ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΑ ΧΡΥΣΑ ΜΟΥ ΒΙΒΛΙΑ το βιβλίο της γης ΑΔΕΛΦΟΙ ΣΤΡΑΤΙΚΗ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τα πετρώματα Σελίδα 5 Πώς έγιναν τα βουνά »7 Πώς έγιναν οι πεδιάδες »9 Πώς έγινε το χώμα » 11 Τα χαλίκια και η άμμος » 13 Ο πηλός » 15 Τι είναι το μάρμαρο » 17 Από πού βγαίνει το σίδερο » 19 Ο άνθρακας (πετροκάρβουνο) » 21 Το πετρέλαιο » 23 Τα άλλα μέταλλα » 25 Οι φυσικές σπηλιές » 27 Σεισμοί και ηφαίστεια Ο αέρας και το νερό » 29 Η βροχή » 31 Ο άνεμος » 33 Το χιόνι » 35 Το κρύο » 37 Τα σύννεφα » 39 Ο ήλιος » 41 Τι καιρό κάνει » 43 Τα υπόγεια νερά » 45 Το ποτάμι » 47 Η λίμνη » 49 Ο παγετώνας » 51 Οι εποχές Η θάλασσα » 53 Η ακρογιαλιά » 55 Κάτω από τα κύματα » 57 Παράξενοι κάτοικοι » 59 Μέσα στη θάλασσα » 61 Τα δώρα της θάλασσας » 63 Η θάλασσα εργάζεται » 65 Κύματα και παλίρροιες » 67 Οι στεριές στη θάλασσα » 69 Οι πολικές θάλασσες » 71 Η θάλασσα και ο άνθρωπος » 73 Ο άνθρωπος στη θάλασσα » 75 Η θάλασσα βρομίζει
ττηο ςβιβγληίος Εικονογράφηση : TONY WOLF Κείμενο: GIUSEPPE ZANINI Μετάφραση : Β. ΚΟΧΛΑΤΖΗ ΑΔΕΛΦΟΙ ΣΤΡΑΤΙΚΗ - Εκδόσεις ΧΑΒΡΙΟΥ 9 και ΠΡΑΞΙΤΕΛΟΥΣ ΑΘΗΝΑ 10562 - ΤΗΛ. 32.21.834, 32.34.768
ΤΑΠΕΤΡΩΜΑΤΑ Πώς έγιναν τα βουνά Μια βόλτα στο βουνό - Πάμε, παιδιά, Πώς γίνονται τα πετρώματα - Συχνά τα μια βόλτα στο βουνό; Γρήγορα αφήνουμε πετρώματα δημιουργούνται στο βυθό της το μεγάλο δρόμο και ανηφορίζουμε ένα θάλασσας, από τα μόρια της λάσπης στενό μονοπάτι. Όσο πιο ψηλά ανεβαί- που μεταφέρουν εκεί τα ποτάμια. Ακόμα νουμε, τόσο πιο όμορφα και ανάλαφρα και σκελετοί ζώων πέφτουν στο βυθό και νιώθουμε. Στη διαδρομή μας συναντάμε σιγά – σιγά σχηματίζονται στρώματα δέντρα, θάμνους, χορτάρια, ευωδιαστά λάσπης. Ύστερα από εκατομμύρια αγριολούλουδα αλλά και μέρη γυμνά από χρόνια, η λάσπη γίνεται σκληρό πέτρω- πράσινο. Συναντάμε επίσης διάφορα πε- μα. τρώματα, όπως βλέπουμε στην εικόνα. Αλλά, με ποιον τρόπο έγιναν τα πε- Πώς γίνονται τα βουνά - Αν βάλουμε τρώματα και τα στρώματα τους; ρωτούν μερικά υφάσματα το ένα πάνω στο άλλο τα παιδιά τον παππού που έχει έρθει και τα πιέσουμε με τα χέρια μας, όπως μαζί τους. Κι εκείνος τους εξηγεί. δείχνει η εικόνα με το παιδί, τα υφάσματα στη μέση θα υψωθούν. Έτσι γίνονται και τα βουνά, όταν πολύ μεγάλες δυνάμεις της γης, πιέζουν τα πετρώματα. 5
Στο βυθό της θάλασσας - Βουνά υπάρ- Τα βουνά καταστρέφονται – Εξηγήσα- χουν ακόμα και στο βυθό της θάλασσας. με, λοιπόν, με ποιόν τρόπο γίνονται τα Μερικές φορές μένουν πάντα κάτω από βουνά. Για να σχηματιστούν χρειάζονται τους ωκεανούς. Άλλες φορές οι κορυφές πολλά εκατομμύρια χρόνια. Στο μεταξύ, τους βγαίνουν έξω από το νερό. οι βροχές και τα χιόνια καταστρέφουν σιγά - σιγά την επιφάνεια τους. Παρα- Κοιλάδες και χαράδρες - Μερικά πε- σέρνουν χώματα και χαλίκια κι έτσι σχη- τρώματα υψώνονται και έτσι γίνονται τα ματίζονται οι πλαγιές και τα απόκρημνα βουνά, ενώ άλλα βουλιάζουν και με τον τοιχώματα, που βλέπουμε συχνά στα τρόπο αυτό γίνονται οι χαράδρες. Η βρο- βουνά. χή παρασέρνει χώματα και πέτρες από τα βουνά, γεμίζει μ' αυτά τις μεγάλες χα- Γερνούν και πεθαίνουν - Οι βροχές και ράδρες κι έτσι γίνονται οι κοιλάδες. τα χιόνια, λοιπόν, είναι οι μεγαλύτεροι εχθροί των βουνών. Λίγο - λίγο τα Βουνά από λάβα - Τα βουνά μπορούν σπάζουν και οι χείμαρροι παρασύρουν να γίνουν επίσης και από τα ηφαίστεια. στο πέρασμα τους τα κομματάκια από τα Από ένα άνοιγμα της γης βγαίνει πολλή σπασμένα πετρώματα. Κι έτσι, ύστερα λάβα και σιγά - σιγά σχηματίζει βουνό. από εκατομμύρια χρόνια, στη θέση των πανύψηλων κορυφών μένουν μικροί λόφοι. 6
Πώς έγιναν οι πεδιάδες Από το τραίνο - Σίγουρα σας έχει τύχει Όπως στην άμμο - Πολλές φορές στη να ταξιδεύετε με το τραίνο και από το πα- θάλασσα φτιάχνετε ένα βουναλάκι με την ράθυρο να βλέπετε μια απέραντη πε- άμμο κι ύστερα το γκρεμίζετε με την διάδα. Δεν υπάρχει ούτε ένας λόφος, τσουγκράνα και το ισιώνετε. Η τσου- ούτε ένα ύψωμα. Πώς έγιναν, αλήθεια, γκράνα της φύσης, που γκρεμίζει τα βου- αυτές οι απέραντες πεδιάδες; Μερικές νά και φτιάχνει τις πεδιάδες, είναι το φορές οι πεδιάδες σχηματίζονται στο νερό. βυθό της θάλασσας κι ύστερα από με- γάλους σεισμούς βγαίνουν πάνω από την επιφάνεια. Μπορείτε να φανταστείτε πόσο τρομεροί ήταν οι σεισμοί πριν πολ- λά εκατομμύρια χρόνια! Από τα βουνά - Οι χείμαρροι και τα πο- τάμια, μαζί με το νερό κυλούν χώματα και χαλίκια που η βροχή έχει παρασύρει από τα βουνά. 7
Η λάσπη - Κοιτάξτε αυτό το ποτάμι. Οι παλιές θάλασσες - Ακόμα και οι Ύστερα από τις δυνατές βροχές έχει θάλασσες, όταν δεν είναι πολύ βαθιές, φουσκώσει, τα νερά του έχουν ανεβεί ύστερα από εκατομμύρια χρόνια μπο- πάνω από τις όχθες και πλημμυρίζουν ρούν να γεμίσουν με πέτρες και λάσπη την πεδιάδα. Όταν τα νερά θα τραβη- που μεταφέρονται από τα ποτάμια. Έτσι, χτούν, θ' αφήσουν ένα στρώμα λάσπης στη θέση τους μένουν απέραντες πε- που μεγαλώνει το πάχος της πεδιάδας. διάδες. Η λάσπη που αφήνουν τα πο- Αυτό γίνεται εδώ και εκατομμύρια χρόνια. τάμια, αποτελείται από πολύ λεπτά μόρια πετρωμάτων που έρχονται πάντα από τα βουνά τα οποία λιώνουν και καταστρέφο- νται από τις βροχές. Είναι εύφορες - Επειδή οι πεδιάδες γί- νονται από λάσπη, το χώμα είναι μαλακό και εύφορο και κατάλληλο για κάθε εί- δους καλλιέργεια. Στις λίμνες - Όταν τα νερά των χειμάρ- ρων και των ποταμών χύνονται σε μια λί- μνη, ρίχνουν στο βυθό της λάσπες και πέτρες που φέρνουν από τα βουνά. Έτσι σιγά - σιγά η λίμνη γεμίζει από αυτά τα υλικά και γίνεται μια μεγάλη πεδιάδα. 8
Πώς έγινε το χώμα Στον κήπο - Ο κηπουρός σκάβει τον Όταν έγινε η Γη μας - Όταν έγινε η Γη κήπο μας. Ανακατεύει το χώμα και κάθε μας, ήταν μια φλεγόμενη σφαίρα από τόσο σκύβει για να βγάλει τις πιο με- λάβα που έβραζε. Ύστερα, σιγά - σιγά, η γάλες πέτρες. «Γιατί δεν βγάζεις και τις λάβα κρύωσε, και έγινε σκληρό πέτρω- μικρές;» τον ρωτάει το κοριτσάκι. «Γιατί μα. Όλη η επιφάνεια της Γης ήταν σκε- αν βγάλω και τις πιο μικρές, δεν θα μείνει πασμένη από πετρώματα. τίποτε. Το χώμα είναι φτιαγμένο από πολύ μικρά πετραδάκια». Είναι αλήθεια Τα πετρώματα σπάζουν - Ύστερα, από αυτό. Αν κοιτάξουμε το χώμα με ένα τα πετρώματα δημιουργήθηκαν τα βου- φακό, θα δούμε ότι αποτελείται από νά. Όταν άρχισαν οι βροχές - που κράτη- σκόνη πετρωμάτων. Πώς γίνεται αυτό: σαν χρόνια και χρόνια - τα πετρώματα φθάρθηκαν και το νερό κατέβασε προς τα κάτω τα πιο μικρά κομμάτια, αφήνο- ντάς τα στις πεδιάδες. Έτσι άρχισαν να γίνονται τα στρώματα από χώμα. Ακόμα και τώρα οι βροχές κάνουν την ίδια δου- λειά. 9
Τίποτα δεν αντέχει - Έτσι, μένουν στα βουνά μόνο τα βαριά και σκληρά πε- τρώματα. Αλλά και κείνα, κάποτε, θα γί- νουν χώμα. Τα χιόνια, οι άνεμοι και οι βροχές τα καταστρέφουν σιγά - σιγά. Τί- ποτε δεν αντέχει πάνω στη γη και όλα αλλάζουν σιγά - σιγά μορφή. Κυλούν συνέχεια - Τα πιο μικρά μόρια Οι λείες πέτρες - Τα πιο μεγάλα κομ- των πετρωμάτων που σχηματίζουν τη μάτια παρασύρονται πιο αργά. Κυλούν σκόνη, μεταφέρονται αμέσως κάτω από στις πλαγιές, πέφτουν στους χείμαρρους, τις βροχές και τα ρυάκια παίρνουν ένα χτυπούν το ένα στο άλλο καθώς μετα- σκούρο χρώμα. Η σκόνη αυτή από τα φέρονται από το νερό και σιγά - σιγά τρί- πετρώματα, σχηματίζει τη λάσπη. βονται μεταξύ τους. Να γιατί στο βουνό οι πέτρες είναι γεμάτες προεξοχές ενώ στα ποτάμια είναι λείες και στρογγυλω- πές. Έχουν έρθει από μακριά κι έχουν τριφτεί πολύ στο μεγάλο τους ταξίδι. 10
Τα χαλίκια και η άμμος Στο ποτάμι - Μεγάλα φορτηγά πλη- Γιατί σκάβουν - Γιατί οι άνθρωποι σιάζουν στις όχθες του ποταμού όπου βγάζουν τα χαλίκια και την άμμο από το μια πλωτή φαγάνα σκάβει συνέχεια το ποτάμι; Τι τα κάνουν; Τα χρησιμοποιούν βυθό. Οι μεγάλοι ατσάλινοι κουβάδες της για πολλές δουλειές στις βιομηχανίες και φαγάνας ανεβάζουν την άμμο και τα χα- στα ναυπηγεία. Συχνά σ' αυτά τα χαλίκια λίκια και τα ρίχνουν στα φορτηγά, που υπάρχουν μέταλλα, από τα οποία έρχονται και φεύγουν με τη σειρά το ένα φτιάχνουμε διάφορα αντικείμενα. πίσω από το άλλο. Η δουλειά αυτή συνε- χίζεται όλη τη μέρα, χωρίς διακοπή. Στις βιομηχανίες - Τα χαλίκια, αν προέρ- χονται από ειδικά πετρώματα, χρησιμεύ- ουν και στις βιομηχανίες χημικών προϊ- όντων, που τα κάνουν σκόνη και τα μετα- τρέπουν σε άλλες ουσίες. Η άμμος με χαλαζία, παραδείγματος χάρη, είναι απα- ραίτητη για την κατασκευή του γυαλιού. Με άλλο είδος άμμου γίνεται το τσιμέντο. Χαλίκια, άμμος και τσιμέντο μας δίνουν το γνωστό μωσαϊκό. 11
Το μπετόν - Από τα μικρότερα χαλίκια γίνεται το μπετόν, που το χρησιμοποιού- με να χτίζουμε φράγματα, γέφυρες, στάδια, σπίτια και διάφορα άλλα κτίρια. Η κοίτη του ποταμού - Μερικές φορές βγάζουμε τα χαλίκια από την κοίτη ενός ποταμού για να το βαθύνουμε και να μην πλημμυρίζει. Για τους δρόμους - Τα χαλίκια, ακόμα, Η άμμος - Συχνά τα χαλίκια δεν βρίσκο- τα χρειαζόμαστε για να στρώνουμε τους νται στα ποτάμια αλλά αρκετά μακριά δρόμους. Πάνω στα πατημένα χαλίκια τους, που τα κουβάλησαν κάποτε τα πέφτει η άσφαλτος. νερά. Εκεί οι άνθρωποι στήνουν ειδικά μηχανήματα που τρίβουν πέτρες και χα- λίκια και τα κάνουν χοντρή ή λεπτή άμμο, ανάλογα με τις ανάγκες μας. Η άμμος εί- ναι απαραίτητη στις οικοδομές. 12
Ο πηλός Αρέσει στα παιδιά - Είναι όμορφο να παίζει κανείς με τον πηλό! Τον πλάθει εύ- κολα με τα χέρια και του δίνει όποιο σχή- μα θέλει. Τα παιδιά στην εικόνα μας πλάθουν τον μαλακό πηλό και φτιάχνουν μ' αυτόν μεγάλες μπάλες! Σκόνη από τα πετρώματα - Ο πηλός, Η κατολίσθηση - Κάτω από το έδαφος που ονομάζεται και άργιλος, γίνεται από υπάρχουν στρώματα πηλού. Όταν το μια πολύ λεπτή σκόνη, από ειδικά πε- έδαφος είναι κατηφορικό, επειδή μαλα- τρώματα, που την έχει φέρει στις πε- κώνει ο πηλός υπάρχει κίνδυνος να με- διάδες το νερό. Η σκόνη αυτή, όταν τακινηθεί. Έτσι, δέντρα και σπίτια που βρέχεται, γίνεται σαν ζυμάρι και πλάθεται βρίσκονται σ' αυτό το έδαφος, γλιστράνε εύκολα σε διάφορα σχήματα. Ο πηλός, προς τα κάτω και πέφτουν! Αυτό λέγεται δεν ρουφάει το νερό κι έτσι το συγκρατεί κατολίσθηση. Πολλά χωριά έχουν εγκα- σε υπόγειες λίμνες. Μπορούμε να το ταλειφθεί από την κατολίσθηση. βρούμε, σκάβοντας πηγάδια, όπως στην εικόνα μας. 13
Είναι πολύ χρήσιμος - Ο πηλός κάτω Η τερρακόττα - Όταν ο πηλός ψήνεται από το έδαφος έχει χρώμα γκρίζο ή γα- σε ορισμένους φούρνους, γίνεται σκλη- λαζωπό. Στην επιφάνεια είναι κίτρινος ή ρός σαν πέτρα και ονομάζεται τερρακότ- κοκκινωπός. Ο πηλός είναι πολύ χρήσι- τα. Έτσι ψήνονται τα τούβλα και τα κερα- μος γιατί μ' αυτόν φτιάχνουμε τούβλα, κε- μίδια. Με τον πηλό και με τη βοήθεια ραμίδια και διάφορα άλλα πήλινα αγγεία, τόρνων, φτιάχνουμε διάφορα αγγεία, χρήσιμα στην καθημερινή μας ζωή. βαζα, στάμνες, γλάστρες και άλλα. σα να τα ψήσατε στο φούρνο. Ο πη- λός έχει μέσα διάφορες πετρούλες που δεν σας αφήνει να τον πλάσετε. Για να τον καθαρίσετε, θα πρέπει να τον λιώσετε σ' ένα μεγάλο δοχείο με νερό, ώσπου να γίνει σαν πηχτή κρέμα. Τα πετραδάκια θα μείνουν στον πάτο. Βάλτε τον υγρό πηλό σ' ένα άλλο δοχείο και αφήστε το νερό να εξατμιστεί ώσπου να πήξει και να πλάθεται με το χέρι. Παιχνίδια από πηλό - Κοιτάξτε πόσα παι- χνίδια έχουν φτιάξει αυτά τα παιδιά με τον πηλό! Αν θέλετε, μπορείτε και σεις να φτιάξετε σπιτάκια, κουκλάκια, αυτοκινη- τάκια και διάφορα ζωάκια. Αν δεν τα πει- ράξετε για μερικές μέρες θα γίνουν σκληρά, 14
Τι είναι το μάρμαρο Από πού βγαίνει - Το μάρμαρο είναι ένα ειδικό πέτρωμα και το βγάζουμε από τις πλαγιές των βουνών. Όλος αυτός ο χώρος που γίνεται το σκάψιμο και το κόψιμο του μαρμάρου σε μεγάλους όγκους, λέγεται λατομείο. Τα λατομεία - Τα λατομεία του μαρμάρου, λοιπόν, βρίσκονται ψηλά στα βουνά. Το πέτρωμα κόβεται σε μεγάλους όγκους, με ειδικά ατσάλινα μηχανήματα και μεταφέρε- ται έπειτα πιο κάτω. Τα μνημεία - Πολλά μνημεία και αγάλ- ματα που συναντάμε στο δρόμο μας, εί- ναι φτιαγμένα από μάρμαρο. Υπάρχουν πολλά είδη και χρώματα μαρμάρων. 15
Στο πριονιστήριο - Εκεί φορτώνεται σε Τα αγάλματα - Οι πιο όμορφοι όγκοι μεγάλα φορτηγά, που το πηγαίνουν σε μαρμάρου δεν κόβονται σε φέτες. Τους ειδικά πριονιστήρια. Στα πριονιστήρια το παίρνουν οι γλύπτες που με μεγάλη υπο- τεράστιο πέτρωμα του μαρμάρου κόβεται μονή και τέχνη τους λαξεύουν και τους με ατσάλινα πριόνια που κινούνται με με- φτιάχνουν υπέροχα αγάλματα. Στην πα- γάλη ταχύτητα. Τα πριόνια αυτά κόβουν τρίδα μας υπάρχουν πολλά είδη μαρ- το μάρμαρο σε λεπτές φέτες, που πλένο- μάρων. Περίφημο είναι το μάρμαρο της νται και γίνονται λείες. Κι έτσι γίνεται η Πεντέλης, κοντά στην Αθήνα. Από το θαυμάσια μαρμάρινη πλάκα, κατάλληλη μάρμαρο της Πεντέλης, που είναι ένα για να ντυθεί μια σκάλα, ένα πάτωμα ή από τα καλύτερα του κόσμου, έχουν γίνει ένας τοίχος μεγάρου. Το μάρμαρο στα όλα τα θαυμάσια αριστουργήματα της κτίρια δίνει ομορφιά, διάφορους χρωματι- αρχαίας Ελληνικής τέχνης στην Αθήνα, σμούς, καθαριότητα και προπαντός πο- τα κτίρια και τα αγάλματα. λυτέλεια. Πολύτιμα πετρώματα - Μερικές πέτρες κρύβουν μέσα τους υπέροχα χρώματα και σχέδια. Είναι ο αχάτης, ο όνυχας και άλλα σπάνια ορυκτά, από τα οποία φτιάχνουμε διάφορα όμορφα πράγματα, όπως δείχνει η εικόνα μας. Είναι συνήθως διακοσμητικά αντικείμενα που τα πουλάνε σε ει- δικά καταστήματα. Και οι πρω- τόγονοι άνθρωποι έφτιαχναν από αυτές τις πέτρες διάφορα κοσμή- ματα. 16
Από πού βγαίνει το σίδερο Ήταν άγνωστο - Πριν από πάρα πολλά Υπάρχει παντού - Το σίδερο είναι πολύ χρόνια, οι άνθρωποι δεν γνώριζαν το σί- χρήσιμο και απαραίτητο μέταλλο για τον δερο, το πολύτιμο αυτό ορυκτό. Ήταν άνθρωπο. Ρίξτε μια ματιά γύρω σας. αναγκασμένοι να προστατεύονται από τα Πόσα και πόσα πράγματα δεν είναι άγρια θηρία με πέτρινα όπλα, όπως φτιαγμένα από σίδερο! Από το πιρούνι βλέπουμε στην εικόνα επάνω. που τρώμε ως το τραίνο που ταξιδεύου- με! Φανταζόσαστε πόσο δύσκολη θα ήταν η ζωή μας χωρίς το σίδερο; Τα ορυχεία - Τα ορυχεία του σίδερου Πού το βρίσκουμε - Το σίδερο βρίσκεται βρίσκονται κάτω από το έδαφος αλλά μέσα ή πάνω στη γη, ανακατεμένο με πολλές φορές και στην επιφάνεια. Αυτά πέτρες ή με άλλα ορυκτά. είναι τα καλύτερα. Οι υψικάμινοι -Το σίδερο βρίσκεται μέσα σε πέτρωμα και το λιώνουμε σε ειδικούς φούρνους που λέγονται υψικάμινοι. Αφού το λιωμένο σίδερο μπαίνει σε κα- λούπια και κρυώνει, το ονομάζουμε χυτο- σίδηρο. Από αυτό μπορούμε να φτιάξου- με διάφορα χρήσιμα και απαραίτητα αντι- κείμενα της καθημερινής μας ζωής. 17
Η σκουριά - Το σίδερο σκουριάζει εύ- Πλοία και γέφυρες - Να και τόσα άλλα κολα από την υγρασία και σιγά σιγά πράγματα που φτιάχνονται από το σίδερο: καταστρέφεται. Γι' αυτό πρέπει συχνά αυτοκίνητα, λεωφορεία, πλοία, αεροπλάνα, να το βάφουμε. όπλα, οι γραμμές του τραίνου, οι διάφορες μηχανές των εργοστασίων, οι πινακίδες Το ατσάλι - Όταν στις υψικαμίνους στους δρόμους, τα παιχνίδια, οι κατσα- ανακατέψουμε σίδερο με ειδικό κάρ- ρόλες της κουζίνας... Με το σίδερο και το βουνο, φτιάχνουμε ένα καινούριο εί- ατσάλι στήνουμε ουρανοξύστες και γέφυ- δος, που λέγεται ατσάλι. Είναι πιο ρες. Χιλιάδες και χιλιάδες άνθρωποι δου- σκληρό από το σίδερο και αντέχει πε- λεύουν στο σίδερο, άλλοι στα ορυχεία, στις ρισσότερο. Ένα είδος ατσαλιού δεν υψικαμίνους και στα διάφορα εργοστάσια σκουριάζει και μ' αυτό φτιάχνουμε και εργαστήρια που φτιάχνουν σιδερένια διάφορα αντικείμενα του σπιτιού, αντικείμενα. Να γιατί είναι τόσο πολύτιμο όπως κουτάλια, πηρούνια κλπ. μέταλλο το σίδερο! 18
Ο άνθρακας (πετροκάρβουνο) Οι καρβουνιάρηδες - Σε όλες τις πόλεις Το κάρβουνο σαν ενέργεια - Μέχρι υπάρχουν κείνα τα παλιά γραφικά μαγα- πριν από λίγα χρόνια, ο άνθρωπος έκαι- ζιά που πουλούν ξύλα για τις σόμπες και γε τον άνθρακα (κάρβουνο) όχι μόνο για τα τζάκια, πριονίδια και πετροκάρβουνο. να ζεσταίνεται αλλά και για να παράγει Κάποτε, όταν δεν υπήρχε το καλοριφέρ ενέργεια, με την οποία κινούσε τις μηχα- και το πετρέλαιο, ο κόσμος ζεσταινόταν νές. Όλα τα τραίνα, παραδείγματος χάρη, καίγοντας ξύλα ή κάρβουνα. Το κάρβου- κάποτε είχαν τις ατμομηχανές κι έβγαζαν νο χρησιμοποιόταν επίσης στις βιομηχα- πολύ καπνό όταν έτρεχαν. Με τον άν- νίες, πριν εφευρεθούν οι μηχανές που θρακα που έκαιγαν, ζέσταιναν το νερό δουλεύουν με πετρέλαιο ή με ηλεκτρι- που υπήρχε στους λέβητες και ο ατμός σμό, καθώς και στην κίνηση. που έβγαινε, κινούσε τη μηχανή. Αλλά και τα πλοία κινούνταν με άνθρακα και ατμό, γι' αυτό και ονομάζονταν ατμόπλοια. 19
Στις βιομηχανίες - Σήμερα δεν χρησιμο- Η σόμπα της γιαγιάς - Οι γιαγιάδες μας ποιούμε πολύ τον άνθρακα για την κίνη- παλιά, ζέσταιναν τα σπίτια τους με ειδι- ση, γιατί υπάρχει το πετρέλαιο. Μα τον κές σόμπες που έκαιγαν άνθρακα. χρησιμοποιούμε σε πολλές άλλες περι- Βγάζει πολύ θερμότητα και δεν χωνεύει πτώσεις. Άνθρακα καίμε στα ατμοηλε- εύκολα όπως γίνεται με το ξυλοκάρβουνο κτρικά εργοστάσια, για να παράγουμε και με τα ξύλα. ηλεκτρισμό. Τον χρησιμοποιούμε επίσης στις υψικαμίνους για να λιώνουμε τα μέταλλα. Από τον άνθρακα παίρνουμε πολλά χημικά προϊόντα, αρώματα, και πλαστικά είδη. Με την έλλειψη μάλιστα του πετρελαίου, ο άνθρακας θα γίνει ξανά πολύτιμος, όπως ήταν κάποτε. Και υπάρχει πολύς άνθρακας ακόμα, μέσα στη γη. Πώς σχηματίστηκε - Ο άνθρακας δεν Από πού βγαίνει - Ο άνθρακας βρίσκε- είναι παρά κορμοί δέντρων που έμειναν ται μέσα στη γη, πολλές φορές σε με- για εκατομμύρια χρόνια θαμμένοι στη γη. γάλα βάθη. Για να τον βγάλουμε ανοί- Το ξύλο αντί να σαπίσει, έγινε σκληρό γουμε ορυχεία, μια δουλειά πολύ δύσκο- σαν πέτρα. Γι' αυτό το λέμε και πετρο- λη και κουραστική, αλλά και επικίνδυνη. κάρβουνο. Μοιάζει με μαύρη πέτρα. 20
Το πετρέλαιο Η βενζίνη - Ο μπαμπάς σταματά στο βενζινάδικο για να βάλει στο αυτοκίνητο βενζίνη. «Γιατί είναι τόσο ακριβή η βεν- ζίνη;», τον ρωτούν τα παιδιά. «Γιατί ακρίβυνε πολύ το πετρέλαιο», απαντά εκείνος. Αλλά, τι σχέση έχει η βενζίνη με το πετρέλαιο; Φυσικά και έχει, γιατί η βενζίνη βγαί- νει από το πε- τρέλαιο. Τα διυλιστήρια - Αν ακολουθήσουμε αυτό το Τα πετρελαιοφόρα - Το πετρέλαιο βυτιοφόρο που άδειασε τη βενζίνη στο βενζι- δεν υπάρχει παντού αλλά σε ορι- νάδικο, θα το δούμε να φτάνει στο διυλιστή- σμένες χώρες. Από κει το φορ- ριο. Βλέπετε τις τεράστιες δεξαμενές και τις τώνουν σε μεγάλα πλοία που κου- αντλίες. Εδώ, από το πετρέλαιο βγάζουν τη βαλούν μόνο πετρέλαιο και λέγονται βενζίνη καθώς και άλλα πράγματα. Στη χώρα πετρελαιοφόρα. Τα κοιτάσματα του μας υπάρχουν αρκετά διυλιστήρια. πετρελαίου σχηματίστηκαν στο βάθος της γης πριν εκατομμύρια χρόνια, ίσως πριν ακόμα παρουσια- στεί ο άνθρωπος στον πλανήτη μας. Συνήθως τα ανακαλύπτουμε ύστερα από πολλές προσπάθειες, κόπους και έξοδα. 21
Τα φρέατα (πηγάδια) - Για να βγάλουμε το Πώς δημιουργήθηκε - Γιατί τάχα το πετρέλαιο από τη γη, σκάβονται βαθιά φρέα- πολύτιμο αυτό υγρό βρίσκεται μόνο τα με ειδικά μηχανήματα, τα γεωτρύπανα. σε μερικές χώρες της γης και όχι σε Από κει, με μεγάλους σωλήνες το μετα- όλες; Εξαρτάται από αυτό που έγινε φέρουν στο λιμάνι για να φορτωθεί στα σε μια περιοχή πριν πολλά - πολλά πλοία. Τα φρέατα ανοίγονται στο έδαφος χρόνια, ακριβώς όπως και με το αλλά και στο βάθος της θάλασσας με ειδικές κάρβουνο. Αν ύστερα από ένα σει- πλωτές πλατφόρμες. Είναι μια δουλειά πολύ σμό κλειστούν ανάμεσα στα πε- δύσκολη αλλά και επικίνδυνη. Το δικό μας πε- τρώματα φυτά και ζώα, σιγά - σιγά, τρέλαιο, της Θάσου, βρέθηκε κάτω από τη καθώς λιώνουν στα βάθη της γης, θάλασσα. σχηματίζουν το πετρέλαιο. Τα στρώματα του πετρελαίου μπορεί να βρίσκονται κοντά στην επιφάνεια της γης ή σε πολύ μεγάλο βάθος, οπότε χρειάζονται πάρα πολλά έξοδα για να το αντλήσουμε, ιδιαίτερα όταν βρίσκεται στο βάθος της θάλασσας. Πάρα πολλά προϊόντα - Από το πετρέλαιο δεν βγάζουμε μόνο τη βενζίνη αλλά και πολλές άλλες ουσί- ες, όπως είναι: το μαζούτ, το νέφτι, το ορυκτέλαιο, οι παραφίνες, η πίσ- σα με την οποία γίνεται η άσφαλτος και πολλές πλαστικές ύλες. 22
Τα άλλα μέταλλα Στην κουζίνα - Τα παιδιά βοηθούν τη Δώρα από τα πετρώματα - Αν βγάζαμε μαμά τους στην κουζίνα. Μαχαίρια και από τη ν κουζίνα όλα τα πράγματα που ατσάλινα κουταλοπήρουνα, κατσαρόλες είναι φτιαγμένα από μέταλλο, τι θα έμενε; από αλουμίνιο και από χαλκό, βρύσες Σχεδόν τίποτε. Το ίδιο θα γινόταν στους και πόμολα από μπρούντζο. Πόσα δια- δρόμους, στα γραφεία, στα εργοστάσια, φορετικά μέταλλα υπάρχουν γύρω τους! παντού! Θ' άδειαζαν όλα! Με τη θερμότητα - Για να ξεχωρί- σουμε τα μέταλλα από τα πετρώμα- τα, πρέπει να τα ζεστάνουμε πολύ, όπως κάνει αυτός ο προγονός μας στην εικόνα. Πολύτιμα μέταλλα - Μερικά από τα μέταλλα τα βρίσκουμε ανακατεμένα στα πετρώματα και άλλα εντελώς καθαρά. Παράδειγμα το χρυσάφι, που βρίσκεται σε σκόνη ανάμεσα στην άμμο αλλά και καθαρό πολλές φορές. 23
Τα ορυκτά - Τα μέταλλα που βρίσκονται Με τον ηλεκτρισμό - Μερικά μέταλλα, μέσα στα πετρώματα, λέγονται ορυκτά. όπως το αλουμίνιο, τα ξεχωρίζουμε από Άλλοτε τα βρίσκουμε στην επιφάνεια κι τα πετρώματα τους με τη βοήθεια του άλλοτε βαθιά μέσα στη γη. ηλεκτρισμού αφού τα κάνουμε πρώτα σκόνη και τα βρέξουμε με ειδικά υγρά. Τα κράματα - Όταν λιώσουμε μερικά μέταλλα μαζί, φτιάχνουμε ένα διαφορετι- κό μέταλλο. Αυτό λέγεται κράμα. Αν π.χ. λιώσουμε χαλκό και κασσίτερο, που είναι μαλακά μέταλλα, και βάλουμε στο κράμα τους και μολύβι, που είναι κι αυτό μαλα- κό, θα βγει ένα άλλο μέταλλο πολύ σκλη- ρό, ο μπρούντζος! Με τον μπρούντζο φτιάχνονται καμπάνες, πόμολα για τις πόρτες, εξαρτήματα μηχανών και διάφο- ρα άλλα αντικείμενα. Ορείχαλκος - Ο ορείχαλκος είναι κι αυτό ένα κράμα, από χαλκό και τσίγκο. Ο ορεί- χαλκος δεν είναι τόσο σκληρός σαν τον μπρούντζο, αλλά δεν καταστρέφεται εύ- κολα από τη σκουριά και από τα οξέα. Επίσης και ο τσίγκος δεν σκουριάζει από το νερό γι' αυτό τον χρησιμοποιούμε σε δεξαμενές ή σε δοχεία νερού. 24
Οι φυσικές σπηλιές Κάτω από το βουνό - Τα παιδιά, με τη δασκάλα τους, έχουν μπει σε μια σπηλιά, κάτω από το βουνό. Τι όμορφα που είναι εδώ μέσα! Από την οροφή της σπηλιάς κρέμονται οι σταλακτίτες, σε πολλά πα- ράξενα σχήματα. Στο έδαφος υπάρχουν άλλοι σταλακτίτες, με τη μύτη γυρισμένη προς τα πάνω. Αυτούς τους λέμε στα- λαγμίτες. Αυτή την υπόγεια ομορφιά τη δημιούργησε το νερό, που πέφτει στα- γόνα - σταγόνα από την οροφή της σπη- λιάς και παρασύρει μαζί του σκληρές ου- σίες από τα πετρώματα. Οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες χρειάζονται εκατομμύ- ρια χρόνια για να γίνουν. 25
Υπάρχουν πολλές σπηλιές - Στα βουνά κρύβονται πολλές σπηλιές, όπως αυτή. Εμείς όμως γνωρίζουμε ελάχιστες. Υπάρχουν πολλές άλλες που δεν μπορούμε να τις βρούμε γιατί δεν υπάρχει κανένα άνοιγ- μα ανάμεσα στους βράχους για να περάσουμε. Το ταξίδι του νερού - Το νερό της βρο- υπόγειες λίμνες και από κάποιο άνοιγμα χής, που ποτίζει τη γη, περνάει ανάμεσα των βράχων βγαίνει γάργαρο και δροσε- στις σχισμές των βράχων, τρέχει σε ρό, σχηματίζοντας τις πηγές, που είναι υπόγεια αυλάκια, συγκεντρώνεται σε σωστή ευλογία για τον άνθρωπο. 26
Σεισμοί και ηφαίστεια Ένας κρυφός εχθρός - Ποιος έχει κατα- και όμορφα οικοδομήματα του αν- στρέψει αυτούς τους αρχαίους ναούς, με θρώπου, έχουν γίνει, στο πέρασμα των τις τόσο γερές κολώνες; Φυσικά οι σει- αιώνων, άφαντα από τους καταστρεπτι- σμοί. Η γη αρχίζει να τρέμει ξαφνικά και κούς σεισμούς. τα κτίρια γκρεμίζονται. Πολλά ξακουστά Τίποτε δεν αντέχει - Ακόμα και σήμερα, πες των ηφαιστείων ξεχύνεται καυτή ολόκληρες σύγχρονες πόλεις μπορούν λάβα που κατρακυλάει στις πλαγιές και να καταστραφούν από τους σεισμούς. Οι δεν αφήνει τίποτε στο πέρασμα της. Στην σεισμοί γίνονται αρκετά συχνά σε μέρη πατρίδα μας δεν υπάρχουν ηφαίστεια. που υπάρχουν ηφαίστεια. Από τις τρύ- 27
Σεισμός στη θάλασσα - Μερικές φορές νομίζει κανείς ότι η θάλασσα τρελαίνεται. Αυτό συμβαίνει όταν γί- νεται σεισμός στα βάθη της. Τότε, τα κύματα ορμούν αφηνιασμένα στις ακτές και κάνουν μεγάλες ζημιές. Γιατί τρέμει η γη - Η αιτία των σεισμών δεν είναι μόνο τα ηφαίστεια. Πολλές φορές, μέσα στη γη βουλιάζουν ή μετατοπίζονται πελώριοι όγκοι από χώματα και πέτρες κι έτσι ο φλοιός της γης, σε αρκετή απόσταση κλονίζεται, χο- ροπηδάει και τα κτίρια, όταν μάλιστα δεν είναι γερά χτισμένα, γκρεμίζονται. Σαν ένα καπάκι - Όταν βράζουμε νερό σε μια Κάτω από τα πετρώματα - Αλλά, κατσαρόλα, βλέπουμε πως ο ατμός κάνει το γιατί βγάζουν φωτιά τα ηφαίστεια; καπάκι να χοροπηδάει. Έτσι χοροπηδάει και Κάτω από τα πετρώματα, στα βάθη η γη, κοντά στα ηφαίστεια, όταν η λάβα με της γης, δεν είναι όλα ήσυχα, όπως την τρομερή δύναμη της σπρώχνει τους νομίζουμε. Στο κέντρο της γης όλα βράχους για να βρει άνοιγμα και να τιναχτεί είναι λιωμένα και η λάβα αυτή κινεί- έξω από το βουνό. ται, αναβράζει και θέλει να βγει. Κι όπου βρίσκει πέρασμα, ξεχύνεται με τρομερή δύναμη προς την επιφάνεια της γης. Έτσι δημιουργούνται τα ηφαίστεια. Κάποτε η γη ήταν όλη μια λάβα μα σιγά - σιγά η επιφάνεια κρύωσε και η λάβα έμεινε στο βάθος της. 28
ΟΑΕΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΝΕΡΟ Η βροχή Βρέχει στην πόλη - Τι κακό μεγάλο Οι πλημμύρες - Μα, είναι πάντοτε χρήσιμη που γίνεται στην πόλη, όταν πιάνει η και καλή η βροχή; Όχι πάντα. Μερικές φορές βροχή! Δεν μπορεί κανείς να περπα- το έδαφος δεν μπορεί να απορροφήσει όλο τήσει άνετα με τις ομπρέλες, μας κα- το νερό και τότε οι χείμαρροι και τα ποτάμια ταβρέχουν τα αυτοκίνητα, πλημμυρί- φουσκώνουν, γίνονται επικίνδυνα και μπο- ζουν οι δρόμοι, δυσκολεύεται τρομε- ρούν να πλημμυρίσουν χωριά και πόλεις. ρά η συγκοινωνία. Πολλές φορές πλημμυρίζουν τα υπόγεια και οι πυ- ροσβεστικές αντλίες τρέχουν να τα αδειάσουν. Ένα καλό ντους - Όμως, ύστερα από τη βροχή όλα λάμπουν!... Ο αέρας έχει γίνει καθαρός γιατί οι σταγόνες παρασύρουν τα καυσα- έρια, τα σπίτια λάμπουν από το υποχρεωτικό ντους, οι δρόμοι δεν έχουν βρομιές και σκουπίδια, τα φύλλα των δέντρων έχουν καθαρίσει κι αυτά από τις σκόνες και την καπνιά... Πόσο όμορφη είναι η πόλη μετά τη βροχή! Στην ύπαιθρο - Η βροχή στην ύπαι- θρο μοιάζει με χρυσάφι γιατί, χωρίς αυτή πώς θα καλλιεργούσαν οι χω- ρικοί τη γη; Πώς θα φύτρωναν και θα μεγάλωναν τα λαχανικά, όλα τα φυτά και τα δέντρα; Σε μέρη που δεν βρέχει δεν φυτρώνει τίποτε και η γη είναι κατάξερη και θλιβερή και εντε- λώς ακατοίκητη. 29
Πότε βρέχει - Οι σταγονίτσες του Το πολύτιμο νερό - Αν δεν υπήρχε η βροχή, νερού, ψηλά, βρίσκονται η μια κοντά πώς θα υπήρχε το νερό που κρατάει στη ζωή στην άλλη σαν ατμός και σχηματί- τα φυτά τα ζώα και τους ανθρώπους; Στην ει- ζουν τα σύννεφα. Όταν συναντή- κόνα επάνω, βλέπετε πώς γίνονται οι πηγές σουν κρύο αέρα, ενώνονται ακόμα και οι υπόγειες φλέβες νερού που τις βρί- περισσότερο, βαραίνουν και σκουμε ανοίγοντας πηγάδια. Πολλές από τις πέφτουν στη γη, σαν σταγόνες της υπόγειες δεξαμενές είναι άγνωστες. πολύτιμης βροχής. Πώς γίνονται τα σύννεφα; - Η βροχή έρχεται από τα σύννεφα. Αυτό όλοι το ξέρουμε. Αλλά, πώς γί- νονται τα σύννεφα; Κοιτάξτε κάτω την εικόνα και θα καταλάβετε. Ο ήλιος με τη ζέστη του εξατμίζει το νερό της θάλασσας, την υγρασία του εδάφους και των φυτών. Αυτός ο ατμός ανεβαίνει ψηλά και φτιάχνει τα σύννεφα που βλέπουμε στον ου- ρανό. 30
Ο άνεμος Πω, πω, φασαρία! - Σήμερα φυσάει Καλός ή κακός; - Όχι, δεν είναι πάντα πολύ. Στην πόλη δυσκολευόμαστε να τόσο κακός ο άνεμος. Όταν δεν είναι περπατήσουμε. Είναι φθινόπωρο και ο πολύ δυνατός, είναι φίλος του ανθρώπου άνεμος ρίχνει τα φύλλα των δέντρων, ση- γιατί του προσφέρει πολλά καλά. Καθαρί- κώνει σύννεφο τη σκόνη, αρπάζει τα κα- ζει παραδείγματος χάρη τον βρώμικο πέλα των ανδρών, χαλάει τα μαλλιά των αέρα της πόλης και φέρνει καθαρό από γυναικών και θα 'λεγε κανείς ότι διασκε- την εξοχή Φυσώντας ψηλά στον ουρανό δάζει δημιουργώντας προβλήματα στους σπρώχνει τα σύννεφα και τα μεταφέρει ανθρώπους! Αν βρει πόρτες και παράθυ- εκεί που χρειάζεται η βροχή. Δροσίζει τον ρα ανοιχτά, τα χτυπάει με δύναμη και αέρα τις ζεστές καλοκαιρινές ημέρες και σπάζει τα τζάμια. Πολλές φορές ξεκολ- μας βοηθάει να πετάμε τους χαρταετούς λάει τις μαρκίζες και άλλα αντικείμενα και τότε βάζει σε κίνδυνο τη ζωή των περα- μας. Λίγο το στικών. Το καλοκαίρι ιδιαίτερα ο άνεμος έχετε αυτό; φθάνει μαζί με τις καταιγίδες και τότε προκαλεί μεγάλες καταστροφές. 31
Οι καταστροφές του - Μερικές φορές, Στη θάλασσα και στην έρημο – Σκε- όταν φυσάει πολύ δυνατά, ξεριζώνει φτείτε τι κάνει ο άνεμος σε μέρη που δεν δέντρα, αρπάζει στέγες σπιτιών και αυτο- υπάρχουν δέντρα και βουνά να κόψουν κίνητα, καταστρέφει τα προϊόντα των γε- την ορμή του. Στη θάλασσα σηκώνει ωργών και γκρεμίζει τις φωλιές των που- πολύ ψηλά κύματα, βάζοντας σε κίνδυνο λιών! Ως και σπίτια μπορεί να γκρεμίσει τα πλοία και στην έρημο σηκώνει σύννε- ο πολύ δυνατός άνεμος! φο την άμμο, που πολλές φορές θάβει ολόκληρα καραβάνια. Πώς γίνεται ο άνεμος; - Ας ξεδιαλύνου- Κάνει πολλές δουλειές - Με τη δύναμη με λοιπόν αυτό το μυστήριο. Πώς γίνεται του ο άνεμος κάνει πάρα πολλές δου- και κάθε τόσο φυσάει ο άνεμος; Κοιτάξτε, λειές. Γυρίζει τα φτερά στους ανεμόμυ- το σχέδιο, επάνω. Όταν ο αέρας σ' ένα λους και κινεί τα πλοία που έχουν πανιά. μέρος ζεσταίνεται, γίνεται πιο ελαφρύς Στις έρημους σχηματίζει βουναλάκια από και τότε ανεβαίνει ψηλά, όπως δείχνουν άμμο, που τους αλλάζει κάθε τόσο θέση τα γαλάζια βέλη. Αμέσως στο κενό που και σχήμα. Μερικές φορές κάνει και το αφήνει, έρχεται με δύναμη άλλος αέρας, γλύπτη. Κοιτάξτε αυτό το πέτρινο μανι- που είναι ψυχρός και βαρύς, όπως δεί- τάρι, στην εικόνα μας. Το έχει λιμάρει ο χνει το κόκκινο βέλος. Αυτός ο δεύτερος άνεμος χτυπώντας με δύναμη τους κόκ- αέρας που ορμάει να σκεπάσει το κενό κους της άμμου πάνω στο βράχο. Έτσι, του ζεστού αέρα, είναι ο άνεμος. του έδωσε αυτό το παράξενο σχήμα. 32
Το χιόνι Αρέσει στα παιδιά - Όταν χιονίζει, όλα Στην πόλη - Στους δρόμους η κυκλοφο- τα παιδιά είναι χαρούμενα και ευτυχι- ρία γίνεται δύσκολα, όταν χιονίζει. Στην σμένα. Πόσο όμορφα είναι τα χωράφια, πόλη τα πεζοδρόμια γλιστρούν επικίνδυ- τα βουνά, τα δέντρα και οι στέγες των να και το χιόνι είναι βρώμικο. Όταν το σπιτιών όταν σκεπάζονται από χιόνι! Όλα πατούν τα αυτοκίνητα σκληραίνει, γίνεται τα παιδιά βγαίνουν έξω, κάνουν έλκη- καφέ και οι ρόδες γλιστρούν πάρα πολύ. θρο, σκι, παγοδρομίες, φτιάχνουν χιο- Μόνο στην εξοχή το χιόνι είναι καθαρό νάνθρωπους, και παίζουν χιονοπόλεμο! και κατάλευκο. Πότε πέφτει - Για να γίνει η βροχή χιόνι, Τα άγρια ζώα - Όταν πέφτει χιόνι, μπο- πρέπει η θερμοκρασία να φθάσει στο μη- ρεί αυτό να ευχαριστεί πολύ τα παιδιά, δέν, όπως δείχνει το θερμόμετρο. Σ' αυτή αλλά δεν είναι καθόλου ευχάριστο για τα τη θερμοκρασία παγώνουν οι μικρές άγρια ζώα. Γιατί το χιόνι σκεπάζει το έδα- σταγόνες στα σύννεφα και γίνονται νι- φος κι έτσι δεν μπορούν να βρουν εύκο- φάδες. Μετά το χιόνι κάνει πάντα πολύ λα τροφή. Πάνω στο χιόνι μπορεί κανείς κρύο, γι' αυτό πρέπει να ντυνόμαστε εύκολα να διακρίνει τα ίχνη των ζώων καλά, με κασκόλ, σκούφιες και γάντια. που ψάχνουν να βρουν τροφή. 33
Πώς γίνεται το χιόνι - Το χιόνι, όπως εί- παμε και πιο πριν, είναι οι σταγόνες του νερού που υπάρχουν στα σύννεφα και παγώνουν όταν η θερμοκρασία κατέβει στο μηδέν. Αν κοιτάξουμε μια νιφάδα χιο- νιού με μεγεθυντικό φακό, θα δούμε ότι είναι φτιαγμένη από πολλούς κρυστάλ- λους πάγου, σε ωραιότατα σχήματα, σαν αστέρια, όπως δείχνει η εικόνα μας κάτω. Στις ομαλές χιονισμένες πλαγιές των βουνών, μπορεί να κάνει κανείς σκι, που είναι πολύ ωραίο άθλημα. Οι χιονοστιβάδες - Όταν χιονίζει πολύ, Υπάρχει πάντα - Στους δυο πόλους της είναι επικίνδυνο να περνάμε από τους γης, στο Βόρειο και στο Νότιο, υπάρχει πρόποδες απότομων λόφων και βου- πάντα χιόνι, που είναι παγωμένο και δεν νών. Από τη μια στιγμή στην άλλη μπο- λειώνει ποτέ. Αλλά και στις κορυφές των ρεί να πέσει πάνω μας καμιά χιονοστι- πολύ μεγάλων βουνών υπάρχει πάντα βάδα. Στα μεγάλα βουνά οι χιονοστι- χιόνι. βάδες μπορούν να γκρεμίσουν σπίτια και να καταστρέψουν στο πέρασμα τους ολόκληρα χωριά! Πολλά ζώα πέφτουν συχνά θύματα των χιονοστιβάδων, αλλά και πολλοί άνθρωποι που κάνουν σκι. Ο εκχιονιστήρας - Για να καθαρίσουμε τους μεγάλους δρόμους που τους σκε- πάζει το χιόνι και εμποδίζει την κυκλοφο- ρία των αυτοκινήτων, χρησιμοποιούμε ει- δικά μηχανήματα που λέγονται εκχιονι- στήρες. 34
Το κρύο Κρύο και ζέστη - Κοιτάξτε τις δυο αυτές Η θέση της γης - Ανάλογα, λοιπόν, με τη εικόνες επάνω που δείχνουν δυο... Χρι- θέση που παίρνει η γη, καθώς γυρίζει στουγεννιάτικες σκηνές. Στην πρώτη, γύρω απ' τον ήλιο, σε μερικές περιοχές όπως συμβαίνει στην πατρίδα μας, τα κάνει ζέστη και σ' άλλες κρύο. Έτσι, όταν Χριστούγεννα τα γιορτάζουμε το καταχεί- εμείς έχουμε χειμώνα, και τα τζάμια θα- μωνο, με χιόνια και κρύο. Στη δεύτερη, μπώνουν από την ανάσα μας, αλλού όμως, που είναι από τη Νότιο Αμερική, έχουν καλοκαίρι. Κι όταν εμείς έχουμε κα- τα Χριστούγεννα πέφτουν στη μέση του λοκαίρι, εκείνοι έχουν χειμώνα. Πολλές καλοκαιριού, με φοβερές ζέστες. Αυτό φορές με το κρύο παγώνουν τα νερά στα συμβαίνει γιατί η γη είναι στρογγυλή και ποτάμια και τις λίμνες, ιδιαίτερα στα μέρη σε άλλα μέρη δέχεται δυνατές τις ακτίνες εκείνα που βρίσκονται στις άκρες της του ήλιου και σε άλλα αδύνατες. Το γης, κοντά στους πόλους. Αλλά και στη βόρειο και το νότιο ημισφαίριο της γης βόρειο Ελλάδα, το βαρύ χειμώνα πα- έχουν πάντα αντίθετες εποχές. γώνουν καμιά φορά οι λίμνες. 35
Πώς προστατευόμαστε - Οι πρώτοι άν- θρωποι προστατεύονταν από το κρύο με τα δέρματα των ζώων. Έπειτα ανακάλυ- ψαν τη φωτιά. Εμείς προστατευόμαστε με βαριά ρούχα και στα σπίτια μας ζε- σταίνουν οι σόμπες και τα καλοριφέρ. Φυτά και ζώα - Τα φυτά και τα ζώα κατα- λαβαίνουν πότε έρχεται ο χειμώνας. Τα δέντρα ρίχνουν τα φύλλα τους, μερικά ζώα μπαίνουν στη γη και κοιμούνται όλο το χειμώνα, άλλα αποκτούν χοντρή και ζεστή γούνα και μερικά πουλιά φεύγουν για πιο ζεστές χώρες, όπως τα χελιδόνια και οι πελαργοί, για να ξαναγυρίσουν την άνοιξη, με τις πρώτες ζέστες. Κρύο και το καλοκαίρι! - Σε μια καλο- καιριάτικη μέρα έχετε δει όλοι να πέφτει χαλάζι. Αν τα σύννεφα περάσουν σε μια παγωμένη περιοχή, παγώνουν οι στα- γόνες κι έτσι γίνεται το χαλάζι. Ο αχνός - Όταν βγαίνουμε από το σπίτι το χειμώνα, ο παγωμένος αέρας χτυπά τα μάγουλα μας και κάνει τα χέρια μας να πονούν. Όταν ανασαίνουμε, ο ζεστός αέρας που βγαίνει από το στόμα μας πα- γώνει και σχηματίζεται ο αχνός. 36
Τα σύννεφα Ταξιδεύουν όλα! - Βλέπετε αυτό το με- Η δροσιά - Τη νύχτα, που δεν γάλο σύννεφο και τ' άλλα, τα πιο μικρά υπάρχει ήλιος, τα νερά εξατμίζο- συννεφάκια; Ήρθαν από άλλα μέρη, μα νται λιγότερο. Ένα μέρος από δεν θα μείνουν για πολλή ώρα στο δικό τον ατμό μένει στη γη, ακου- μας ουρανό. Θα ξαναφύγουν. Τα σύννε- μπάει στα φύλλα και σχηματίζε- φα έχουν παράξενα σχήματα, και κάθε ται η δροσιά. Όταν όμως βγει ο τόσο αλλάζουν. Και όλα ταξιδεύουν συ- ήλιος το πρωί, η δροσιά εξαφα- νέχεια και χάνονται πίσω από τα βουνά. νίζεται, γίνεται ατμός και πη- γαίνει να συναντήσει τα σύννεφα. Τα σύννεφα κινούνται πάντα από τον αέρα και κάνουν μεγάλα ταξίδια, πάνω από τους ωκεανούς, από τις στεριές,τις πόλεις και τα βουνά. Τα σύννεφα είναι οι μεγαλύτεροι ταξιδευτές και γνωρίζουν τόσους και τόσους τόπους πάνω στη γη! Μακάρι να μπορούσαμε και μεις να ταξιδεύαμε τόσο εύκολα και ανάλαφρα στον ουρανό, έτσι όπως ταξι- δεύουν τα σύννεφα! 37
Όταν σταματούν - Ναι, μερικές φορές Οι έρημοι - Υπάρχουν μέρη όπου τα τα σύννεφα κουράζονται να τρέχουν, σύννεφα δεν σταματούν ποτέ, επειδή ο σταματούν, ενώνονται με άλλα, γίνονται άνεμος τα σπρώχνει πάντα μακριά. Σ' βαριά, γκρίζα ή μαύρα και τότε ξεσπάει η αυτά τα μέρη δεν βρέχει σχεδόν ποτέ, βροχή. Η βροχή συνεχίζεται ώσπου ν' δεν φυτρώνουν φυτά κι έτσι σχηματίζεται αδειάσουν τα σύννεφα ή ώσπου να τα η έρημος, μια απέραντη και κατάξερη παρασύρει ο άνεμος πάλι μακριά. έκταση, γεμάτη άμμο. Υπάρχουν όμως μέρη όπου συναντιούνται οι άνεμοι που Η καταιγίδα - Όταν έχουμε καταιγίδα, ο κουβαλούν τα σύννεφα. Εκεί βρέχει πολύ άνεμος φυσάει από διαφορετικά μέρη, και η γη είναι καταπράσινη και γεμάτη και τα σύννεφα χτυπούν μεταξύ τους. δέντρα και πυκνά δάση. Επειδή τα σύννεφα είναι γεμάτα ηλεκτρι- σμό, έτσι όπως χτυπούν βλέπουμε τις Η ομίχλη - Η ομίχλη σχηματίζεται όταν ο αστραπές που σκίζουν τον ουρανό και ζεστός αέρας εξατμίζει την υγρασία και ακούμε τις βροντές που μας ξεκουφαί- δεν φυσάει ώστε ν' ανέβει ψηλά στον ου- νουν. ρανό και να γίνει σύννεφο. Έτσι, μένει πάνω από το έδαφος. Το ταξίδι με την ομίχλη είναι επικίνδυνο στα αυτοκίνητα και χρειάζεται προσοχή. 38
Ο ήλιος Πάντοτε σε κίνηση - Κάθε πρωί ο ήλιος Ευχαριστούμε ήλιε! - όλοι μας ξέρουμε βγαίνει από το ίδιο μέρος του ορίζοντα, ότι ο ήλιος είναι πάρα πολύ χρήσιμος. ανεβαίνει στον ουρανό και ύστερα, σιγά Πρώτα - πρώτα μας δείνει το φώς του. σιγά κατεβαίνει ώσπου να κρυφτεί στην Χωρίς τον ήλιο θα είχαμε πάντα νύχτα. άλλη μεριά του ορίζοντα. Ακόμα κι όταν Έπειτα, μας χαρίζει τη ζέστη. Αν δεν υπάρχουν σύννεφα, ο ήλιος βρίσκεται υπήρχε ο ήλιος όλα θα ήταν παγωμένα κάθε μέρα στον ουρανό. Μόνο τη νύχτα πάνω στη γη. Ο ήλιος είναι πολύτιμος χάνεται από τη μισή γη, αλλά φωτίζει την γιατί με το φως και τη ζεστασιά του φέρ- άλλη μισή. νει τη ζωή πάνω στη γη. Χωρίς τον ήλιο δεν θα υπήρχε ούτε ίχνος ζωής. Ευχαρι- στούμε, ήλιε! Είσαι η πηγή της ζωής! 39
Ο πατέρας της φωτιάς - Θα μπορού- σε να πει κανείς: «Αν δεν υπήρχε ο ήλιος, θα μπορούσαμε να έχουμε φως και ζέστη από τη φωτιά». Μα, για να έχουμε φωτιά, πρέπει να κάψουμε ξύλα, κάρβουνα ή πετρέλαιο. Και τα τρία αυτά δεν θα υπήρχαν, αν δεν υπήρχε ήλιος! Γιατί τα ξύλα τα παίρνουμε από τα φυτά. Το κάρ- βουνο βγαίνει από δέντρα που έχουν μείνει χρόνια στη Ο κύκλος της ζωής - Όλα τα ζωντανά γη. Και το πετρέλαιο έχει γίνει από φυτά πλάσματα υπάρχουν επειδή υπάρχει και και ζώα που έλειωσαν μέσα στη γη. ο ήλιος. Ο ήλιος κάνει τους σπόρους να Ώστε, ο ήλιος είναι ο πατέρας της φω- βλαστήσουν, αυτός μεγαλώνει τα φυτά. τιάς. Οι αρχαίοι λαοί που ήξεραν πόσο Αν δεν υπήρχαν φυτά δεν θα υπήρχαν πολύτιμος είναι, τον λάτρευαν σαν θεό φυτοφάγα ζώα, δεν θα υπήρχαν ούτε τα τους γιατί αυτός κρατάει τη ζωή πάνω ζώα που τρέφονται με σάρκες. Δεν θα στη γη. Αλλά, τι είναι ο ήλιος; Είναι ένα υπήρχε λοιπόν και ο άνθρωπος, που πάρα πολύ μεγάλο πυρακτωμένο αστέρι, χρειάζεται τροφές που βγαίνουν από τα που μένει ακίνητο. Γύρω του γυρίζουν η φυτά και τα ζώα! Αν δεν υπήρχε ο ήλιος γη και οι άλλοι πλανήτες. η γη θα ήταν όλη παγωμένη. 40
Τι καιρό κάνει Απρόσεχτα παιδιά - Τα παιδιά και στις Η πρόβλεψη του καιρού - Κάποτε που δύο εικόνες μας κάτω είναι απρόσεχτα. οι εφημερίδες, το ραδιόφωνο και η τηλε- Στην πρώτη εικόνα φόρεσαν μαγιό και όραση δεν έγραφαν και δεν μιλούσαν για πήγαν να κάνουν πικ - νικ στην εξοχή, τον καιρό, οι άνθρωποι έκαναν την ενώ ο ουρανός ήταν γεμάτος σύννεφα. πρόβλεψη του παρατηρώντας μερικά Και τα άλλα φόρεσαν γαλότσες, βαριά φυσικά φαινόμενα, όπως την όψη του ρούχα και πήραν ομπρέλα, ενώ έχει μια ουρανού, τη διεύθυνση του ανέμου και τη ολοκάθαρη μέρα. Πριν βγούμε λοιπόν συμπεριφορά των ζώων. Όλοι ξέρουμε από το σπίτι πρέπει να κοιτάζουμε τι και- ότι, αν δούμε τα χελιδόνια να πετούν ρό θα κάνει ή ν' ακούμε το ραδιόφωνο πολύ χαμηλά στο έδαφος, σίγουρα ο και- και την τηλεόραση, που πάντα προ- ρός θα χειροτερέψει. Όταν πάλι, ακούμε βλέπουν τον καιρό της ημέρας. Έτσι, δεν τα βατράχια να κοάζουν το βράδυ, αυτό θα έχουμε προβλήματα με τον καιρό, σημαίνει ότι ο καιρός της άλλης μέρας θα όπως αυτά τα απρόσεχτα παιδιά στις ει- είναι οπωσδήποτε καλός. κόνες μας. 41
Οι μετεωρολογικές υπηρεσίες - Πώς Πότε θα βρέξει - Ας δώσουμε τώρα ένα γίνεται και οι άνθρωποι στο ραδιόφω- παράδειγμα. Στις 19 κάποιου μήνα, υπάρ- νο και στην τηλεόραση ξέρουν τι καιρό χουν στον ωκεανό σύννεφα γεμάτα βροχή. θα κάνει; Υπάρχουν σήμερα μετεωρο- Τα σύννεφα σπρώχνονται από τον άνεμο λογικές υπηρεσίες που παρακολου- και πλησιάζουν μια ήπειρο. Οπότε, στις 20 θούν τον ουρανό, τα σύννεφα και τους του μήνα, που θα έχουν φθάσει τα σύννεφα ανέμους, και προβλέπουν τον καιρό. στην ήπειρο, ξέρουμε ότι θα έχουμε βροχή Αυτές οι υπηρεσίες έχουν διάφορα βα- σε κείνο το μέρος. ρόμετρα και μηχανήματα που τα επη- ρεάζει ο καιρός. Οι παρατηρητές - Υπάρχουν επιστή- Και τα φυτά προβλέπουν - Όπως τα ζώα, μονες σ' όλο τον κόσμο που βρίσκο- έτσι και τα φυτά προβλέπουν τον καιρό. νται σ' επαφή μεταξύ τους και δίνουν Όταν πρόκειται να βρέξει, τα λουλούδια πληροφορίες για τη διεύθυνση και την ενός φυτού που λέγεται Καρλίνια, κλείνουν. ταχύτητα του ανέμου, για την πίεση Το ίδιο κάνουν και οι μαργαριτούλες των λι- της ατμόσφαιρας και άλλα. Μ' αυτές τις βαδιών. πληροφορίες οι μετεωρολόγοι μπο- ρούν να προβλέψουν τι καιρός θα κάνει σ' ένα μέρος. Μερικές φορές, όμως, ο άνεμος αλλάζει ξαφνικά κα- τεύθυνση κι έτσι οι προβλέψεις δεν βγαίνουν αληθινές. Σπουδαία δουλειά για την πρόβλεψη του καιρού κάνουν οι μετεωρολογικοί δορυφόροι, που στέλνουν στη γη φωτογραφίες της ατμόσφαιρας. Υπάρχουν πολλοί μετε- ωρολογικοί δορυφόροι στον ουρανό που βοηθούν τους επιστήμονες. 42
Τα υπόγεια νερά Στη σπηλιά - Ας επισκεφθούμε μια ζει ανάμεσα τους μερικά αυλάκια που με- υπόγεια σπηλιά. Ποιος έσκαψε στο γαλώνουν όλο και πιο πολύ. Σε ορισμένα βράχο τις θαυμάσιες αυτές αίθουσες και σημεία όπου τα πετρώματα είναι πιο μα- ποιος τις έχει στολίσει με κολώνες από λακά, τα αυλάκια γίνονται ολόκληρες στο- σταλακτίτες και σταλαγμίτες; Όταν έγιναν ές κι έτσι σχηματίζονται οι σπηλιές μέσα τα πετρώματα δεν ήταν κούφια. Ποιος, στη γη. Στην αρχή μικρές κι όσο συνεχί- λοιπόν, λάξευσε τις σπηλιές; ζεται το σκάψιμο του νερού, όλο και πιο μεγάλες, σαν ναοί. Υπάρχουν σπηλιές με Το νερό που σκάβει - Τη δουλειά αυτή μια στοά και σπηλιές με πολλές στοές την έχει κάνει το νερό. Υπάρχουν μερικά που μοιάζουν με λαβύρινθο και είναι δύ- πετρώματα που λιώνουν σιγά - σιγά από σκολο να τις εξερευνήσει κανείς. το βρόχινο νερό. Έτσι, το νερό σχηματί- 43
παράξενες πυραμίδες, που φο- ράει η κάθε μια τους και από ένα... πέτρινο καπέλο! Το νερό εί- ναι ένας υπομονετικός τεχνίτης που έχει σαν τέχνη του πάντα την καταστροφή! Πιο δυνατό και από την πέτρα - Στα σχέδια 1 και 2 πάνω, βλέπετε το ίδιο πέτρωμα. Στο 1 δια- κρίνονται καθαρά τα αυλάκια που έχει κάνει ανάμεσα του το νερό. Λίγα χρόνια αργότερα, στο σχέδιο 2 το νερό έχει καταστρέψει πολύ το πέτρωμα, ώσπου ύστερα από χρόνια θα το έχει διαλύσει τελείως. Το νερό δημιουργεί - Μιλήσαμε και πιο πριν Το νερό που τρέχει - Οι στα- για τις σπηλιές με την υπέροχη διακόσμηση γόνες του νερού ποτίζουν το από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Στην πρώτη χώμα, προχωρούν βαθιά, ενώνο- εικόνα αρχίζει να σχηματίζεται ένας σταλαγμί- νται με άλλες, δημιουργούν της. Στη δεύτερη έχει αρκετά μεγαλώσει και ρυάκια που δεν τα βλέπει ο άν- στην τρίτη ο σταλαγμίτης από κάτω και ο σταλα- θρωπος και που τρέχουν ανάμεσα κτίτης από πάνω, έχουν ενωθεί. Για να γίνει στις σχισμές, προχωρούν όλο και αυτό χρειάζονται εκατομμύρια χρόνια! Αλλά, η πιο πολύ και όπου βρουν ανοιχτό φύση δεν βιάζεται, έχει πολύ μεγάλη υπομονή μέρος βγαίνουν, σχηματίζοντας για να δημιουργήσει έργα τέχνης! πηγές, ρυάκια και ποτάμια. Υπάρ- χουν και πηγές που δεν τις βλέπει Το μαγικό νερό - Είναι, αλήθεια, παράξενο το τι ο άνθρωπος γιατί βγαίνουν μέσα μπορεί να κάνει το νερό της βροχής: σκάβει, χτί- σε ποτάμια, σε λίμνες ή και στη ζει, λαξεύει. Κι όχι μόνο κάτω από τη γη αλλά θάλασσα ακόμα. Το νερό που και στην επιφάνεια. Κοιτάξτε τι αστεία πράγματα τρέχει, όπως είπαμε, δημιουργεί κάνει η βροχή σε μερικά εδάφη, όπως δείχνει η και τις σπηλιές. Πολλές από αυτές εικόνα μας. Στο μέρος αυτό το έδαφος είναι μα- τις σπηλιές τις χρησιμοποιούσαν λακό και η βροχή το παρέσυρε. Μα στην κορυ- οι μακρινοί προγονοί μας για να φή, που υπάρχουν σκληρές πέτρες, προστάτε- κατοικούν. Οι πρώτοι άνθρωποι ψαν το χώμα που βρίσκεται από κάτω τους, δεν ήξεραν να φτιάχνουν σπίτια. σαν φυσική ομπρέλα. Έτσι, φτιάχτηκαν αυτές οι Έτσι, έμεναν στις σπηλιές, όπου έβρισκαν καταφύγιο και προστα- σία από το κρύο και τα άγρια ζώα. Μέσα σ' αυτές τις σπηλιές βρί- σκουμε ύστερα από αιώνες τα ίχνη τους. 44
Το ποτάμι Μια υγρή λωρίδα - Βλέπετε πόσο με- Όταν γεννιέται - Το ποτάμι είναι πολύ μι- γάλο μπορεί να είναι ένα ποτάμι; Μπορεί κρό όταν γεννιέται. Είναι ένα απλό ρυάκι να είναι πλατύ και βαθύ και να πλέουν σ' με ολοκάθαρο και δροσερό νερό που αυτό ακόμα και τα πλοία. Το ποτάμι είναι βγαίνει από τη γη και αρχίζει να κυλάει άλλοτε γαλάζιο κι άλλοτε θολό από τη ανάμεσα στις πέτρες και το χορτάρι. Το λάσπη που μεταφέρει. Έρχεται από ρυάκι συναντιέται σε λίγο με άλλα πολύ μακριά κι αν μπορούσε να μιλήσει, ρυάκια, μεγαλώνει και όσο προχωρεί θα μας έλεγε πόσους τόπους και πόσους τόσο πιο πολλά νερά κυλάει για να γίνει ανθρώπους έχει γνωρίσει, πόσες πόλεις ένα ποτάμι άλλοτε μικρό και άλλοτε πολύ και χωριά έχει δει στο πέρασμα του και μεγάλο. Όταν είναι μικρό, οι χωρικοί στή- πόσες ιστορίες άκουσε, άλλοτε ευχάρι- νουν πάνω του μικρά ξύλινα γεφυράκια, στες και άλλοτε δυσάρεστες, όπως είναι ενώ στις κοιλάδες χρειάζονται μεγάλα γε- οι ιστορίες των πολέμων. Το ποτάμι φύρια από τσιμέντο ή σίδερο, για να τρέχει ασταμάτητα και χάνεται μακριά, περνούν πάνω του αυτοκίνητα και τραί- προς τη θάλασσα. να. 45
Ο καταρράκτης - Το ποτάμι, στο πέρα- σμα του, σκάβει βαθιές όχθες και ανοί- γει δρόμο μέσα από τα πετρώματα. Ξαφνικά... φθάνει σ' ένα γκρεμό! Αλλά, το νερό δεν φοβάται μήπως σκοτωθεί. Πέφτει από ψηλά με θόρυβο και δη- μιουργεί τον καταρράκτη, σκορπίζο- ντας γύρω του αφρισμένα νερά. Είναι πάντα πολύ όμορφο το θέαμα ενός κα- ταρράκτη. Στην πεδιάδα - Μετά τον καταρράκτη τα νερά μπαίνουν σε μια πεδιάδα και κυλούν ήσυχα. Οι όχθες απέχουν η μια από την άλλη και ο ορμητικός χείμαρ- ρος έχει γίνει πραγματικό ποτάμι. Τώρα πια δεν βιάζεται. Κυλάει τεμπέλι- κα στο ύπαιθρο, σχηματίζοντας με- γάλες καμπύλες και διαλέγοντας τον πιο μακρύ δρόμο για να φθάσει ως τη θάλασσα. Τα φράγματα - Πολλές φορές το ποτάμι Αντίο, ποτάμι! - Και να που το ποτάμι συναντάει και κάποιο φράγμα που φθάνει στο τέλος του μεγάλου ταξι- φτιάχνουν οι άνθρωποι, για να του διού. Έχει περάσει από βουνά και πε- παίρνουν το νερό, να του αλλάζουν διάδες, από χωριά και πολιτείες, είδε κατεύθυνση και να ποτίζουν τα τόσα και τόσα και κουράστηκε πια. Τα κτήματα τους. νερά του, πριν φθάσουν στη θάλασσα απλώνονται σε μεγάλους βάλτους. Ύστερα, τέλος, ανακατεύονται με το νερό της θάλασσας και με τα κύματα. Το ποτάμι δεν υπάρχει πια! Όμως, αν το τέλος του ποταμού πεθαίνει, σβήνει μέσα στη θάλασσα, η αρχή του δεν κουράζεται ποτέ να το τροφοδοτεί συ- νέχεια με καινούρια νερά. 46
Η λίμνη Ένα ωραίο παιχνίδι - Ας παίξουμε παι- Τα φυσικά φράγματα - Οι τεχνητές λί- διά, φτιάχνοντας μια λιμνούλα. Παίρνουμε μνες βρίσκονται συνήθως στα βουνά. πετραδάκια, χώμα και χόρτα και φτιάχνου- Τις φτιάχνει ο άνθρωπος γιατί του χρη- με ένα φράγμα, για να αναγκάσουμε το σιμεύουν σαν μεγάλες δεξαμενές νε- ρυάκι να σταματήσει. Το νερό γεμίζει σιγά ρού, που χρειάζονται για να κινούν τις – σιγά τη λακκούβα και η λίμνη μας είναι τουρμπίνες των ηλεκτρικών σταθμών έτοιμη! Μπορούμε να ρίξουμε τώρα τις και για να ποτίζει τα διψασμένα χω- χάρτινες βαρκούλες μας και να παίξουμε. ράφια. Ωστόσο υπάρχουν και φυσικά Έτσι σχηματίζονται πολλές φορές και οι φράγματα που φράζουν τους ποταμούς μεγάλες λίμνες. και δημιουργούν τεχνητές λίμνες. Στην εικόνα βλέπετε πώς γίνεται αυτό. Ένα βουνό παθαίνει κατολίσθηση και φράζει το στενό πέρασμα του ποταμού. Τα νερά του, τώρα. θα σχηματίσουν μια μεγάλη λίμνη, ώσπου να βρει κάποιο άλλο πέρασμα. Οι τεχνητές λίμνες - Μερικές φορές ο άν- θρωπος κατασκευάζει μεγάλα τσιμεντένια φράγματα, όπως αυτό στην εικόνα μας, για να δημιουργήσει τεχνητές λίμνες. 47
Μεγάλες λίμνες - Οι πιο μεγάλες λί- μνες δεν σχηματίζονται από φράγματα, αλλά μόνες τους, όταν τα νερά δεν βρί- σκουν κάποιο πέρασμα για να ξεφύ- γουν. Τέτοιες λίμνες έχουμε αρκετές στην Ελλάδα. Κοντά στην Αθήνα υπάρ- χει η λίμνη του Μαραθώνα. Και από τον πάγο - Μεγάλοι όγκοι Πεθαίνουν κι' αυτές - Μπορεί να πε- πάγων που κυλούν από τα βουνά, όταν θάνει μια λίμνη; Ναι. Όλες οι λίμνες, λιώνουν στις βαθιές κοιλάδες, σχηματί- αργά ή γρήγορα θα πεθάνουν. Και ζουν κι αυτοί λίμνες, όπως βλέπετε στην ξέρετε γιατί; Επειδή οι ποταμοί που τις εικόνα μας επάνω. τροφοδοτούν με νερό, φέρνουν συ- νέχεια από τα βουνά πέτρες και χώμα- τα και τ' αφήνουν στο βυθό τους. Εκεί σιγά - σιγά, αυτά τα υλικά θα γεμίσουν τη λίμνη. Μερικές λίμνες που δεν τις τροφοδοτούν πια τα ποτάμια, τις απο- ξηραίνει ο άνθρωπος, για να μείνουν στη θέση τους χωράφια. Υπόγειες λίμνες - Φαίνεται απίστευτο, Είναι χρήσιμες - Οι μεγάλες λίμνες είναι αλλά λίμνες υπάρχουν και κάτω από τη χρήσιμες. Με τα νερά τους οι γεωργοί γη. Το νερό των βροχών που ρουφάει το ποτίζουν τα χωράφια τους και βρίσκουν χώμα, συγκεντρώνεται πολλές φορές σε σ' αυτές πολλά και νόστιμα ψάρια. Έπει- μεγάλες σπηλιές και σχηματίζει λίμνες, τα, οι λίμνες κάνουν πιο μαλακό το πολύ που τροφοδοτούν συνέχεια τις πηγές. κρύο στη γύρω τους περιοχή. 48
Ο παγετώνας Ο παγετώνας - Στην Ελλάδα δεν έχουμε Κινείται - Κι είναι, πραγματικά, ένας παγετώνες. Απέραντοι παγετώνες υπάρ- ποταμός από πάγο που, σιγά - σιγά χουν στους πόλους αλλά και στα ψηλά βου- κινείται όλο και προς τα κάτω, μετα- νά, σε χώρες που κάνει πολύ κρύο. Υπάρ- φέροντας μαζί του πέτρες και χώμα. χουν πολλά μέρη στη γη, που ολόκληρο το χρόνο μένουν σκεπασμένα από πάγους. Οι Οι ρωγμές - Ακριβώς επειδή κινείται ο παγετώνες μοιάζουν πολλές φορές με με- παγετώνας, δεν είναι ποτέ συμπαγής. γάλα λευκά ποτάμια που ξεκινούν από τις Σπάζει καθώς γλιστράει, σχηματίζει κορυφές των βουνών και προχωρούν προς βαθιά ανοίγματα και ρωγμές. Γι' αυτό τις πεδιάδες. είναι επικίνδυνο να περπατάει κανείς πάνω σ' έναν παγετώνα. Μπορεί να σπάσει από στιγμή σε στιγμή. 49
Πώς σχηματίζεται - Από πού προέρχε- Ο πατέρας των ποταμών - Λένε ότι ο ται όλος αυτός ο πάγος που κατεβαίνει παγετώνας είναι ο πατέρας των ποταμών από τις κορυφές των βουνών; Πώς σχη- γιατί, οι ποταμοί, αρχίζουν πολλές φορές ματίζεται; Είναι απλό: με το χιόνι. Στα από το σημείο που τελειώνει ο παγε- μεγάλα βουνά χιονίζει πολύ και κάνει τώνας. Ιδιαίτερα οι μεγάλοι ποταμοί. πάντοτε κρύο. Έτσι το χιόνι δεν προλα- βαίνει να λιώσει και γίνεται πάγος. Οι μεγάλοι παγετώνες - Οι πιο μεγάλοι παγετώνες είναι εκείνοι που βρίσκονται στις περιοχές των πόλων. Σκεπάζουν με- γάλες επιφάνειες και κατεβαίνουν ως τη θάλασσα. Μερικές φορές το πάχος τους φθάνει ως τα τέσσερα χιλιόμετρα! Οι πα- γετώνες αυτοί κινούνται αργά, κι όταν μπαίνουν στη θάλασσα, σπάζουν πολλές φορές, σχηματίζοντας τα παγόβουνα, που πλέουν στην επιφάνεια και είναι επικίνδυ- να για τα πλοία. Πολλά τραγικά ναυάγια, τον παλιό καιρό, οφείλονταν στα πα- γόβουνα. Τι γίνεται - Καθώς γλιστράει ο παγε- τώνας και κατεβαίνει προς τις κοιλάδες, εκεί που έρχεται σ' επαφή με τη γη, λειώνει σιγά - σιγά, και το νερό ανοίγει δρόμο ανάμεσα από τον πάγο, ώσπου να βγει στην επιφάνεια σαν μικρός χεί- μαρρος. Σχηματίζεται σε κάθε χαράδρα και από ένας χείμαρρος, ώσπου στην πεδιάδα ενώνονται όλοι σ' ένα μεγάλο ποτάμι. 50
Search
