна 1. Зөв, хурдан уншаарай. жаргалан шоргоолж мөчир нисэж зууж хожим хазжээ өвдөж анчин 2. Зургийг ажиглаад, өгүүлбэр зохиогоорой. I II Шоргоолж ус уухаар гол руу ирэв. ............................................... III IV ............................................... ............................................... 3. Үлгэрт гарчиг өгч, гэрийнхэнтэйгээ ярилцаарай. 4. Үгийн сүлжээг ажиглаад, нөхөөрэй. Ямар гийгүүлэгч нөхсөн бэ?  Ш ЭГ ЗГ О . 5. Дутуу эгшигт гийгүүлэгчийг нөхөөрэй. ТА . ТАА РГЛ . . . . О О . Ж 6. Заримдаг гийгүүлэгчийн түлхүүр үгийг санаарай. Ц. 12

Болсон явдал, үлгэрийг үйл явдлын дэс дарааллаар нь ярина AБВэ 7. Үлгэрийг зөв дараалалд оруулан дугаарлаарай. аны хариу өдөртөө Агтны хариу жилдээ Аяганы хариу өдөртөө Агтны хариу жилдэ Аяг Шоргоолж анчны хөлийг хазав. Шоргоолж мөчир дээр гарч амь аврагдав. Нэгэн өдөр тагтаа Анчин тороо алдаж, анчны торонд оров. тагтаа нисэн одов. 8. Үлгэрийн үйл явдлын дарааллаар өнгө ялган будаарай. Гол руу ирсэн. Та хүүхэдтэйгээ өнгөрсөн болон Тороо алдсан. ирээдүйд болох үйл явдлын Мөчир дээр гарсан. тухай ярилцаарай. Усанд урссан. Мөчир шидсэн. Тагтаа харсан. Торонд орсон. Хөлийг нь хазсан. 13

AБВ Танилцуулга бичиж чадна 1. Ямар танилцуулга бичсэнээ эргэн санаарай. Хэнд? • ангийнхандаа, багшдаа, найздаа ... Хэний? (юуны?) тухай • гэр бүлийнхээ, найзынхаа, өөрийнхөө, ... 2. Танилцуулга хэрхэн бичихээ төлөвлөөрэй . Хэнд зориулан Хэний (юуны) тухай Хэрхэн бичих бичих бичих 1. .............................................. 2. .............................................. c найздаа c дүүгийнхээ тухай 3. .............................................. c ангийнхандаа c ах, эгчийнхээ тухай 4. .............................................. c номын санчид c нохойнхоо тухай c ................. c номын тухай c ........................ 3. Загварыг уншин, сонгож танилцуулгаа хийгээрэй. А. Найзынхаа тухай танилцуулаарай. Б. Үсгийн танилцуулга: A Миний найз бол Миний найзын сонирхол үсэг ................................ ................................ Найз маань Тэр .............................. Алтан номын үсэг А үсгээс эхэлнэ ................................ ........................................ Аав, ах гэхэд ордог А үсэг сургуулийн ............. чадна. Би найзынхаа ангид сурдаг. ......................................... . ..................бахархдаг. үсэг ..................................................... Би найзтайгаа хамтран ........................................ ..................................................... ........................................ ..................................................... . үсэг ..................................................... ..................................................... ..................................................... 4. Бяцхан ном хийж танилцуулгадаа ашиглаарай. 12 34 5 14

Үгийг асуултаар ангилж чадна AБВ 1. Шүлгийг цээжлээрэй. 2. Тодруулсан үгийг нүдлэн тогтоож бичээрэй. Уур үүл Уур үүл Уур үүл Тэнгэрт .............. Тэнгэрт хэвийнэ Удах ч үгүй Удах ч үгүй Дэлхийг ............. Дэлхийг шавшина Нүүсэн үүл Нүүсэн үүл Усаар .............. Усаар тургина Буусан газраа Буусан газраа Тосоор ................. Тосоор ундаална... (Т.Жамьянсүрэн) 3. Цээжээр бичихдээ яана? гэсэн асуултад хариулагдах үгнүүдийг нүдэлж бичээрэй. 4. Доорх асуултаар шүлгээс үгийг ялгаж бичээрэй. ....................... юу? ....................... ....................... юугаар? усаар ....................... юуг? ....................... ....................... 5. Дэлгэрүүлж бичээрэй. үүл юу? ямар? Ямар? шинж төрхийг асуухдаа, яав? ......... үүл үйл хөдлөлийг, юу? юм, үзэгдлийг ямар? яав? асуухдаа хэрэглэнэ. .............. үүл ............... ямар? юуг? яав? ................ үүл ......... ............. ямар? юуг? юугаар? яав? .............. үүл ......... ............... .............. 6. Үгийг хайчлан зөв байрлуулж, зүйр үг бүтээгээрэй. эрдэм юуг? ............ ............ далай ............. ............ ............ Та хүүхдэдээ, үгнүүдийг хайчлан зүйр үгийг гүйцээхэд нь туслаарай. Зүйр үг цээжлэн бичихэд яана? гэсэн асуултад хариулах үгийг нүдлэн тогтоож цээжлүүлээрэй. Дуслыг Дуулсныг хураавал хураавал 15

AБВ ж, ч, ш-ээр төгссөн эр үгэнд -ийг, -ийн залгаврыг залгаж бичнэ 1. Үгийг уншаарай, -ийг залгаж бичдэг ямар эр үг байна вэ? Бичээрэй. ботго анааш бамбарууш аалз шоргоолж 2. Бодлогыг бодоорой. Анаашийг хэмжье Анаашны биеийн өндөр 5м, харин хөлийн урт нь 185см, их биеийн өндөр 95см. Толгой хүзүүний урт нь хэд вэ? 3. -ийг -ыг аль үгэнд залгаж бичих вэ? Ялган будаарай. шоргоолж загас хавч халим шавж бамбарууш анааш тахь 4. Дүрмийг гүйцээн бичээрэй. .............. .............. эр үг – ж, ч, ш ...... .............. .............. .............. .............. 6. Үгийг зөв байрлуулаарай. бамбаруушийг хооллоно. хорхойгоор хооллоно. шанаган загасаар Баавгайн Хавчийг Үгнүүдийг ажиглан дүрэм зохиоход нь туслаарай. Та хүүхэдтэйгээ ж, ч, ш, г, и, ь -ээр төгссөн эр үгэнд эм үгийн -ийг, -ийн залгаврыг залган бичдэг тухай ярилцаарай. 16

Хэлний г, ь- ээр төгссөн эр үгэнд -ийг залгана AБВ 1. Үлгэрийг уншихдаа утгат хэсгээр нь харж, хурдан уншихыг хичээгээрэй. Уншсан хугацаагаа тэмдэглээрэй. Арслан, зээр хоёр Нэгэн өдөр | арслан маш их өлсөв. | Хоол хайж яваад | идээшилж байгаа зээрийг олж харжээ. | Тэгээд сэмхэн гэтсээр | дэргэд нь очоод | яг үсрэх гэтэл, | зээр гэнэт эргэн хараад: | - Сайн байна уу? Хайрт найз минь. | гэж эелдгээр мэндэлжээ. | Үүнийг сонсоод, арслан | ихэд ичиж, ой руугаа явав. | Тэр цагаас хойш | олон жил өнгөрчээ. Миний уншсан хугацаа: 2. Асуулт зохиож ярилцаарай. - ...................................... – Говьд болсон үйл явдал. Зээр тал хээрийн амьтан – Зээр эелдгээр мэндлэв. - ...................................... – Арслан ихэд ичив. – ................................... - ...................................... - Монголын тал хээрт арслан байгаа болов уу? 3. Үг нөхөж, өгүүлбэрийг гүйцээгээрэй. жил 365 хоногтой Нэг ....................... 12 ................ ....................... 31 ................ ....................... 60 ................ 4. жил, сар, хоног, цаг, минут, секунд үгийн алинд нь -ийг залгаврыг залгах вэ? ....................... секундийг -ийг ....................... ....................... ....................... 5. Ямар учраас -ийг бичсэнийг тайлбарлаарай. жилийг ............................................................................................ ...................... ............................................................................................ ...................... ............................................................................................ секундийг секундийг гэдэг үгийн у-г ү-тэй адилтган эм үгийн –ийг бичнэ. ...................... ............................................................................................ 6. Зөгийг зөв бичлэгтэй замаар явахад нь туслаарай. хонхоогниохйгоги,нйсонаг,ирсйыангр,, ыцсааг,ргицыйаг,гг,ыжөги,длөридийрйгиг,,йөсгде, рксуиенйкдуг,нисдйегикйугндыг Хүүхэд асуултад хариулж ярих төдийгүй, асуулт зохиож түүндээ хариулт авах дуртай байдгийг санаарай. Эх, үлгэр унших бүрд нь асуулт тавих, зохиолгох зэргээр харилцан ярилцаарай. 17

AБВ Үеэр зааглаж чадна 1. тахь, гөлөг, сурвалжлагч, тоть, морь, гараг, угж, багш, сурагч, багаж үгэнд -ийг залгаж, үеэр зааглан бичээрэй. ............... тахийг .............. -ийг ............... ............... .............. ............... .............. 2. Бичсэн үгээ үелээд, тоог нь бичин жишээрэй. < > = 1 үетэй 2 үетэй 3 үетэй 3. Бүтээсэн үгээ бүлэглээд, өгүүлбэр зохиогоорой. м өр өн юу? д та аг ямар? г ну аг т өн өр р хө өр з са ар 4. Дээрх үгээс тохирох үеийн бүтцийг сонгоорой . г эг гэ ээг э г г эгэг г эгээ 5. Үлгэрийг уншихдаа гарчгаас эхлэн, өнгө ялгасан хэсэг тус бүрд зогсолт хийн, асуулт тавьж, таамаглан уншаарай. Бариул Ямаа ишгэндээ шинэ байшин барив. Ишиг ирж үзээд “Болох байлгүй дээ” гэснээр барилгын ажил дуусав. .................................................................................................................................... Эргэн тойронд нь дахин дахин явж үзэхэд нь ишгэнд нэг л зүйл огт таалагдсангүй. .................................................................................................................................... “Энэ жаахан хаалганд ямар ч том муухай бариул бэ? Үзэмжгүй юм аа” гэсэн бодол төрөв.Тэгээд хаалганы бариулаа аваад хаячихжээ. .................................................................................................................................... Яг тэр үед нь ойгоос чоно гарч ирэв. .................................................................................................................................... Ишиг байрандаа орох гэсэн боловч онгойлгож чадсангүй. (Д.Давааням) 6. ойгоос, чоно гэсэн үгтэй адил үеийн бүтэцтэй үгийг эхээс ялган бичээрэй. Үгэнд хэдэн эгшиг байна түүний тоогоор үе байна, үе гийгүүлэгчээр зааглагдана гэдгийг ойлгуулаарай. Үлгэрийг таамаглаж ярихад яагаад? гэж асууж ярилцаарай. 18

Үгийг үеэр тасалж, шинэ мөрд шилжүүлнэ AБВ 1. Уншаад, үеэр зааглаарай. Шар тосыг шарж болдоггүй Хар усыг өрөмтүүлж болдоггүй Хайр элсийг нүхэлж болдоггүй 2. Ертөнцийн гурав дахь үгнүүдийн үеийг тодорхойлоорой. 4 1 үетэй . 2 үетэй . 3 үетэй 3. Гурван үетэй үгийг мөрд зөв шилжүүлэх хэлбэрийг олоорой . ө рөмтүүлж өрөм түүлж өрөмт үүлж өрөмтүүл ж 4. Түргэн хэллэгийг цээжлээрэй. Алаггүй 5. Үе ашиглан үг бүтээгээрэй. гэсэн үгийг хэдэн янзаар шинэ мөрд шилжүүлэх вэ? Ярилцаарай. 123 эр -нэг -гыг ү -вар -хэй зул -вээ -ний 6. Түргэн хэллэгээс ганцхан хэлбэрээр га -за -хан мөрд шилжүүлэх үгийг бичээрэй. 7. Загварыг ашиглан, өгүүлбэр бүтээгээрэй. 1 2 3 үр төлийг ..................... гэнэ. Та хүүхдэдээ мөрд багтахгүй бол дараагийн мөр лүү шилжүүлэн бичнэ гэдгийг ойлгуулаарай. Шилжүүлэхдээ үеэр таслан шилжүүлнэ. Үеийн зааг дахь гийгүүлэгчийн өмнүүр үелдэг. А мар 2 үе болох ч, мөрд шилжүүлэхгүй. Дан эгшгийг мөрийн төгсгөлд үлдээхгүй гэдгийг сануулаарай. 19

AБВ Унших хурдаа нэмж, хэлний г, хоолойн г-г ялган уншиж чадна дааг даага дааг даага дааг даага даага дааг дааг даага дааг дааг даага 1. Өнгө ялгасан утгат хэсгээр харж, хурдаа нэмж уншаарай. ДААГ ДААГА Алаг бяруу нь нэмнээгээ дааг Араар дүүрэн адуунд Ардаг даага нь эмээлээ дааг Алаг даага алга байна Атан тэмээ нь ачаагаа дааг Булаг чиглээд алаг даага Алдрай үрс нь үг дааг Бусгаж тоглоод бултаж давхижээ 2. Үгийн утгыг таамаглан ярилцаарай. Ярилцахдаа толь бичиг ашиглана уу. Тайлбарлах үгнүүд Миний тайлбар Толь бичгийн тайлбар нэмнээ .......................................... .......................................... ардаг муухай ааштай эмнэг, зөрүүд, эрхэлдэг атан тэмээ .......................................... .......................................... 3. Харьцуулан уншаарай. г алга алаг алаг алга булаг булга алга алаг ботго даага алга алаг бусаг бусга алаг алга ала 4. Нөхөж бичээрэй. Д . . . . ны уралдаан үзэв. ТҮРГЭН ХЭЛЛЭГ Борхон б . . . . буйлна. Алга байсан а . . . даага Ишиг х . . . . хоёр бог малын төл. Алаг бяруу борхон б . . . . Араг мөргөн ихэр х . . . . Тэрэг шөргөөнө Толь бичгийг ашиглаж сурах нь эх сурвалжтай ажиллаж сурахын эхлэл болно. Нэг нэг үгээр биш багцлан харж уншихад туслаарай. Бүлэг үгнүүдийг зөв дуудан уншиж сурахад нь дэмжээрэй. 20

Хурдаа нэмж, унших аргад сурна AБВ 1. Үеэр тасалж уншаарай. дав/хиж сай/хан ба/риг/дах а/вар/лаа 2.а. Мөр дэх үгийн тоог нэмэгдүүлж, хурдан уншаарай. БУГА (үлгэр) Нэг буга ус уугаад зогсож байхдаа усанд дүрсээ хараад, эвэр минь үнэхээр сайхан хөл минь арай л биш гэж бодон байтал, гэнэт арслан ирлээ. Буга дэгдэн давхиж ойд ортол, эвэр нь модонд тээглээд баригдах шахав. Буга магтсан эвэр минь гай болохыг шахлаа. Муухай гэж голж байсан хөл минь аварлаа хэмээн сая л ойлгожээ. 2.б. Та хүүхдийнхээ уншиж дууссан хугацаагаа будаарай 10 20 30 40 50 60 10 20 30 40 50 60 10 20 30 40 1 мин 2 мин тарвага ингэ булга азарга зоргол гөлөг ботго тугал унага хурга дорго ишиг аргаль нугас буга ? 3. Хоолойн г-тай үгийг уншсан үгнүүдээс ялган бичээрэй. ............... ............... га, го, гу, гы ............... ............... ............... ............... ............... ............... ............... ............... ............... ............... 4. Үгийг ялган бичээрэй. ??Ажил хийхэд ........................ хэрэгтэй. Аргал түүхэд ........................ хэрэгтэй. араг - арга Хоолойн г ардаа а, о, у, ы эгшигтэй байх ба дуудахдаа хэлний гүн угаар дуудна. Харин хоолойн г -ийн ард а, о гэсэн 2 ялгах эгшиг байна. Тиймээс арга - араг гэх мэтээр харьцуулан ялган уншихад нь туслаарай. Мөр ахих тутам мөр дэх үгийн тоо нэмэгдэж байгааг ажиглуулаарай. Энэ нь хүүхдэд нүдний дасгал болдог. 21

AБВ Утга ялгасан үгийг зөв уншиж, бичнэ 1. Үгийг уншаад, өгүүлбэрийг гүйцээж бичээрэй. ут|га Цана чаргаар гулгана. Өвлийн өвгөн цан хүүрэг татуулан у|таг ирнэ. о|лон Номын ............ тэнгэр мэт ол|но агуу, далай мэт гүн. Арцаар у............ хөв|нө хө|вөн Эрлийг сургаар ............ ............ үг хүндгүй бу|дан буд|на Нууранд завь ............ ........................................................ ........................................... Манан будан татсан хангайн уулс. 2. н (……………), г (….) ямар эгшгүүд байгааг тэмдэглээрэй. эрдэнэ хайрхан сонгино оготно хурдан хулгана ганган бударгана хөнгөн харгана 3. Зургийг ажиглаад, зөв үгийг сонгож уншаарай. Тэр үгээ хуулан бичээд, өгүүлбэр зохиогоорой. тооно тоон углуурга унь углуураг уна туураг хан туурга хана хошлон багана хошлоно баган Хэлний угийн н-ээс хэлний үзүүрийн н-ийг ялгаж, ард нь а, э, о, ө гэсэн ялгах эгшиг бичнэ. Ялгах эгшиг нэгдүгээр үеэс хойш орно. Дуудахдаа арын ялгах эгшгийг нь дуудахгүй, шууд хэлний үзүүрийн н дуудна. он-оно, о ялгах эгшгийг дуудахгүй. Үүнийг нь та анхаараарай. 22

Шүлгийг тод, хурдан уншиж чадна AБВ 1. Уншаад, үеийг зааглан зурж, эр эм үг аль нь болохыг холбоорой. на ча/цар/га/на эм үг но сонгино эр үг нэ гүзээлзгэнэ эр үг нө бөөрөлзгөнө эм үг 2. Жимснээс өөр төрлийн ургамлын нэрийг ялган нүдэлж бичээрэй. 3. Шүлгийг мөр мөрөөр харж, хурдаа нэмж уншаарай. Удаах бадгийг шад шадаар буюу хоёр мөрөөр нь харж уншина уу. ГҮЗЭЭЛЗГЭНЭ Бумбайсан бундгар Ногоохон навчинд Бумбайсан ягаан Нуугданхан байдаг Алим шиг бондгор Анхилуун үнэртэй Номинхон ойдоо Бултгананхан ургадаг Гүзээлзгэнэ жимс амттайхан даа Гүзээлзгэнэ жимс амттайхан даа 4. Уншаад, зууш хийх зөв дараалалд оруулаарай. Орц: 2 алим, 1 гүзээлзгэнэ, 1 жүрж, 1 нэрс, 100 грамм тараг Хийх дараалал Савандаа хэрчсэн жимсээ хийнэ. Таргаа жимсэн дээрээ Жимсээ хальсална. хийж хутгана. Бүх жимсээ шоо дөрвөлжин 1 Бүлээн усаар жимсээ хэлбэртэй хэрчинэ. угаана. 5. Үйл хөдлөлийг нэрлэсэн үгийг дарааллаар нь бичээрэй. 2 дугаар ангид үгийг зөв бичихдээ нүдэлж тогтоох аргыг түлхүү ашигладаг. Тиймээс хэлний үзүүрийн н-тэй нэр болоод үйл үгээр төрөлжүүлэн нүдэлж тогтоолгоорой. Тогтоосноо цээжээр зөв бичихэд нь туслаарай. 23

AБВ Давтан уншихдаа хэсэгчлэн харж, хурдаа нэмж уншина ха|р ан|даа|нууд хи|чээ|лээ|сээ зээр|гэ|нэ гоём|сог ү|зүүр|лэгч зо|риг|жуу|лан 1. Эхийг уншихдаа утгат хэсгээр нь зааглаж уншаарай. НОГООН ХАРАНДАА Зураач жаалхүүд | эгч нь өнгийн харандаа бэлэглэв. | Харин жаалхүүг хичээлдээ явсан хойгуур | ийм яриа болжээ. | Хар өнгийн харандаа, үзүүрлэгч хоёр: - Өнгийн харандаануудад баяр хүргэе. Та нар их азтай юм зоргодос аа. Жаалхүү их гоё зурдаг. Тэр хананд байгаа зургуудыг хар. Тэр байгаль дэлхийгээ зурах дуртай гэлээ. Гоёмсог цэнхэр харандаа: - Тэгвэл биднийг үзүүрлэ л дээ. Би цэнхэр тэнгэр, бас цэцгийн дэлбээ болмоор байна гэв. Шар харандаа: - Би ч бас алтан нар болмоор байна. Намайг үзүүрлээрэй гэлээ. Бусад харандаанууд зөвшөөрлөө. Гэтэл хамгийн сүүлд ногоон харандаа айж бэргэсээр гарч ирлээ. Үзүүрлэгч зоригжуулан: Тагт ургасан арц ногоон Тайгад ургасан хуш ногоон Талд ургасан зээргэнэ ногоон гээд ертөнцийн гурвыг шүлэглэн хэллээ. Тэгтэл ногоон харандаа: - Намайг орхи, чамаас бусад харандааны зоргодос үнэртэж байна. Би үзүүрлүүлэхгүй гэж онгиров. Үзүүрлэгч хүчилсэнгүй орхилоо. Жаалхүү ирж, өнгийн харандаагаараа сайхан зураг зурлаа. Харандаанууд хөөрч баясан .... би алтан нар,.... би цэнхэр тэнгэр.... хэмээн хөөрцөглөнө. Харин ногоон харандаа ичээд нуугджээ. (О.Сундуй) 2. Үйл явдлын дарааллыг олж, жаалхүүгийн дүрийг төсөөлөн зураг зурна уу. ... Би алтан нар ... Жаалхүү зурлаа. болмоор байна. ... Харандаануудын зоргодос үнэртэж байна. 1. Жаалхүү байгаль дэлхийгээ зурах дуртай. ... Цэцгийн дэлбээ болмоор байна. ... Чи бүгдийг нь үзүүрлээрэй. 24

Давтан уншихдаа хэсэгчлэн харж, хурдаа нэмж чадна AБВ 3. Би бусдад ярихдаа ийм дарааллаар ярина. 1. Харандааг хэн бэлэглэсэн тухай 5. ...................................................... 2. Хар харандаа үзүүрлэгч хоёр юу 6. Үзүүрлэгч яагаад ертөнцийн 3 ярьсан тухай хэлсэн тухай 3. ...................................................... 7. ...................................................... 4. ...................................................... 8. ...................................................... 4. Эхийн төгсгөл хэсгийг өөрчлөн ярилцаарай. таг - Уулын оройн хэсэг. 5. Хичээнгүй бичээрэй. Тагт ургасан арц нэг ногоон Тайгад ургасан хуш нэг ногоон Талд ургасан зээргэнэ нэг ногоон 6. Зохиолын баатрыг төлөөлөн бичээрэй. Ямар баатрын өмнөөс Хэнд (юунд) хандаж Юу гэж бичих вэ? бичих вэ? бичих вэ? ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ Хүүхэд нэг уншаад ойлгодоггүй учраас дахин уншихдаа ойлгож, хурдан уншихын тулд утгат хэсгээр нь хайрцаглан, нэг хайрцагт байгаа үгсийг багцаар нь харж уншихад дэмжлэг үзүүлээрэй. Үйл явдлын дэс дарааллаар ярихдаа ярих зүйлийг нь төлөвлүүлж, төлөвлөгөөнийх нь дагуу ярилцаарай. Шаардлагатай хэсэгт дөхүүлэх асуултаар чиглүүлж, дэмжээрэй. 25

AБВ Ертөнцийн гурвыг ойлгон уншина, зохионо 1. Үгнүүдийг хайчлаад нааж, ертөнцийн гурав бүтээгээрэй. Барьж тавьж байвч хоосон Тэнгэр баян баян Барайж торойж байвч хоосон Далай баян Бархирч хашхирч байвч хоосон Газар 2. Дээрх ертөнцийн гуравт ямар эсрэг утгатай үг ашигласан бэ? 3. Тулгуур үгийг ашиглаад, ертөнцийн гурав зохиогоорой. ................ толгой хоосон ................ дээд баян ................ сав ................ дунд ................ нөхөрлөл ................ доод (ёроолгүй, эрдэмгүй, эв эегүй) (эд хөрөнгө, эрдэм ном, үр хүүхэд) 4. Эсрэг утгатай үгнүүдээр ертөнцийн гурав зохиогоорой. ..................................... хоосон ..................................... баян ..................................... хоосон ..................................... баян ..................................... хоосон ..................................... баян 5. Ямар өнгөөр ертөнцийн гурав зохиож чадах вэ? Бичээрэй. Алхам 1: 3 ижил өнгөтэй зүйлийг олно Алхам 2: Юуны юу ямар өнгөтэй байж болох вэ? Алхам 3: Эхний мөрийн бүтцийг гаргах Алхам 4: Гурван мөрөөр бичнэ. Ертөнцийн гурав зохиохдоо хийсвэрлэх, учир зүйн холбоо дутуу гаргадаг гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, харин хэлбэрийг дуурайн бичихэд нь дэмжиж, агуулгыг нь дөхүүлж өгөөрэй. одоор 26 цуурай зэрэглээ усаар үндсээр зүүд

Цэг, тэмдгийг зөв хэрэглэнэ AБВ 1. Эхийг уншихдаа -ний оронд цэг, тэмдгийг зөв хэрэглээрэй. Туяа охин нэг удаа: - Эмээ ээ, би хоёр нүдтэй хоёр чихтэй хоёр гартай бас хоёр хөлтэй Яагаад ганцхан амтай ганцхан хамартай байгаа юм бэ гэхэд: - Эмээ: Чамайг ихийг үзэг гэж хоёр нүд бас их юм сонсог гэж хоёр чих аав ээж багшдаа их юмыг хийж өгөг гэж хоёр гар олон газраар явж их юм сураг гэж хоёр хөлтэй болгосон гэдэг Бага ярьж, ихийг бодог гэж нэг амтай болгосон юм гэв 2. Ямар цэг, тэмдгийг хэрхэн хэрэглэсэн бэ? Цэг тэмдгээ хэрэглээд, аялгын ялгаа гарган уншаарай. цэг (.) ............................................................................................ асуултын тэмдэг (?) ............................................................................................ таслал (,) Ийм, тийм, ингэсэн, тэгсэн гэсэн тоочсон үг, өгүүлбэрт таслал (,) хэрэглэсэн. 3. Өгүүлбэрийг хувирган бичээрэй. .......................................................... - Туяа хэнээс асуулт асуусан бэ? Их юм үзэг гэж 2 нүдтэй болгосон. ....................................................... .......................................................... - Яагаад нэг амтай болсон бэ? Туяа юмны учрыг ухаарч таньсан сайн ....................................................... охин болжээ. 4. Эхний баганад байгаа өгүүлбэрт ямар цэг тэмдэг хэрэглэсэн бэ? Яагаад? Асуусан утгатай өгүүлбэр Хүүрнэн хариулж, өгүүлсэн өгүүлбэр 5. Шүлгийг уншихдаа цэг тэмдгийг нөхөөрэй. Цээжлээд, цэг тэмдэгтэй газар аялгаа илэрхийлж уншаарай. Өдөр шөнө хоёр - Чамайг хэн гэдэг вэ гэж шөнөөс өдөр асуулаа. - Намайг “шөнө” гэдэг Харин чамайг хэн гэж дуудах вэ - Өдөр Чамайг маргааш бас л шөнө гэх үү - Тийм ээ шөнө - Өчигдөр бас “шөнө” гэж нэрлэж байсан уу - Бас шөнө л гэсэн - Тэгвэл би олон нэртэй Өнөөдрийн миний нэр мягмар, маргааш лхагва гээд өдөр бүр өөр нэрээр дуудна шүү дээ 6. Гаргийн нэрийг дараалуулж бичээрэй. даваа, мягмар, ....................................................................................................... Асуусан утгатай өгүүлбэрт асуултын тэмдэг, хүүрнэн өгүүлсэн, баталсан, үгүйсгэсэн утгатай өгүүлбэрт цэг хэрэглэх, аялгаар тохируулан уншдагийг ойлгуулаарай. Хүүхэдтэйгээ хамт унших дасгал хийгээрэй. 27

AБВ Эсрэг утгатай үгийг хэрэглэж чадна 1. Эсрэг утгатай үгийг холбоорой. намхан халуун сэрүүн дулаан өндөр хүйтэн 2. Үсгийг зөв дараалалд оруулж, жижиг хэмээх үгийг эсрэг үгийг бичээрэй. МТО УГУА РҮСЭН ХИ ЛҮСРЭГ 3. Эсрэг утгатай үгээр холбоо үг бүтээгээрэй. исгэлэн ............. ............. ............. амт салхи үнэр бөмбөг чихэрлэг .............. .............. .............. 4. Үгийг зөв байрлуулж, зүйр үг бүтээгээрэй. явсан барсаас Цуглаж Цувж шаазгай суусан 5. Эсрэг утгатай үгийг олж, үгийн сүлжээг бөглөөрэй. 1 2м 5 7 8 10 э г ц 11 14 15 х 16 17 а 6 9 12 а т 3х 13 у и у 4р Хөндлөнгөөр: 1. жижиг, 3. бага, 4. хол, 5. бүдэг, 6. ор, 7. богино, 9. ойр, 10. эгц, 12. өг, 13. цагаан, 14. уруу, 17. нэм Босоогоор: 2. махир, 5. цэцэн, 7. хурдан, 8. хор, 11. бохир, 14. уруудах, 15. зөөлөн, 16. хөгшин, 17. үнэн 28

Үйл явдлыг таамаглан ярина AБВ 1. Уншихдаа эр үг + -ийн загварт тохирох үгийг олоорой. Харамч сэтгэл Эрт цагт | нэгэн харамч хүн | алтан өндөг гаргадаг | тахиатай байжээ. | Өдөр бүр өндөглөж, | өндгийг нь зарж | нэлээд баян болжээ. Нэг өдөр харамч эр | гэдэс дотор нь лав цул алт байх гэж боджээ. | Харамч эрд цагийн дотор баяжих | хүсэл төрж, тахиагаа төхөөрч орхижээ. | Харин гэдэс дотор нь алт биш | ялгадас байв. 2. Давтан уншихдаа загварт тохирох үгийг олж тэмдэглээрэй. 3. Асуулт зохиож бичээрэй. - ............................................................ - Алтан өндөг гаргадаг тахиатай. - ............................................................ - Харамч эр нэг өдөр тахиагаа төхөөрчээ. - ............................................................ - Алтан өндөг гаргадаг тахиа байдаггүй ажээ. 4. Зохиолын төгсгөлийг таамаглан яриарай. Ингэхдээ хэрвээ гэсэн холбох үгийг ашиглаарай. 5. Ярихын тулд үйл явдлын дэс 6. Асуултад хариулж, хурааж бичээрэй. дарааллыг санаарай. Харамч эр эхлээд ямар байсан бэ? Хэн ямар юутай байсан бэ? ........................................................... ................................................................. Хэн юугаа яасан ? Дараа нь ямар болохын хүссэн бэ? ................................................................ ........................................................... Хэн яав? ................................................................. Эцэст нь харамч эр яасан бэ? ........................................................... 7. Үлгэрийг мэддэг үлгэртэйгээ харьцуулж уншаарай. Ямар ялгаа байна вэ? Гэр бүлийнхэндээ үлгэрийн баатрын зан чанар, үйл явдлыг харьцуулж ярина уу. Эмгэн, тахиа хоёр Эмгэний тахиа өдөр бүр нэг өндөг гаргадаг байв. Эзэн нь өдөрт хоёр өндөг гаргадаг бол сайхан аа гэж шунах болов. Тэгээд өгдөг тэ/жээ/лийн/хээ хэмжээг хоёр дахин нэмж гэнэ. Гэтэл тахиа нь таргалж, нэг ч өндөг гаргахаа больжээ. Асуултын дагуу таамаглан ярилцаарай. • Тахиа яагаад өндөглөхөө больсон бэ? • Эмгэн тахиаг яах бол? 7 настай хүүхэд 5-7 хүртэлх зүйлийг харьцуулж, ялгаатай талыг олж чадах тул, эх уншингаа таамаглах, учир шалтгааны холбоо хамаарлыг эргэцүүлж сурахад нь туслаарай. 29

AБВ Зааврын дагуу толь бичиг ашиглаж чадна 1. Зөвийг тэмдэглээрэй  МАЗААЛАЙНЫ МАЗАЙЛАЙН МАЗААЛАЙН Мазаалай бол хүрэн баавгайны нэг төрөл зүйл. Зөвхөн монголын говьд амьдардаг, говийн баавгай юм. Мазаалайны нутаг Алтайн өвөр говь. Мазаалай ургамлаар голлон хооллоно. 2. Толь бичиг ашиглах заавар уншаад, үгээ зөв бичиж сураарай. Толь бичиг ашиглах заавар 1. Цагаан толгойн үсгийн дарааллаар үгээ хайна. 2. Хэрхэн бичдэг, ямар утгатай үг болохыг мэднэ. 3. Залгавар залгавал яаж бичдэгийг харгалзах тоон код (1.15.1)-оор нь хайна. 4. Өөр толь бичиг ашиглан (Сурагчийн монгол хэлний тайлбар толь) дэлгэрүүлж уншаарай. (хуудас 104 дүгээр тал, бага анги) Хүүхэд тань нэгэнт гар утсаар тоглож чадаж байгаа бол хэрэглээнд нь сургахыг зориорой. Нийтээр мөрдөх 2 толь бичгийг санал болголоо. Гар утсандаа журамласан толийг татаж, хамтдаа ашиглаарай. 30

Зааврын дагуу толь бичиг ашиглаж чадна AБВ 3. Хэвлэмэл толь бичгээс гадна гар утсандаа тоглоом татдаг шиг толь бичиг татаж хэрэглээрэй. Заавраа уншиж ойлгоод зааврын дагуу татаж, ашиглаарай. Цахим толь бичиг татаж ашиглах заавар 1. Программ татах сан (App store)/ (play store) 2. Хайлт цонхон (search) дээр Журамласан толь гэж бичнэ. 1 2 3. Толь бичгээ татсан бол утсанд чинь Журамласан эвхмэл монгол бичгээр монгол хэл гэсэн толь бичгийн дор журамласан толь гэсэн 3 нэртэй программ татагдсан байна. 4. Журамласан толь цэс рүү орж, хайлт ( ) дээр лавлах үгээ бичнэ. Гар утасны цонхон дээр хэрхэн бичих, ямар утгатай 4 болохыг тайлбарласан байна. 4. Мазаалайн танилцуулгыг дахин уншаад, засаж бичээрэй. Мазаалай бол хүрэн баавгайн нэг төрөл зүйл. Говьд амьдардаг, говийн баавгай юм. Мазаалайн нутаг Алтайн өвөр говь. Мазаалай ургамлаар голлон хооллоно. Заримдаа шавжаар хооллодог. Дархан цаазтай, устах аюулд орсон амьтан. Мазаалайн тухай хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондогийн өгүүллэгийг уншаарай. хойд мөсөн далайн цагаан баавгай ойн хүрэн баавгай Баавгай хулсан ойн хулсны баавгай (панда) говийн мазаалай 5. Хүснэгтэн мэдээллийг уншаад, жишээгээр баяжуулж бичээрэй. × мазайлайн Хос эгшгээр төгссөн үгэнд ..........................,  мазаалайн -ы, -ын залгахгүй, -н залган ..................., бичнэ. Жишээ нь: арвайн ............................., × мазаалайны ...................................... 31

AБВ Ертөнцийн гурвыг ойлгон уншиж, зохиож чадна 1. Юу юу гоё, хөөрхөн, амттай, гашуун байж болох вэ? Төсөөлөн бичээрэй. Үлгэр хэлэлцэх гоё ямар? ........................................................ ........................................... 3 гоё ........................................................ ....................................... 3 хөөрхөн ........................................................ 3 амттай ........................................................ ........................................................ ........................................................ 2. Ертөнцийн гурав зохиогоорой.  амттай Хувааж идвэл ................. амттай хөөрхөн Амталж идвэл ................. гашуун Арвилж идвэл ................. цэнхэр 3. Зургийг ажиглаад, үйл явдлыг ярилцаарай. Яагаад шүд нь өвдсөн бэ? 4. Ертөнцийн гурав зохиогоорой. гоё Зэрэгцүүлэх 3 зүйл Миний зохиосон ертөнцийн хөөрхөн .................................... гурван .............................. .................................... ....................................................... гашуун .................................... ....................................................... ....................................................... Та хүүхдэдээ өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэж болох зүйлээр ертөнцийн гурав зохиож бичихэд нь туслаарай. 32

Талархал хэрхэн бичихээ төлөвлөж, бичиж чадна AБВ Сурах бичгээсээ талархлын Одоо би хэнд талархлаа үг хэллэг хэрэглэж байгааг илэрхийлж хэлэх вэ, хэнд уншсан. талархлын хуудас илгээх вэ? • ээждээ • найздаа • тогоочдоо • номондоо 1. Тоншуул найздаа талархал бичих болсон тухай уншаарай. 2. Давтан уншаад, гэр бүлийнхэндээ шувуудын тухай ярина уу. НАЙЗЫН ТУС Тоншуулыг хөх бух шувуу дандаа дагаж явна. Тоншуул түүнийг хэзээ ч хөөж байгаагүй, бас талархлаа илэрхийлж амжаагүй гэнэ. Тоншуул модыг тоншин эмчлэх үедээ анзаарах сөхөөгүй ажилладаг. Энэ үед ард нь юу болж байгааг хөх бух мэдээд дохио өгнө. Хэрвээ хөх бух байхгүй бол харцага тоншуулын хүзүүг тонших аж. Хөх бухын дохиогоор тоншуул амиа аварна. Найзын тус ийм сайхан. Хоёр найзын нөхөрлөл ой модыг эрүүл байлгадаг гэнэ. Тиймээс тоншуул хөх бухад хандан талархал бичжээ. 3. Талархлын хуудсыг чимэглэн бүтээж найздаа илгээгээрэй. НАЙЗЫН ТАЛАРХАЛ /Хэнд (юунд) бичих бэ?/ ......................................................................................... /талархал бичиж байгаагийн учир/ ......................................................................................... ......................................................................................... ......................................................................................... /Талархал бичсэн: ............................................/ ...... он ......сар ......өдөр 33

AБВ Талархал хэрхэн бичихээ төлөвлөж, бичиж чадна НАЙЗДАА ТАЛАРХАЛ БИЧНЭ Найздаа талархал бичих шалтгаан юу вэ? эргэцүүлээрэй. Алдаагаа засахад Танин мэдэхүйн Хамтарч цаасан тусалсан. мэдээлэл өгсөн. чимэглэл хийсэн. -ийг, - ыг залгаврыг зөв Тасалгаанд энхэлгэнийг 8 дэлбээтэй энхэлгэнэ залгаад бичээрэй. тарихдаа: цэцгээр хайчилбар хийе. 1. Жижиг саванд 6 аяга хар 1. Ам дөрвөлжин Хүүхэд ... нь шинжье гэвэл Найз ....нь шинж шороо, 4 аяга элс хийж цаасаар тэгш хэмтэй 2 холино. нугалаарай. Нутаг ... нь шинжье гэвэл 2. Бэлтгэсэн хөрсөө усална. 2. Нэг тал дээр 2 дэлбээ Ус.... нь шинж 3. Үрээ цацна. зураад хайчлахад 4. 1 см хэртэй хольсон энхэлгэнэ цэцэг үүснэ. ............................................. шороогоороо үрээ хучна. 3. Том, жижиг цэцгээрээ ............................................. талархлын хуудсаа ............................................. Тасалгааны дулаан +18+22 хэм чимэглээрэй. байна. Энхэлгэнэ цэцгийн үрийг ил талбайд 5 сарын дунд үеэс суулгаж тарина. 12 3 45 6 7 8 Суралцагч өөрөө чимэглээд, талархлын хуудас хийхэд нь дэмжээрэй. Хийсэн дарааллаар яриулах, бичсэн шалтгааныг тодруулж хүүхэдтэйгээ ярилцаарай. Найздаа талархлаа илэрхийлж бичээд, энхэлгэнэ цэцгээр чимэглээрэй. Эрхэм дотны найз ...................................... ........................................... ....................................................... ............................................................. ....................................................... ...................................... 34

Зөв, хурдан уншиж чадна AБВ Үлгэрийг уншаад, ярилцаарай. Бодол (ёгт үлгэр) Хулгана амбаар дотор хэсүүчилж явлаа. Гэнэт түүний дээрээс занга болгож тавьсан түмпэн хөмрөв. Тас харанхуй дотор аймшигтайгаас гадна гарах үүд эрээд олоогүй ажээ. Түмпэнг хэчнээн мэрж үзээд ашиг байсангүй цөхрөв. Хэсэг зуур чимээгүйхэн сууснаа: - Муужгайнаас айлтгүй харин ч зүгээр юм уу даа гэж боджээ. (Д.Давааням) Нэг минутад уншсан үгийн тоо: Үлгэр Үгийн Асуулт, хариулт Зөв Буруу Хариу- тоо лаагүй Хулгана амбаар дотор 5 Хулгана хаана юу хийж явсан бэ? (Хулгана хэсүүчилж явлаа. амбаар дотор сэлгүүцэж явсан.) Гэнэт түүний дээрээс 13 Хулгана ямар занганд орсон бэ? (Доош занга болгож тавьсан харуулж тавьсан түмпэн дотор орсон.) түмпэн хөмрөв. Тас харанхуй дотор Хулгана яагаад занган дотроосоо гарч аймшигтайгаас гадна 23 чадаагүй вэ? (Харанхуй бас хаалгагүй түмпэн гарах үүд эрээд олоогүй ажээ. байсан учраас гарч чадаагүй.) Түмпэнг хэчнээн мэрж үзээд ашиг байсангүй 34 Түмпэн дотроос гарах гэж оролдсон уу? цөхрөв. Хэсэг зуур (Түмпэнгээс гарах гэж мэрж үзсэн.) чимээгүйхэн сууснаа. Муужгайнаас айлтгүй Яагаад айх зүйлгүй гэж бодоход хүрсэн бэ? харин ч зүгээр юм уу Хулгана гарч чадах болов уу? (Муужгай даа гэж боджээ. 44 хулганыг тэнд орсон гэж бодохгүй учраас олохгүй. Хэн нэгэн нь занга тавьсан, тэр хүн зангаа шалгах гэж ирэх үед гарч чадна...) Зөндөө их чихэр (ёгт үлгэр) Нэгэн өдөр баавгай томоо гэгчийн мөсөн чихэр олоод, амсаж үзсэнээ дахин олдож юу магад. Амьтан хүнээс өрсөөд олоод авъя гээд цааш нь эрж гарчээ. Бүрий болтол гүйгээд юу ч олсонгүй бүр ядарч хоцроод, газар шагайн урамгүй буцаж явтал эв дүй муутай гар нь барьж явсан чихрээ чулуун дээр алдчихжээ. Харин баавгай учиргүй баярлан: - Юутай их аз вэ? Зөндөө их чихэртэй боллоо! гэж ой тайгыг нижигнэтэл хүрхэрч, нөгөө бяцарч унасан чихрээ түүж аван, цааш одов гэнэ. (Д.Давааням) Таны хүүхэд II ангидаа зөв, хурдан уншиж сурах нь чухал. Гэхдээ эх, үлгэрийг дуустал уншуулж, юуны тухай, ямар үйл явдал, гол баатар нь хэн хэн, юу юу байсан, ямар сургамж авсан гэх мэтээр асуулт тавьж ярилцаж, ойлгож унших, ойлгосноо ярих чадварыг нь хөгжүүлэхэд анхаараарай. Таны асуултад яагаад? ямар учраас? гэсэн 2-3 асуулт байвал хүүхэд тань бүтээлчээр уншдаг болно гэдгийг санаарай. Танд хүүхэдтэйгээ хамтарч унших үлгэр илгээж байна. 2 дахь үлгэрийг эхний үлгэрийн адил загвар ашиглан уншуулаарай. 35

ИРГЭНИЙ ЁС ЗҮЙН БОЛОВСРОЛ Бусдын ач, тус дэмд талархаж чадна 1. Дагаад тоглоорой. Нэгдүгээр тоглогч нүд, хамар, ам, чих, гар гэж хэлнэ. Хоёрдугаар тоглогч хэлсний дагуу нүд, хамар, ам, чих, гараа барина. “Нүд, хамар, ам, чих, гар” 2. Баярлаж, талархсанаа хэрхэн илэрхийлэх вэ? Харилцан яриаг уншиж ярилцаарай. Талархлын үгнүүдийг олж, доогуур нь зураарай. Ээж ээ би тандаа Баярлалаа, сайн хүн Өндөөр болоорой, хайртай, ачийг болбол ач хариулж аав, ээждээ ачлалтай буй нь тэр шүү дээ. тань хариулна аа. хүү байгаарай. Өвөө сайхан үлгэр ярьж өгдөгт тань гялайлаа. Багш аа уншиж, Маш их баярлалаа, Ахдаа бичүүлж сургасан эрдэм номтой, сайн хайртай. ачийг тань хүн болоорой. мартахгүй ээ. Дүү минь хичээлд минь саад болдоггүйд ёстой баярладаг шүү. Хүмүүс бие биедээ тус дэм болж амьдардаг. Хүний тус дэмийг ач, тусалдаг хүнийг ачтай хүн гэнэ. Хүний ач тусын хариуд чин сэтгэлээсээ үг, үйлдэл, сэтгэлээрээ талархлаа илэрхийлж сураарай! 3. Талархлаа хэрхэн илэрхийлж байна вэ? Өөрөөр хэрхэн илэрхийлж болох вэ? Гэрийнхэндээ биеэр үзүүлээрэй. Мэхийнэ Толгой дохино Инээмсэглэнэ Гар барина Цар тахлын үеийн талархал 36

Бусдын ач, тус дэмд талархаж чадна 4. Бусдаас ямар, ямар талархлын үг сонсож байсан бэ? Бичээрэй. 5. Талархлын үг сонсохоор чамд ямар санагддаг вэ? Чамд аль нь илүү их тохиолддог вэ? Түүний өмнө  тэмдэглээрэй. Хүнд дахин тусалмаар болдог Тэр хүн дотно санагддаг Инээмсэглэдэг Найздаа хэлмээр санагддаг Өөртөө итгэлтэй болдог Сэтгэл сайхан болдог 6. Гэрийнхээ хэн, хэнд талархаж явдаг вэ? Ямар учраас талархдагаа зүрхэн хэлбэртэй цаасанд бичээд, уншиж өгөөрэй. ТАЛАРХЛАА БИЧЬЕ Талархал нь хүний ёс суртахууны үнэт зүйлийн нэг. Хүүхдийг багаас нь аливаад байнга гомдоллох, чамлах, голох, илүү ихийг хүсэн хүлээх зан үйлд сургахгүйгээр байгаадаа талархаж амьдрахад дагуулж сургаарай. Энэ нь аливааг эерэг талаас нь харах дадал, зуршилтай болгох, бусдын ач тусыг санаж хариулах, ач тустай үйл хийхэд дагуулна гэсэн үг. Тиймээс та хүүхэдтэйгээ хамтран ажиллаж, ач тус гэж юу болох, ачтай хүнд талархах, бусдад ач тустай хүн болохын чухлыг ойлгуулаарай. 37

Бусадтай эелдэг харилцана 1. Зургийг ажиглаад, тохирох үгсийг олж холбоорой. Бусдыг Би чамд тусалъя. санамсаргүй гомдоосон бол Чи муухай хүүхэд. Унахад чинь Баярлалаа. татаж босгосон Уучлаарай. найздаа Чи мундаг юм аа. Чи чадахгүй байна. Цуг тоглож байгаа найздаа 2. Чиний холбосноос бусад үгийг хэлбэл юу болох вэ? Бодоод ярилцаарай. 3. Уншаарай. Аль бөмбөлөгт байгаа үгнүүдийг хэлмээр, сонсмоор байна вэ? Сонгосон бөмбөлөгтэй үгийг бусдад хэлж байгаарай. гшодзмхоэуахдмгрзлэроаглроаүхгээхйанхлцахдэхэхх сзөаөрйвмнлөштаавөеайагдхрлтзаөаөлахххөрахххах 38

Бусадтай эелдэг харилцана 4. Зургийг ажиглаад, таагүй үйлдлийг хэрхэн зогсоох талаар ярилцаарай. Ямар үг хэлэх вэ? Ямар үйлдэл хийх вэ? Хэлээ гаргах Найздаа уурлах Бусдыг шоолох 5. Гэрийнхэнтэйгээ хамтран шүлгийн мөрийг зөв харгалзуулж, гүйцээн уншаарай. МУУХАЙ ШҮҮ Худал хэлэх муухай шүү Дээдлэх цаг чинь үрэгдэнэ шүү .......................................................... Хоёр найзыг салгана шүү Хавийн хүмүүсийг гомдооно шүү Хов зөөх ч муухай шүү Ширээний найз чинь цочно шүү ............................................................. Ц.Одонтуяа Ширүүн үг муухай шүү ............................................................. Дэмий чалчих муухай шүү ............................................................. 6. Шүлэгт юуны тухай өгүүлж буйг гэрийнхэнтэйгээ ярилцаарай. Шүлгийг цээжлээд, уран тод уншаарай. 1 ба 2. Дасгалыг ярилцан эхлүүлж, хүүхдээ өөрөөр нь үргэлжлүүлэн хийлгээрэй. 3 ба 4. Дасгалыг хийхэд таны тусламж зайлшгүй хэрэгтэй, туслаарай. 5 ба 6. Шүлгийг уншиж ойлгох, цээжлэхэд нь туслаарай. Шүлгээ уншихад нь баяр хүргэж, урамшуулж, магтаарай. Та хүүхдэдээ хүнтэй зөв сайхан үгээр, эелдэг харилцаж байхыг зааж сургаарай. 39

Уламжлалт ёс заншлаас суралцана Хэвийн боов 1. Цагаан сартай холбоотой мэддэг үгнүүдээ бичээрэй. Золгох 2. Эхийг уншаарай. Цагаан сар. Цагаан сар бол монголчуудын хамгийн их эрхэмлэн дээдэлдэг баяр. Цагаан сарын ёслол нь битүүлэх, шинэлэх хэсэгтэй. Битүүлэх ёс нь хуучин оныг үдэх, шинэлэх ёс нь шинэ оныг угтах ёслол юм. Монголчууд өвлийн адаг сарын сүүлийн өдрийг битүүн гэнэ. Битүүнээр гэр орон, хашаа хороогоо цэмцийтэл сайхан цэвэрлэдэг. Энэ нь шинэ оноо хир буртаггүй, өнгөтэй сайхан угтаж буй хэрэг юм. Битүүлэхдээ битүү гаргах ёс үйлддэг. Битүүлэгний зоогоо идэж, тоглоом наадгай тоглоно. Өнгөрч буй жилийн ажлаа дүгнэн ярилцана. Цагаан сар нь монгол түмний шинэ жилийн баяр. Өвлийг өнтэй давж, урин хавартай золгож, нэг нас нэмсэн баяр. Тиймээс шинэ жилдээ сайн сайхан байхыг ерөөж шинэлдэг. Элбэг дэлбэг идээ цагаалга бэлтгэнэ. Шинийн нэгний өглөө бүгд нар мандахаас өмнө эртлэн босно. Гэрийн эзэгтэй цайгаа чанана. Өрхийн тэргүүн зүгээ гаргана. Хүмүүс гоё сайхан дээл хувцсаа өмсөөд, өвөө эмээ, аав ээж, ахмад хүмүүстэй хадаг барин золгоно. Дараа нь хөрш саахалтын ахмадуудтай золгоно. Ингээд цагаалга эхэлж, зочдоо хүндлэн дайлж, гарын бэлэг өгдөг. 3. Гэрийнхэнтэйгээ ярилцаарай. Яагаад битүүн гэж нэрлэдэг вэ? Цагаан сар гэж ямар баярыг хэлдэг вэ? Цагаан сарын ямар ёс заншил байдаг вэ? 4. Битүүнээр болон цагаан сараар хийдэг ажил үйлийг үгнүүдээс ялгаж, хүснэгтэд бичээрэй. гэрээ цэвэрлэх ууц чанах тотгон дээр мөс тавих мөр гаргах золгох бэлэг өгөх, авах зочноо дайлах ерөөл хэлэх хөөрөг зөрүүлэх Битүүний өдөр хийдэг ажил үйл Цагаан сараар хийдэг ажил үйл 40

Уламжлалт ёс заншлаас суралцана 5. Цагаан сараар бэлгэтэй үг хэлэлцдэг учрыг Амны бэлгээс гэрийнхэнтэйгээ ярилцаарай. Бэлгэтэй үг Ашдын бэлгэ хэлж заншаарай. Буурал жил морилж Зуу насалж Буянтай жил ирж Зургаадай таяг тулаарай Өвгөн жил морилж 6. Өөрийн мэддэг бэлгэтэй үгнүүдийг Өлзийтэй жил ирсэн бичээрэй. Баясгалантай шинэлсний Баярыг айлтгая 7. Шүлгийг уншаад, аав ээж хоёр золгодоггүйн учрыг гэрийнхнээсээ асуугаарай. Мэдэж авлаа Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө Цайгаа чанаж, гоёлоо өмсөөд Тооноор нар тусахын үед Томчууд хүүхдүүд өвөөгийнд цуглаад Гэр дүүрэн хүмүүс хоорондоо Гар зөрүүлэн бүгдээрээ золгов. Ажаад байсан чинь Аав ээжтэй золгосонгүй Ах бэргэн эгчтэй золгосонгүй Авгай нөхөр хоёр хоорондоо золгодоггүй Ардын ёс байдгийг мэдлээ. Д.Санжжав Та хүүхдэдээ уламжлалт ёс заншлаас тайлбарлаж хэлээрэй. Хүүхдэдээ битүүн болон цагаан сарын ёс заншил, хэрхэн золгодог, бэлгэтэй үг хэлэлцдэг учрыг ойлгуулаарай. Бэлгэтэй үг, ерөөл зааж өгөөрэй. 41

Таван хошуу малыг насаар нь ялган нэрлэж чадна 1. “Таван эрдэнэ” зургийг ажиглаарай. Зурагт дутуу байгаа төл малын нэрийг олж бичээрэй. унага ботго тугал хурга ишиг Таван 2. Хоёр настай малыг нэрлэж тоглоё. хязаалан Нэгдүгээр тоглогч малын нэр хэлэхэд хоёрдугаар унага тоглогч хоёр настай малыг нэрлэнэ. Дахин тоглохдоо тоглогчид байраа сольж тоглоно. Нэгдүгээр тоглогч: адуу Хоёрдугаар тоглогч: даага Нэгдүгээр тоглогч: үхэр Хоёрдугаар тоглогч: ..... Нэгдүгээр тоглогч: тэмээ Хоёрдугаар тоглогч: ..... Нэгдүгээр тоглогч: хонь Хоёрдугаар тоглогч: ..... Нэгдүгээр тоглогч: ямаа Хоёрдугаар тоглогч: .... 3. Гурван настай мал (эр, эм) -ын нэрийг гэрийнхнээсээ хязаалан асууж бичээрэй. эм ямаа 3 настай адуу 3 настай үхэр ишиг 3 настай тэмээ 3 настай хонь дөнжин тэмээ 3 настай ямаа 4. Таван хошуу малын тухай, малчдын тухай ямар дуу ботго мэдэх вэ? Гэрийнхэнтэйгээ хамт дуулаарай. 42

эрдэнэ Таван хошуу малыг насаар нь ялган нэрлэж чадна дөнж 5. Зурагт 4 настай эх малын нэрийг бичжээ. Цээжлээрэй. Адил нэрийг ижил өнгөөр будаад, давтан хэлээрэй. 6. Хүснэгтэд 5 настай малын нэрийг бичсэн байна. Хавсралтад буй наадаг зургаас тохирохыг олж наагаарай. соёолон адуу соёолон үхэр ... ат, ингэ хязаалан эм хонь соёолон ирэг, ... соёолон эм хонь соёолон ямаа “Таван эрдэнэ” зургийг сайн ажиглуулаарай. Зурагт эх болон төл малын нэрийг бичсэн. Зурагт дутуу нэрийг бичүүлээрэй. Дасгалыг ажилласнаар таван хошуу малыг насаар нь ялган нэрлэж сурна. Зааврыг хүүхдэдээ сайн тайлбарлаж хамтраарай. Шаардлагатай бол сурах бичгийг ашиглаарай. 43

Биеийн бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэж, үүрэг, хамгаалах аргуудыг тайлбарлаж чадна ХҮН БА ОРЧИН 1. Хүний биеийн бүтцийн нүдэнд харагдах хэсгүүдийг зураг дээр заагаад нэрлэж, холбоорой. хөмсөг үс зовхи нуруу сормуус нүд цээж хамар ам гар хэвлий чих хүзүү хөл 2. Биеийн бүтцийн хэсгүүдийн үүргийг тайлбарлаарай. хөдөлгөөний мэдрэх харах биеийн тулгуурын сонсох үнэрлэх амтлах хүрэлцэх нүдийг хамгаалах 3. Биеийнхээ бүтцийн хэсгүүдийг хамгаалах аргуудын жишээ хэлээрэй. 4. Хүний үс, нүд, арьсны өнгөний талаар гэрийнхэнтэйгээ ярилцаж, эргэцүүлээрэй. Гэр бүлийнхээ Хүүхдээ бие эрхтэн, эрүүл мэндээ хамгаалах дадал гишүүдийн гарын алгыг хэвшилд сургаарай. Тухайлбал, амны хөндийн болон гарын ариун цэвэр сахих, амны хаалт зүүх, цаасан дээр тавиад нүдээ амраах дасгал хийх, хамгаалалтын шил зүүх, түүнийг тойруулан зурж, хамгаалалтын хувцас, хэрэглэл өмсөх, бээлий өмсөх, нуруу болон биеэ эгц цэх авч явах, цэх суух, бэртэж нэрлэнэ. Мөн хөлийн гэмтэхээс урьдчилан сэргийлэх гэх мэт. тавхайг тойруулан зурж, харьцуулаарай. 44

Үндсэн ба завсрын зүг чигээ мэддэг тул гэр, байрнаасаа сургууль хүрэх замаа зааж чадна 1. Гэрээсээ сургууль хүрэх замыг найзууддаа зааж өгөөрэй. Заавар: Гэрээсээ гараад .................................................................................... .............................................................................................................................. ............................................................................................... сургуульдаа очно. Баруун хойд Хойд Зүүн хойд БХ Х ЗХ БЗ БӨ Ө ЗӨ Баруун Зүүн Баруун өмнө Өмнөд Зүүн өмнө 2. Хавсралт хэсгээс зургууд сонгож, гэрийнхээ эргэн тойрон дахь орчныг дүрслээрэй. Манай гэрээс Баруун Хойд Зүүн сургууль хойно хойно Миний хүрэх замд юу Баруун гэр Зүүн юу байдгийг нэрлэж чадна. Баруун Өмнөд Зүүн өмнө өмнө Хүүхдэдээ ганцаараа замын хөдөлгөөнд оролцох аюултай болохыг тайлбарлаж ойлгуулаарай. Сургууль хүртэлх зам орчны талаар хүүхэдтэйгээ ярилцаарай. 45

Сургуулийн гадаад орчны дуу чимээ эрүүл мэндэд нөлөөлдгийг мэднэ 1. Танай сургуулийн хашааны өмнө, хойно, баруун, зүүн талд ямар дуу чимээ сонсогдож байна вэ? Дуу үүсгэгч биеүдийг хавсралтаас сонгож наагаарай. Дуу үүсгэгч бие Дуу үүсгэгч бие Дуу үүсгэгч бие Дуу үүсгэгч бие 2. Өөрийн хариултаа будаж бөглөөрэй. Хаана? Дуу чимээ бага Дуу чимээтэй Дуу чимээ их Сургуулийн зүүн талд Сургуулийн баруун талд Сургуулийн хойд талд Сургуулийн өмнө талд 3. Сургуулийн дотоод, гадаад орчны дуу чимээ багш, ажилчид, сурагчдын эрүүл мэндэд ямар нөлөө үзүүлэх вэ? Ангийн найз болон гэрийнхэнтэйгээ хэлэлцээрэй. Дуу үүсгэгч, түүний Хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөө дууны хэмжээ эерэг сөрөг “Бүжиглэгч будаа” туршилт: Хэрэглэх зүйл: Шилэн сав, хүнсний скоч, будаа, төмөр таваг, төмөр халбага Туршилт хийх дараалал: • Шилэн савны амсрыг хүнсний скочоор бүрээд, түүний дээр будаа байрлуулна. • Дараа нь төмөр тавгаа түүний ойролцоо босоо байдалтай барьж, халбагаар цохино. Будааг ажиглана. Туршилтын үед хүүхдэдээ хэт чанга цохиж болохгүй гэдгийг анхааруулаарай. Туршилтын үр дүнд үндэслэн дуу үүсгэгч бие орчиндоо хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар ярилцаарай. 46

Тасалгааны ургамал олон төрөл болохыг тодорхойлж, ангилж чадна 1. Ургамлын бүтцийн хэсгүүдийн талаар өмнөх ангид үзсэн. Ургамал ямар эрхтнээрээ гоёсон байна вэ? Зургийг ажиглаад, ургамлын эрхтнийг бичээрэй. Гоёмсог ......................................-..т.э..й..... ургамал цахирмаа нил цэцэг Гоёмсог ......................................-.т...а..й.... ургамал судалтод тансаг гажнай айргана Гоёмсог ......................................-..т.э..й..... ургамал авиргана арш (кактус) 2. Гэр бүлээрээ аяллаар явахдаа дараах ургамлын усалгааны аргуудаас алийг сонгох вэ? Гэрийнхэнтэйгээ ярилцаад, тэмдэглэгээ хийгээрэй. Ургамлын Ус шингээсэн Нүхэлсэн тагтай онцлогт тохирсон хивсэнцэр, саванд ус хийж, алчуур дээр зааварчилгаа байрлуулах хөрсөнд нь үлдээх хатгах байдлаар Чийгтэй орчин Өрөөний бүрдүүлэх байрлуулах дулааныг тохируулах (устай сав ойрхон Устай савыг тавих) утсаар холбож үлдээх Тасалгааны ургамлыг цэцгээрээ, навчаараа (шүүслэг, шүүслэг бус), ишээрээ (шүүслэг, унждаг буюу ороонго) гоёдог ургамал хэмээн ангилж болдгийг тайлбарлаарай. 47

Ургамал, амьтны орчиндоо дасан зохилддог болохыг жишээгээр тайлбарлаж чадна 1. Амьтдыг амьдрах орчинтой нь зөв харгалзуулаарай. тэмээ ой тарвага хэрэм хээр гүрвэл зээр говь баавгай 2. Дараах зургаас эхлээд баавгайг олоод, дараа нь зааврын дагуу гүйцэтгээрэй. Хэрэглэх зүйл: Цагаан, шар, хүрэн өнгийн цаас, лаа, харандаа эсвэл аягатай буцалгасан бүлээн ус, хүнсний сода, хөвөн, чүдэнзний мод (чихний ухуур), бийр, усан үзмийн шүүс Үйл ажиллагаа: а. Та өнгийн цаасан дээр лаагаар баавгай зурна. Дараа нь хүүхдээ дуудаж, харандаагаар будуулаарай. б. Буцалсан бүлээн усанд хүнсний сода уусгаад, түүнд нэг талдаа хөвөнтэй модыг дүрнэ. Түүгээр цагаан, шар, хүрэн өнгийн цаасан дээр баавгай зураад, цаасыг сэвж хатаана. Хүүхдийг дуудаж, усан үзмийн шүүсэнд дүрсэн бийрээр тэрхүү цаасуудыг будуулна. Юу ажиглагдсан бэ? Хүүхдэд сонирхолтой байсан уу? Мазаалай баавгай говьд, хүрэн баавгай ойд, цагаан баавгай мөсөн туйлд биеийн өнгөөрөө мөн бүтцээрээ зохицож амьдардаг талаар ярилцаарай. Гэрийнхэнтэйгээ нуугдаж тоглоорой. Ургамал, амьтны амьдрах орчны Тоглоомон амьтад сонгож, тэдгээрийн өнгөтэй ялгаатай байдлыг манай орны ижил газруудыг олж, тэнд тавина. Бусад уулархаг, элсэрхэг говь, хээр тал бүхий нь нуусан тоглоомыг хайж, олно. Нуугдсан нутагт амьтад биеийн өнгө, бүтцээрээ зүйлийг олоход яагаад амархан эсвэл хэцүү дасан зохицдог болохыг ярилцаарай. байсан талаар тэдгээрийн өнгөтэй холбон ярилцаарай. 48

Нутгийнхаа томоохон уул, ус, байгалийн дурсгалт газрыг нэрлэж, танилцуулж чадна 1. Байгалийн дурсгалт газруудын нэрийг уншиж, давтан хэлээрэй. Ээж Хангал Хүйсийн Мөнгөт хайрхан нуур найман нуур цахир 2. Нутагтаа байдаг зүйлийг гэж тэмдэглээд, түүний тухай гэр бүлийнхэнтэйгээ ярилцаарай. ой хээр говь 3. Нутгийнхаа байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг нэрлэж бичээрэй. Хот/аймаг: Дүүрэг/сум: “Уул ба ус” туршилт. Хэрэглэх зүйл: Ногоон өнгийн цаас, савтай ус, пипетка (дусаагуур), цэнхэр өнгийн будаг, бийр, хавтгай сав Туршилт хийх дараалал: Ногоон өнгийн цаасаа дундуур нь 2 удаа нугалаад, түүний битүү талыг нэг гартаа атгаад, нөгөө гараар дөрвөн өнцөг орчмыг нухалж үрчийлгэнэ. Цаасаа хавтгай саван дээр бага зэрэг дэлгэж тавина. Цэнхэр будгаар өнгө оруулсан усыг дусаагуурт соруулна. Цаасны төв хэсгийг уул хэмээн төсөөлж, тэр хэсэгт дусаагуураар усыг аажим гоожуулна. Ус хэрхэн урсаж байгааг ажиглаарай. Хонхор хэсэгт тогтсон усыг нуур, урсаж буй усыг гол горхи хэмээн төсөөлж, туршилтаа дахин үргэлжлүүлж болно. Мөн уул, тал газрыг төсөөлж, эргэцүүлэн бодоорой. Манай орны тусгай хамгаалалттай газар нутаг (www.mpa.gov.mn/)-т дархан цаазат газар 32, байгалийн цогцолборт газар 18, байгалийн нөөц газар 32, байгалийн дурсгалт газар 24 байдаг гэдгийг тайлбарлаж ярилцаарай. Уул ус, ургамал амьтнаа хамгаалах уламжлалт аргуудаас жишээ дурдаарай. 49

Байгалийн юмс үзэгдэл улирал, хоног, гэрэлтэй ба сүүдэртэй газрын ялгааг мэднэ 1. Зуны ба өвлийн улирлын өдөр ба шөнийн үргэлжлэх хугацааг харгалзуулаарай. Зуны Өвлийн өдөр шөнө өдөр шөнө урт богино 2. Ургамал, амьтад хоногийн аль үед идэвхтэй амьдралтай вэ? Зөв холбож, өгүүлбэр бүтээж уншаарай. Эргэлзэж байгаа зүйлээ судлаарай. Өдрийн идэвхтэй Шөнийн идэвхтэй ургамал амьтан ургамал амьтан 3. Гэрэлтэй, сүүдэртэй, дулаан, сэрүүн гэсэн эсрэг утгатай үгийг зөв байрлуулж, өгүүлбэр бүтээж уншаад, тайлбарлаарай. Нартай өдрийн ................. газар ................. газар Та байгалийн юмс үзэгдэл улирал, хоногийн ялгаанаас хамаарч өөрчлөгддөгийг нэг жишээн дээр ярилцаарай. Ямар үед дулаан, сэрүүн болдог, ямар газар дулаан, сэрүүн байдаг талаарх хүүхдийн өмнөх мэдлэг, туршлагыг сонирхон асууж, ярилцаарай. 50