aktines786

ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ-ΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΤΕΧΝΗ ΕΤΟΣ 84ο= | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΊΛΙΟΣ 2021 | ΑΡΙΘ. 786 1821-2021: 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ «Αὕτη ἐστὴν ἡ νίκη ἡ νικήσασα τὸν κόσμον» «Ἡ καταγωγὴ τῶν σύγχρονων Ἑλλήνων» «Νομοθετικὰ μέτρα γιὰ τὸν περιορισμὸ τῆς πανδημίας Προβληματισμοὶ καὶ διλήμματα»

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ «ΤΟ ’21 ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ» Γ.Β.Μ. ................................................................................................................. 41 1821-2021: 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ. «ΑΥΤΗ ΕΣΤῚΝ Η ΝΙΚΗ Η ΝΙΚΗΣΑΣΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟΝ, Η ΠΙΣΤΙΣ ΗΜΩΝ» ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΤΣΕΝΤΟΣ...................................................................................... 43 Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Γ. ΣΙΔΕΡΗΣ, ΑΜΑΛΙΑ Α. ΚΩΝΣΤΑ............................................. 56 ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ Α. Ν. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ.......................................................................................... 67 ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ ΤΟΥ COVID-19. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Ι. ΛΑΣΚΑΡΙΔΗΣ........................................................................ 75 ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΠΟΘΕΤΗΡΙΟ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ I. Κ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ........................................................................................ 83 ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ Γ.Τ. ..................................................................................................................... 85 41 43 56 ΟΡΓΑΝΟ ΤΗΣ «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ» ΕΠΙΣΤΗΜΗ Ἐκδότης ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ «Χριστιανική Ἕνωσις Ἀκτῖνες» ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ Καρύτση 14, 105 61 Ἀθῆναι, Τηλ. 210 32.35.023 ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΕΧΝΗ Διευθυντής Σύνταξης Γιάννης Κ. Τσέντος www.xee.gr • ΚΩΔΙΚΟΣ 1692. Θελξινόης 1, 166 74 Γλυφάδα, e-mail: [email protected] Διμηνιαῖο περιοδικό Ἡ Ἐπιτροπή ἐπιφυλάσσει σέ ἑαυτήν τό δικαίωμα νά μήν δημοσιεύει ἤ νά συντέμνει κατά τήν κρίση της ὁποιοδήποτε χειρόγραφο. Χει- Τιμή τεύχους 2,5€ ρόγραφα, δημοσιευόμενα ἤ μή, δέν ἐπιστρέφονται. Ἐτήσια συνδρομή Ἐσωτερικοῦ 15€ Δημιουργικό - Ἐκτύπωση Ἐξωτερικοῦ 30€ «Λυχνία Α.Ε.» Ὁλοκληρωμένες λύσεις ἔντυπης ἐπικοινωνίας Κύπρου 20€ Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν, Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 www.lyhnia.com, [email protected] Τόπος ἔκδοσης: Ἀθήνα, Ἀπρίλιος 2021 Eἰκόνα ἐξωφύλλου: Νικόλαος Γύζης, «Τὸ κρυφὸ σχολειό», ἐλαιογραφία, 1885-86

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ΤΟ ’21 ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ Στεκόμαστε μὲ σεβασμό, μὲ δέος κάποτε, μπρὸς στὸν μεγάλο σταθμὸ τῆς νεωτέρας μας Ἱστορί- ας, τὸ 1821. Διότι «δὲν πρόκειται», ὅπως σημειώνει ἕνας σύγχρονος μελετητής, «γιὰ μιὰν ἁπλῆ καὶ δικαιολογη- μένη ὑπερηφάνεια... ἀλλὰ γιὰ τὴ συνειδη- τοποίηση ἑνὸς θαύματος, ποὺ τὸ ἠθικό του μέγεθος ἁρμόζει, στ’ ἀλήθεια, νὰ δεσπόζει ἀδιάκοπα στὴ σημερινὴ ἑλληνικὴ ζωή». Καὶ τὸ ἠθικὸ μεγαλεῖο τοῦ ’21 στηρί- χθηκε στὸ αἰώνιο, ἀπαρασάλευτο βάθρο, στὴν πίστη στὸν παντοδύναμο Κύριο. Τὸ ’21 εἶναι ἕνας συγκλονιστικός, ὡς πνευμα- τικὴ ἐποπτεία, κόσμος, ποὺ ἐπιτελεῖ τὸ ὑψηλότατο χρέος τῆς ἐλευθερίας, χωρὶς οὔτε στιγμὴ νὰ ἀποσύρει τὸ βλέμμα του Tὸ ἠθικὸ μεγαλεῖο τοῦ ’21 στηρίχθηκε στὸ αἰώνιο, ἀπαρασάλευτο βά- θρο, στὴν πίστη στὸν παντοδύναμο Κύριο. Τὸ ’21 εἶναι ἕνας συγκλονι- στικός, ὡς πνευματικὴ ἐποπτεία, κόσμος, ποὺ ἐπιτελεῖ τὸ ὑψηλότατο χρέος τῆς ἐλευθερίας, χωρὶς οὔτε στιγμὴ νὰ ἀποσύρει τὸ βλέμμα του ἀπὸ τὸν Οὐρανό. Γι’ αὐτὸ φεγγοβολεῖ ἀπὸ ἐλπίδα καὶ ἀρετή. ἀπὸ τὸν Οὐρανό. Γι’ αὐτὸ φεγγοβολεῖ ἰδικό του, γιατὶ τὸ ταχὺ βρίσκεται φτωχός, ἀπὸ ἐλπίδα καὶ ἀρετή. σὰ διακονιάρης στὴ στράτα. Αἱ φαμελιαῖς μας καὶ τὰ παιδιά μας εἶναι στὰ χέρια καὶ Εἶναι, ἀλήθεια, χαρακτηριστικὴ στὴν τὴ διάκρισι τῶν Τουρκῶν. Τίποτε, ἀδέλ- ἁπλότητά της, ἀλλὰ καὶ στὸ πνευματικό φια, δὲν μᾶς ἔμεινε, δὲν εἶναι πρέποντας της βάθος, ἡ ἐπιστολὴ ποὺ ἀπηύθυνε ὁ νὰ σταυρώσωμε τὰ χέρια καὶ νὰ τηρᾶμε τὸν Ὀδυσσέας Ἀνδροῦτσος στοὺς Γαλαξιδιῶτες οὐρανό· ὁ Θεὸς μᾶς ἔδωσε χέρια, γνῶσι καὶ στὶς 22 Μαρτίου 1822. Τοὺς ἔγραφε: νοῦ· ἂς ρωτήσωμε τὴν καρδιά μας, καὶ ὅ,τι μᾶς ἀπαντυχαίνῃ ἂς τὸ βάλωμε γρήγορα «Ἠγαπημένοι μου Γαλαξιδιῶτες, σὲ πρᾶξιν, καὶ ἂς εἴμεθα, ἀδέλφια, βέβαιοι Ἤτανε φαίνεται ἀπὸ τὸν Θεὸν γραμμέ- πὼς ὁ Χριστός μας, ὁ πολυαγαπημένος, θὰ νο ν’ ἀδράξωμε τὰ ἅρματα μίαν ἡμέρα καὶ νὰ βάλῃ τὸ χέρι ἐπάνω μας... χυθοῦμε καταπάνου στοὺς τυράννους μας, ποὺ τόσα χρόνια ἀνελεήμονα μᾶς τυραγνεύ- »Στ’ ἅρματα, ἀδέλφια! ἢ νὰ ξεσκλαβω- ουν. Τί τὴν θέλομεν, βρὲ ἀδέλφια, αὐτὴν τὴν θοῦμεν, ἢ ὅλοι νὰ πεθάνωμεν, καὶ βέβαια πολυπικραμένη ζωή, νὰ ζοῦμε ἀποκάτω στὴ καλύτερο θάνατο δὲν μπορεῖ νὰ προτιμήσῃ σκλαβιὰ καὶ τὸ σπαθὶ τῶν Τούρκων; Κανέ- κάθε Χριστιανὸς καὶ Ἕλληνας...». νας δὲν μπορεῖ νὰ πῆ πὼς τάχα ἔχει τίποτε Αὐτὴ ἡ φλόγα ἀνάδευε στὶς ψυχὲς 41

πολλῶν ὁπλαρχηγῶν καὶ φούντωσε τὸν μοιάζουν κάποτε ξεθυμασμένες, ἄτονες, ἐνθουσιασμὸ στὰ παλληκάρια, καὶ στὸν γιατὶ δὲν τὶς στηρίζουν, δὲν τὶς μαγνητί- λαό, ποὺ ἀνδρεῖα πολεμοῦσαν. Ἦταν ἡ θε- ζουν, δὲν τὶς νευρώνουν τὰ πνευματικὰ ϊκὴ φλόγα, ποὺ καλλιεργήθηκε ἐπίμονα ἀπὸ ἰδανικά. Χρειάστηκε ἀπὸ τὸ ’21 ὣς σήμερα τὴ χριστιανικὴ πίστη. Μυστηριώδεις χυμοί, πολὺ νὰ πονέσουμε καὶ νὰ πολεμήσουμε ποὺ ἔτρεφαν νέους καὶ γέρους, παιδιὰ καὶ σκληρὰ ὡς Ἔθνος γιὰ τὴν ἐλευθερία καὶ γυναῖκες. Ἀσύλληπτες δυνάμεις, ποὺ ἐμψύ- τὴν ἀξιοπρέπειά μας. Καὶ σ’ ὅλες αὐτὲς χωναν καὶ πραγματοποιοῦσαν ἕνα θαῦμα: τὶς δύσκολες ὧρες ἡ φλόγα τῆς πίστεως τὸ θαῦμα τῆς Ἐθνεγερσίας τοῦ 1821. φούντωνε τὸν ἐνθουσιασμὸ καὶ χάριζε τὴ νίκη. Σήμερα, ὅμως, μήπως ἔχουμε κατὰ *** νοῦ περισσότερο τὴν καλοπέραση, καὶ ὄχι Βροντοφωνοῦσε ὁ Ἐπίσκοπος Ἀνδρού- τὰ ἰδανικὰ τῆς πίστεως; Δοῦλοι τοῦ κο- σης Ἰωσὴφ στοὺς πολεμιστές: ντόθωρου ἀτομισμοῦ μας, ἀσχολούμαστε «Τρέξατε μὲ ὁρμήν, ἠξεύρετε ὅτι μαζῆ μόνο μὲ τὴν ὑλική μας εὐμάρεια. Ὡστόσο, σας εἶναι ὁ Θεός... Ὅλοι ὁμοθυμαδὸν τρέ- ἂν θέλουμε νὰ ἐπιζήσουμε ὡς Ἔθνος, νὰ ξατε μὲ πίστιν, μὲ ἀγάπην καὶ μὲ ἀπόφασιν προσφέρουμε στὸν σύγχρονο κόσμο ἕνα ὅλοι νὰ ἔχετε προσοχήν, ὑπακοὴν καὶ σέ- τρανὸ μήνυμα, πρέπει νὰ ριζώσει βαθειὰ βας εἰς τοὺς Ἀρχηγούς... Ταῦτα πράττετε, ἡ μέσα μας τούτη ἡ ἀλήθεια: Ὁ ἀγώνας γιὰ δὲ χάρις τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ Παναγίου Πνεύ- τὴν Ἐλευθερία δὲν σταματάει, μονάχα ὅταν ματος ἔσται μετὰ πάντων ὑμῶν εἰς σωτη- διώχνουμε τοὺς κατακτητὲς ἀπὸ τοὺς βρά- ρίαν καὶ ἐλευθερίαν ψυχῆς καὶ σώματος». Ὁ ἀγώνας γιὰ τὴν Ἐλευθερία δὲν σταματάει, μονάχα ὅταν διώ- χνουμε τοὺς κατακτητὲς ἀπὸ τοὺς βράχους μας, ἀλλὰ συνεχίζεται καὶ σὲ καιροὺς εἰρηνικούς, γιατὶ εἶναι ἀγώνας Δικαιοσύνης καὶ Ἀληθείας, ἀγώνας νὰ θεμελιωθεῖ σὲ πνευματικὰ βάθρα ἡ ἐθνικὴ ζωή, ἀγώνας νὰ ἀναδειχθοῦν προσωπικότητες ἀληθινὰ ἀνδρείων. Καὶ ἔρχονται οἱ ἀνιστόρητοι «προοδευ- χους μας, ἀλλὰ συνεχίζεται καὶ σὲ καιροὺς τικοί», θλιβεροὶ πλαστογράφοι τῆς ἱστορί- εἰρηνικούς, γιατὶ εἶναι ἀγώνας Δικαιοσύνης ας, ἀνίκανοι νὰ συλλάβουν τὸ ἰδεολογικὸ καὶ Ἀληθείας, ἀγώνας νὰ θεμελιωθεῖ σὲ περιεχόμενο τοῦ 1821 καὶ τὸ πνευματικὸ πνευματικὰ βάθρα ἡ ἐθνικὴ ζωή, ἀγώνας μήνυμά του, γιὰ νὰ σπιλώσουν τὴ μνήμη νὰ ἀναδειχθοῦν προσωπικότητες ἀληθινὰ τῶν ἀγωνιστῶν καὶ τῶν μαρτύρων τῆς πί- ἀνδρείων. στεως καὶ νὰ μιλήσουν γιὰ ἔμπνευση ἀπὸ τὴ γαλλικὴ ἐπανάσταση... Τὸ Ἔθνος αὐτό, ποὺ ζεῖ κάτω ἀπὸ τὴν βαθύτατη ἐπίδραση τοῦ ’21, πρέπει *** νὰ ἑτοιμάσει μιὰ νέα γενεά, ὄχι ἀνθρώπων Λουσμένοι ἀπὸ τὸ κάλλος τοῦ ’21, βολεμένων στὴν καλοπέρασή τους, ἀλλὰ στρέφουμε τὸ βλέμμα μας πρὸς τὴν ἐπο- ἕτοιμων νὰ θυσιασθοῦν γιὰ τὶς ἅγιες ἰδέες, χή μας. Χωρὶς νὰ λείπουν καὶ στὶς ἡμέρες ποὺ τιμοῦν τὸν ἄνθρωπο καὶ ἀνωτερο- μας τοῦ Πνεύματος οἱ ἀναλαμπές, τὸν τόνο ποιοῦν τὴ ζωή του. Αὐτὸ πρέπει νὰ εἶναι δυστυχῶς τὸν δίνει τὸ σκοτάδι καὶ ὁ πα- τὸ θετικὸ καταστάλαγμα γιὰ τὰ 200 χρόνια ραλογισμός. Λείπει ἡ φλόγα τῆς πίστεως, ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση. ἡ διάθεση τῆς ἀνδρείας, ἡ προσφορὰ τῆς θυσίας καὶ τῆς αὐταπαρνήσεως. Οἱ ψυχὲς Γ.Β.Μ. 42

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 1821-2021: 200 ΧΡOΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ «ΑΥΤΗ ΕΣΤΙΝ Η ΝΙΚΗ Η ΝΙΚΗΣΑΣΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟΝ, Η ΠΙΣΤΙΣ ΗΜΩΝ»* ΜΕΡΟΣ Α΄ T ὴ χρονιὰ ποὺ διανύουμε, τὸ τὶς δικές μας τιμητικὲς ἐκδηλώσεις καὶ 2021, ἡ σκέψη μας δὲν μπορεῖ τοὺς δικούς μας ἐπετειακοὺς πανηγυρι- παρὰ νὰ στραφεῖ στὴ μεγάλη κούς – ἡ θάλασσα, γράφει ὁ ἅγιος Γρη- ἐπέτειο ποὺ ἑορτάζουμε, τὴν γόριος ὁ Θεολόγος στὸν λόγο του πρὸς ἐπέτειο τῶν διακοσίων χρόνων τιμὴν τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, «οὐ δεῖται ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση. Ὄχι βέ- τῶν εἰσρεόντων εἰς αὐτὴν ποταμῶν» (δὲν βαια γιατὶ τὸ μέγα γεγονὸς ἔχει ἀνάγκη ἔχει ἀνάγκη τὰ ποτάμια ποὺ χύνονται * Τὸ κείμενο βασίζεται στὴν εἰσήγηση γιὰ τὴν παρουσίαση τοῦ Συνθήματος τῆς Ἱεραποστολικῆς Χρονιᾶς 2020-2021, ποὺ ἔγινε στὸν ἀνοικτὸ χῶρο τῆς Ἀδελφότητος Θεολόγων «Ἡ Ζωή» στὴν Ἁγία Παρασκευὴ Ἀττικῆς στὶς 28 Ἰουνίου 2020. Ἡ ἴδια εἰσήγηση γιὰ τὴν παρουσίαση τοῦ Συνθήματος ἔγινε καὶ στὴν ἐτήσια Σύναξη τῶν Συνεργαζομένων Χριστιανικῶν Σωματείων «Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος» ἀπὸ ὅλη τὴν Ἑλλάδα, ἡ ὁποία, δεδομένων τῶν περιορισμῶν ποὺ ἐπέβαλλε ἡ πανδημία τοῦ κορωνοϊοῦ Covid-19, ἔγινε φέτος διαδικτυακά. Ὅποιος ἐνδιαφέρεται μπορεῖ νὰ πρακολουθήσει τὸ σύνολο τῆς ἐκδηλώσεως στὸ YouTube, πληκτρολογώντας «Απόστολος Παύλος, Σύναξη 2020», μὲ τὴ συγκεκριμένη εἰσήγηση γιὰ τὴν παρουσίαση τοῦ Συνθήματος νὰ βρίσκεται ἐκεῖ, καὶ εἰδικώτερα στὴ διεύθυνση: https://www. youtube.com/watch?v=XtmOvBEEPmQ&t=2134s. 43

σὲ αὐτήν)1. Προφανῶς ὄχι! Ἀλλὰ ἐμεῖς ἀπὸ τὴν Α΄ Καθολικὴ Ἐπιστολή τοῦ Ἰω- ἔχουμε τὴν ἀνάγκη νὰ σκύψουμε στὶς άννη, ε΄ 4, ποὺ ἁρμόζει, νομίζουμε, νὰ εἶναι ρίζες ἀπὸ τὶς ὁποῖες ὑψώθηκε τὸ δέντρο τὸ σύνθημά μας γιὰ τὴ χρονιὰ μνήμης ποὺ τῆς λευτεριᾶς. Καὶ αὐτό, πάλι, ὄχι ἀπὸ διανύουμε. Καὶ ὁ λόγος αὐτὸς εἶναι ὁ ἑξῆς: στεῖρα προγονολατρία, ἀλλὰ γιατὶ ἐμεῖς, κλαδάκια, θὰ λέγαμε, στὸ ἴδιο αὐτὸ τὸ «Αὕτη ἐστὶν ἡ νίκη ἡ νικήσασα δέντρο, ἔχουμε πραγματικὰ ἀνάγκη τὴν τὸν κόσμον, ἡ πίστις ἡμῶν»2. Ἡ μεγάλη ἀλήθεια ποὺ πρέπει νὰ συνειδητοποιήσουμε –ἀλλὰ καὶ νὰ ἀναδείξουμε μὲ ὅλες μας τὶς δυνάμεις– στὴ χρονιὰ μνήμης ποὺ διανύουμε εἶναι ὅτι γιὰ τοὺς ἀγωνιστὲς τοῦ ’21 πίστη στὸν Χριστὸ καὶ ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα ἦταν ἕνα καὶ τὸ αὐτό. Ἡ Ἐπανάσταση ἦταν ἕνας ξεσηκωμός «γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν πίστη τὴν ἁγία καὶ τῆς πατρίδος τὴν ἐλευθερία», κατὰ τὸν λόγο τοῦ μεγάλου ἀρχηγοῦ της, τοῦ Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Καὶ ἡ νίκη στὴν Ἐπανάσταση ὑπῆρξε καρπὸς αὐτῆς ἀκριβῶς τῆς πίστης. ἐπαφὴ μὲ τὶς τροφοδότρες αὐτὲς ρίζες, Δηλαδή, αὐτὴ εἶναι ἡ νίκη ποὺ νίκη- γιὰ νὰ μπορέσουμε καὶ ἐμεῖς μὲ τὴ σειρά σε τὸν κόσμο, ἡ πίστη μας. Πραγματικά, μας νὰ παραγάγουμε τοὺς καρποὺς ποὺ αὐτὴ εἶναι ἡ μεγάλη ἀλήθεια ποὺ ὀφεί- ἀπαιτεῖ καὶ ἡ δική μας, ἡ σημερινὴ ἐποχή. λουμε καὶ νὰ συνειδητοποιήσουμε καὶ νὰ ἀναδείξουμε: ὅτι ἡ πίστη στὸν Χριστὸ Ἡ μεγάλη ἀλήθεια ποὺ πρέπει νὰ ὑπῆρξε τὸ θεμέλιο πάνω στὸ ὁποῖο οἰκο- συνειδητοποιήσουμε –ἀλλὰ καὶ νὰ ἀνα- δομήθηκε τὸ θαῦμα τοῦ ’21. δείξουμε μὲ ὅλες μας τὶς δυνάμεις– στὴ χρονιὰ μνήμης ποὺ διανύουμε εἶναι ὅτι γιὰ Δὲν θὰ σταθοῦμε ἐδῶ στὰ ἄφθονα καὶ τοὺς ἀγωνιστὲς τοῦ ’21 πίστη στὸν Χριστὸ εὔγλωττα παραδείγματα εὐσέβειας τῶν καὶ ἀγάπη γιὰ τὴν πατρίδα ἦταν ἕνα καὶ Ἀγωνιστῶν τοῦ ’21. Αὐτὰ εἶναι σχεδὸν τὸ αὐτό. Ἡ Ἐπανάσταση ἦταν ἕνας ξε- ἄπειρα καὶ μερικὰ ἀπὸ αὐτὰ ἀληθινὰ ὑπέ- σηκωμός «γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν πίστη τὴν ροχα, ἀλλὰ θὰ μποροῦσε κανεὶς εὔκολα ἁγία καὶ τῆς πατρίδος τὴν ἐλευθερία», νὰ τὰ ἀπαξιώσει, ἰσχυριζόμενος ὅτι τελικὰ κατὰ τὸν λόγο τοῦ μεγάλου ἀρχηγοῦ της, δὲν λένε τίποτα, ὅτι ἀπηχοῦν ἁπλῶς μιὰ τοῦ Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Καὶ ἡ νίκη λαϊκὴ εὐσέβεια τῆς ἐποχῆς, ἡ ὁποία ὅμως στὴν Ἐπανάσταση ὑπῆρξε καρπὸς αὐτῆς εἶναι ἄσχετη μὲ τὴν οὐσία τῶν γεγονότων. ἀκριβῶς τῆς πίστης. Ἔτσι, θὰ μποροῦσε Δὲν θὰ ἀναλωθοῦμε λοιπὸν σὲ τέτοια πα- δικαίως νὰ ἀναφωνήσει κανείς, καὶ μὲ τὸ ραδείγματα εὐσέβειας, ὅσο ἐντυπωσιακὰ θαῦμα τοῦ ’21 στὴ σκέψη του, τὸν λόγο καὶ ἂν εἶναι κάποια ἀπὸ αὐτά. 1. Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ, Εἰς τὸν Μέγαν Βασίλειον *** ἐπίσκοπον Καισαρείας Καππαδοκίας ἐπιτάφιος Κατὰ τὴν ἐκτίμησή μας, γιὰ νὰ κα- (Λόγος ΜΓ΄), ed. F. Boulenger, η΄ 4.3-4 (= ed. J.-P. ταλάβουμε τὸν ἀδιάσπαστο σύνδεσμο Migne, PG 36, 504 C). 2. Α΄ Ἰω., ε΄ 4. 44

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ποὺ ὑπάρχει ἀνάμεσα στὴν πίστη τοῦ ἀπὸ τοὺς φοροεισπράκτορες προσωπικὴ Χριστοῦ καὶ τὸν ἀγῶνα τῆς ἐθνεγερσίας, ἀπόδειξη, διαφορετικοῦ χρώματος κάθε πρέπει πρωτίστως νὰ φέρουμε στὴ σκέ- χρόνο, ποὺ ἔγραφε: «Ὁ φέρων τὸ παρὸν ψη μας τὶς ζοφερὲς συνθῆκες μέσα στὶς ἔχει τὴν ἄδειαν νὰ φέρῃ ἐπὶ ἓν ἔτος τὴν ὁποῖες ζοῦσαν οἱ ραγιᾶδες στὰ χρόνια κεφαλὴν ἐπὶ τῶν ὤμων αὐτοῦ». Ἀξίζει τῆς τουρκικῆς σκλαβιᾶς. Ἀσφαλῶς, βέ- νὰ τὸ μεταφέρουμε αὐτὸ στὸν ἑαυτό βαια, ἡ σκλαβιὰ εἶναι ἀφόρητο φορτίο, μας. Τὸ λέγω αὐτό, γιατὶ πολὺ συχνὰ ἀκόμα κι ἂν ζεῖς σὲ χρυσὸ κλουβί. Ἀλλὰ καὶ ἐμεῖς σήμερα δυσανασχετοῦμε μὲ τὰ ἐδῶ δὲν μιλᾶμε γιὰ χρυσὸ κλουβί. Ἀκόμη φορολογικὰ βάρη στὰ ὁποῖα καλούμαστε κι ὅταν κάνουμε λόγο γιά «σκοτάδι» τῆς νὰ ἀνταποκριθοῦμε. Λέμε: Τί ἄλλο θὰ τουρκικῆς σκλαβιᾶς, ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι βροῦν νὰ φορολογήσουν; Ἀλλὰ δὲν πάει σπανίως συνειδητοποιοῦμε στὶς πραγ- βέβαια τὸ μυαλό μας ὅτι θὰ μπορούσαμε ματικές της διαστάσεις τὴ ζοφερὴ πραγ- ποτὲ νὰ εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νὰ πλη- ματικότητα ποὺ κρύβεται πίσω ἀπὸ τὶς ρώνουμε φόρο, γιὰ νὰ μᾶς ἀναγνωρίζεται βαριὲς αὐτὲς λέξεις. τὸ δικαίωμα στὴ ζωή! Ὁ λεγόμενος «κεφαλικὸς φόρος», ποὺ ἐπιβλήθηκε στοὺς ραγιᾶδες ἀπὸ τὰ πρῶτα χρόνια μετὰ τὴν Ἅλωση, ἦταν ὁ ἐτήσιος φόρος ποὺ ἦταν ὑποχρεωμένοι νὰ καταβάλλουν ὅλοι οἱ μὴ μουσουλμᾶνοι ὑπήκοοι τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, γιὰ νὰ ἔχουν τὸ δικαίωμα... νὰ ζοῦν... Γι’ αὐτὸ ἄλλωστε καὶ λεγόταν «κεφαλικὸς φόρος». Ἀναφέρεται μάλιστα ὅτι στοὺς ραγιᾶδες ποὺ τὸν πλήρωναν χορηγεῖτο ἀπὸ τοὺς φοροεισπράκτορες προσωπικὴ ἀπόδειξη, διαφορετικοῦ χρώματος κάθε χρόνο, ποὺ ἔγραφε: «Ὁ φέρων τὸ παρὸν ἔχει τὴν ἄδειαν νὰ φέρῃ ἐπὶ ἓν ἔτος τὴν κεφαλὴν ἐπὶ τῶν ὤμων αὐτοῦ». Σκεφθῆτε, κατὰ πρῶτον, κάτι φαινο- Πέραν τούτου, καὶ τὰ ἴδια τὰ ποσὰ μενικά «πεζό»: τὴ φορολογία. ποὺ καλοῦνταν νὰ πληρώσουν ὡς φορο- λογία οἱ ραγιᾶδες ἦταν πραγματικὰ δυ- Ὁ λεγόμενος «κεφαλικὸς φόρος», σβάστακτα. Μέχρι σήμερα χρησιμοποιοῦμε ποὺ ἐπιβλήθηκε στοὺς ραγιᾶδες ἀπὸ τὰ τὴ λέξη «χαράτσι», κληρονομιὰ τῆς Τουρ- πρῶτα χρόνια μετὰ τὴν Ἅλωση, ἦταν ὁ κοκρατίας, γιὰ κάθε δυσβάστακτο φόρο ἐτήσιος φόρος ποὺ ἦταν ὑποχρεωμένοι ποὺ προκαλεῖ τὸ λαϊκὸ αἴσθημα. νὰ καταβάλλουν ὅλοι οἱ μὴ μουσουλμᾶνοι ὑπήκοοι τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, Καὶ δὲν ἦταν κἂν μόνο αὐτοὶ οἱ γνω- γιὰ νὰ ἔχουν τὸ δικαίωμα... νὰ ζοῦν... Γι’ στοὶ σὲ ὅλους μας φόροι. Ἦταν καὶ μιὰ αὐτὸ ἄλλωστε καὶ λεγόταν «κεφαλικὸς πλειάδα μικρότερων καὶ ἔκτακτων φό- φόρος». Ἀναφέρεται μάλιστα ὅτι στοὺς ρων, ποὺ ἔκαναν τὴ ζωὴ τῶν ραγιάδων ραγιᾶδες ποὺ τὸν πλήρωναν χορηγεῖτο ἀφόρητη. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι προ- 45

βλεπόταν μέχρι καὶ εἰδικὸς φόρος γιὰ καὶ ἀπροσδόκητο τρόπο ἕνα σχετικὰ τοὺς ραγιᾶδες ποὺ διατηροῦσαν μακριὰ ἄγνωστο δημοτικὸ τραγούδι. Τὸ δημο- μαλλιά3 (καὶ ἀπὸ αὐτό, πάλι, μᾶς ἔχει τικὸ αὐτὸ τραγούδι ἀναφέρεται σὲ ἕνα μείνει κληρονομιὰ στὴ νέα ἑλληνικὴ ἡ πραγματικὸ γεγονός: Κάποτε, περὶ τὰ ἔκφραση: «χρωστάει τὰ μαλλιὰ τῆς κε- τέλη τοῦ 18ου αἰῶνα, τὰ εὐγενέστερα φαλῆς του»). Σύμφωνα μάλιστα μὲ μιὰ Τουρκόπουλα τοῦ Μυστρᾶ ξεκίνησαν γιὰ ἑρμηνεία, πολλοὶ ἀγωνιστὲς τοῦ ’21 ἔτρε- μιὰ ἐκδρομὴ στὸ ὀροπέδιο τοῦ Πάρνωνα, φαν ἐπιδεικτικὰ μακριὰ κόμη, ἀκριβῶς ἐκεῖ ὅπου βρίσκεται ἡ γνωστὴ Μονὴ τῶν γιὰ νὰ διαδηλώσουν μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο Ἁγίων Ἀναργύρων. Κατὰ τὴν ἐπιστροφή τὴν περιφρόνησή τους πρὸς τὴν ὀθωμα- τους, ὅμως, ἔπεσαν σὲ ἐνέδρα τοῦ φοβε- νικὴ ἐξουσία. ροῦ κλεφταρματολοῦ Καπετὰν Ζαχαριᾶ, καὶ ἀκολούθησε μεγάλο φονικό. Μόλις Τὸ πόσο ἄδικοι καὶ δυσβάστακτοι τὰ τρομερὰ νέα ἔφθασαν στὸ Μυστρᾶ, ἦταν οἱ φόροι ποὺ ἐπιβάλλονταν στοὺς οἱ χανούμισσες, δηλαδὴ οἱ μαννάδες καὶ ραγιᾶδες τὸ μαρτυρεῖ μὲ τὸν πιὸ ἀψευδῆ οἱ γυναῖκες τῶν Τούρκων 3. Τὸ μαρτυρεῖ ὁ λόγιος καὶ ἱστορικὸς τοῦ 17ου ποὺ εἶχαν σκοτωθεῖ, ἄρχι- αἰῶνα Χριστόφορος Ἄγγελος: «Οἱ ἐπιβληθέντες σαν νὰ κλαῖνε καὶ νὰ ὀδύ- φόροι ἦσαν ἀναρίθμητοι, ἀλλὰ καὶ ἄνισοι. Ἐκτὸς ρονται γιὰ τὸ μεγάλο κακὸ τῆς δεκάτης, τοῦ ἐγγείου καὶ τῆς διακατοχῆς ποὺ τὶς εἶχε βρεῖ. Καὶ ἐδῶ τῶν ἰδιοκτησιῶν, ἑκάστη οἰκογένεια κατέβαλλε ἔρχεται τὸ παράδοξο: Οἱ χωριστὰ φόρον καπνοῦ, ἑστίας, δασμὸν γάμου, χανούμισσες δὲν τὰ εἶχαν δούλου καὶ δούλης, καταλυμάτων, ἐπαρχιακῶν μὲ τοὺς Ἕλληνες! Ὄχι! ἐξόδων, καφτανίων, καρφοπετάλλων καὶ ἄλλων Τὴν εὐθύνη τὴν ἔριχναν ἐκτάκτων. Ἐνῷ δὲ οὕτω βαρεῖς καθ’ ἑαυτοὺς στήν «ἀφεντιά», δηλαδὴ ἦσαν οἱ ἐπιβληθέντες φόροι, ἔτι βαρυτέρους στοὺς Τούρκους ἀφέντες, καὶ ἀφορήτους καθιστᾷ ἡ τρόπος τῆς εἰσπράξε- καὶ στὸν ζαπίτη, τὸν ἐπι- ως καὶ ἡ δυναστεία τῶν ἀποστελλομένων πρὸς κεφαλῆς τῶν τοπικῶν τοῦτο ὑπαλλήλων ἢ ἐκμισθωτῶν. Φόρος ὡσαύ- ὀθωμανικῶν δυνάμεων, τως ἐτίθετο ἐπὶ τῶν ραγιάδων ἐκείνων οἵτινες ποὺ ἐπέβαλλαν στοὺς ἔτρεφον μακρὰν κόμην». ραγιᾶδες τὸ ταξίλι, τὴν ἐξοντωτικὴ φορολογία, γιὰ νὰ τρῶνε οἱ μπιμπασῆδες, οἱ Τοῦρκοι ἀξιωματοῦχοι· ἀπειλοῦσαν μάλιστα νὰ κάνουν «ἀριζιάλι», δηλαδὴ ἀναφορά («ἀρζουχάλ»), στὸν Σουλτᾶνο, γιὰ νὰ βροῦν τὸ δίκιο τους. Οἱ στίχοι τοῦ δημοτικοῦ αὐτοῦ τραγουδιοῦ εἶναι πραγματικὰ ἀποκαλυπτικοί, ὅσο εἶναι καὶ ἀνατρεπτικοί: «Χαμπέρια πῆγαν στὸν Μυστρᾶ, οἱ Τοῦρκοι σκοτωθῆκαν. Κλαῖνε μαννάδες γιὰ παιδιά, γυναῖκες γιὰ τοὺς ἄνδρες. Κλαῖνε καὶ οἱ χανούμισσες...» 46

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 Ὅλοι οἱ φόροι δὲν ἦταν ἴσως τίποτα μπροστὰ στὸν πιὸ βαρύ, τὸν πιὸ δυσβάστακτο ἀπ’ ὅλους. Μιλᾶμε βεβαίως γιὰ αὐτὸν ποὺ ἔχει ὀνομασθεῖ «φόρος αἵματος», τὸ ἀπαίσιο παιδομάζωμα. Ἐπρόκειτο γιὰ μιὰ δραματικὴ ἀφαίμαξη τοῦ ἑλληνισμοῦ. Ὑπολογίζεται ὅτι τοὺς τρεῖς πρώτους αἰῶνες τῆς Τουρκοκρατίας οἱ Τοῦρκοι ἅρπαξαν μὲ αὐτὸν τὸν τρό- πο περὶ τὸ ἕνα ἑκατομμύριο Ἑλληνόπουλα. Καὶ προσέξτε: νικὲς οἰκογένειες εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ ἀνέλθουν κοινωνικά4! Μὲ αὐτὴ τὴ λογική, «Λένε, νὰ τὤβρει ἡ ἀφεντιά, νὰ τὤχει κι ὁ ζαπίτης, 4. Αὐτὴ ἡ... ἑρμηνεία προβάλλεται στά «βιβλία ἐργασιῶν» ποὺ κυκλοφόρησαν ὡς «ἐναλλα- ποὺ τὸ ταξίλι ρίχνουνε κτικὸ ἐκπαιδευτικὸ ὑλικό» γιὰ τὴ διδασκαλία τῆς νὰ τρῶν’ οἱ μπιμπασῆδες. νεώτερης ἱστορίας τῆς νοτιοανατολικῆς Εὐρώ- πης, ἐγκεκριμένο μάλιστα ἀπὸ τὸ Παιδαγωγικὸ Ἀριζιάλι θελὰ κάμωμε, Ἰνστιτοῦτο. Τὰ βιβλία αὐτὰ ἐκδόθηκαν ἀπὸ στὴν Πόλη θὰ τὸ πᾶμε, τὸ «Κέντρο γιὰ τὴ Δημοκρατία καὶ τὴ Συμφιλί- ωση στὴ Νοτιοανατολικὴ Εὐρώπη» (CDRSEE, στὸν βασιλιὰ θὰ δώσουμε, Center for Democracy and Reconciliation in τὸ δίκιο μας νὰ βροῦμε». Southeast Europe), μὲ ἐπίσημους χορηγοὺς τῆς ἔκδοσης τὸ Ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν τῶν Ἔ, νομίζω δὲν χρειαζόμαστε καμμία Ἡνωμένων Πολιτειῶν τῆς Ἀμερικῆς, τὸν Ὀργα- περαιτέρω ἀπόδειξη, γιὰ νὰ πεισθοῦμε νισμὸ τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν Ἀμερικῆς γιὰ πόσο δυσβάστακτοι ἦταν οἱ φόροι ποὺ τὴ Διεθνῆ Ἀνάπτυξη (USAID) κ.ἄ. Τὸ πρῶτο ἐπιβάλλονταν στοὺς ραγιᾶδες. ἀπὸ αὐτὰ τὰ καλαίσθητα ἐγχειρίδια, ἀφιερω- μένο στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ μὲ Ὅλοι ὅμως αὐτοὶ οἱ φόροι δὲν ἦταν συγγραφεῖς τοὺς Χαλὶλ Μπερκτάυ καὶ Μπό- ἴσως τίποτα μπροστὰ στὸν πιὸ βαρύ, τὸν γκνταν Μουργκέσκου, θέτει εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς ὡς πιὸ δυσβάστακτο ἀπ’ ὅλους. Μιλᾶμε βε- στόχο στὴν Εἰσαγωγή, «νὰ ἀνατρέψουμε ἕνα βαίως γιὰ αὐτὸν ποὺ ἔχει ὀνομασθεῖ «φό- στερεότυπο ἐξαιρετικὰ διαδεδομένο τὸσο στὴ ρος αἵματος», τὸ ἀπαίσιο παιδομάζωμα. Δυτικὴ ὅσο καὶ στὴ ΝΑ χριστιανικὴ Εὐρώπη: Ἐπρόκειτο γιὰ μιὰ δραματικὴ ἀφαίμαξη αὐτὸ ποὺ ἀφορᾷ τὴν πολιτισμική “καθυστέρη- τοῦ ἑλληνισμοῦ. Ὑπολογίζεται ὅτι τοὺς ση” τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας» (Χαλὶλ τρεῖς πρώτους αἰῶνες τῆς Τουρκοκρατίας Μπερκτάυ καὶ Μπόγκνταν Μουργκέσκου, Ἡ οἱ Τοῦρκοι ἅρπαξαν μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία, Βιβλίο ἐργασίας 1, περὶ τὸ ἕνα ἑκατομμύριο Ἑλληνόπουλα. μετάφρ. Χρ. Κουλούρη, CDRSEE, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 14). Στὶς σελίδες 62-65 τῆς ἑλλη- Ξέρετε, μία ἀπὸ τὶς πιὸ ἐξωφρενικὲς νικῆς ἔκδοσης προσεγγίζεται ἡ πρακτικὴ τοῦ προσπάθειες ὡραιοποίησης τῆς Ὀθωμα- ντεβσιρμές, δηλαδὴ τοῦ παιδομαζώματος. Τὸ νικῆς Αὐτοκρατορίας, ἀπὸ αὐτὲς ποὺ δυ- παιδομάζωμα ὁρίζεται ὡς ἑξῆς: «Πρωτότυπη στυχῶς δὲν παύουν νὰ μᾶς ἐκπλήσσουν ὀθωμανικὴ πρακτικὴ γιὰ τὴ στρατολόγηση τῶν στὶς μέρες μας, εἶναι αὐτὴ ποὺ ἐμφανίζει ἀνθρώπων ποὺ θὰ στελέχωναν ὑπηρεσίες τοῦ τὸ παιδομάζωμα ὡς –προσέξτε τί βρῆκαν σουλτάνου, ἡ ὁποία ξεκινᾷ ἀπὸ τὸν 14ο αἰῶνα. νὰ ποῦν!– ὡς ἕναν... πρωτότυπο μηχα- Ἐπρόκειτο γιὰ μιὰ κεντρικὰ ὀργανωμένη στρα- νισμὸ κοινωνικῆς κινητικότητας, χάρη τολόγηση ἀγοριῶν ἀπὸ τὶς ἀγροτικές, μὴ μου- στὸν ὁποῖο παιδιὰ ἀπὸ φτωχὲς χριστια- σουλμανικές (δηλ. χριστιανικές) οἰκογένειες τοῦ 47

θὰ ἔπρεπε ἀσφαλῶς νὰ λογίζονται ὡς χῶρες τοῦ Τρίτου Κόσμου, ποὺ δίνουν προπαγάνδα καὶ κατασυκοφάντηση τοῦ μόνοι τους τὰ παιδιά τους νὰ τοὺς ἀφαι- παιδομαζώματος οἱ στίχοι τοῦ γνωστοῦ ρέσουν ἕνα νεφρό, γιὰ νὰ ἐξασφαλίσουν δημοτικοῦ τραγουδιοῦ: τὴν ἐπιβίωσή τους. Τὸ μόνο ποὺ μένει εἶναι νὰ μᾶς ποῦν ὅτι τὸ ἐμπόριο ὀργά- «Κλαῖν’ οἱ γοναῖοι τὰ παιδιά, νων εἶναι ἕνας... πρωτότυπος μηχανισμὸς κ’ οἱ ἀδελφὲς τ’ ἀδέλφια. ποὺ ἐξασφαλίζει τὴν ἐπιβίωση φτωχῶν οἰκογενειῶν σὲ χῶρες τοῦ Τρίτου Κόσμου... Κλαίγω κ’ ἐγὼ καὶ καίγομαι καὶ ὅσο ζῶ θὰ κλαίγω. Θυμηθῆτε ὅμως καὶ τὸν πολὺ γνωστὸ πίνακα τοῦ Νικολάου Γύζη «Παιδικοὶ Πέρσι πῆραν τὸν γιόκα μου, ἀρραβῶνες»: Στὰ χρόνια τῆς σκλαβιᾶς, φέτο τὸν ἀδελφό μου». δύο οἰκογένειες ραγιάδων σὲ ἕνα φτωχικὸ σπίτι, παρουσίᾳ ἱερέα, ἀρραβωνιάζουν Ἀλλά, σοβαρά, εἶναι αὐτὸ προπαγάν- τὰ παιδιά τους, ποὺ δὲν εἶναι πάνω ἀπὸ δα; Καὶ τότε τί εἶναι τὸ νὰ ποῦμε ὅτι τὸ πέντε χρονῶν. Γιατί; Διότι ἡ ὀθωμανικὴ παιδομάζωμα ἦταν ἕνας... πρωτότυπος μη- νομοθεσία ἐξαιροῦσε ἀπὸ τὸ παιδομά- χανισμὸς κοινωνικῆς κινητικότητας; Δόξα ζωμα παιδιὰ ἀνάπηρα ἤ... παντρεμένα. τῷ Θεῷ, δὲν χρειάζεται παρὰ λίγη μόνο Ἀλλόκοτο, ἀλήθεια, πρᾶγμα, οἱ γονεῖς κοινὴ λογική, γιὰ νὰ καταλάβουμε ἀπὸ νὰ μὴν ἐπιθυμοῦν τὴν κοινωνικὴ ἀνέλι- ποιὰ πλευρὰ βρίσκεται ἡ προπαγάνδα, ξη τῶν παιδιῶν τους καὶ νὰ μετέρχονται καὶ ἀπὸ ποιὰ ἡ ἁπλῆ, ἀνθρώπινη ἀλήθεια. τέτοια τερτίπια, γιὰ νὰ τὴν ἐμποδίσουν... Παράδοξη ἀσφαλῶς, μὲ τὴν ἴδια λογική, Ἀλλὰ ἰδού, θὰ μᾶς ποῦν πανηγυρικά, καὶ ἡ πολὺ γνωστὴ ἐξέγερση τῆς Νάου- βρήκαμε μία ἢ δύο ἀναφορὲς γιὰ χριστια- σας τὸ 1705, ὅταν οἱ χριστιανοὶ κάτοικοι νοὺς γονεῖς ποὺ παρέδωσαν μόνοι τους τῆς μακεδονικῆς πόλης ἀρνήθηκαν νὰ παιδιὰ στὸ παιδομάζωμα, γιὰ νὰ ἐξασφα- παραδώσουν τὰ παιδιά τους στὸ παιδο- λίσουν τὴν ἐπιβίωση καὶ τὸ μέλλον τους. μάζωμα, ξεσηκώθηκαν μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Ὅμοια, ἀπαντᾶμε, καὶ σήμερα βρίσκουμε ἀρματωλὸ Ζήση Καραδῆμο καὶ φόνευσαν ὄχι μία ἢ δύο, ἀλλὰ δυστυχῶς πάρα πάρα τοὺς ἐπιφορτισμένους μὲ τὸ παιδομάζωμα πολλὲς περιπτώσεις γονέων σὲ φτωχὲς Τούρκους ἀξιωματούχους, μὲ τὴν ἐξέγερση νὰ πνίγεται τελικὰ στὸ αἷμα μὲ τὴν ἀπο- ὀθωμανικοῦ κράτους» (οὐδεμία ἀναφορά, νύξη στολὴ ἰσχυρῶν ὀθωμανικῶν δυνάμεων. ἔστω, ὅτι αὐτὴ ἡ στρατολόγηση γινόταν διὰ τῆς βίας)· καί, ἀκόμη χειρότερα, προστίθεται: «Ἕνα Ἂν καὶ δὲν λείπουν οἱ συγκινητικὲς μεγάλο καὶ συχνὰ τὸ κυρίαρχο μέρος τῆς ὀθω- ἱστορίες γιὰ παιδιὰ πού, ἐνῷ μεγάλωναν μανικῆς πολιτικοστρατιωτικῆς ἐλὶτ προερχόταν ὡς γενίτσαροι, διατηροῦσαν ἐν τούτοις ἀπὸ παιδομαζώματα, μία πρακτικὴ ποὺ εὐνο- τὴν ἀνάμνηση καὶ συνείδηση τῆς κατα- οῦσε, ἑπομένως, τὴν κοινωνικὴ ἀνέλιξη» (ὅ.π., γωγῆς τους, ἐν τούτοις ἡ πικρὴ ἀλήθεια σελ. 62, σημ. 39)!!! Ἡ ἑνότητα γιὰ τὸ ντεβσιρμὲς εἶναι ὅτι τὰ παιδιὰ ποὺ ἁρπάζονταν χά- ὁλοκληρώνεται μὲ μιὰ πηγὴ γιὰ τὸν στρατολο- νονταν γιὰ πάντα. Στὴν Ἤπειρο, μάλιστα, γημένο μὲ τὴ μέθοδο αὐτὴ Λουτφῆ πασᾶ καὶ μὲ τὴν πρώτη Κυριακὴ μετὰ τὸ παιδομάζω- μιὰ ἀναφορὰ στὰ ἀξιώματα τὰ ὁποῖα κατέλαβε, μα οἱ γονεῖς πήγαιναν μαυροφορεμένοι πρὶν ἀνέλθει μέχρι καὶ τὸ ἀξίωμα τοῦ μεγάλου στὴν ἐκκλησία, ὅπου τὶς ἑπόμενες μέρες βεζίρη, γιὰ νὰ κλείσει μὲ τὴν ἑξῆς ἐρώτηση ἐπὶ ψαλλόταν νεκρώσιμη ἀκολουθία γιὰ τὰ τῆς πηγῆς: «Τί μᾶς δείχνει ἡ περίπτωση τοῦ παιδιὰ ποὺ εἶχαν ἁρπάξει οἱ Τοῦρκοι. Λουτφῆ σχετικὰ μὲ τὴν ὀθωμανικὴ κοινωνικὴ Τέτοιο ἦταν τὸ παιδομάζωμα. κινητικότητα;» (ὅ.π., σελ. 65). Συμπέρασμα; Τὸ παιδομάζωμα ἦταν μιὰ πρακτικὴ ποὺ εὐνοοῦσε τὴν κοινωνικὴ ἀνέλιξη καὶ ἀποδείκνυε τὴν ὀθω- μανικὴ κοινωνικὴ κινητικότητα... 48

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 Πέρα, τώρα, ἀπὸ τὴν ἐξοντωτικὴ φο- ρολογία καὶ τὸ ἀπαίσιο παιδομάζωμα, οἱ ραγιᾶδες ἦταν ὑποχρεωμένοι νὰ ὑφί- στανται καὶ μιὰ σειρὰ ἀπὸ ἀπίστευτες ταπεινώσεις. Δέστε λίγα μόνο παραδείγ- ματα: Δέστε τίς, διάσπαρτες στὸν ἑλλη- νικὸ χῶρο, ἐκκλησίες ποὺ κτίσθηκαν στὴν Τουρκοκρατία: ἔχουν τὶς πόρτες χαμηλές, ὥστε σχεδὸν πρέπει νὰ σκύψεις, γιὰ νὰ μπεῖς μέσα· καὶ αὐτό, γιὰ νὰ μὴ μποροῦν οἱ Τοῦρκοι νὰ μπαίνουν στὶς ἐκκλησίες ἔφιπποι καὶ νὰ τὶς βεβηλώνουν, ὅπως συ- νήθιζαν νὰ κάνουν. Γιὰ τοὺς ὑπόδουλους ραγιᾶδες ὑπῆρχε μέχρι καὶ εἰδικὸς τρόπος νὰ κάθονται πάνω στὰ ὑποζύγια, γιὰ νὰ πηδοῦν ἀμέσως κάτω καὶ νὰ προσκυνοῦν, ἂν τυχὸν συνέβαινε νὰ δοῦν στὸν δρόμο τους κάποιον Τοῦρκο. Κάποτε, μάλιστα, οἱ Τοῦρκοι ἔφθαναν σὲ τέτοιο σημεῖο θρασύτητας, ὥστε ἀπαιτοῦσαν ἀπὸ τοὺς Πέρα ἀπὸ τὴν ἐξοντωτικὴ τὸν ἴδιο στοὺς ὤμους του στὴν ἀπέναντι φορολογία καὶ τὸ ἀπαίσιο ὄχθη· ὁ Ρήγας ἀγανακτισμένος τὸν πέταξε παιδομάζωμα, οἱ ραγιᾶδες στὸν χείμαρρο, ὅπου ὁ ἀγᾶς πνίγηκε, καὶ κατόπιν βεβαίως ὁ Ρήγας, μὴ μπορώντας ἦταν ὑποχρεωμένοι πλέον νὰ ἐπιστρέψει ὡς δάσκαλος στὸν νὰ ὑφίστανται καὶ μιὰ Κισσό, ὅπου καταζητεῖτο, ἀνέβηκε στὸ σειρὰ ἀπὸ ἀπίστευτες βουνὸ καὶ κατατάχθηκε στὸ κλέφτικο σῶμα τοῦ θείου του Σπύρου Ζήρα. Εἶχε ταπεινώσεις. καταλάβει, προφανῶς, αὐτὸ ποὺ ἀργότε- ρα θὰ βροντοφωνάξει στὸν Θούριο: ραγιᾶδες ποὺ ἔβρισκαν στὸν δρόμο τους Τί σ’ ὠφελεῖ ἂν ζήσῃς νὰ μεταφέρουν αὐτοὺς τοὺς ἴδιους πά- καὶ εἶσαι στὴ σκλαβιά; νω στοὺς ὤμους τους στὸν προορισμό τους. Εἶναι πολὺ γνωστό, γιὰ παράδειγμα, Στοχάσου πὼς σὲ ψένουν ὅτι μὲ ἀφορμὴ ἕνα τέτοιο ἀκριβῶς περι- καθ’ ὥραν στὴ φωτιά στατικὸ βγῆκε στὴν παρανομία ὁ Ρήγας Φερραῖος: Ἦταν νεαρὸς δάσκαλος σὲ ἕνα Βεζύρης, Δραγουμάνος, σχολεῖο στὸ χωριὸ Κισσὸς τοῦ Πηλίου, Ἀφέντης, κι ἂν σταθῇς, ὅταν ἕνας Τοῦρκος ἀγᾶς τὸν πρόσταξε νὰ μεταφέρει τὶς ἀποσκευές του μέσα στὶς ὁ Τύραννος ἀδίκως λάσπες στὴν ἀντίπερα ὄχθη ἑνὸς φου- σὲ κάμει νὰ χαθῇς. σκωμένου, ὁρμητικοῦ χειμάρρου, κατόπιν δὲ ἀπαίτησε ἀπὸ αὐτὸν νὰ μεταφέρει καὶ Αὐτὸ τὸ τελευταῖο μᾶς ὑπενθυμίζει πὼς οἱ ραγιᾶδες δὲν εἶχαν νὰ ὑπομεί- νουν μόνο τὶς ἀπίστευτες ταπεινώσεις ποὺ εἴδαμε· ἡ ἴδια ἡ ζωή τους βρισκόταν 49

στὸ ἔλεος τοῦ Τούρκου ἀφέντη. Ὁ φόνος ἕναν χριστιανό, γιατὶ δὲν τοῦ ἄρεσε ἡ χριστιανοῦ δὲν λογιζόταν ὡς ἔγκλημα. γεύση τοῦ πεπονιοῦ ποὺ αὐτὸς τοῦ εἶχε Αὐτὸ μοιάζει δύσκολο ἀκόμα καὶ νὰ τὸ δώσει. Καὶ τὸ σημαντικὸ εἶναι ὅτι ὅλα συλλάβει κανεὶς σήμερα, γιατὶ εἶναι στ’ αὐτά, τὸ ἐπαναλαμβάνουμε, δὲν λογίζο- ἀλήθεια πραγματικὰ ἀδιανόητο. Φέρτε νταν κἂν ὡς ἀδίκημα, ποὺ θὰ ἐπέσυ- στὴ σκέψη σας τὸ κῦμα διαμαρτυριῶν ρε, ἐπιτέλους, μιὰ κάποια ποινή. Ὅταν ποὺ προκάλεσε πρὸ μερικῶν μηνῶν στὶς ἕνας ραγιᾶς ἔπαιρνε ἀπὸ κάποιον Τοῦρκο Ἡνωμένες Πολιτεῖες ἡ ἀφαίρεση τῆς ζωῆς λίγα σπυριὰ ρύζι μέσα σὲ ἕνα μαντήλι, ἑνὸς μόνον Ἀφροαμερικανοῦ ἀπὸ ὑπέρ- τὸ μήνυμα ἦταν σαφές: Ὤφειλε νὰ τοῦ μετρη καὶ πέρα γιὰ πέρα ἀδικαιολόγητη δώσει χρήματα, διαφορετικὰ ἔπρεπε νὰ ἀστυνομικὴ βία. Κατανοοῦμε ἀσφαλῶς ἑτοιμάσει τὰ κόλλυβά του. Καὶ ἡ μέθοδος τοὺς λόγους ποὺ κάνουν πολλοὺς Ἀφρο- τῆς ἐξόντωσης κάποιου ἦταν ἁπλῆ καὶ αμερικανοὺς νὰ ξεσηκώνονται, κάνοντας ἀσφαλής: Ἀρκοῦσε νὰ βρεθοῦν δύο ψευ- λόγο γιὰ ὠμὸ ρατσισμὸ καὶ διαμαρτυρό- δομάρτυρες νὰ ποῦν γιὰ κάποιον Ἕλλη- μενοι ὅτι ἀντιμετωπίζονται ὡς πολῖτες να ὅτι «ἔβρισε τὴν πίστη τοῦ Τούρκου», Oἱ ραγιᾶδες δὲν εἶχαν νὰ ὑπομείνουν μόνο τὶς ἀπίστευτες ταπεινώσεις ποὺ εἴδαμε· ἡ ἴδια ἡ ζωή τους βρισκόταν στὸ ἔλεος τοῦ Τούρκου ἀφέντη. Ὁ φόνος χριστιανοῦ δὲν λογιζόταν ὡς ἔγκλημα. Αὐτὸ μοιάζει δύσκολο ἀκόμα καὶ νὰ τὸ συλλάβει κανεὶς σήμερα, γιατὶ εἶναι στ’ ἀλήθεια πραγματικὰ ἀδιανόητο. δεύτερης κατηγορίες καὶ ὅτι ἡ ζωή τους γιὰ νὰ ὁδηγηθεῖ ὁ ἄτυχος Ἕλληνας στὴν δὲν μετράει. Σκεφθῆτε, τώρα, τοὺς ρα- ἀγχόνη. γιᾶδες ἐκείνους τῆς Τουρκοκρατίας, ποὺ ἀκόμα καὶ ἡ ἐν ψυχρῷ ἀφαίρεση τῆς ζωῆς Καὶ ὁ ἀπαγχονισμός, ἢ καὶ ὁ ἀπο- τους μποροῦσε νὰ μὴ λογίζεται κἂν ὡς κεφαλισμός, ἦταν ἀπὸ τοὺς πιό... πολι- ἀδίκημα, γιὰ τὸ ὁποῖο ἔπρεπε νὰ ἀναζη- τισμένους τρόπους ἀφαίρεσης τῆς ζωῆς. τηθοῦν καὶ νὰ καταλογισθοῦν εὐθύνες. Διότι ὑπῆρχαν καὶ τὰ τσιγκέλια, ὅπου κρεμοῦσαν ἀνθρώπους καὶ τοὺς ἄφηναν Στὴν Κρήτη, ὅπου τὰ πράγματα νὰ πεθάνουν μέσα σὲ ἀφόρητους πόνους· εἶχαν ξεφύγει, ὑπάρχουν ἀναφορὲς ὅτι ὑπῆρχε ὁ πάσσαλος τοῦ ἀνασκολοπι- οἱ Τοῦρκοι συνήθιζαν νὰ χρησιμοποιοῦν σμοῦ – δὲν ξέρω ποιὸς θὰ μποροῦσε τοὺς ἀνυποψίαστους χριστιανοὺς περα- νὰ διαβάσει, χωρὶς νὰ ἀνατριχιάσει, τὴν στικοὺς ὡς στόχους, γιὰ νὰ δοκιμάζουν περιγραφὴ τοῦ ἀνασκολοπισμοῦ, ὅπως τὴν εὐθυβολία τῶν πιστολιῶν τους, ἐνῷ μᾶς τὴ διασῴζει ἕνας Γάλλος περιηγητὴς συχνὰ ἦταν τὰ στοιχήματα γιὰ τὸ ποιὸς τοῦ 18ου αἰῶνα ποὺ παρακολούθησε μιὰ θὰ κατόρθωνε πρῶτος νὰ πετύχει ἕναν τέτοια ἐκτέλεση5· ὑπῆρχε, ἐπίσης, τὸ ψή- ἀνυποψίαστο περαστικό. Πυροβολοῦσαν καὶ φόνευαν τοὺς ραγιᾶδες ποὺ δὲν εἶχαν 5. Βλ. Κυριάκου Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιῶτες στὴν ρακὶ τῆς ἀρεσκείας τους. Στὴν Εὔβοια Ἑλλάδα 1700-1800, Ἀθήνα 1973, σελ. 399: «Ξα- ἕνας Τοῦρκος ἔσφαξε μὲ τὸ μαχαίρι του πλώνουν τὸν μελλοθάνατο καταγῆς μπρούμυτα κι ὁ δήμιος ἀνοίγει τὸ κάτω μέρος τοῦ σώματος 50

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 σιμο σὲ σχάρες· τὸ ἀργὸ σπάσιμο τῶν νηθοῦν ραγιᾶδες ἦταν καταδικασμένοι νὰ ὀστῶν μὲ πέτρινες μπάλες ἢ σφυρί· ἡ ζοῦν μέσα στὶς στερήσεις, τοὺς κινδύνους ἐκδορά· ἡ... «ἀπεντέρωσις»· ὁ δημόσιος καὶ τὶς ταπεινώσεις ποὺ εἴδαμε, ΔΕΝ θὰ διαμελισμός. Ὅταν ὁ Μπραγαδῖνος καὶ εἴχαμε δίκιο. Οἱ ραγιᾶδες ΔΕΝ ἦταν κατα- ἡ ἑνετικὴ φρουρὰ τῆς Χαλκίδας συμφώ- δικασμένοι νὰ ζοῦν αὐτὴ τὴ μαύρη ζωή. νησαν νὰ παραδώσουν τὴν πόλη, ὑπὸ Μποροῦσαν, κάθε ὥρα καὶ στιγμή, νὰ τὸν ὅρο νὰ τοὺς ἐπιτραπεῖ νὰ φύγουν ἀλλάξουν τὴ ζωή τους, μιὰ γιὰ πάντα, μὲ μὲ τὸ κεφάλι πάνω στοὺς ὤμους τους, οἱ τὸν πιὸ εὔκολο καὶ ἁπλὸ τρόπο. Ἀρκοῦσε Τοῦρκοι δὲν εἶχαν πρόβλημα νὰ συμφω- νὰ παρουσιασθοῦν μπροστὰ στὶς ὀθωμα- νήσουν· καὶ ὅταν ἡ πόλη παραδόθηκε, νικὲς ἀρχὲς καὶ νὰ προφέρουν μία καὶ τοὺς πριόνισαν στὴ μέση... μόνο φράση: «λὰ ἰλ λὰχ ἰλ ἀλλάχ». Μὲ αὐτὴ τὴ μία φράση, τόσο ἁπλᾶ, ὁμο- Τέτοιες ἀναφορές, ἀσφαλῶς, σοκά- λογοῦσαν ὡς Θεὸ τὸν Ἀλλάχ, ἔπαυαν ρουν. Ἀλλὰ τὸ πιὸ σοκαριστικὸ εἶναι ὅτι, νὰ εἶναι ραγιᾶδες καὶ γίνονταν Τοῦρκοι, λησμονώντας ἢ ἀποσιωπώντας ὅλα τὰ καθ’ ὅλα ἰσότιμοι μὲ τοὺς ἄλλους Τούρ- παραπάνω, ἔχουμε φθάσει νὰ ἀναρω- κους. Στὸ ἑξῆς, δὲν θὰ ἦταν ὑποχρεωμέ- τιόμαστε συχνά... γιατί ξεσηκώθηκαν οἱ νοι νὰ πληρώνουν τὸν κεφαλικὸ φόρο, Ἕλληνες. Ἂν μή τι ἄλλο, ὅταν φέρνουμε γιὰ νὰ τοὺς ἀναγνωρίζεται τὸ δικαίωμα στὸν νοῦ μας ὅλα ὅσα εἴδαμε παραπάνω στὴ ζωή· θὰ ἀπαλλάσσονταν βεβαίως καὶ –τὴν ἐξοντωτικὴ φορολογία, τὸ ἀπαίσιο ἀπὸ τοὺς ἄλλους δυσβάστακτους φόρους παιδομάζωμα, τὶς ἀπίστευτες ταπεινώ- ποὺ προβλέπονταν γιὰ τοὺς ραγιᾶδες· σεις, τὴν τόση περιφρόνηση γιὰ τὴ ζωὴ τῶν ραγιάδων–, ὅταν λοιπὸν φέρνουμε ὅλα αὐτὰ στὸν νοῦ μας, ἔ, τοὐλάχιστον καταλαβαίνουμε πολὺ καλὰ γιατί ξεση- κώθηκαν. Εὔλογο ὅμως τὸ ἐρώτημα: Γιατί τὰ λέμε ὅλα αὐτά; Καλὰ μὲν ἴσως εἶναι αὐτὰ ὡς λόγος ἱστορικός· καλὰ ἀσφαλῶς εἶναι ὡς λόγος ἐθνικὸς καὶ πατριωτικός· ἀλλὰ τί νόημα ἔχουν ὡς λόγος πνευματικός; Καὶ πῶς ὅλα αὐτὰ δείχνουν αὐτὸ ποὺ ξεκινήσαμε νὰ ἀποδείξουμε, τὸν ἀδιά- σπαστο σύνδεσμο ποὺ λέμε ὅτι ὑπάρχει ἀνάμεσα στὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ καὶ τὸν ἀγῶνα τῆς ἐθνεγερσίας; Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἁπλῆ. *** Ἄν, μετὰ ἀπὸ ὅλα ὅσα εἴπαμε, νιώ- θαμε ὅτι ὅσοι εἶχαν τὴν ἀτυχία νὰ γεν- μὲ ἕνα ξυράφι. Ὕστερα μπήγουν στὴν πληγὴ ἕνα μυτερὸ παλοῦκι μακρὺ ὀκτὼ πόδια καὶ ἀρκετὰ χοντρό, κτυπώντας τὴν ἄκρη μὲ ξύλινο κόπανο. Ὅταν ἡ μυτερὴ ἄκρη βγεῖ ἀπὸ τὸν δεξιὸ ὦμο τοῦ θύματος, δένουν τὰ χέρια στὸ παλοῦκι καὶ καρφώνουν ὄρθιο στὸ χῶμα». 51

δὲν θὰ ἀγωνιοῦσαν μήπως τοὺς ἁρπά- χρόνια τῆς σκλαβιᾶς, μὰ κι ἔπειτα ἀκό- ξουν τὰ παιδιὰ στὸ παιδομάζωμα· δὲν θὰ μα, στὰ δύσκολα χρόνια τοῦ Ἀγῶνα, ὅλοι ὑφίσταντο τὶς μύριες ὅσες ταπεινώσεις· οἱ Ἕλληνες, ὁ καθένας χωριστά, εἶχαν δὲν θὰ κινδύνευαν νὰ χάσουν τὴ ζωή ἀνοικτὴ μπροστά τους αὐτὴ τὴν ἐπιλο- τους ἀπὸ τὰ νεῦρα, τὰ καπρίτσια καὶ τὴν γή. Ἀναφέρεται χαρακτηριστικὰ ὅτι, ὅταν αὐθαιρεσία τοῦ κάθε Τούρκου ἀγᾶ. Στὸ τὸ 1822 οἱ Ἕλληνες πολιορκοῦσαν τοὺς ἑξῆς δὲν θὰ προσκυνοῦσαν αὐτοὶ ἄλλους, Τούρκους στὴν Ἀκρόπολη τῆς Ἀθήνας, ἀλλὰ οἱ ἄλλοι θὰ προσκυνοῦσαν αὐτούς. ἔλαβε χώρα ὁ ἑξῆς... «σουρρεαλιστικός» Ἄν, μετὰ ἀπὸ ὅλα ὅσα εἴπαμε, νιώθαμε ὅτι ὅσοι εἶχαν τὴν ἀτυχία νὰ γεννηθοῦν ραγιᾶδες ἦταν καταδικασμένοι νὰ ζοῦν μέσα στὶς στερήσεις, τοὺς κινδύνους καὶ τὶς ταπεινώσεις ποὺ εἴδαμε, ΔΕΝ θὰ εἴχαμε δίκιο. Οἱ ραγιᾶδες ΔΕΝ ἦταν καταδικασμένοι νὰ ζοῦν αὐτὴ τὴ μαύρη ζωή. Μποροῦσαν, κάθε ὥρα καὶ στιγμή, νὰ ἀλλάξουν τὴ ζωή τους, μιὰ γιὰ πάντα, μὲ τὸν πιὸ εὔκολο καὶ ἁπλὸ τρόπο. Ἀρκοῦσε νὰ παρουσιασθοῦν μπροστὰ στὶς ὀθωμανικὲς ἀρχὲς καὶ νὰ προφέρουν μία καὶ μόνο φράση: «λὰ ἰλ λὰχ ἰλ ἀλλάχ». Μὲ αὐτὴ τὴ μία φράση, τόσο ἁπλᾶ, ὁμολογοῦσαν ὡς Θεὸ τὸν Ἀλλάχ, ἔπαυαν νὰ εἶναι ραγιᾶδες καὶ γίνονταν Τοῦρκοι, καθ’ ὅλα ἰσότιμοι μὲ τοὺς ἄλλους Τούρκους. Καὶ θὰ μποροῦσε κανεὶς βέβαια πάντα διάλογος, ἀπὸ τοὺς διαλόγους ἐκείνους νὰ μπεῖ στὸν πειρασμὸ νὰ σκεφθεῖ τὸ ἑξῆς: στοὺς ὁποίους οἱ ἀντιμαχόμενοι γυρεύουν «Ἂς κάνω αὐτὸ τὸ ἁπλό, γιὰ νὰ ἀπαλλαγῶ νὰ κάμψουν τὸ ἀγωνιστικὸ φρόνημα τῶν ἀπὸ τὰ τόσα δεινὰ τῆς ζωῆς τοῦ ραγιᾶ, ἀντιπάλων τους: γιὰ νὰ μπορέσω νὰ μεγαλώσω τὰ παιδιά μου μὲ ἀσφάλεια καὶ νὰ προσφέρω στὴν – Βρὲ ραγιᾶδες, τί θέλετε καὶ μᾶς πο- οἰκογένειά μου, καὶ θὰ εἶμαι ἄνθρωπος λεμᾶτε; ρώτησαν οἱ Τοῦρκοι ἀπὸ τὰ τείχη. καλὸς καὶ θεοσεβής –σάμπως τὸν ἴδιο Θεὸ δὲν λατρεύουμε ὅλοι;– κι ἂς τοῦ δίνουμε – Θέλουμε τὴν ἐλευθερία μας καὶ πο- διαφορετικὰ ὀνόματα. Οὔτε πάλι θὰ γίνω λεμᾶμε γιὰ τὴν πατρίδα μας, ἀπάντησαν ἐγὼ σὰν τοὺς ἄδικους ἀγᾶδες, ἀλλὰ θὰ οἱ Ἕλληνες. εἶμαι δίκαιος καὶ ἐπιεικὴς πρὸς ὅλους». Κάποιοι θὰ ἔκαναν, ἀσφαλῶς, αὐτὴ τὴν – Μὰ δὲν εἴμαστε καὶ μεῖς σὰν καὶ ὀλέθρια ἐπιλογή. Καὶ οἱ ἀπόγονοί τους σᾶς; ρώτησαν ξανὰ οἱ Τοῦρκοι. Δὲν γεν- βρίσκονται σήμερα ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ νηθήκαμε σὲ τοῦτο τὸν τόπο καὶ δὲν τῶν συνόρων· εἶναι Τοῦρκοι, κι ἂς ἦταν οἱ ἐζήσαμε μαζί; μακρινοί τους πρόγονοι Ἕλληνες. – Ναί, ἀπάντησαν οἱ Ἕλληνες, ἀλλὰ Κάθε ὥρα καὶ στιγμή, τὰ τετρακόσια εἴσαστε μωαμεθανοί. Ἔχετε ἄλλη πίστη καὶ μᾶς ἐτυραννούσατε. Ἡ ἀπάντηση τῶν Τούρκων τὰ λέει ὅλα: 52

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 – Καὶ γιατί δὲν γινόσαστε καὶ σεῖς μω- καὶ νὰ γίνουν ἀγᾶδες, ἀφέντες, ἀλλά... αμεθανοί, γιὰ νἄμαστε ὅλοι ἕνα πρᾶγμα, ἐπέλεξαν νὰ μὴν τὸ κάνουν. καὶ νὰ μὴ λεγόσαστε ἐσεῖς ραγιᾶδες καὶ μεῖς ἀφεντάδες;6 Ὅπως γίνεται εὔκολα ἀντιληπτό, γιὰ τοὺς Ἕλληνες ποὺ σήκωσαν τὰ ὅπλα Τὴ μεγάλη ἀλήθεια ποὺ κρύβεται ἐνάντια στὸν Τοῦρκο δυνάστη, ἡ ἐπα- ἐδῶ τὴν εἶχε ἐπισημάνει καὶ ἀναδείξει, νάσταση ἦταν φυσικὸ συμπλήρωμα τῆς μὲ τὴ διεισδυτική του ματιά, ὁ ἀείμνη- χριστιανικῆς τους πίστης καὶ ταὐτότητας. στος Καθηγητὴς Ἀλέξανδρος Τσιριντά- Ἐξ οὗ καὶ τὸ πολὺ γνωστὸ τοῦ Κολο- νης, ὁ ὁποῖος, ἐξηγώντας πῶς ὁ κάθε κοτρώνη: «Μία φορὰ ἐβαπτίσθημεν μὲ ραγιᾶς μποροῦσε μὲ αὐτὸν τὸν τόσο ἁπλὸ τὸ λάδι, βαπτιζόμεθα καὶ μία μὲ τὸ αἷμα τρόπο νὰ ἀλλάξει τὴ ζωή του μιὰ γιὰ διὰ τὴν ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος μας». πάντα, σχολίαζε: «Οἱ Μουσουλμᾶνοι τό- Πίστη καὶ πατρίδα ἦταν γιὰ τοὺς Ἕλλη- τε τὸν ἀγκάλιαζαν, δὲν ἐφέροντο πρὸς νες ἕνα καὶ τὸ αὐτό. Χωρὶς τὴν πέραν τοὺς ραγιᾶδες ὅπως ὁ Χίτλερ πρὸς τοὺς πάσης λογικῆς προσήλωση τοῦ γένους Ἑβραίους, ποὺ δὲν εἶχαν δυνατότητα νὰ τῶν Ἑλλήνων στὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ, προσχωρήσουν στὴν Ἀρία φυλή, ἴσα-ἴσα πολὺ ἁπλᾶ δὲν θὰ ὑπῆρχε 1821. Σὲ αὐτὴ ἦσαν ἕτοιμοι νὰ τὸν ἀγκαλιάσουν. Μόλις τὴν πίστη χρωστᾶμε τὸ θαῦμα τοῦ ’21. ἔκανε αὐτὴ τὴ δήλωση, ἀμέσως ἔπαυε νὰ Γι’ αὐτὸ λέμε: εἶναι ραγιᾶς καὶ γινόταν ἀγᾶς, ἀφέντης»7. «Αὕτη ἐστὶν ἡ νίκη ἡ νικήσασα τὸν Χωρὶς τὴν παραμικρὴ δόση ὑπερ- κόσμον, ἡ πίστις ἡμῶν»8. βολῆς, τίποτα δὲν εἶναι ἴσως τόσο μεγάλο θαῦμα στὴ μακραίωνη ἑλληνικὴ ἱστορία, Καὶ δὲν εἶναι μόνο αὐτό. Χωρὶς τὴν οὔτε ὁ Μαραθώνας οὔτε ἡ Σαλαμίνα οὔτε πέραν πάσης λογικῆς προσήλωση τοῦ ἡ ἐπικὴ πορεία τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου γένους τῶν Ἑλλήνων στὴν πίστη τοῦ Χρι- στὰ βάθη τῆς Ἀσίας, ὅσο μεγάλο θαῦμα στοῦ, βεβαίως δὲν θὰ ὑπῆρχε γένος τῶν εἶναι αὐτό, ἡ ἐπιβίωση τοῦ ἑλληνισμοῦ Ἑλλήνων νὰ ξεσηκωθεῖ τὸ 1821, ἀλλὰ καὶ στὴν Τουρκοκρατία: ὅτι ἐπὶ 400 χρόνια δὲν θὰ ὑπῆρχε σήμερα Ἑλλάδα, δὲν θὰ ὅλοι οἱ ραγιᾶδες, ὁ καθένας ξεχωριστά, ὑπῆρχαν σήμερα Ἕλληνες. Οἱ Ἕλληνες μποροῦσαν μὲ αὐτὸν τὸν τόσο εὔκολο θὰ ἦταν ἕνας ἀκόμα ἐξαφανισμένος λαὸς καὶ ἁπλὸ τρόπο νὰ ἀπαλλαγοῦν μιὰ γιὰ τῆς Ἀρχαιότητας, ὅπως οἱ Σουμέριοι, οἱ πάντα ἀπὸ ὅλα τὰ ἀπίστευτα δεινὰ ποὺ Χιττίτες, οἱ Ἀσσύριοι καὶ οἱ Βαβυλώνιοι. εἴδαμε, νὰ παύσουν νὰ εἶναι ραγιᾶδες Στὰ τετρακόσια χρόνια τῆς Τουρκο- 6. Διονυσίου Κόκκινου, Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάστασις, κρατίας ὁ ἑλληνισμὸς διέτρεξε τὸν πιὸ Ἐκδοτικὸς οἶκος «Μέλισσα», Ἀθήνα 19746,τόμος θανάσιμο κίνδυνο τῆς μακραίωνης καὶ Β΄, σελ. 402. Τέτοια λόγια φώναζαν οἱ Τοῦρκοι πολυτάραχης ἱστορίας του. Ἀρκεῖ νὰ στοὺς Ἕλληνες καὶ στὸ Βαλτέτσι, ὅπως μᾶς τὰ ἀναλογισθεῖ κανεὶς πόσο ἰσχυρὸ ἦταν παραδίδει ὁ Ἀμβρόσιος Φραντζῆς: «Βρὲ Ρωμιοί, τὸ δέλεαρ τῆς προσχώρησης στὸν μου- μὰ τὸ καλὸ ποὺ σᾶς θέλουμε, ρίξτε τ’ ἄρματα, σουλμανισμό. Λίγες ἐποχὲς μποροῦμε ἐλᾶτε νὰ προσκυνήσετε καὶ μὰ τοῦ Ραμπῆ [τοῦ νὰ φαντασθοῦμε στὶς ὁποῖες νὰ ἦταν Θεοῦ ] τὸ ὄνομα καὶ τοῦ μεγάλου Προφήτη καὶ τόσο εὔκολο νὰ νιώσουν οἱ χριστιανοὶ μὰ τὰ τέσσερα κιτάπια τοῦ Θεοῦ [ἐνν. τὴ Γραφή, τὴν ἀλήθεια τῶν λόγων τοῦ Κυρίου, ὅτι τοὺς Ψαλμοὺς τοῦ Δαβίδ, τὸ Εὐαγγέλιο καὶ τὸ εἶναι «πλατεῖα ἡ πύλη καὶ εὐρύχωρος ἡ Κοράνι] καὶ μὰ τοῦ βασιλιᾶ μας τὸ κεφάλι, τρίχα ὁδός» ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀπώλεια, καὶ πά- σας δὲν θὰ πειραχθεῖ». λι «στενὴ ἡ πύλη καὶ τεθλιμμένη ἡ ὁδός» 7. Ἀ. Ν. Τσιριντάνη, Ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες, Ἐκδόσεις 8. Β΄ Ἰω., ε΄ 4. «Συζήτησις», Ἀθῆναι 1977, σελ. 28. 53

ποὺ ὁδηγεῖ στὴ ζωή9. Αὐτὸ τό «λὰ ἰλ λὰχ σήλωση τοῦ γένους τῶν Ἑλλήνων στὴν ἰλ ἀλλάχ» ἔμοιαζε μὲ τὸ κλειδὶ γιὰ μιὰ πίστη τοῦ Χριστοῦ στὴν Τουρκοκρατία καλύτερη ζωή, μακριὰ ἀπὸ τὶς στερήσεις, σφράγισε ὁριστικὰ τὸν ἀκατάλυτο σύν- τοὺς κινδύνους καὶ τὶς ταπεινώσεις τῆς δεσμο τοῦ ἑλληνισμοῦ μὲ τὸν χριστιανι- ζωῆς τοῦ ραγιᾶ. Ἀλλὰ ὁ ἁπλὸς ραγιᾶς, ὁ σμό. Ὁ σύνδεσμος αὐτὸς διακηρύχθηκε ἁπλὸς χριστιανὸς στὰ τετρακόσια αὐτὰ μὲ τὸν λόγο τοῦ Χριστοῦ, «ἐλήλυθεν ἡ χρόνια βροντοφώναξε στὸν δυνάστη του ὥρα ἵνα δοξασθῇ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου»11· αὐτὸ ποὺ γράφει σὲ ἕνα ὑπέροχο ποίημά φανερώθηκε μὲ τὴ διάδοση τοῦ χριστια- του ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, αὐτὸ νικοῦ μηνύματος μὲ τὸν ἑλληνικὸ λόγο· ποὺ σὲ ἀπόδοση στὴν κοινὴ νέα ἑλλη- σφυρηλατήθηκε, ὅταν οἱ Ἕλληνες ἀγκά- νικὴ ἔχει ὡς ἑξῆς: «Οὔτε κι ἂν μοῦ ἔδινες λιασαν πρόθυμα τὸ χριστιανικὸ κήρυγμα, ἀμύθητες ποσότητες ἀπὸ χρυσὸ καὶ κε- βρίσκοντας σὲ αὐτὸ τὴν πλήρωση τοῦ χριμπάρι καὶ καταπράσινες πεδιάδες καὶ ἑλληνισμοῦ τους· βάθυνε, δίνοντας ὡς Tίποτα δὲν εἶναι ἴσως τόσο μεγάλο θαῦμα στὴ μακραίωνη ἑλληνικὴ ἱστορία, οὔτε ὁ Μαραθώνας οὔτε ἡ Σαλαμίνα οὔτε ἡ ἐπικὴ πορεία τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου στὰ βάθη τῆς Ἀσίας, ὅσο μεγάλο θαῦμα εἶναι αὐτό, ἡ ἐπιβίωση τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴν Τουρκοκρατία: ὅτι ἐπὶ 400 χρόνια ὅλοι οἱ ραγιᾶδες, ὁ καθένας ξεχωριστά, μποροῦσαν μὲ αὐτὸν τὸν τόσο εὔκολο καὶ ἁπλὸ τρόπο νὰ ἀπαλλαγοῦν μιὰ γιὰ πάντα ἀπὸ ὅλα τὰ ἀπίστευτα δεινὰ ποὺ εἴδαμε, νὰ παύσουν νὰ εἶναι ραγιᾶδες καὶ νὰ γίνουν ἀγᾶδες, ἀφέντες, ἀλλά... ἐπέλεξαν νὰ μὴν τὸ κάνουν. μεγάλα κοπάδια καὶ λαμπρὸ ἀνάκτορο καρπό του τὴ γόνιμη σύζευξη χριστια- καὶ τὸ πλούσιο τραπέζι τοῦ Ἀλκίνοου, νικῆς πίστεως καὶ ἑλληνικῆς παιδείας· οὔτε κι ἂν μοῦ ἔδινες ἄλλη ζωή, ἀγέρα- κραταιώθηκε μὲ τὸν λόγο τῶν Πατέρων· στη, ἀντὶ γιὰ τὴν παροῦσα, οὔτε κι ἔτσι ἀλλὰ ὁ ἀκατάλυτος αὐτὸς σύνδεσμος τοῦ δὲν θὰ ἐπέλεγα ἐγὼ “λιπόχριστον βίον ἑλληνισμοῦ μὲ τὸν χριστιανισμὸ σφραγί- αἰσχρόν”, ν’ ἀφήσω τὸν Χριστὸ καὶ νὰ ζῶ σθηκε ἴσως ὁριστικὰ τότε, στὰ χρόνια μιὰ ζωὴ ἐπαίσχυντη μακριὰ ἀπὸ Αὐτόν»10. τῆς σκλαβιᾶς, μὲ τὸν τρόπο ποὺ εἴδαμε. Αὐτὴ ἡ πέραν πάσης λογικῆς προ- Καὶ ὅταν μιλᾶμε γιὰ ἀκατάλυτο σύν- δεσμο, δὲν ἐννοοῦμε ἀσφαλῶς ὅτι οἱ σύγ- 9. Ματθ., ζ΄ 13-14. χρονοι Ἕλληνες δὲν μποροῦμε νὰ ἀπο- 10. Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ, Ἔπη ἠθικὰ Β΄, Ὑποθῆκαι στατήσουμε ἀπὸ τὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ. Καὶ μποροῦμε, καὶ πολὺ συχνὰ τὸ κάνου- παρθένοις, ed. J.-P. Migne, PG 37, 589.1-5: «Οὐδ’ με, καὶ μάλιστα μὲ περισσὴ εὐκολία. Αὐτὸ εἴ μοι χρυσοῖο, καὶ ἠλέκτροιο τάλαντα, / καὶ πε- ποὺ ἐννοοῦμε εἶναι ὅτι, ἂν παύσουμε νὰ δία χλοάοντα καὶ εὐρέα πώεα δοίης, / καὶ δόμον αἰγλήεντα, καὶ Ἀλκινόοιο τράπεζαν, / οὐδ’ εἴ 11. Λουκ., ιβ΄ 23. μοι βίον ἄλλον ἀγήραον ἀντὶ παρόντος, / οὐδέ κεν ὣς λιπόχριστον ἐγὼ βίον αἰσχρὸν ἑλοίμην». 54

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 εἴμαστε χριστιανοί, παύουμε τὴν ἴδια εἶναι ἀσφαλῶς ἡ πρώτη ποὺ προσπαθεῖ στιγμὴ νὰ εἴμαστε Ἕλληνες. Αὐτὸ ἐννο- νὰ κάνει κάτι τέτοιο. Καὶ ὁ τρόπος μὲ οῦμε, ὅταν μιλᾶμε γιὰ ἀκατάλυτο σύν- τὸν ὁποῖο γίνεται αὐτὸ εἶναι πάντα ὁ δεσμο. Δέστε τί ἔλεγε τὸ 1939 ὁ νεαρὸς ἴδιος: Κάθε ἐποχὴ ποὺ γυρεύει νὰ στή- τότε θεολόγος τῆς «Ζωῆς» Ἀλέξανδρος σει τοὺς δικούς της μύθους, καμώνεται Γκιάλας, ποὺ τότε μόλις εἶχε ἀρχίσει νὰ πὼς ἔρχεται... νὰ γκρεμίσει τοὺς παλιούς. γίνεται γνωστὸς ὡς ποιητὴς Γ. Βερίτης: Ὅταν στὴ ναζιστικὴ Γερμανία καὶ τὴν «Ἂν ὁ κόσμος ἔχει ἀπόλυτη ἀνάγκη τοῦ κομμουνιστικὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση προ- Χριστιανισμοῦ, γιὰ νὰ τραβήξει μπροστά, σπαθοῦσαν νὰ κόψουν καὶ νὰ ράψουν ἡ Ἑλλὰς δὲν μπορεῖ νὰ ζήσει στιγμὴ χωρὶς τὴν ἱστορία στὰ μέτρα τῆς ἰδεολογίας αὐτόν. Γιὰ τὴν Ἑλλάδα, γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ τοῦ καθεστῶτος, αὐτὸ ποὺ ἔλεγαν καὶ ψυχή, ἡ πίστη ὑπῆρξε ἡ ζωή της»12. διεκήρυσσαν πανηγυρικὰ εἶναι ὅτι ἔρχο- Γιὰ τοὺς Ἕλληνες ποὺ σήκωσαν τὰ ὅπλα ἐνάντια στὸν Τοῦρκο δυνάστη, ἡ ἐπανάσταση ἦταν φυσικὸ συμπλήρωμα τῆς χριστιανικῆς τους πίστης καὶ ταὐτότητας. Ἐξ οὗ καὶ τὸ πολὺ γνωστὸ τοῦ Κολοκοτρώνη: «Μία φορὰ ἐβαπτίσθημεν μὲ τὸ λάδι, βαπτιζόμεθα καὶ μία μὲ τὸ αἷμα διὰ τὴν ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος μας». Πίστη καὶ πατρίδα ἦταν γιὰ τοὺς Ἕλληνες ἕνα καὶ τὸ αὐτό. Χωρὶς τὴν πέραν πάσης λογικῆς προσήλωση τοῦ γένους τῶν Ἑλλήνων στὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ, πολὺ ἁπλᾶ δὲν θὰ ὑπῆρχε 1821. Εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουμε κατὰ νοῦν νταν νὰ γκρεμίσουν... τοὺς μύθους τοῦ ὅσα εἴπαμε παραπάνω. Διότι εἶναι ἀλη- παρελθόντος! Ἔτσι καὶ σήμερα: Νὰ γκρε- θινὰ παράδοξο αὐτὸ ποὺ βλέπουμε νὰ μίσουμε τὸν «μῦθο» τοῦ κρυφοῦ σχολειοῦ, συμβαίνει σήμερα. Ἔχουμε μπροστά μας νὰ γκρεμίσουμε τὸν «μῦθο» ὅτι τὸ παι- τὴν ἱστορικὴ ἐπέτειο τῶν 200 χρόνων δομάζωμα ἦταν κάτι κατ’ ἀνάγκην κακό, ἀπὸ τὴν Ἐπανάσταση, καὶ ἀντὶ νὰ μᾶς νὰ γκρεμίσουμε τὸν «μῦθο» τοῦ ρόλου συνεπαίρνει ἡ ἐνθουσιασμός, βλέπουμε τοῦ Πατριαρχείου, νὰ γκρεμίσουμε τὸν νὰ μᾶς κυριεύει... ἡ ἀνησυχία. Ἡ ἀνη- «μῦθο» γιὰ τὴν ἔναρξη τῆς Ἐπανάστα- συχία... τί θὰ βροῦν πάλι νὰ ποῦν. Καὶ σης, νὰ γκρεμίσουμε τὸν «μῦθο» ὅτι οἱ μακάρι μὲν ἡ ἀνησυχία νὰ διαψευσθεῖ, Ἕλληνες ἐλευθερώθηκαν μόνοι τους. Καὶ ἀλλὰ δύσκολα θὰ διαφωνήσει κανεὶς ὁ στόχος; Ὁ ἴδιος πάντα: νὰ στήσουμε ὅτι δὲν εἶναι καθόλου ἀδικαιολόγητη. Ἡ μιὰ ἱστορικὴ ἀφήγηση ποὺ νὰ μᾶς βολεύ- ἐποχή μας εἶναι ἀπὸ τὶς ἐποχὲς ἐκεῖνες ει περισσότερο. Δὲν ξέρω τί εἶναι αὐτό· ποὺ προσπαθοῦν νὰ κόψουν καὶ νὰ ρά- ἀλλὰ σίγουρα δὲν εἶναι ἱστορία... ψουν τὴν ἱστορία στὰ μέτρα τους. Δὲν (συνεχίζεται) 12. Γ. Βερίτη, «Ἡ Θρησκεία βάση ἐθνικῆς ἀναδημι- ουργίας», ἐν Μαρμαρωμένος Βασιλιάς. Δοκίμια Δρ ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΤΣΕΝΤΟΣ ἑλληνορθόδοξου στοχασμοῦ, Ἐκδόσεις «Ἡ Δα- μασκός», Ἀθήνα 1994, σελ. 30. 55

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ* Εἰσαγωγή κηναίους προγόνους του σὲ ἔπη καὶ τραγῳδίες... Διανοητὲς διερωτῶντο ἂν Στὶς 2 Αὐγούστου τοῦ 2017, τὸ ἐπι- οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες κατάγονται ἀπὸ στημονικὸ περιοδικὸ Science, ἕνα ἀπὸ τὰ τοὺς Μυκηναίους, ποὺ δημιούργησαν σημαντικώτερα ἐπιστημονικὰ περιοδικὰ ἕναν περίφημο πολιτισμὸ ἀπὸ τὸ 1600 τοῦ κόσμου, δημοσίευσε ἕνα κύριο ὁλο- ἕως τὸ 1200 π.Χ., ἢ ἂν οἱ ἀρχαῖοι Μυ- σέλιδο ἄρθρο, εἰκονογραφημένο μὲ δύο κηναῖοι ἁπλῶς ἐξαφανίσθηκαν ἀπὸ τὴν ἀρχαϊκὲς νωπογραφίες γυναικῶν καὶ μιὰ περιοχή. Τώρα, ἀρχαϊκὸ DNA δείχνει ὅτι φωτογραφία τῆς Πύλης τῶν Λεόντων, μὲ οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες εἶναι πράγματι τὸν τίτλο: “The Greeks really have near- ἀπόγονοι τῶν Μυκηναίων, μὲ μόνο μικρὸ mythical origins“ (Οἱ Ἕλληνες ἔχουν ποσοστὸ DNA ἀπὸ ἄλλους λαούς, ποὺ πραγματικὰ σχεδὸν μυθικὴ καταγωγή). μετανάστευσαν ἀργότερα στὴν Ἑλλάδα. Τὸ ἄρθρο ἀρχίζει ὡς ἑξῆς: Καὶ ὅτι οἱ ἴδιοι οἱ Μυκηναῖοι ἦταν στε- νοὶ συγγενεῖς καὶ μὲ τοὺς Μινωΐτες, ἕναν «Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Ὁμήρου, οἱ ἄλλο σπουδαῖο πολιτισμό, ποὺ ἄνθησε Ἕλληνες εἶχαν μυθοποιήσει τοὺς Μυ- Στὶς 2 Αὐγούστου τοῦ 2017, τὸ ἐπιστημονικὸ περιοδικὸ Science, ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικώτερα ἐπιστημονικὰ περιοδικὰ τοῦ κόσμου, δημοσίευσε ἕνα κύριο ὁλοσέλιδο ἄρθρο μὲ τὸν τίτλο: “The Greeks really have near-mythical origins“ (Οἱ Ἕλληνες ἔχουν πραγματικὰ σχεδὸν μυθικὴ καταγωγή). Τὸ ἄρθρο ἀρχίζει ὡς ἑξῆς: «ἀρχαϊκὸ DNA δείχνει ὅτι οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες εἶναι πράγματι ἀπόγονοι τῶν Μυκηναίων, μὲ μόνο μικρὸ ποσοστὸ DNA ἀπὸ ἄλλους λαούς, ποὺ μετανάστευσαν ἀργότερα στὴν Ἑλλάδα. Καὶ ὅτι οἱ ἴδιοι οἱ Μυκηναῖοι ἦταν στενοὶ συγγενεῖς καὶ μὲ τοὺς Μινωΐτες, ἕναν ἄλλο σπουδαῖο πολιτισμό, ποὺ ἄνθησε νωρίτερα στὴν Κρήτη, μεταξὺ 2600 καὶ 1400 π.Χ.». * Τὸ κείμενο στηρίζεται στὴν εἰσήγηση ποὺ ἔκανε ὁ διακεκριμένος Γενετιστής-Βιολόγος, Ὁμότιμος Διευθυντὴς Ἐρευνῶν στὸ ΕΚΕΦΕ «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», ἀείμνηστος Δρ Ἐλευθέριος Γ. Σιδέρης, στὶς 9 Ἰουνίου 2018, στὴ σειρὰ Σεμιναρίων Θετικῶν Ἐπιστημῶν καὶ Τεχνολογίας τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Ἐπιστημόνων. Ἡ εἰσήγηση εἶχε τίτλο: «Οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες εἴμαστε ἀπόγονοι τῶν Μινωιτῶν καὶ τῶν Μυκηναίων, σύμφωνα μὲ τὰ εὑρήματα τῆς Γενετικῆς κατὰ τὸν 21ο αἰῶνα». Ἡ ἐπεξεργασία τοῦ κειμένου τῆς εἰσηγήσεως ἔγινε ἀπὸ τὴν Ὁμότιμη Καθηγήτρια Ε. Μ. Πολυτεχνείου Ἀμαλία Α. Κώνστα, σύζυγο τοῦ ὁμιλητῆ. 56

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 νωρίτερα στὴν Κρήτη, μεταξὺ 2600 καὶ τῆς ἔρευνας ἦταν δύο Ἕλληνες Πανε- 1400 π.Χ. Ἡ συνέχεια μεταξὺ Μυκηναίων πιστημιακοὶ Καθηγητὲς Γενετικῆς στὶς καὶ σύγχρονων Ἑλλήνων εἶναι ἰδιαιτέρως ΗΠΑ, ὁ Ἰωσὴφ Λαζαρίδης τοῦ Τμήματος ἐντυπωσιακή, δεδομένου ὅτι στὸ Αἰγαῖο Γενετικῆς τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῦ Πα- διασταυρώθηκαν, ἐπὶ χιλιάδες χρόνια, νεπιστημίου Harvard στὴ Βοστώνη καὶ διάφοροι πολιτισμοί». ὁ Γεώργιος Σταματογιαννόπουλος τοῦ University of Washington στὸ Seattle. Σὲ δελτίο τύπου τοῦ Ἰνστιτούτου Max Ἡ ἀναφερόμενη ἔρευνα συνίσταται στὴ Planck, ἡμερομηνίας 7 Αὐγούστου 2017, σύγκριση ἀρχαϊκοῦ DNA (γενετικοῦ ὑλι- διαβάζουμε τὰ ἑξῆς: Σὲ δελτίο τύπου τοῦ Ἰνστιτούτου Max Planck, ἡμερομηνίας 7 Αὐγούστου 2017, διαβάζουμε τὰ ἑξῆς: «Ὁ Μινωικὸς πολιτισμὸς καὶ ὁ ἀντίστοιχος Μυκηναϊκὸς ἦταν οἱ πρῶτες ἐγγράμματες κοινωνίες τῆς Εὐρώπης, καὶ πολιτισμοὶ πρόγονοι τῆς μεταγενέστερης Κλασικῆς Ἑλλάδας... οἱ πρόδρομοι καὶ τῶν δύο ἦταν πληθυσμοὶ ἀπὸ τὴ νεολιθικὴ Δυτικὴ Ἀνατολία καὶ τὴν Ἑλλάδα. Καὶ οἱ δύο εἶχαν στενὴ γενετικὴ συγγένεια, καὶ μεταξύ τους, ἀλλὰ καὶ μὲ τοὺς σύγχρονους Ἕλληνες». «Ὁ Μινωικὸς πολιτισμὸς καὶ ὁ ἀντί- κοῦ ἐξαγόμενου ἀπὸ ἀρχαϊκὰ ἀνθρωπο- στοιχος Μυκηναϊκὸς ἦταν οἱ πρῶτες λογικὰ ἀπολιθωμένα ὀστικὰ εὑρήματα) ἐγγράμματες κοινωνίες τῆς Εὐρώπης, καὶ Μινωιτῶν καὶ Μυκηναίων τῆς Ἐποχῆς πολιτισμοὶ πρόγονοι τῆς μεταγενέστερης τοῦ Χαλκοῦ (Bronze Age) μὲ τὸ DNA Κλασικῆς Ἑλλάδας... οἱ πρόδρομοι καὶ ἄλλων πληθυσμῶν, ἀλλὰ καὶ μὲ ἐκεῖνο τῶν δύο ἦταν πληθυσμοὶ ἀπὸ τὴ νεολι- τῶν σύγχρονων Ἑλλήνων. θικὴ Δυτικὴ Ἀνατολία καὶ τὴν Ἑλλάδα. Καὶ οἱ δύο εἶχαν στενὴ γενετικὴ συγγέ- Πιὸ συγκεκριμένα, οἱ ἐρευνητὲς μελέ- νεια, καὶ μεταξύ τους, ἀλλὰ καὶ μὲ τοὺς τησαν ὀστᾶ καὶ δόντια 19 ἀνθρώπων τῆς σύγχρονους Ἕλληνες». Ἐποχῆς τοῦ Χαλκοῦ (5400-1340 π.Χ.), ἀπὸ τοὺς ὁποίους οἱ δέκα ἦταν Μινωίτες Ἀντίστοιχα ἄρθρα δημοσιεύθηκαν, ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ Ἡρακλείου καὶ τοῦ σχεδὸν ταὐτόχρονα, στὶς ἐφημερίδες Τὸ ὀροπεδίου Λασιθίου, οἱ τέσσερις ἦταν Βῆμα καὶ Ἡ Καθημερινή, καθὼς καὶ σὲ Μυκηναῖοι ἀπὸ τὴν Ἀργολίδα καὶ τὴ Σα- διεθνεῖς ἐφημερίδες καὶ περιοδικά, ὅπως λαμῖνα, καὶ οἱ τρεῖς κάτοικοι τῆς νοτιοδυ- τὰ Daily Mail, The National Herald, Life τικῆς Ἀνατολίας, στὴ σημερινὴ Τουρκία, Sciences, Observer, καὶ ἀνακοινώθηκαν τῆς ἴδιας ἐποχῆς. Τὸ ὑλικὸ αὐτῶν τῶν ἀπὸ τὸ BBC News. ἀνθρώπων συγκρίθηκε μὲ τὸ ἀρχαῖο γε- νετικὸ ὑλικὸ ἄλλων 234 ἀρχαίων ἀνθρώ- Ὅλα τὰ παραπάνω ἄρθρα ἀναφέρο- πων ἀπὸ ὅλο τὸν κόσμο, ἀλλὰ καὶ μὲ νται σὲ μιὰ πρωτοποριακὴ ἔρευνα ποὺ δείγματα ἀπὸ 2600 περίπου σύγχρονους δημοσιεύθηκε γιὰ πρώτη φορὰ στὸ περι- Εὐρωπαίους καὶ Μεσοανατολίτες, μεταξὺ οδικὸ Nature, τὸ πιὸ ἔγκριτο ἐπιστημο- τῶν ὁποίων καὶ 30 Ἕλληνες, στοὺς ὁποί- νικὸ περιοδικὸ παγκοσμίως. Ἐπικεφαλῆς 57

ους περιλαμβάνονταν καὶ Κρῆτες ἀπὸ δηλαδή. Εἶναι προφανὲς ὅτι τὸ τὲστ αὐτὸ τὸ Λασίθι1. μπορεῖ νὰ ἐφαρμοστεῖ μόνο στὸν ἀνδρικὸ πληθυσμό, ἐφόσον τὰ κύτταρα τῶν γυ- Ἀπαραίτητες γνώσεις ναικῶν δὲν περιέχουν χρωματοσώματα Y Γενετικῆς – Γενετικὰ εὑρήματα μέσα στὸν πυρῆνά τους. Δύο κυρίως τύποι γενεολογικῶν τὲστ Τὸ δεύτερο εἶναι τὸ τὲστ μιτοχονδρι- DNA χρησιμοποιοῦνται γιὰ τὴν ταὐτοποί- ακοῦ DNA (mtDNA), ποὺ ἀνιχνεύει τὸ ηση τοῦ τρόπου μὲ τὸν ὁποῖο μεταβιβάζε- μεταβιβαζόμενο DNA ποὺ περιέχεται μέσα ται τὸ γονιδίωμα τοῦ DNA τῶν κυττάρων στὰ μιτοχόνδρια. Τὰ μιτοχόνδρια εἶναι σω- ἀπὸ γενεὰ σὲ γενεὰ καί, ἑπομένως, γιὰ ματίδια ποὺ ἐνυπάρχουν μέσα σὲ ὅλα μας τὴν παρακολούθηση τῆς προϊστορίας τὰ κύτταρα καὶ ἀποτελοῦν τὴν ἐνεργειακὴ ἑνὸς πληθυσμοῦ: τὸ τὲστ τοῦ Y-DNA πηγὴ τῶν κυττάρων μας. Αὐτὰ περιέχουν καὶ τὸ τὲστ τοῦ mtDNA. τὸ δικό τους DNA, τὸ μιτοχονδριακὸ DNA, τὸ ὁποῖο μεταβιβάζεται μόνον ἀπὸ τὶς γυ- Τὸ πρῶτο τὲστ ἀνιχνεύει τὸ μεταβι- ναῖκες στὰ παιδιά: ἀπὸ τὴ μητέρα στὰ βαζόμενο DNA ποὺ περιέχεται μέσα στὰ παιδιά της, ἀπὸ τὶς κόρες στὰ ἐγγόνια χρωματοσώματα Y (Y-DNA). Πρόκειται της, ἀπὸ τὶς ἐγγονὲς στὰ δισέγγονα κ.ο.κ. γιὰ μικρὰ σωματίδια ποὺ βρίσκονται μέσα Τὸ τὲστ αὐτὸ μπορεῖ νὰ χρησιμοποιηθεῖ στοὺς πυρῆνες τῶν κυττάρων μας ἀνὰ γιὰ τὴ διερεύνηση τῆς ἄμεσης μητρικῆς ζεύγη καὶ εἶναι δύο εἰδῶν: X καὶ Y. Τὰ γενεαλογικῆς προϊστορίας ἑνὸς ἀτόμου. μὲν κύτταρα τοῦ ἀνδρικοῦ πληθυσμοῦ περιέχουν ἕνα ζεῦγος χρωματοσωμάτων Ἀπὸ τὴν ἁπλουστευμένη αὐτὴ πε- Y καὶ ἕνα ζεῦγος X, ἐνῶ ἐκεῖνα τοῦ γυ- ριγραφὴ ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι τὰ δύο ναικείου πληθυσμοῦ περιέχουν δύο ζεύγη αὐτὰ τέστ, ἀνιχνεύοντας τὴ μεταβίβαση χρωματοσωμάτων X. Τὸ Y-DNA μεταδί- τοῦ DNA ἀπὸ γενεὰ σὲ γενεά, διευκο- δεται ἀπὸ τὸν πατέρα στοὺς γιούς, ἐγγο- λύνουν τὴ Γενετικὴ Ἀνάλυση, ἄρα καὶ νούς, δισέγγονους κ.ο.κ., μόνο σὲ ἄρρενες τὴν παρακολούθηση πρὸς τὰ πίσω τῆς ἱστορίας ἑνὸς πληθυσμοῦ καί, ἑπόμένως, 1. Στὴν ἔρευνα πῆραν ἐπίσης μέρος κορυφαῖοι ξένοι τὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὡς πρὸς τὴν ἐπιστήμονες, ὅπως ὁ Ἀμερικανὸς ἐξελικτικὸς καταγωγή του. γενετιστὴς David Emil Reich, καθηγητὴς στὸ Harvard Medical School στὴ Βοστώνη, καὶ ὁ Ἀπὸ τὰ εὑρήματα τῆς ἔρευνας προ- Johannes Krause, καθηγητὴς Ἀρχαιολογίας καὶ έκυψε καθαρὰ ὅτι οἱ Μινωίτες ἔχουν Παλαιοντολογίας στὸ University of Tübingen καὶ μεγάλη συγγένεια μὲ τοὺς ὑπόλοιπους συνδιευθυντὴς στὸ νέο «Ἰνστιτοῦτο Max Planck Εὐρωπαίους, ὄχι ὅμως μὲ τοὺς πληθυ- γιὰ τὴ Μελέτη τῆς Ἀνθρώπινης Ἱστορίας» στὴν σμοὺς τῆς Μέσης Ἀνατολῆς. Ἐπιπλέον, Ἰένα τῆς Γερμανίας. ἀπὸ τὴ σύγκριση τοῦ DNA τῶν Μινω- ιτῶν, πρὶν ἀπὸ 4500 χρόνια, μὲ τὸ DNA Ἀπὸ ἑλληνικῆς πλευρᾶς συμμετεῖχαν ἐπίσης ἀπὸ σύγχρονους Κρητικοὺς ποὺ ζοῦν στὸ οἱ Γιάννης Σταματογιαννόπουλος (υἱὸς τοῦ ὀροπέδιο τοῦ Λασιθίου, προέκυψε ὅτι τὸ Γεωργίου) καὶ Δήμητρα Λοτάκη (Πανεπιστήμιο DNA τῶν Μινωιτῶν συμπίπτει μὲ τὸ DNA Οὐάσινγκτον), Γιάννης Μανιάτης (Ἐργαστήριο τῶν Λασιθιωτῶν, τῶν σύγχρονων Κρητῶν. Ἀρχαιομετρίας, ΕΚΕΦΕ «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ»), Μανώλης Μιχαλοδημητράκης (Ἰατρικὴ Σχολὴ Τὰ εὑρήματα ἔδειξαν ἐπίσης ὅτι Πανεπιστημίου Κρήτης), Γιῶργος Κορρές ὑπῆρξε μὲν πρόσμιξη τόσο μὲ Βόρειους (Τμῆμα Ἁρχαιολογίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν) ὅσο καὶ μὲ Ἀνατολικοὺς πληθυσμούς, καὶ οἱ ἀρχαιολόγοι Γιάννης Τζεδάκης, Ἀντώνης ἀλλὰ ὅτι Μινωίτες καὶ Μυκηναῖοι εἶχαν Βασιλάκης, Ἀναστασία Παπαθανασίου καὶ ἀναμφίβολα στενὴ γενετικὴ συγγένεια με- Ἑλένη Κονσολάκη-Γιαννοπούλου. 58

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ταξύ τους, ὅπως καὶ μὲ τοὺς σύγχρονους Ἀπὸ ἐκεῖ, ἕνα μέρος τοῦ πληθυσμοῦ Ἕλληνες. Ἐνῷ, ὅταν συγκρίνουμε τὸ DNA διέφυγε καὶ πῆγε στὴ Μέση Ἀνατολή, Μινωιτῶν καὶ Μυκηναίων μὲ ἐκεῖνο τῶν ὅπου διέμεινε ἐπὶ πολλὰ χρόνια. Καὶ ἀπὸ κατοίκων τῆς νότιας ἀκτῆς τῆς Εὐρώ- ἐκεῖ, πάλι, ἕνα τμῆμά του μετανάστευσε πης, δὲν ἔχουμε τὴν ἴδια ὁμαλὴ ἐξέλιξη στὴ Νοτιοανατολικὴ Ἀσία, τὴν Εὐρώπη, ὅπως στὴν Ἑλλάδα, γιατὶ πρόκειται γιὰ τὴ Βορειοανατολικὴ Ἀσία καί, τέλος, στὴν λαοὺς ποὺ ἦλθαν σὲ ἐπαφὴ μὲ διάφορες Ἀμερική. Στὰ συμπεράσματα αὐτὰ ἔχουμε φυλὲς καί, ἑπομένως, τὸ DNA τους ἔχει καταλήξει ἀπὸ τὴ μελέτη τῆς μεταβίβα- ἀναμιχθεῖ. σης τοῦ DNA, ἀπὸ τὰ γενετικὰ εὑρήματα Ἀπὸ τὰ εὑρήματα τῆς ἔρευνας προέκυψε καθαρὰ ὅτι οἱ Μινωίτες ἔχουν μεγάλη συγγένεια μὲ τοὺς ὑπόλοιπους Εὐρωπαίους, ὄχι ὅμως μὲ τοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μέσης Ἀνατολῆς. Ἐπιπλέον, ἀπὸ τὴ σύγκριση τοῦ DNA τῶν Μινωιτῶν, πρὶν ἀπὸ 4500 χρόνια, μὲ τὸ DNA ἀπὸ σύγχρονους Κρητικοὺς ποὺ ζοῦν στὸ ὀροπέδιο τοῦ Λασιθίου, προέκυψε ὅτι τὸ DNA τῶν Μινωιτῶν συμπίπτει μὲ τὸ DNA τῶν Λασιθιωτῶν, τῶν σύγχρονων Κρητῶν. Τὰ εὑρήματα ἔδειξαν ἐπίσης ὅτι ὑπῆρξε μὲν πρόσμιξη τόσο μὲ Βόρειους ὅσο καὶ μὲ Ἀνατολικοὺς πλη- θυσμούς, ἀλλὰ ὅτι Μινωίτες καὶ Μυκηναῖοι εἶχαν ἀναμφίβολα στενὴ γενετικὴ συγγένεια μεταξύ τους, ὅπως καὶ μὲ τοὺς σύγ- χρονους Ἕλληνες. Ἐνῷ, ὅταν συγκρίνουμε τὸ DNA Μινωιτῶν καὶ Μυκηναίων μὲ ἐκεῖνο τῶν κατοίκων τῆς νότιας ἀκτῆς τῆς Εὐρώπης, δὲν ἔχουμε τὴν ἴδια ὁμαλὴ ἐξέλιξη ὅπως στὴν Ἑλλάδα, γιατὶ πρόκειται γιὰ λαοὺς ποὺ ἦλθαν σὲ ἐπαφὴ μὲ διάφορες φυλὲς καί, ἑπομένως, τὸ DNA τους ἔχει ἀναμιχθεῖ. Γενετικά, ἀνθρωπολογικὰ δηλαδή, μὲ τὶς μεθόδους ποὺ ἀναλύσαμε καὶ ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα πιὸ πάνω. σχετικὰ μὲ τὴν ἐξάπλωση τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου Καὶ αὐτὸ ποὺ ἰσχυρίζονται οἱ συγ- γραφεῖς αὐτῆς τῆς διεθνοῦς μέλέτης Ὅ,τι ποῦμε ἀναφέρεται στὸν homo τοῦ DNA, τὰ συμπεράσματα τῆς ὁποία sapiens, στὸν ἄνθρωπο τὸν σοφὸ ἢ συγκλίνουν μὲ τὰ ἀρχαιολογικὰ καὶ τὰ τὸν ἄνθρωπο τὸν εὐφυῆ, τὸν σύγχρονο παλαιοανθρωπολογικὰ εὑρήματα, ὅπως ἄνθρωπο. Παρακολουθώντας, λοιπόν, τὴ θὰ δοῦμε ἀμέσως πιὸ κάτω, εἶναι ὅτι ὁ μεταβίβαση τοῦ μιτοχονδριακοῦ DNA, πολιτισμὸς ἀκολούθησε τὴ θαλάσσια ὁδό. βρίσκουμε ὅτι αὐτὸς ἐμφανίσθηκε κά- που στὴν Ἀφρική, θέμα στὸ ὁποῖο ὅλοι Σύμφωνα, τώρα, μὲ τὰ ἀνθρωπολο- συμφωνοῦν. γικὰ εὑρήματα, συγκεκριμένα ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπινους σκελετοὺς ποὺ ἔχουν βρεθεῖ σὲ διάφορα μέρη, ἐπιβεβαιώνεται ἐπίσης ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐμφανίσθηκε ἀρχικὰ στὴν 59

Ἀφρική, πέρασε ἐν συνεχείᾳ στὴ Μέση Γλωσσολογικὰ εὑρήματα Ἀνατολὴ καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἐξαπλώθηκε στὴν σχετικὰ μὲ τὴν ἐξάπλωση Ἀσία, τὴν Εὐρώπη καὶ τὴν Ἀμερική. τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου Ἀλλὰ καὶ σύμφωνα μὲ τὰ ἀρχαιολογικὰ Καὶ πηγαίνουμε, τέλος, στὰ γλωσ- εὑρήματα ποὺ ἐντοπίσθηκαν σὲ ἀρχαίους σολογικὰ εὑρήματα. Ἡ Γλωσσολογία οἰκισμούς, ὅπως ἐργαλεῖα, ἀγγεῖα, εἰδώλια ἔχει ἀναπτύξει τελευταῖα ἕναν κλάδο, καὶ κοσμήματα, καταλήγουμε καὶ πάλι τὴν Ἐξελικτικὴ Γλωσσολογία, ἡ ὁποία στὰ ἴδια συμπεράσματα. Μέχρι στιγμῆς, ἀκολουθεῖ τὴ μεθοδολογία τῆς Γενε- δηλαδή, τὰ γενετικά, τὰ ἀνθρωπολογικὰ τικῆς. Οἱ γλῶσσες ποὺ ὁμιλοῦνται στὴν ἀλλὰ καὶ τὰ ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα συμ- Ἰνδία, τὴν Περσία, τὴν παλαιὰ Μικρὰ φωνοῦν ἀπολύτως μεταξύ τους. 60

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 Ἀσία (προτοῦ μεταβοῦν ἐκεῖ οἱ Τοῦρκοι) κείμενα καὶ ἡ ὁποία ὁμιλεῖται συνεχῶς. καὶ στὴν Εὐρώπη ὀνομάζονται Ἰνδοευ- Ὑπάρχουν καὶ ἄλλες ἀρχαῖες γλῶσσες, ρωπαϊκὲς γλῶσσες. Ὁ ὅρος πρωτοχρη- ὅπως τὰ Ἀραμαϊκά, τὰ ὁποῖα οὐσιαστικὰ σιμοποιήθηκε τὸ 1813 ἀπὸ τὸν περίφημο ἐξέλιπαν, καὶ τὰ ἀρχαῖα Αἰγυπτιακά, τὰ Ἄγγλο πολυμαθῆ, φυσικό, γλωσσολόγο, ὁποῖα ἐπίσης ἐξέλιπαν καὶ συναντῶνται Αἰγυπτιολόγο καὶ ἰατρὸ Thomas Young μόνο στὰ Κοπτικὰ Εὐαγγέλια. (1773- 1829), ὁ ὁποῖος, ἐξάλλου, συνέβαλε πολὺ οὐσιαστικὰ στὴν ἀποκρυπτογράφη- Στὸν ἀριστερὸ ἄξονα τῆς Εἰκόνας 1 ση τῆς ἱερογλυφικῆς γραφῆς. Στὸ λῆμμα ἔχουμε τὰ ἔθνη, ἐνῷ στὸν δεξιὸ ἔχουμε του “Languages” στὴν Encyclopaedia τὶς διάφορες γλῶσσες. Παρατηροῦμε ὅτι Britannica, ὁ Young συνέκρινε τὴ γραμ- ἡ συγγένεια μεταξὺ τῶν γλωσσῶν συμ- ματικὴ καὶ τὸ λεξιλόγιο 400 γλωσσῶν πίπτει μὲ τὴ γενετικὴ συγγένεια τῶν καί, σὲ μιὰ ξεχωριστὴ ἐργασία του, τὸ πληθυσμῶν. Στὴν ἴδια εἰκόνα βλέπουμε, 1813, εἰσήγαγε τὸν ὅρο «Ἰνδοευρωπαϊκὲς ἐπίσης, ὅτι οἱ γλωσσολογικῶς νεώτερες γλῶσσες» (Indo-European languages), 165 γλῶσσες ἀντιστοιχοῦν σὲ ἔθνη ποὺ εἶναι χρόνια μετὰ τὸν Ὁλλανδὸ γλωσσολόγο νεώτερα, ἀπὸ ἀρχαιολογικῆς καὶ ἀνθρω- Marcus Zuerius van Boxhorn (Marcus πολογικῆς ἀπόψεως. Zuerius Boxhornius, 1612-1653), ὁ ὁποῖος εἶχε προτείνει τὴν ὁμαδοποίηση τῶν Καὶ ὅταν φθάνω ἐδῶ, πάντα ὁ νοῦς γλωσσῶν αὐτῶν ἀπὸ τὸ 1648. μου πηγαίνει στὸν πίνακα τοῦ Πύργου τῆς Βαβὲλ τοῦ Peter Brügel, ποὺ βρί- Ἔχουμε, γιὰ παράδειγμα, λέξεις ποὺ σκεται στὸ μουσεῖο Kunsthistorisches δείχνουν νὰ ἔχουν κοινὴ καταγωγή. Ὅπως Museum τῆς Βιέννης. Στὴ Γένεση (ια΄ νὺξ στὰ ἑλληνικά, nox στὰ λατινικά, night 9) διαβάζουμε: «... ἐκεῖ συνέχεε Κύριος στὰ ἀγγλικά, nuit στὰ γαλλικά, noche στὰ τὰ χείλη πάσης τῆς γῆς καὶ ἐκεῖθεν διέ- ἱσπανικά, nacht στὰ γερμανικά... Καί, σπειρεν Κύριος ἀπὸ προσώπου πάσης ἀντιστοίχως, ἀστήρ, stella, star, étoile, τῆς γῆς». Ἡ Ἐξελικτικὴ Γλωσσολογία stella, estrella, Stern κτλ. Ἀπὸ τὴ μελέτη καὶ ἡ Ἀνθρωπολογία σὲ μία ἐμπνευ- παρόμοιων δεδομένων ἔχει προκύψει, με- σμένη φράση! Ἡ πρῶτος ποὺ συνέλαβε ταξὺ ἄλλων, μιὰ δημοσίευση στὸ Science αὐτὴ τὴ σχέση, ἀνάμεσα στὴν ἐξέλιξη τοῦ 2012, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία οἱ Ἰνδο- τῶν γλωσσῶν καὶ τὴν ἐξέλιξη τοῦ DNA ευρωπαϊκὲς γλῶσσες πρωτοεμφανίσθηκαν τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου, ἦταν ὁ Ἰταλὸς στὴν περιοχὴ τῆς Ἀνατολικῆς Μικρᾶς ἰατρὸς καὶ γενετιστὴς Luigi Luca Cavalli- Ἀσίας, πρὸς τὴν Ἀνατολία, κάπου στὴν Sforza (1922-2018), καθηγητὴς στὸ Πανε- Ἐποχὴ τοῦ Χαλκοῦ ἢ τὴ Νεολιθικὴ Ἐπο- πιστήμιο τοῦ Stanford ἀπὸ τὸ 1970 ὣς χή, δηλαδὴ 8500 μὲ 5500 χρόνια πρὶν τὸ 1992, ποὺ συνέχισε τὴν ἐρευνητική ἀπὸ σήμερα. του δραστηριότητα γιὰ περισσότερα ἀπὸ δέκα χρόνια μετὰ τὴ συνταξιοδότησή του. Καὶ ἐκεῖνο ποὺ ἔχει βρεθεῖ, ἐπιπλέον, Στὸ περίφημο βιβλίο του Genes, Peoples εἶναι ὅτι τὰ ἀρχαιότερα ἔθνη μιλοῦν τὴν and Languages, ποὺ ἐκδόθηκε τὸ 1991 Ἀρμενική, τὴν Ἑλληνικὴ καὶ τὴν Ἀλβα- ἀπὸ τὴ North Point Press, χρησιμοποιεῖ νικὴ γλῶσσα. Αὐτοὶ ἀκριβῶς οἱ λαοὶ εἶναι γενετικὲς πληροφορίες γιὰ τὴν ἀνίχνευση ἐκεῖνοι ποὺ γενετικῶς εἶναι οἱ ἀρχαιότε- τῆς ἐξέλιξης τοῦ ἀνθρώπου, τῆς ἱστορίας ροι ὅλων τῶν Ἰνδοευρωπαίων, ὅπως φαί- καὶ τῶν μεταναστεύσεών του. Ἱδρυτὴς νεται στὴν Εἰκόνα 1. Σημειώνω ἐδῶ ὅτι ἡ ἑνὸς πεδίου ποὺ ἀποκάλεσε «Γενετικὴ Ἑλληνικὴ εἶναι ἡ ἀρχαιότερη γλῶσσα στὸν Γεωγραφία», εἶχε τὴν ἔμπνευση καὶ τὴν κόσμο γιὰ τὴν ὁποία ὑπάρχουν γραπτὰ ἱκανότητα νὰ συνθέσει πληροφορίες 61

Εἰκόνα 2. Ἡ ἀρχαιότερη ἐπιγραφὴ στὴ Γραμ- λιτισμοί. Τὸ σπουδαιότερο ἐπίτευγμα τοῦ μικὴ Β γραφὴ τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας (1450- Μυκηναϊκοῦ πολιτισμοῦ ἦταν ἡ ἀνάπτυξη 1350 π.Χ.) ἀπὸ τὴν κωμόπολη Ἴκλαινα τῆς τῆς συλλαβικῆς γραφῆς. Ἡ γραφὴ αὐτή, Μεσσηνίας [Cosmopoulos M. B., «Ἀνασκαφὴ ποὺ ὀνομάσθηκε Συλλαβικὴ Γραμμικὴ Β, Ἴκλαινας Μεσσηνίας», Proceedings of the ἀποκωδικοποιήθηκε ἀπὸ τὸν Βρετανὸ Athens Archaeological Society (Πρακτικὰ τῆς ἀρχιτέκτονα Michael Ventris καὶ τόν, ἐπί- ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας) 2011, σης Βρετανό, κλασικιστὴ καὶ γλωσσολόγο σελ. 41-52]. John Chadwick τὸ 1952, καὶ ἀποδείχθη- κε ὅτι πρόκειται πράγματι γιὰ Ἑλληνικὴ ἀπὸ διάφορους ἐπιστημονικοὺς κλάδους γλῶσσα. Μέχρι σήμερα ἔχουν βρεθεῖ πάνω –Γενετική, Ἀρχαιολογία, Γλωσσολογία, ἀπὸ 100 πήλινες πλακέτες, ὅπως καὶ ἐπι- Ἀνθρωπολογία καὶ Στατιστική– γιὰ νὰ γραφὲς σὲ κύλικες καὶ δοχεῖα, γραμμένες ἀνιχνεύσει καὶ νὰ ἑρμηνεύσει τὴν ἐξά- στὴ Γραμμικὴ Β, στὴν Κνωσσό, τὴν Πύλο, πλωση τοῦ ἀνθρώπινου πληθυσμοῦ πάνω τὶς Μυκῆνες, τὴν Τίρυνθα καὶ τὶς Θῆβες στὴ γῆ, ξεκινώντας ἀπὸ τὸ ἀρχικό του (1450-1200 π.Χ.). «σπίτι» στὴν Ἀφρική. Στὴν Εἰκόνα 2 ἔχουμε τὴν ἀρχαιό- Ἔχουμε ἑπομένως γενετικά, ἀνθρω- τερη ἐπιγραφὴ σὲ Γραμμικὴ Β, ἡ ὁποία πολογικά, ἀρχαιολογικὰ καὶ γλωσσο- εἶναι καὶ ἡ ἀρχαιότερη ἐπιγραφὴ σὲ ὁλό- λογικὰ εὑρήματα, ποὺ συγκλίνουν ὅλα κληρη τὴν Εὐρώπη καὶ μία ἀπὸ τὶς δύο στὸ ἴδιο ἀποτέλεσμα ὡς πρὸς τὸν τόπο ἀρχαιότερες παγκοσμίως. Βρέθηκε ἀπὸ ἐμφάνισης τῶν Ἰνδοευρωπαίων, στὰ χέρια τὸν Μιχαὴλ Β. Κοσμόπουλο, καθηγητὴ τῶν ὁποίων βρίσκεται σήμερα ὁ Πολιτι- Ἱστορίας καὶ Ἀρχαιολογίας στὸ Τμῆμα σμός, κάπου στὴ Μέση Ἀνατολὴ ἢ στὴ Ἀνθρωπολογίας καὶ Ἀρχαιολογίας τοῦ Μικρὰ Ἀσία. Πανεπιστημίου Missouri τοῦ St. Louis. Ἀνακαλύφθηκε στὴ Μεσσηνία καί, ὅπως Καὶ γιὰ νὰ ἔρθουμε τώρα στὴν Ἑλλά- βλέπουμε, ἔχει ἀνασυνδεθεῖ. Στὴν πίσω δα, γνωρίζουμε ὅτι, κατὰ τὴν Ἐποχὴ τοῦ πλευρά της ὑπάρχουν ὀνόματα ἀτόμων. Χαλκοῦ, ἀπὸ τὸ 3000 μέχρι τὸ 1100 π.Χ., ἐμφανίσθηκε πρῶτα ὁ Μινωικὸς καί, ἀκο- Καὶ ἐνῷ εἴχαμε αὐτὸ τὸ θαῦμα τῆς λούθως, ὁ Μυκηναϊκὸς πολιτισμός. Καί, Μινωικῆς καὶ τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἡ Πελοπόννησος καὶ τὰ ξαφνικά, ἀπὸ τὸ 1100 μέχρι τὸ 800 π.Χ., νησιὰ τοῦ Αἰγαίου βρέθηκαν στὸ κέντρο συναντᾶμε αὐτὸ ποὺ διεθνῶς ὀνομάζεται τοῦ διακομιστικοῦ ἐμπορίου ἀπὸ τὴ Μέση Σκοτεινὴ περίοδος τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ποὺ Ἀνατολὴ πρὸς τὴν ὑπόλοιπη Μεσόγειο, διήρκεσε περίπου 300 χρόνια. Κατὰ τὴν ἀναπτύχθηκαν αὐτοὶ οἱ θαυμαστοὶ πο- περίοδο αὐτὴ δὲν ἔχουμε ἀξιόλογα ἀρχαι- ολογικὰ εὑρήματα, οὔτε γραπτὰ κείμενα, μὲ ἐξαίρεση τὸ Λευκαντί, μιὰ περιοχὴ στὴ βορειοανατολικὴ Εὔβοια. Καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, ἐνῷ πρὶν τὸ 1100 εἴχαμε τὴ συλλαβικὴ γραφὴ τῶν Μυκηναίων, ξαφ- νικά, ἀπὸ τὸ 800 π.Χ. καὶ μετά, ἐμφανί- ζονται γραπτὰ κείμενα στὴν ἀλφαβητικὴ γραφή. Πρόκειται γιὰ τὸ ἀλφάβητο, ὅπως τὸ γνωρίζουμε σήμερα. Ἐδῶ πρέπει νὰ τονίσουμε ὅτι ἡ με- γάλη συμβολὴ τῶν Ἑλλήνων στὴ γραπτὴ γλῶσσα ἦταν ὅτι αὐτοὶ ἦταν οἱ πρῶτοι 62

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ποὺ εἰσήγαγαν τὰ φωνήεντα στὸ ἀλφά- Εἰκόνα 3. «ΝΕΣΤΟΡΟΣ ΕΥΠΟΤΟΝ ΠΟΤΗ- βητο. Μέχρι τότε δὲν ὑπῆρχαν φωνήεντα ΡΙΟΝ». Ἐπιγραφὴ στὸ καλούμενο «Ποτήριον στὴ γραπτὴ γλῶσσα, οὔτε στὰ Ἑβραϊκὰ τοῦ Νέστορος» (750-700 π.Χ.) τῆς Γεωμετρικῆς οὔτε στὰ Αἰγυπτιακά, τὰ Ἀσσυριακὰ ἢ Περιόδου. τὰ Φοινικικά. Γι’ αὐτὸν τὸν λόγο, μόνον οἱ ἱερεῖς τῶν διαφόρων θρησκειῶν καὶ οἱ κατεύθυνση, δηλαδὴ ἀπὸ ἀριστερὰ πρὸς εὐγενεῖς τῶν λαῶν ἐκείνων ἦταν σὲ θέση δεξιά, ὅπως ἀκριβῶς σὲ ὅλες τὶς σύγχρο- νὰ διαβάζουν. νες Εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες. Οἱ Ἕλληνες «δανείσθηκαν» τὸ Φοι- Σὲ ἕνα μικρὸ νησὶ στὴν Τυρρηνικὴ νικικὸ ἀλφάβητο καὶ τὸ προσάρμοσαν θάλασσα, ἔξω ἀπὸ τὸν κόλπο τῆς Νά- στὴ γλῶσσά τους, δημιουργώντας τὸ πολης, ποὺ στὴν Ἀρχαιότητα λεγόταν πρῶτο ἀληθινό «ἀλφάβητο», στὸ ὁποῖο Πιθηκοῦσες καὶ σήμερα Ἴσκια (Ischia), τὰ φωνήεντα ἦταν ἐξίσου σημαντικὰ μὲ βρέθηκαν μερικὲς ἀπὸ τὶς πρωιμότερες τὰ σύμφωνα. Σύμφωνα μὲ τοὺς Ἑλληνι- Ἑλληνικὲς ἐπιγραφές, μαζὶ μὲ Φοινικι- κοὺς μύθους ποὺ ἀναφέρει ὁ Ἡρόδοτος κές. Στὴν Εἰκόνα 3 ἔχουμε μιὰ τέτοια στὸ περίφημο βιβλίο του Ἱστορίαι, τὸ ἐπιγραφή, γραμμένη ἀπὸ τὰ δεξιὰ πρὸς ἀλφάβητο τὸ ἔφερε ἀπὸ τοὺς Φοίνικες τὰ ἀριστερά, ἕνα εὕρημα ἀπὸ τὴν Ἴσκια, ὁ Κάδμος, ἱδρυτὴς καὶ πρῶτος βασιλιὰς στὸ ὁποῖο διαβάζουμε (μετὰ ἀπὸ 2500 τῶν Θηβῶν. Τὰ Ἑλληνικὰ γράμματα εἶναι χρόνια!): «Νέστορος εὔποτον ποτήριον». τὰ ἴδια μὲ τὰ Φοινικικὰ καὶ ἀκολουθοῦν Οἱ ἀρχαιολόγοι λένε ὅτι ἡ ἐπιγραφὴ αὐτὴ τὴν ἴδια διαδοχὴ στὸ ἀλφάβητο. Ὅμως εἶχε σκαλιστεῖ ἀπὸ μιὰ παρέα ποὺ εἶχε τὰ Αἰγυπτιακά, Φοινικικὰ καὶ Ἑβραϊκὰ καταναλώσει μεγάλη ποσότητα οἴνου. δὲν εἶχαν ξεχωριστὰ γράμματα γιὰ τὰ φωνήεντα, πρᾶγμα ποὺ ἦταν ἐξαιρετικὰ Στὴν ἑπόμενη εἰκόνα (Εἰκόνα 4) βλέ- προβληματικὸ γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ γλῶσσα, πουμε μιὰ ἐπιγραφὴ πάνω σὲ κύλικα, στὴν ὁποία τὰ φωνήεντα εἶχαν καὶ ἔχουν γραμμένη (μετὰ τὸ 700 π.Χ.) ἀπὸ τὰ ἀρι- ἕναν πολὺ σημαντικὸ ρόλο. Ἔτσι, οἱ στερὰ πρὸς τὰ δεξιά, μὲ οὐσιαστικὰ τὸ Ἕλληνες χρησιμοποίησαν ὡς φωνήεντα ἀλφάβητο ποὺ χρησιμοποιοῦμε καὶ ἐμεῖς ὁρισμένα Φοινικικὰ γράμματα ποὺ δὲν σήμερα. εἶχαν ἀντιστοιχία στὴ δική τους γλῶσσα. Γιὰ παράδειγμα, τὰ φοινικικὰ ᾽ālep καὶ Ἡ ἀλφαβητικὴ γραφὴ ἐμφανίσθηκε, ᾽ayin χρησιμοποιήθηκαν στὸ Ἑλληνικὸ ὅπως εἴπαμε, τὸ 800 π.Χ., καὶ ἐπικρά- ἀλφάβητο, γιὰ νὰ ἀποδώσουν τὰ φω- τησε ἀπὸ τότε, καὶ ἔτσι ξαφνικά «ἔσβη- νήεντα ἄλφα καὶ ὄμικρον ἀντιστοίχως. γραφή, ποὺ φαίνεται ὅτι ἐγκαταλείφθηκε τὸν Στὴν ἀρχή, οἱ Ἕλληνες ἔγραφαν ἀπὸ 7ο μὲ 6ο π.Χ. αἰῶνα. Ἡ λέξη προέρχεται ἀπὸ τὰ δεξιὰ πρὸς τὰ ἀριστερά, ὅπως ἀκριβῶς τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ ἐπίρρημα ποὺ σημαίνει: καὶ οἱ Φοίνικες, ἀλλὰ ἡ κατεύθυνση τῆς κίνηση ὅμοια μὲ ἐκείνη τοῦ βοδιοῦ, ὅταν σέρνει Ἑλληνικῆς γραφῆς ἀντεστράφη ἀργότερα, τὸ ἀλέτρι. Ἡ φορὰ αὐτῆς τῆς γραφῆς ἄλλαζε ἴσως ἐξαιτίας ἱστορικῶν ἀλλαγῶν, περ- κατὰ στίχο. Ἔτσι, ἡ μία γραμμή (στίχος) εἶναι νώντας πρῶτα ἀπὸ τὴ στροφὴ βουστρο- γραμμένη ἀπὸ δεξιὰ πρὸς ἀριστερά, ἡ ἑπόμενη φηδόν2, καὶ καταλήγοντας στὴ σημερινὴ ἀπὸ ἀριστερὰ πρὸς δεξιά, ἡ ἑπόμενη ἀπὸ δεξιὰ πρὸς ἀριστερὰ κ.ο.κ. 2. Βουστροφηδὸν εἶναι τρόπος γραφῆς μὲ ἐναλλασσόμενη φορά. Ὁ ὅρος χρησιμοποιήθηκε ἀρχικὰ ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες, γιὰ νὰ περιγράψουν τὴν ἰδιάζουσα ἀρχαϊκὴ Ἑλληνικὴ 63

Εἰκόνα 4. Ἐπιγραφὴ πάνω σὲ κύλικα, λεξιλογίου της βασίζεται στὴν ἀρχαία μέ, οὐσιαστικά, τὸ ἀλφάβητο Ἑλληνικὴ γλῶσσα. ποὺ χρησιμοποιοῦμε καὶ ἐμεῖς σήμερα. Στὸ σύγγραμμα τῶν J.P. Malory καὶ D.Q. Adams, The Oxford Introduction σε» ἡ Μυκηναϊκὴ γραφή. Τὸ ὅτι ὑπῆρχε to Proto-Indo-European world, Oxford πλέον ἕνα ἁπλὸ ἀλφάβητο, μὲ σύμφωνα University Press (2006), ἀναφέρεται ὅτι: καὶ φωνήεντα, ἐπέτρεπε σχεδὸν σὲ κά- «Ἀπὸ τὴ σύγκριση τῆς προφορᾶς τῶν θε ἄνθρωπο νὰ διαβάζει καὶ νὰ γίνεται λέξεων ποὺ ἦταν γραμμένες σὲ Ἑλληνικὴ μέτοχος τῆς γνώσης. Καὶ ἡ ἐξάπλωση Μυκηναϊκὴ Γραμμικὴ Β καὶ σὲ Ἑλληνικὴ τῆς γνώσης καὶ τῶν ἀξιῶν τοῦ ἀνθρώπου ἀλφαβητικὴ γραφή, προέκυψε ὅτι οἱ ὑπῆρξε οὐσιαστικὴ γιὰ τὴν ἄνθηση τοῦ ἐννοιολογικὲς ὁμοιότητες εἶναι ἐμφανεῖς, Πολιτισμοῦ καὶ τῆς Δημοκρατίας. παρὰ τὴν παρεμβολὴ 300 ἐτῶν Σκοτεινῆς Περιόδου». Σημειώνουμε ἐδῶ ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι ἡ μοναδική, σχεδόν, σὲ Καὶ ἡ ἐρώτηση ποὺ πηγάζει ἀπὸ τὰ ὁλόκληρο τὸν κόσμο μὲ ὁμοιογενῆ ἐξέλι- παραπάνω εἶναι: Πῶς διασώθηκαν ἐπὶ ξη, καὶ ἀποτελεῖ φαινόμενο σπάνιο στὴ 300 χρόνια, ἐπὶ 10 περίπου γενεές, τὰ γλωσσολογικὴ ἱστορία τοῦ ἀνθρώπινου Ὁμηρικὰ ἔπη, τὰ ὁποῖα ἀναφέρονται σὲ γένους, διότι ὁμιλεῖται ἐπὶ χιλιάδες χρόνια μιὰ ἐποχὴ ποὺ σαφῶς εἶναι ἡ Μυκηναϊκὴ χωρὶς διακοπή. Ἡ σύγχρονη Ἑλληνικὴ ἐποχή; Καὶ ὄχι μόνο σώθηκαν, ἀλλὰ καὶ γλῶσσα διατηρεῖ τὴν ἀρχαία γραφὴ καὶ εἶναι γραμμένα σὲ μιὰ ὡραία, λογοτεχνικὴ ὀρθογραφία τῶν λέξεων, καὶ τὸ 75% τοῦ Ἑλληνικὴ γλῶσσα. Σὲ αὐτὸ ἀκριβῶς ἔρχεται τώρα νὰ ἀπαντήσει ἡ δημοσίευση τοῦ 2017 στὸ Science, μὲ τὴν ὁποία ξεκινήσαμε τὴ με- λέτη μας. Στὸ ἐρώτημά μας, πῶς διασώ- θηκε ἡ γλῶσσα καὶ ἡ παράδοση, ἐνῶ δὲν ὑπάρχουν γραπτὰ κείμενα σὲ ὅλη αὐτὴ τὴν περίοδο τῶν 300 ἐτῶν, τὴν ἀπάντηση τὴ δίνουν τὰ γενετικὰ καὶ γλωσσολογικὰ εὑρήματα. Ὑπενθυμίζουμε ὅτι ἡ γενετικὴ μελέτη ἔγινε μὲ DNA ποὺ ἀπομονώθηκε ἀπὸ ὀστᾶ καὶ δόντια τῆς Ἐποχῆς τοῦ Χαλκοῦ στὴ Μικρὰ Ἀσία, στὴν Πελο- πόννησο καὶ στὴν Κρήτη. Ἀναλύθηκε τὸ DNA μὲ μεθόδους ποὺ εἶναι διεθνῶς ἀποδεκτές, καὶ τὰ ἀποτελέσματα αὐτῆς Ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι ἡ μοναδική, σχεδόν, σὲ ὁλόκληρο τὸν κόσμο μὲ ὁμοιογενῆ ἐξέλιξη, καὶ ἀποτελεῖ φαινόμενο σπάνιο στὴ γλωσσολογικὴ ἱστορία τοῦ ἀνθρώπινου γένους, διότι ὁμιλεῖται ἐπὶ χιλιάδες χρόνια χωρὶς διακοπή. Ἡ σύγχρονη Ἑλληνικὴ γλῶσσα διατηρεῖ τὴν ἀρχαία γραφὴ καὶ ὀρθογραφία τῶν λέξεων, καὶ τὸ 75% τοῦ λεξιλογίου της βασίζεται στὴν ἀρχαία Ἑλληνικὴ γλῶσσα. 64

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 τῆς ἀνάλυσης συγκρίθηκαν μὲ ἀναλύσεις Μινωΐτες καὶ τοὺς Μυκηναίους τῆς ἄλλων 234 δειγμάτων ἀρχαϊκοῦ DNA, ποὺ Ἐποχῆς τοῦ Χαλκοῦ καὶ ἦταν ἀπόγονοί βρέθηκαν σὲ ἀπολιθωμένα ὀστᾶ σὲ ὅλη τους. Ἔτσι, εἴχαμε τοὺς ἴδιους ἀνθρώ- τὴν Εὐρώπη καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, καὶ πους, ἐπὶ πάνω ἀπὸ 10 γενεές, ποὺ μι- μὲ δείγματα ἀπὸ 2600 περίπου σύγχρο- λοῦσαν τὴν ἴδια γλῶσσα! Ἦταν ἑπομένως νους Εὐρωπαίους καὶ Μεσοανατολίτες, εὔκολη ἡ μετάδοση τῶν μύθων καὶ τῶν μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ 30 Ἕλληνες. Καὶ ἱστορικῶν γεγονότων τῆς Μυκηναϊκῆς βρέθηκε ὅτι ὑπάρχει γενετικὴ ὁμοιότητα περιόδου στὴν Κλασικὴ περίοδο τοῦ τοῦ DNA τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ τὴν Κρή- Ἑλληνισμοῦ, ἀπὸ τὸ 800 π.Χ. καὶ μετά. τη, τὴν Πελοπόννησο καὶ τὰ νησιὰ τοῦ Καὶ ἐπέζησε ἡ ἱστορία τοῦ Μυκηναϊκοῦ Αἰγαίου τῆς Ἐποχῆς τοῦ Χαλκοῦ, μὲ πολιτισμοῦ, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι παρε- ἐκεῖνο τῶν σύγχρονων Ἑλλήνων, ἀλλὰ νεβλήθησαν 300 χρόνια στὰ ὁποῖα δὲν καὶ διαφορὰ ἀπὸ τὸ DNA ἄλλων σύγ- ἔχουμε οὔτε γραπτὰ κείμενα οὔτε ἀρχαι- χρονων πληθυσμῶν. Καὶ στὴ Σικελία, ολογικὰ εὑρήματα! ὅπου γνωρίζουμε ὅτι ὑπῆρχε Ἑλληνικὸς πολιτισμός, ἔχουμε τὸ ἴδιο DNA μὲ τὸ Καὶ ἔτσι φθάνουμε ἐκεῖ ἀπὸ ὅπου Μινωικὸ καὶ μὲ ἐκεῖνο τῶν ἀρχαίων κα- ξεκινήσαμε: «Ἀρχαϊκὸ DNA ἀποκαλύπτει τοίκων τῆς Ἀνατολίας, πρὶν ἀπὸ τὸ 2000 ὅτι οἱ Ἕλληνες ἔχουν πραγματικὰ μυθικὴ καταγωγή»! Καὶ σύμφωνα μὲ τὰ γλωσσολογικὰ εὑρήματα, οἱ Ἕλληνες ποὺ ζοῦσαν τὸ 800 π.Χ. μιλοῦσαν τὴν ἴδια γλῶσσα μὲ τοὺς Μινωΐτες καὶ τοὺς Μυκηναίους τῆς Ἐποχῆς τοῦ Χαλκοῦ καὶ ἦταν ἀπόγονοί τους. Ἔτσι, εἴχαμε τοὺς ἴδιους ἀνθρώπους, ἐπὶ πάνω ἀπὸ 10 γενεές, ποὺ μιλοῦσαν τὴν ἴδια γλῶσσα! Ἦταν ἑπομένως εὔκολη ἡ μετάδοση τῶν μύθων καὶ τῶν ἱστορικῶν γεγονότων τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Κλασικὴ περίοδο τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἀπὸ τὸ 800 π.Χ. καὶ μετά. Καὶ ἐπέζησε ἡ ἱστορία τοῦ Μυκηναϊκοῦ πολιτισμοῦ, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι παρενεβλήθησαν 300 χρόνια στὰ ὁποῖα δὲν ἔχουμε οὔτε γραπτὰ κείμενα οὔτε ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα! π.Χ. Οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες κατάγονται, Συμπεράσματα λοιπόν, ἀπὸ τοὺς Μυκηναίους, καὶ ὁ πο- λιτισμὸς τῶν Μυκηναίων ἦταν συγγενὴς Τὰ γενετικὰ εὑρήματα, σὲ συνδυ- μὲ ἐκεῖνον τῶν Μινωιτῶν, καὶ ἀμφότεροι ασμὸ μὲ τὰ ἀνθρωπολογικά, τὰ ἀρχαι- κληρονόμησαν τὸ DNA τους ἀπὸ τοὺς ολογικὰ καὶ τὰ γλωσσολογικὰ εὑρήματα γεωργοὺς ποὺ ζοῦσαν στὴν Ἑλλάδα καὶ ποὺ παρουσιάσαμε ἐδῶ, καταδεικνύουν τὴν Ἀνατολία. ὅτι κατὰ τὴ Σκοτεινὴ Περίοδο (1100- 800 π.Χ.) ὑπῆρχε κατεσπαρμένος, ἴσως Καὶ σύμφωνα μὲ τὰ γλωσσολογικὰ ἐκτὸς ὀργανωμένων οἰκισμῶν, ἐπαρκὴς εὑρήματα, ποὺ ἀναφέραμε ἀμέσως πιὸ γενετικῶς ἐνεργὸς ἑλληνικὸς πληθυσμὸς πάνω, οἱ Ἕλληνες ποὺ ζοῦσαν τὸ 800 τῶν γηγενῶν Μηκυναίων καὶ Μινωιτῶν. π.Χ. μιλοῦσαν τὴν ἴδια γλῶσσα μὲ τοὺς 65

Τὰ γενετικὰ εὑρήματα, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὰ ἀνθρωπολογικά, τὰ ἀρχαιολογικὰ καὶ τὰ γλωσσολογικὰ εὑρήματα ποὺ παρουσιά- σαμε ἐδῶ, καταδεικνύουν ὅτι κατὰ τὴ Σκοτεινὴ Περίοδο (1100- 800 π.Χ.) ὑπῆρχε κατεσπαρμένος, ἴσως ἐκτὸς ὀργανωμένων οἰκισμῶν, ἐπαρκὴς γενετικῶς ἐνεργὸς ἑλληνικὸς πληθυσμὸς τῶν γηγενῶν Μηκυναίων καὶ Μινωιτῶν. Ἡ ὕπαρξη γενετικῶν ἐπαρκοῦς ἑλληνόφωνου πληθυσμοῦ: 1. ἐξηγεῖ τὴν ἐπιβίωση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας, παρὰ τὴ μετάβαση ἀπὸ τὴ συλλαβικὴ Μυκηναϊκὴ γραφή (σῳζόμενα κείμενα 1450 - 1100 π.Χ.) στὴν Ἀλφαβητικὴ γραφὴ τῆς Κλασικῆς Ἑλληνικῆς Ἀρχαιότητας (σῳζόμενα γραπτὰ κείμενα ἀπὸ τὸ 800 π.Χ. καὶ μετά) καί 2. ἐξηγεῖ καὶ συνᾴδει μὲ τὴν καταγωγὴ τῶν σύγχρονων Ἑλλήνων ἀπὸ τοὺς Μυκηναίους καὶ Μινωίτες προγόνους τους. Ἡ ὕπαρξη γενετικῶν ἐπαρκοῦς ἑλληνό- 4. J. R. Hughey et al., “A European population φωνου πληθυσμοῦ: in Minoan Bronze Age Crete”, Nature Communications, 4, Article number: 1861 1. ἐξηγεῖ τὴν ἐπιβίωση τῆς ἑλληνικῆς (2013). γλώσσας, παρὰ τὴ μετάβαση ἀπὸ τὴ συλλαβικὴ Μυκηναϊκὴ γραφή (σῳζόμενα 5. P. Paschou et al., “Maritime route of κείμενα 1450 - 1100 π.Χ.) στὴν Ἀλφα- colonization of Europe”, PNAS, 111 (25) βητικὴ γραφὴ τῆς Κλασικῆς Ἑλληνικῆς 9211-9216 (2014). Ἀρχαιότητας (σῳζόμενα γραπτὰ κείμενα ἀπὸ τὸ 800 π.Χ. καὶ μετά) καί 6. Iain Mathieson et al., “Genome-wide patterns of selection in 230 ancient 2. ἐξηγεῖ καὶ συνᾴδει μὲ τὴν καταγωγὴ Eurasians”, Nature, 528, 499–503 (2015). τῶν σύγχρονων Ἑλλήνων ἀπὸ τοὺς Μυ- κηναίους καὶ Μινωίτες προγόνους τους. 7. Z. Hofmanová et al., “Early farmers from across Europe directly descended from Βιβλιογραφία Neolithic Aegeans”, PNAS, 113 (25) 6886– 6891 (2016). 1. Ann Gibbons, “The Greeks really do have near-mythical origins, ancient DNA 8. J.B. Pereira et al. “Reconciling evidence reveals”, Science, Aug. 2 (2017). from ancient and contemporary genomes: a major source for the European Neolithic 2. Ι. Lazaridis et al., “Genetic origins of the within Mediterranean Europe”, Proc. Biol. Minoans and Mycenaeans”, Nature, 548 Sci., 284, 128 (2019). (7666) 214–218 (2017). 9. McCarter, P. Kyle. «The Early Diffusion of 3. Johannes Krause, “Ancient DNA Reveals the Alphabet», The Biblical Archaeologist, Origins of the Minoans and Mycenaeans”, 37, No. 3, 54–68, (1974). https://www.shh.mpg.de/538396/minoean- genetics], Max Planck Institute for the ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Γ. ΣΙΔΕΡΗΣ Science of Human History, Aug. 2 (2017) ΑΜΑΛΙΑ Α. ΚΩΝΣΤΑ 66

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ* ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΜΕ ΕΠΙΓΝΩΣΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 3. ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΡΗΜΑΤΑ Α Γιὰ νὰ κάνωμε σὰν ἔθνος μιὰν ἀλη- σὰν ἔθνος. Καὶ αὐτὴ ἡ προσπάθεια θὰ θινὴ πορεία μὲ ἐπίγνωση, χρειαζόμαστε καταβληθῆ τώρα. καὶ σὰν ἔθνος τὸ «γνῶθι σαυτόν». Πρέπει λοιπόν, πρῶτα-πρῶτα, νὰ κάνωμε μιὰν Καὶ ἂς ἀρχίσωμε ἀπὸ τὰ ἐ λ α τ τ ώ - ἐθνικὴν αὐτοκριτική, κριτικὴ μὲ ἀπόλυτη μ α τ α ποὺ βαραίνουν τὸ ἔθνος στὴν ἀντικειμενικότητα, πού, χωρὶς συγκάλυψη πορεία του. Τὰ διακρίνομε τὰ ἐλαττώματα τῶν ἐλαττωμάτων μας, ἀλλὰ καὶ χωρὶς αὐτὰ σὲ τρεῖς κατηγορίες. ξεσπάσματα θυμοῦ καὶ ἡττοπαθείας, θὰ μᾶς δώσει μιὰν ἀληθινὴ εἰκόνα τοῦ τί Πρῶτα ἔρχονται τὰ ἐλαττώματα ποὺ ἐλαττώματα καὶ τί προτερήματα ἔχομε ὀφείλονται στὸ κ λ ί μ α τ ῆ ς χ ώ ρ α ς καὶ γενικώτερα στὸ περιβάλλον ποὺ μέσα σ’ αὐτὸ ζῆ τὸ ἔθνος μας. Δὲν ἀνήκομε Γιὰ νὰ κάνωμε σὰν ἔθνος μιὰν ἀληθινὴ πορεία μὲ ἐπίγνω- ση, χρειαζόμαστε καὶ σὰν ἔθνος τὸ «γνῶθι σαυτόν». Πρέπει λοιπόν, πρῶτα-πρῶτα, νὰ κάνωμε μιὰν ἐθνικὴν αὐτοκριτική, κριτικὴ μὲ ἀπόλυτη ἀντικειμενικότητα, πού, χωρὶς συγκάλυ- ψη τῶν ἐλαττωμάτων μας, ἀλλὰ καὶ χωρὶς ξεσπάσματα θυ- μοῦ καὶ ἡττοπαθείας, θὰ μᾶς δώσει μιὰν ἀληθινὴ εἰκόνα τοῦ τί ἐλαττώματα καὶ τί προτερήματα ἔχομε σὰν ἔθνος. * Συνεχίζουμε ἐδῶ τὴ δημοσίευση σὲ συνέχειες τοῦ σπουδαίου βιβλίου τοῦ Ἀ. Ν. Τσιριντάνη, Ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες ( Ἐκδόσεις «Συζήτησις», Ἀθῆναι 1977), ὡς ἀφιέρωμα στὴ μεγάλη ἱστορικὴ ἐπέτειο τῆς ἐθνικῆς μας Παλιγγενεσίας, τῶν 200 ἐτῶν ἀπὸ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821. Τὸ συγκεκριμένο βιβλίο εἶναι ἕνα ἀληθινὰ μεῖζον ἔργο ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας, τὸ ὁποῖο δημοσιεύουμε μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι ἡ μεγάλη ἐπέτειος πρέπει πρωτίστως νὰ ἀποτελέσει γιὰ ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες μιὰ εὐκαιρία ἐπαναναζήτησης καί –ἂν χρειάζεται– ἐπανακατάκτησης τῆς συλλογικῆς ἐθνικῆς καὶ πολιτιστικῆς μας ταὐτότητας. Στὸ παρὸν τεῦχος δημοσιεύεται τὸ κείμενο τῶν σελ. 35-49 τοῦ ἐν λόγῳ βιβλίου. 67

σ’ ἐκείνους ποὺ πιστεύουν ὅτι τὸ κλίμα Ἔτσι, ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες εἴμαστε θερ- κατὰ τρόπον ἀποφασιστικὸ διαμορφώ- μόαιμοι, δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία, ὀξύθυμοι, νει τὴν ἀνθρώπινη προσωπικότητα, ἀλλὰ παλίμβουλοι, ἄστατοι, χωρὶς σύστημα, οὔτε καὶ σ’ ἐκείνους ποὺ πιστεύουν ὅτι χωρὶς ἐπιμονὴ στὴν ἐπιδίωξη τοῦ σκοποῦ τὸ κλίμα δὲν ἔχει καμμιὰ σπουδαιότητα μας, χωρὶς μέθοδο, μὲ μιὰ χαρακτηριστικὴ γιὰ τὴ διαμόρφωση τοῦ χαρακτῆρος ἀτό- προχειρότητα, καὶ μὲ μιὰ λέξη ἐπιπόλαιοι. μων, ἀλλὰ καὶ λαῶν ὁλοκλήρων. Πιστεύ- Ὅλα αὐτὰ ὅμως εἶναι ἐλαττώματα, πού, ομε, λοιπόν, ὅτι καὶ τὸ κλίμα τὸ μεσογει- ὅπως εἴπαμε, δὲν ἀποτελοῦν κἄτι τὸ μο- ακό, ποὺ μέσα σ’ αὐτὸ ζοῦμε, ἐπηρεάζει ναδικό, τὰ βρίσκεις ὅπου βρίσκεις ὅμοιο πράγματι τὸν χαρακτῆρα μας, καὶ πολλὲς κλίμα. Ὅλοι οἱ μεσογειακοὶ λαοί, ποιὸς φορὲς μὲ τρόπο δυσμενῆ, καὶ δημιουργεῖ λίγο ποιὸς περισσότερο, αὐτὰ τὰ ἐλαττώ- ὡρισμένα ἐλαττώματα ποὺ λαοὶ μὲ ἄλλο ματα τὰ ἔχουν. Τὰ ἀναφέρομε ὅμως, γιατὶ κλίμα δὲν τὰ ἔχουν, ἐνῶ τὰ ἔχουν λαοὶ καὶ αὐτὰ ἐπηρεάζουν τὴν ἐθνική μας πο- μὲ κλίμα ὅμοιο πρὸς τὸ δικό μας. ρεία, καὶ πρέπει νὰ τὰ ἀντιμετωπίσωμε. Β Ἔρχονται τώρα τὰ ἐλαττώματα ποὺ τοὺς Ἕλληνες, τὸ κράτος, ἡ ἐξουσία, ἐξηγοῦνται ἱ σ τ ο ρ ι κ ά. Καὶ εἰδικώτερα εἶναι ὁ ἀφέντης, ποὺ ἔχομε συνηθίσει ὀφείλονται στὰ τετρακόσια τόσα χρόνια νὰ τὸν βλέπωμε ἐχθρικά. Καὶ εἶναι μωρὸ τῆς σκλαβιᾶς ποὺ πέρασε τὸ ἔθνος μας. τώρα νὰ ζητᾶς ἀπὸ τὸ χθεσινὸ ραγιᾶ νὰ Πέρασε τὸ ἔθνος αὐτὸ μιὰ δουλεία σὲ ἀντιμετωπίζει τὸ κράτος ὅπως ὁ Γάλλος, δυνάστη βάρβαρο, ὅπου καὶ οἱ ἀφεντάδες ὁ Γερμανός, ὁ Ἄγγλος, ποὺ σὰν κράτος μας ἀκόμη ἦσαν δυστυχισμένοι ἀπὸ τὴν ἔβλεπαν τὴ «φωτισμένη μοναρχία» καὶ ἴδια τους τὴ βαρβαρότητα, πόσο μᾶλλον τοὺς ἐργάτες της (σκεφθῆτε μόνο τὸν οἱ δοῦλοι, οἱ ραγιᾶδες. Richelieu, τὸν Μαζαρῖνο, τὸν Colbert), ἢ ἀκόμη τὴν δημοκρατία, ποὺ σιγὰ-σιγὰ Κάποτε, μιὰ μικρὴ γωνιὰ τῆς ἑλλη- ἔμπαινε στὴν Εὐρώπη. νικῆς γῆς ἐλευθερώθηκε ἀπὸ τὴν δουλεία, ἀλλὰ δὲν ἐλευθερώθηκε ἀπὸ τὸ φοβερὸ Θὰ πῆτε, ἴσως, ὅτι ἀπὸ τότε ἐπέρα- παρελθὸν τῆς σκλαβιᾶς. Ἔτσι, γιὰ μᾶς σαν ἑκατὸν πενῆντα χρόνια περίπου. Ναί, Κάποτε, μιὰ μικρὴ γωνιὰ τῆς ἑλληνικῆς γῆς ἐλευθερώθηκε ἀπὸ τὴν δουλεία, ἀλλὰ δὲν ἐλευθερώθηκε ἀπὸ τὸ φοβερὸ παρελθὸν τῆς σκλαβιᾶς. Ἔτσι, γιὰ μᾶς τοὺς Ἕλληνες, τὸ κράτος, ἡ ἐξουσία, εἶναι ὁ ἀφέντης, ποὺ ἔχομε συνηθίσει νὰ τὸν βλέπωμε ἐχθρικά. Καὶ εἶναι μωρὸ τώρα νὰ ζητᾶς ἀπὸ τὸ χθεσινὸ ραγιᾶ νὰ ἀντιμετωπίζει τὸ κράτος ὅπως ὁ Γάλλος, ὁ Γερμανός, ὁ Ἄγγλος, ποὺ σὰν κράτος ἔβλεπαν τὴ «φωτισμένη μοναρχία» καὶ τοὺς ἐργάτες της (σκεφθῆτε μόνο τὸν Richelieu, τὸν Μαζαρῖνο, τὸν Colbert), ἢ ἀκόμη τὴν δημοκρατία, ποὺ σιγὰ-σιγὰ ἔμπαινε στὴν Εὐρώπη. 68

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ἀλλὰ νὰ ποὺ αὐτὴ ἡ φοβερὴ ἀντίθεση καὶ πτος. Καὶ κάθε δοῦλος εἶναι πονηρός, ἀντίδραση πρὸς τὸ κράτος δὲν ἔφυγε ἀπὸ ἀλλοιῶς δὲν ζῆ. Καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἔχομε πάρει τὸν χαρακτῆρα μας, μόνο ποὺ νομίζω ὅτι, τὴν καχυποψία καὶ τὴν πονηρία, ἴσως ὅσο πάει, ξεθωριάζει. μπορεῖς νὰ πεῖς τὴν κουτοπονηρία, ποὺ παρουσιάζεται πολλὲς φορὲς στὸν χα- Ἀπ’ αὐτὴ τὴ δουλεία ἐπήραμε καὶ ρακτῆρα μας. κἄτι ἄλλο. Κάθε δοῦλος εἶναι καχύπο- Γ Θὰ προσθέσω καὶ ἕνα ἄλλο ἐλάττω- σὲ δεύτερη μοῖρα τὴν πατρίδα μας. Ἂς μα ποὺ μᾶς ἐχάρισε ἡ σκλαβιά. Ἐμεῖς οἱ πάρωμε τὸν πρῶτο παγκόσμιο πόλεμο. Ἕλληνες εἴμαστε κομπλεξικοί. Ἔχομε ἕνα Ὑπῆρχαν γερμανόφιλοι καὶ ἀνταντόφιλοι, πλέγμα κατωτερότητος. Δὲν ξέρω, μπορεῖ φίλοι τῆς «Entente», τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς νὰ κάνω λάθος, ἀλλὰ νομίζω ὅτι ἄλλος Γαλλίας (καὶ τῆς τσαρικῆς Ρωσίας). Καὶ λαὸς δὲν λέει γιὰ τὸν ἑαυτό του κἄτι σ’ ὅλο τὸν κόσμο ὑπῆρχαν γερμανόφιλοι ἀντίστοιχο μὲ τὸ «ἐμεῖς οἱ ρωμιοί», «τὸ καὶ ἀνταντόφιλοι. Ἀλλὰ στὴν Ἑλλάδα ρωμαίικο», ἡ «ψωροκώσταινα» – ὁμολογῶ γερμανόφιλος ἐσήμαινε ὁ ἄνθρωπος ποὺ ὅτι δὲν ξέρω πῶς λέγεται σὲ ἄλλη γλῶσσα ἀγαπᾶ τὴν Γερμανία παραπάνω ἀπὸ τὴν ἡ ψωροκώσταινα. Εἶναι χαρακτηριστικὸ πατρίδα του. Καὶ ἀντίστοιχο ἴσχυε γιὰ τῆς φυλῆς μας, καὶ δυστυχῶς μοναδικὸ τὸν ἀγγλόφιλο καὶ γαλλόφιλο. Ἐνῶ δὲν μέσα στοὺς λαούς. συνέβαινε τὸ ἴδιο γιὰ τοὺς γερμανοφίλους ἢ γαλλοφίλους ἄλλων λαῶν. Καὶ τώρα Αὐτὸ τὸ πλέγμα κατωτερότητος ἔχει ἀκόμη ἀμαυρώνεται ἡ ἀγάπη μας πρὸς δύο ἐκφάνσεις. Γιὰ τὴν πρώτη θὰ θυ- τὴν πατρίδα μας, ἅμα οἱ πολιτικές μας μηθοῦμε τὸν Λασκαρᾶτο, ποὺ ξέρομε πεποιθήσεις φέρουν τὰ βλέμματά μας ὅλοι ἐκείνους τοὺς στίχους του: «ὅντις πρὸς μιὰν ἄλλη χώρα. ἔπλασεν ὁ Θεὸς τὸν κόσμο, τὸ Ληξού- ρι καὶ τοὺς ἄλλους τόπους...». Γιὰ τὸν Αὐτὸ ἰσχύει καὶ γιὰ τὸν κομμου- Λασκαρᾶτο, λοιπόν, ὁ κόσμος ὅλος δι- νισμό. Ὁ Γάλλος κομμουνιστὴς εἶναι Γάλ- αιρεῖται σὲ δύο μέρη. Στὸ Ληξούρι καὶ λος. Ὁ Ἰταλὸς κομμουνιστὴς εἶναι Ἰταλός. στὸν ἄλλο κόσμο. Καὶ γιὰ τὸν κομπλεξικὸ Καὶ ἂν πᾶτε πιὰ μέσα στὸ παραπέτα- Ἕλληνα ὁ κόσμος διαιρεῖται σὲ δύο πά- σμα, ἐδῶ εἶναι κι’ ἂν εἶναι. Ὁ Οὗγγρος, λι μέρη. Στὴν Ἑλλάδα καὶ εἰς τὸ «ἔξω», ὁ Τσέχος, ὁ Βούλγαρος κομμουνιστὴς τὸν ἔξω ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα κόσμο. Στὴν εἶναι κομμουνιστές, ἀλλὰ εἶναι συγχρόνως Ἑλλάδα εἶναι μαζεμένα ὅλα τὰ ἐλαττώ- Οὗγγρος, Τσέχος, Βούλγαρος, καὶ ἔχουν ματα. Κλεψιές, πονηριές, βαρβαρότητες, ἀλώβητη τὴν ἐθνική τους συνείδηση. Καὶ κάθε εἴδους κακία. Μόλις βγεῖς ἀπὸ τὴν πρὸ παντὸς ὁ Ρῶσος κομμουνιστὴς εἶναι Ἑλλάδα, «ἔξω» (δὲν ξέρω ἂν σὲ καμμιὰ Ρῶσος κομμουνιστής. Αὐτὸ ἐξέχασε ὁ Χίτ- ἄλλη χώρα ἡ λέξη «ἔξω» χρησιμοποιεῖται λερ καὶ ἔκαμε τὴν μωρία τῆς ἐπιθέσεως μ’ αὐτὴν τὴν ἔννοια), ἐξαφανίζονται τὰ κατὰ τῆς Ρωσίας. Ὁ Ἕλληνας κομμου- ἐλαττώματα αὐτά, βλέπεις πολιτισμό, κα- νιστὴς ὅμως; Νὰ πάρωμε μόνο ἕνα θέμα. λοὺς τρόπους, κάθε λογῆς ἀνωτερότητα. Στὸ μακεδονικὸ ζήτημα, ὁ Βούλγαρος κομμουνιστὴς συντάσσεται μὲ τὶς βουλ- Καὶ ἡ ἄλλη ἔκφανση τοῦ κομπλέξ: γαρικὲς βλέψεις γιὰ τὴν Μακεδονία, ἐνῶ Ἂς τὴν πῶ πολιτικὴ ἔκφανση. Τὴ φι- ὁ Ἕλλην κομμουνιστὴς προσφέρει τὴν λία μας μὲ ἄλλα ἔθνη νὰ τὴν τραβᾶμε Μακεδονία στοὺς ξένους! σὲ τέτοια ἀκρότητα, ὥστε νὰ βάζωμε 69

Δ Μιὰ ἄλλη ἔκφανση τοῦ κομπλὲξ πτο γιὰ μᾶς. Ἀνάλγητοι στὴ συμφορὰ αὐτοῦ εἶναι καὶ τούτη: Ὅ,τι ἐλαττώματα τοῦ ἄλλου. Μνησίκακοι μέχρι τετάρτης συναντοῦμε στὸν τόπο μας τὰ γενικεύομε γενεᾶς, ἐνῷ ὁ ἁψίκορος Ἕλληνας εἶναι σ’ ὅλους τοὺς Ἕλληνες καὶ τὰ περιορίζομε καὶ συγχωρητικὸς. Γεμᾶτοι ἀξιώσεις ἀπὸ σὲ μόνους τοὺς Ἕλληνες. Ἂν μᾶς κλέψει τὴ ζωή, ἀξιώσεις ποὺ δὲν σκέπτεται κἂν ἕνας Ἕλληνας, ὅλοι οἱ Ἕλληνες εἶναι κλέ- νὰ προβάλη ὁ Ἕλληνας. Καὶ τέλος πά- φτες, καὶ μόνο οἱ Ἕλληνες εἶναι κλέφτες. ντων, κάθε λαὸς ἔχει καὶ τὰ ἐλαττώματά Οἱ Ἄγγλοι, οἱ Γάλλοι οἱ Γερμανοὶ ποὺ του. Καὶ «τὰ εὐρωπαϊκά» ἐλαττώματα δὲν συνωστίζονται στὶς ἀγγλικές, στὶς γαλ- εἶναι καθόλου μικρότερα, οὔτε ἀθωότερα, λικὲς καὶ στὶς γερμανικὲς φυλακὲς εἶναι οὔτε ἀβλαβέστερα ἀπὸ τὰ μεσογειακά, ὅλοι ἀθῶοι! Ἔτσι, ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες ἀπὸ καὶ εἰδικώτερα τὰ ἑλληνικά! κομπλὲξ εἴμαστε ἀπάτριδες, ἐνῶ, βέβαια, καὶ ἡ πιὸ πρόσφατη ἱστορία μας εἶναι γε- Ἂς ποῦμε ἀκόμη κἄτι γιὰ τὴν φο- μάτη ἀπὸ δείγματα ἡρωικοῦ πατριωτισμοῦ. βερὴ κ α κ ο π ι σ τ ί α ποὺ ἀπὸ αἰώνων ἔδειξαν οἱ Δυτικοί, οἱ «Φράγκοι». Ὄχι Πρὶν ἀφήσω αὐτὸ τὸ ἐλάτ- πὼς στὸν τόπο μας ἡ κακοπιστία εἶναι τωμα, ἂς προσθέσω ὅτι ἄγνωστη, μὰ γιὰ νὰ τὴν γνωρίσετε σ’ ὅλη της τὴν ἔκταση, πρέπει νὰ δῆτε τί γίνεται αὐτὸ εἶναι ἡ αἰτία ποὺ δὲν «ἔξω», ἀπὸ κυβερνήσεις, ἀπὸ ἐφημερίδες, μποροῦμε νὰ κάνωμε καμ- ἀπὸ συγγραφεῖς. Τότε θὰ δῆτε τὰ ἀριστο- τεχνήματα τῆς κακοπιστίας, τῆς τέχνης μιὰ συλλογικὴ προσπά- τῆς μισῆς ἀλήθειας μὲ ἀποσιώπηση τῆς θεια, εἴτε σὰν κράτος εἴτε ἄλλης μισῆς. Καὶ πόσο ἔχομε ὑποφέρει, σὰν ἄτομα. Ἀρχίζομε κἄτι ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες, ἀπ’ αὐτὴ τὴν κακοπι- μονοιασμένοι, κατορθώνο- στία τῶν ξένων! με νὰ προκαλέσωμε τὸν γενικὸ θαυμασμό, ὕστερα Καὶ κἄτι ἀκόμη. Δὲν προσέχομε τί ἔρχεται αὐτὴ ἡ καταραμέ- συμβολὴ προσφέρομε στὸν πολιτισμό, νη ἐγωπάθεια, διχαζόμα- τὴν ξεχνᾶμε καὶ κάνομε τοὺς ξένους νὰ στε, διαλυόμαστε καὶ τὰ τὴν ξεχάσουν. Πονάει ἡ ψυχή σου, ὅταν κάπου-κάπου σὲ ξένα περιοδικὰ βλέπεις κάνομε θάλασσα. ὅτι οἱ Ἕλληνες, μὲ τὸν Ἀλβανικὸ πόλεμο καὶ τὴν μάχη τῆς Κρήτης, καθυστέρη- Καὶ βλέποντας τὰ ἐλαττώματά μας, σαν κατὰ δύο μῆνες τὴ γερμανικὴ ἐπίθε- φανταζόμαστε ὅτι οἱ ἄλλοι λαοὶ εἶναι ση κατὰ τῆς Ρωσίας, ποὺ ἄρχισε ἀργά, χωρὶς ἐλαττώματα. Ἐνῶ μπορεῖ ἄλλοι λα- κι’ ἔτσι πρόφθασε ὁ χειμώνας νὰ κάνει οὶ νὰ μὴν ἔχουν στὸν ἴδιο βαθμὸ ἐλατ- τὸ ἔργο του, ἔτσι ποὺ αὐτὴ ἡ ἑλληνικὴ τώματα ποὺ παρουσιάζομε ἐμεῖς, ἔχουν ἀντίσταση ἐβοήθησε πάρα πολὺ στὸ νὰ ὅμως ἄλλα ἐλαττώματα, πολὺ φοβερώ- ἀποτύχει ἡ γερμανικὴ εἰσβολὴ κατὰ τῆς τερα. Εἶναι παραδόπιστοι ὅσο δὲν εἶναι Ρωσίας. Καὶ σκέπτεσαι: αὐτὸ εἶναι ἆρά γε οἱ Ἕλληνες. Ἄξενοι σὲ βαθμὸ ἀσύλλη- κἄτι τὸ τόσο λεπτομερειακὸ καὶ ἀνάξιο λόγου, ὥστε οἱ μὲν ξένοι σπανίως νὰ τὸ ἀναφέρουν, ἐμεῖς δὲ ποτέ; Τὸ κομπλὲξ αὐτὸ εἶναι τῆς δουλεί- ας κληρονομιά. Δὲν τὸ εἶχαν οἱ Ἕλληνες 70

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 Ἔχουν καὶ οἱ ἄλλοι λαοὶ καὶ τὶς ἐμπάθειές τους καὶ τὶς ἀντιζηλίες τους καὶ τὰ ἐμφύλια μίση τους. Ἀλλὰ ἐμεῖς τὰ παραέχομε σὲ βαθμὸ μοναδικό. Καὶ διατρέχουν ὅλη τὴν ἱστορία μας, ἀπὸ τὸν πρῶτο στίχο τῆς Ἰλιάδος τοῦ Ὁμήρου μὲ τὸν Ἀχιλλέα, ποὺ προτίμησε νὰ ἐγκαταλείψει τὸν πόλε- μο, ἐπειδὴ αἰσθάνθηκε τὸν ἑαυτό του ἀδικημένο, ὣς τοὺς διαφόρους τύπους Ἀλκιβιάδη, ὣς τὸν Ὀδυσσέα Ἀνδροῦτσο καὶ τὸν Παπαφλέσσα... ἀλήθεια, πῶς τὰ καταφέραμε νὰ εἴμαστε ἀπορροφημένοι σὲ ἐμφύλιο πόλεμο, τὴν ὥρα ποὺ ὁ Ἰμπραὴμ Πασσᾶς περνοῦσε ἀπὸ φωτιὰ καὶ σίδερο τὴν Πελοπόννησο; Καί, φυσικά, ἴσαμε σήμερα! οὔτε στὴν ἐποχὴ τοῦ «πᾶς μὴ Ἕλλην τουρκοκρατίας, ὅταν ἐμεῖς μὲν ἐζούσαμε βάρβαρος», οὔτε στὸν καιρὸ τῶν βυζα- σὰν ραγιᾶδες στὴν ἔσχατη βαρβαρότητα, ντινῶν, ποὺ περιφρονοῦσαν τοὺς Φρά- οἱ δὲ Φράγκοι ἐπροχωροῦσαν σ’ ἕνα πο- γκους. Ἐδημιουργήθη στὴν ἐποχὴ τῆς λιτισμὸ ποὺ ἐκάλπαζε. Ε Ἔχομε ὅμως καὶ μιὰν ἀδυναμία ποὺ τοῦ τί θὰ γινόταν σὲ παρομοία περίπτωση! δὲν ἐξηγεῖται οὔτε μὲ τὸ κλίμα οὔτε μὲ Ἔχουν λοιπὸν καὶ οἱ ἄλλοι λαοὶ καὶ τὴν τουρκοκρατία, γιατὶ εἶναι πανάρχαιη. Ἀδυναμία φοβερή, ποὺ δὲν ἀφήνει καμ- τὶς ἐμπάθειές τους καὶ τὶς ἀντιζηλίες μιά μας ἀρετὴ νὰ φέρει καρποὺς. Εἶναι τους καὶ τὰ ἐμφύλια μίση τους. Ἀλλὰ ἡ ἐ γ ω π ά θ ε ι α καὶ μαζὶ μ’ αὐτὴν καὶ ἐμεῖς τὰ παραέχομε σὲ βαθμὸ μοναδικό. ἡ ἐμπάθεια. Καὶ διατρέχουν ὅλη τὴν ἱστορία μας, ἀπὸ τὸν πρῶτο στίχο τῆς Ἰλιάδος τοῦ Ὁμήρου Μὴ φοβᾶσθε, δὲν πρόκειται νὰ ἰσχυ- μὲ τὸν Ἀχιλλέα, ποὺ προτίμησε νὰ ἐγκα- ρισθῶ ὅτι μόνο ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες ἔχομε ταλείψει τὸν πόλεμο, ἐπειδὴ αἰσθάνθηκε ἐγωπάθεια. Καὶ ἄλλων λαῶν ἡ ἱστορία τὸν ἑαυτό του ἀδικημένο, ὣς τοὺς διαφό- ἔχει βαθειὲς χαρακιὲς ἀπὸ τὴν ἐγωπάθεια ρους τύπους Ἀλκιβιάδη, ὣς τὸν Ὀδυσ- καὶ τὴν ἐμπάθεια αὐτή. Καὶ ἡ πρόσφατη σέα Ἀνδροῦτσο καὶ τὸν Παπαφλέσσα... ἱστορία. Ὁ Χίτλερ ἔχασε τὸν πόλεμο, στὸ ἀλήθεια, πῶς τὰ καταφέραμε νὰ εἴμαστε τέλος τῆς ἀναλύσεως, ἐξ αἰτίας τῆς ἐγω- ἀπορροφημένοι σὲ ἐμφύλιο πόλεμο, τὴν παθείας καὶ τῆς ἀντιζηλίας ἀνάμεσα στὰ ὥρα ποὺ ὁ Ἰμπραὴμ Πασσᾶς περνοῦσε S.S. καὶ στὸ γερμανικὸ ἐπιτελεῖο, καὶ αὐτὴ ἀπὸ φωτιὰ καὶ σίδερο τὴν Πελοπόννησο; ἡ ὀξύτατη διένεξη εἶχε συνέπεια νὰ μὴν Καί, φυσικά, ἴσαμε σήμερα! κατασκευασθῆ ἡ ἀτομικὴ βόμβα. Γιατί, ἂν ὁ Χίτλερ εἶχε προφθάσει νὰ κατασκευάσει Αὐτὸ τὸ φοβερὸ ἐλάττωμα τὸ βρί- τὴν ἀτομικὴ βόμβα... ἀλλὰ καλύτερα νὰ σκεις, τὸ ἴδιο καὶ ἀπαράλλακτο, σ’ ὅλη καταπνίξωμε μέσα μας τὴν φρικτὴ σκέψη μας τὴν ἱστορία. Καί, σκεπτόμενος πάλι τὸν Fallmerayer, θὰ ἔλεγα ὅτι καὶ κανένα 71

ἄλλο στοιχεῖο καὶ ἂν δὲν ὑπῆρχε, καὶ μόνο ἂς προσθέσω ὅτι αὐτὸ εἶναι ἡ αἰτία ποὺ αὐτὸ τὸ φοβερὸ χτικιὸ τῆς ἐγωπαθείας δὲν μποροῦμε νὰ κάνωμε καμμιὰ συλλο- ἀρκοῦσε, γιὰ νὰ δείξει ὅτι εἴμαστε ἕνα καὶ γικὴ προσπάθεια, εἴτε σὰν κράτος εἴτε τὸ ἴδιο ἔθνος ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ ὣς τὰ τώρα. σὰν ἄτομα. Ἀρχίζομε κἄτι μονοιασμένοι, Ἀρκεῖ νὰ ἀντιτάξεις στὸν Fallmerayer τὸν κατορθώνομε νὰ προκαλέσωμε τὸν γενικὸ Ἀχιλλέα καὶ τὸν Ὀδυσσέα Ἀνδροῦτσο, γιὰ θαυμασμό, ὕστερα ἔρχεται αὐτὴ ἡ κατα- νὰ τελειώσει κάθε συζήτηση. ραμένη ἐγωπάθεια, διχαζόμαστε, διαλυ- όμαστε καὶ τὰ κάνομε θάλασσα. Καὶ πρὶν ἀφήσω αὐτὸ τὸ ἐλάττωμα, Ζ Πῶς θὰ τὶς ἀντιμετωπίσωμε τώρα ποὺ κόβουν τὸ θάρρος καὶ δὲν ἐμπνέουν αὐτὲς τὶς ἀδυναμίες μας; τὸν ἀγῶνα. Πρῶτα-πρῶτα, βέβαια, πρέπει νὰ τὶς Ἂς ἔλθωμε τώρα στὰ ἐλαττώματα ἀναγνωρίσωμε. Ἀλλὰ νὰ τὶς ἀναγνωρίσωμε ποὺ ὀφείλονται στὴ φοβερή μας ἱστο- σὰν ἀγωνιστὲς καὶ ὄχι σὰν μαζοχιστές. ρικὴ περιπέτεια, στὴν τουρκοκρατία. Ἐδῶ Καὶ τότε, νὰ τί νομίζω ὅτι μποροῦμε νὰ βέβαια, ὅσο πάει, γράφεται καινούργια κάνωμε, γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσωμε τὰ ἐλατ- ἱστορία, καὶ ἡ ἐπίδραση τῆς τουρκοκρα- τώματά μας αὐτά. τίας ὅλο καὶ ξεθωριάζει. Ἴσως ἀποκτοῦμε νέες ἀδυναμίες, πολὺ μεγαλύτερες ἀπὸ Θὰ ἀρχίσωμε πάλι ἀπὸ τὴν διάκριση τὶς προηγούμενες. Πάντως, ἄλλες ἀδυ- ποὺ βάλαμε στὴν ἀρχή. Πρῶτα-πρῶτα ναμίες. Λοιπόν, ἡ ἱστορικὴ αὐτὴ παθο- λοιπόν, ὡς πρὸς τὰ ἐλαττώματα ποὺ λογικὴ κληρονομία, ὅσο πάει, γίνεται ὀφείλονται στὸ κλίμα μας. Αὐτὰ τὰ ἐλατ- παρελθόν. Καὶ πρέπει νὰ ὁμολογήσωμε τώματα φαίνονται μοιραῖα, ἀφοῦ μοιραῖο ὅτι ἡ συνεχὴς ἐπαφή μας μὲ τὸν δυτικὸ εἶναι νὰ ζοῦμε σ’ αὐτὸ τὸ κλίμα. Μοιραῖα πολιτισμό, ὅσο νἆναι, βοηθάει στὸ θέμα ὅμως δὲν θὰ πεῖ ἀνίατα οὔτε ἀκατανίκη- αὐτό. τα. Ἀπόδειξη ὅτι δὲν ὑποφέρουν ὅλοι οἱ Ἕλληνες ἀπὸ τὰ ἐλαττώματα αὐτά, καὶ Ἄλλη εἶναι ἡ μεγάλη δυσκολία. Πῶς πολλοὶ κατορθώνουν νὰ τὰ ὑπερνική- θὰ ὑπερνικηθῆ ἡ ἀδυναμία ποὺ ἂς τὴν σουν. Χρειάζεται βέβαια ὁ καλὸς ἀγώνας, ὀνομάσω ἀδυναμία τοῦ αἵματος: Ἡ φοβε- αὐτοέλεγχος, ἄσκηση. Καὶ πρὶν ἀπὸ ὅλα ρή μας ἐ γ ω π ά θ ε ι α, ὁ φοβερὸς αὐτὸς διαφώτιση. Διαφώτιση ὅμως χωρὶς ἐκεί- τύραννος ποὺ πάει νὰ μᾶς ἐξαφανίσει. νους τοὺς ἔξαλλους αὐτοεξευτελισμοὺς Καὶ μαζὶ μ’ αὐτήν, φοβερὸ καὶ καταραμέ- Ἄλλη εἶναι ἡ μεγάλη δυσκολία. Πῶς θὰ ὑπερνικηθῆ ἡ ἀδυ- ναμία ποὺ ἂς τὴν ὀνομάσω ἀδυναμία τοῦ αἵματος: Ἡ φοβερή μας ἐ γ ω π ά θ ε ι α, ὁ φοβερὸς αὐτὸς τύραννος ποὺ πάει νὰ μᾶς ἐξαφανίσει. Καὶ μαζὶ μ’ αὐτήν, φοβερὸ καὶ καταραμένο παιδί της, ὁ φ θ ό ν ο ς. Πανανθρώπινο, βέβαια, ἐλάττωμα αὐτό, ὅμως σὲ μᾶς τοὺς Ἕλληνες ἔχει μιὰ φοβερὴ ἔνταση καὶ ἔκταση. Σοῦ ἔρχεται καμμιὰ φορὰ νὰ νομίσεις ὅτι εἴμαστε λαὸς ἀνθρώπων ποὺ ὁ ἕνας φθονεῖ τὸν ἄλλον. 72

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 νο παιδί της, ὁ φ θ ό ν ο ς. Πανανθρώπι- μὴ βιασθῆτε νὰ ἀπελπισθῆτε. Διότι ἂν νο, βέβαια, ἐλάττωμα αὐτό, ὅμως σὲ μᾶς ὁ Χριστιανισμὸς δὲν μπορέσει νὰ κάνει τοὺς Ἕλληνες ἔχει μιὰ φοβερὴ ἔνταση αὐτὸ τὸ ἔργο, ὁ ὄλεθρος ἀπὸ τὴν ἐγω- καὶ ἔκταση. Σοῦ ἔρχεται καμμιὰ φορὰ πάθεια θὰ μείνει χωρὶς φραγμό. Γι’ αὐτό, νὰ νομίσεις ὅτι εἴμαστε λαὸς ἀνθρώπων ἂν σεβώμαστε τὴν ἀμφιβολία (καὶ ἔχομε ποὺ ὁ ἕνας φθονεῖ τὸν ἄλλον. γράψει δὰ ἀρκετὰ γιὰ τὸν σεβασμὸ αὐτό), ὅμως δὲν σεβόμαστε τὴν ἀπελπισία. Γιατὶ Καὶ σ’ αὐτὸ τὸ σημεῖο θὰ μοῦ ἐπι- ἀπελπισία θὰ πεῖ αὐτοκτονία. Καί, πῶς τραπῆ νὰ πῶ ὀρθὰ κοφτὰ καὶ χωρὶς πε- τὸ θέλετε, ἡ ἱερὴ προσπάθεια εἶναι πά- ριστροφὲς ἐκεῖνο ποὺ πιστεύω, μ’ ὅλο ντα καλύτερη ἀπὸ τὴν αὐτοκτονία. ποὺ ξέρω ὅτι θὰ ξενίσω πολλοὺς-πολλοὺς ἀναγνῶστες μου. Ὁ μόνος ἀντίπαλος ποὺ Καὶ τὸ θέμα δὲν εἶναι τόσο νὰ κάνω- μπορεῖ νὰ νικήσει τὴν ἐγωπάθεια εἶναι ὁ με νέους πιστοὺς χριστιανούς. Εἶναι νὰ Χριστιανισμός. Ἀλλά, φυσικά, ἕνας Χρι- ἀξιοποιήσωμε τὴν Πίστη ποὺ ὑπάρχει στιανισμὸς ζωντανός, συνεπής, ποὺ θὰ στὸν τόπο μας, σὰν ὅπλο κατὰ τῆς ἐγω- βαλθῆ νὰ δημιουργήσει τὸν ἄρτιο ἄνθρω- παθείας. Εἶναι ἡ μόνη μας ἐλπίδα. Δὲν πο, ὅπως τὸν ἔχομε πολλὲς φορὲς ζητήσει. χρειάζεται νὰ ἐπεκταθοῦμε ἐδῶ περισσό- τερο. Ἂς παραπέμψωμε σὲ ὅσα γράφομε Ἀμφιβάλλετε μήπως ἂν ὁ Χριστια- στὸ βιβλίο Γιὰ μιὰ πορεία μὲ ἐπίγνωση. νισμὸς θὰ μπορέσει νὰ φέρει τὴ θερα- πεία αὐτή; Θὰ σᾶς ἀναγνωρίσω ὅτι χιλίων Γιατί, ἂν ἐπιτρέπεται ἐδῶ νὰ θυμη- ἑπτακοσίων χρόνων ἱστορία δίνει ἐπιχει- θοῦμε τὸν Νίτσε, ὁ ἐγωπαθὴς Ἕλληνας ρήματα στὴν ἀμφιβολία σας αὐτή. Ἀλλὰ εἶναι κἄτι ποὺ πρέπει νὰ ὑπερνικηθῆ! Η Ὣς τώρα ὅμως ἡ ἔρευνά μας εἶχε πού, μιλώντας γιὰ τὴ μάχη τῆς Κρήτης ἀσχοληθῆ μὲ τὰ ἐλαττώματα τοῦ Ἕλλη- τοῦ Μαΐου 1941 σὲ μιὰ διάλεξή του, ἔκα- να. Ὥρα εἶναι νὰ δοῦμε (τὸ ἐπιβάλλουν νε μιὰ ἀποστροφὴ στοὺς Ἄγγλους καὶ καὶ ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ σκοπιμότης) ἂν τοὺς εἶπε: «Ξεχάστε ὅλα τὰ ἄλλα ποὺ ὁ Ἕλληνας ἔχει καὶ ἀρετὲς ἢ ὄχι. εἰσεφέραμε στὸν κοινὸν ἀγῶνα. Ἀλλὰ μὴν ξεχάσετε τὶς κοπέλλες πού, μέσα στὴ Τὸ πρῶτο ποὺ πρέπει νὰ ἀναφερθῆ γερμανικὴ κατοχή, ἐρριψοκινδύνευαν τὴ ἐδῶ εἶναι ἐκείνη ἡ φ ι λ ο ξ ε ν ί α ποὺ ζωή τους, γιὰ νὰ ρίξουν μερικὰ λουλού- εἶναι χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τῆς ἑλλη- δια στοὺς τάφους τῶν στρατιωτῶν σας»! νικῆς φυλῆς, ἀπὸ τὴν ὁμηρικὴ ἀρχαιότητα Αὐτὰ δὲν τὰ βλέπεις ἀλλοῦ! ἴσαμε σήμερα. Βέβαια, ἡ ἐπαφή μας μὲ τὸν δυτικὸ πολιτισμὸ καὶ μὲ τὸν περίφη- Μιὰ ἄλλη ἀρετὴ ἑλληνικὴ εἶναι μο τουρισμὸ ἔκαμε νὰ ἀδυνατίσει ἡ ἀρετὴ ἐκεῖνο ποὺ λέει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος: αὐτή, ὄχι ὅμως καὶ νὰ ἐξαφανιστῆ, καὶ «Τὸ ἐ π ι ε ι κ ὲ ς ὑμῶν γνωσθήτω πᾶσιν σήμερα προβάλλει μὲ τρόπο ποὺ προ- ἀνθρώποις». Ὀ Ἕλληνας εἶναι ἐπιεικὴς καλεῖ στοὺς ξένους κατάπληξη καὶ ἀντι- στὶς κρίσεις του καὶ καταλαβαίνει τὴν δράσεις ποικίλες, καμμιὰ φορὰ κωμικές. ἀνθρώπινη ἀδυναμία. Ξέρω ὅτι αὐτὸ πολλὲς φορὲς βλάπτει, διότι ἐνθαρρύνει Μιὰ ἄλλη ἀρετὴ ἑλληνικὴ εἶναι ἡ τὸ κακό. Ἀλλὰ ἔτσι εἶναι ὁ Ἕλληνας, ἀ λ λ η λ ε γ γ ύ η, ποὺ ἐκδηλώνεται καὶ δὲν στέλνει μὲ προθυμία στὴ φυλακὴ μὲ θυσία τῆς ζωῆς. Καὶ ἡ θυσία αὐτὴ τὸν ἄλλον. Καὶ αὐτὸ πάει πάρα πέρα. καμμιὰ φορὰ γίνεται χωρὶς σπουδαῖο Ἡ ὅλη μας ἀπονομὴ ποινικῆς δικαιο- ἀντίκρυσμα. Θυμᾶμαι τὸν μακαρίτη λο- σύνης, καὶ ἡ σωφρονιστικὴ ἀκόμη, ἔχει γοτέχνη καὶ ἱστορικὸ Γιάννη Μουρέλλο, 73

αὐτὸ τὸ ἐπιεικὲς καὶ φιλάνθρωπο. Λόγου Κι’ ὅλα αὐτὰ παρουσιάζουν μιὰ ὡραι- χάρη, οἱ δεσμοφύλακες φυλακῶν ἄλλων ότατη σύνθεση, ἕνα θαυμάσιο στολίδι τῆς χωρῶν βλέπουν τοὺς φυλακισμένους σὰν ἑλληνικῆς ψυχῆς, στολίδι ποὺ δὲν ἔχει ἐχθροὺς καὶ τοὺς κακοποιοῦν μὲ σαδισμό. τὸ ταῖρι του σ’ ἄλλους λαούς. Εἶναι ἡ Αὐτὸ δὲν συμβαίνει στὴν Ἑλλάδα. ἑλληνικὴ ἀ ν θ ρ ω π ι ά, ποὺ «ἔξω» δὲν τὴν βρίσκεις. Βρίσκεις ἐτικέττα, πειθαρ- Καὶ κἄτι ἄλλο: Δὲν εἴχαμε ἐμεῖς ποτὲ χία, ἑνότητα, τάξη, ἀνθρωπιὰ ὅμως βρί- μιὰ ὑπόθεση Deyfuss! σκεις μόνο στὴν Ἑλλάδα. Ὅσο ζῆς μέσα στὸν τόπο τοῦτο, τὴν ἀνθρωπιὰ αὐτὴ Μιὰ ἄλλη ἀρετή, καθαρὰ ἑλληνική, τὴν παίρνεις σὰν κἄτι τὸ αὐτονόητο. Ἅμα εἶναι τὸ φ ι λ ό τ ι μ ο. Ὅπως ἔχει ἀπὸ πᾶς «ἔξω» καὶ τὴν ἀποζητήσεις τοῦ κά- πολλοὺς παρατηρηθῆ, δὲν βρίσκεις τὴν κου, τότε νιώθεις τὴν ἀξία της. Ἔτσι, ἂν ἀντίστοιχη λέξη σὲ ἄλλες εὐρωπαϊκὲς τὸ χαρακτηριστικὸ ἐλάττωμα, τὸ χτικιὸ γλῶσσες. Εἴμαστε φιλότιμοι ἄνθρωποι, τῆς φυλῆς μας, εἶναι ἡ ἐγωπάθεια καὶ ὁ καὶ αὐτὸ μᾶς δυσκολεύει νὰ καταλάβωμε φθόνος, ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ἡ χαρακτη- ἐκείνους ποὺ δὲν εἶναι. ριστικὴ ἀρετή, τὸ καμάρι τῆς φυλῆς μας εἶναι ἡ ἀνθρωπιά. Καὶ ἀπόκοντα ἔρχεται μιὰ ἄλλη ἀρετή, ἡ ε ὐ γ ν ω μ ο σ ύ ν η, ὄχι τόσο Φυσικά, ὅπου προβάλλει ἡ ἐπικατά- αὐτονόητη ἀρετή: Ἄλλοι λαοὶ (ἂς μὴ γί- ρατη ἐγωπάθεια, ἡ ἀνθρωπιὰ κρύβεται νω πιὸ συγκεκριμένος) σοῦ ἑτοιμάζουν σὰν πίσω ἀπὸ μαῦρο σύννεφο. Ὅπου, πικρὴ ἀπογοήτευση, ἅμα ὑπολογίζεις ὅμως, ἡ ἐγωπάθεια δὲν ἐνεργεῖ, ἡ ἀνθρω- στὴν εὐγνωμοσύνη τους. Καὶ ἡ Ἑλλά- πιὰ φανερώνεται, σ’ ὅλη της τὴν ὀμορφιά. δα τοῦ Ἀλβανικοῦ Ἔπους τὸ ἐδοκίμασε πολὺ αὐτό. Θ Καιρὸς νὰ κλείνωμε. Χωρὶς τύφλωση, ὁ Χριστιανισμός. Δὲν ζητάει θαύματα ἀπὸ τάχα ἀπὸ ὑπερεθνικοφροσύνη, ἀλλὰ καὶ τὸν Χριστιανισμὸ ὁ σημερινὸς ἄνθρωπος. χωρὶς ξεσπάσματα καὶ πλέγματα κατω- Ζητάει ὅμως τὸν ἄρτιο ἄνθρωπο ποὺ τοῦ τερότητος, νὰ ἀναγνωρίσωμε καὶ νὰ χτυ- χρειάζεται. πήσωμε τὰ ἐλαττώματα καὶ νὰ ἀξιοποιή- σωμε τὶς ἀρετὲς τῆς φυλῆς μας. Καὶ ἂς κλείσωμε, ἐπαναλαμβάνοντας τὰ ὅσα ἐγράψαμε στὸ βιβλίο Γιὰ μιὰ πο- Γιατὶ ὁ Ἕλληνας ἀνήκει σὲ κράτος μι- ρεία μὲ ἐπίγνωση: «Ἐμφανίζει αὐτὸν τὸν κρό, καὶ δὲν μπορεῖ νὰ δώσει στὸν ἑαυτό ἄνθρωπο (στὴν περίπτωσή μας, αὐτὸν του τὴν πολυτέλεια νὰ μὴν εἶναι ἄρτιος τὸν Ἕλληνα) σὰν καρπό του ὁ Χριστια- ἄνθρωπος. νισμός; Τότε κανεὶς λογικὰ σκεπτόμενος ἄνθρωπος δὲν θὰ τοῦ ζητήσει ἀπόδειξη Καὶ τὸν ἄρτιο αὐτὸν ἄνθρωπο οὔτε γιὰ κεῖνα ποὺ εἶναι πάνω ἀπὸ κάθε ἀπό- κανένα Ὑπουργεῖο μπορεῖ νὰ μᾶς τὸν δειξη. Δὲν ἐμφανίζει αὐτὸν τὸν ἄνθρωπο; κατασκευάσει, ἀλλὰ οὔτε καὶ τὸ σχολεῖο, Τότε καμμιὰ “ἀπόδειξη” δὲν μπορεῖ νὰ μὲ ὁσαδήποτε διδακτικὰ ὄργανα, ἀλλὰ στηρίξει τὴν Πίστη». χωρὶς πνοή. Καὶ ὅσοι παρηκολούθησαν τὰ ὅσα ἐγράψαμε ἕως τώρα, ἀλλὰ καὶ [συνεχίζεται] ὅσα εἴπαμε ἀμέσως παραπάνω γιὰ τὴν ἐγωπάθεια, καταλαβαίνουν ὅτι ὁ μόνος Α. Ν. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ ποὺ μπορεῖ νὰ δώσει αὐτὴ τὴν πνοὴ εἶναι 74

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ ΤΟΥ COVID-19 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ 1. Μιὰ σύγχρονη «Ἀντιγόνη»; Χρήση μάσκας σὲ μικρὰ παιδιά, ἀπο- (ΦΕΚ 176/Α/11-7-2005), ὅπως αὐτὸς ἔχει στολὴ προσωπικῶν δεδομένων στιγματι- τροποποιηθεῖ, ὡς δημόσια ὑγεία ὁρίζεται σμένων μὲ συμπτώματα στὸ Ὑπουργεῖο «τὸ σύνολο τῶν ὀργανωμένων δραστηριο- Ὑγείας καὶ σὲ ἁρμόδιες ὑπηρεσίες, ἀποχὴ τήτων μιᾶς πολιτείας καὶ τῆς κοινωνίας ἀπὸ τὴν ἄσκηση θρησκευτικῶν καθη- ποὺ εἶναι ἐπιστημονικὰ τεκμηριωμένες κόντων Κυριακές, ἀλλὰ καὶ σὲ μεγάλες καὶ ἀποβλέπουν στὴν πρόληψη νοσημά- ἑορτές, ἀκόμα καὶ ἡ μὴ συμμετοχὴ συγ- των, στὴν προστασία καὶ τὴν προαγωγὴ γενῶν στὴν κηδεία ἢ στὸν γάμο καὶ ἡ μὴ τῆς ὑγείας τοῦ πληθυσμοῦ, στὴν αὔξηση ἐπίσκεψη τῶν μνημάτων εἶναι ἡ σύγχρο- τοῦ προσδοκίμου ἐπιβίωσης καὶ στὴ βελ- νη νομοθετικὴ ἐπιταγὴ τοὺς τελευταίους τίωση τῆς ποιότητας ζωῆς...», ἐνῷ, σύμ- μῆνες, μὲ στιγμὲς ἐπίτασης ἢ ἀποδυνά- φωνα μὲ τὸ ἄρθρο 3, «Ἡ δημόσια ὑγεία μωσης αὐτῶν τῶν ἐντολῶν. Ἡ ἐπίκληση περιλαμβάνει εὐρύτατες λειτουργίες καὶ τῆς δημόσιας ὑγείας ἔχει ὁδηγήσει στὸν δράσεις, οἱ κυριώτερες τῶν ὁποίων εἶναι: κοινωνικὸ καὶ συναισθηματικὸ ἀποκλει- (α) Ἡ παρακολούθηση καὶ ἐκτίμηση τῆς σμό μας. Κανεὶς ὅμως δὲν νομιμοποιεῖται ὑγείας τοῦ πληθυσμοῦ καὶ τῶν βιολο- ἐκ πρώτης ὄψεως νὰ ἀντισταθεῖ, γιατὶ γικῶν, περιβαλλοντικῶν καὶ κοινωνικο- τὸ δικαίωμα στὴν ὑγεία θεμελιώνεται οικονομικῶν παραγόντων ποὺ τὴν ἐπη- ἀπὸ δύο συνταγματικὲς διατάξεις, καὶ ρεάζουν. (β) Ἡ προστασία καὶ προαγωγὴ πιὸ συγκεκριμένα, στὸ ἄρθρο 5 § 5 ἐδ. τῆς ὑγείας καὶ ἡ πρόληψη νοσημάτων. α΄ τοῦ Συντάγματος κατοχυρώνεται ὡς (γ) Ὁ ἔλεγχος καὶ ἡ ἀποτελεσματικὴ δι- ἀτομικὸ δικαίωμα σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο αχείριση τῶν λοιμωδῶν νοσημάτων καὶ «Καθένας ἔχει δικαίωμα στὴν προστασία τῶν ἄλλων νοσημάτων ὑψηλοῦ κινδύνου τῆς ὑγείας καὶ τῆς γενετικῆς του ταὐτό- καὶ ἐπιπολασμοῦ. (δ) Ἡ προάσπιση τῶν τητας», καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη, στὸ ἄρθρο 21 § 3 τοῦ Συντάγματος κατοχυρώνεται ὡς κοινωνικὸ δικαίωμα, καθὼς προβλέπεται ὅτι «τὸ Κράτος μεριμνᾷ γιὰ τὴν ὑγεία τῶν πολιτῶν καὶ παίρνει εἰδικὰ μέτρα γιὰ τὴν προστασία τῆς νεότητος, τοῦ γήρατος, τῆς ἀναπηρίας καὶ γιὰ τὴν περίθαλψη τῶν ἀπόρων». Ἀκόμη, σύμφωνα μὲ τὸν Ν. 3370/2005 75

ἀναγκῶν ὑγείας τῶν εὐπαθῶν ὁμάδων περιπτώσεις, ὁ ἀποχαιρετισμὸς τοῦ παι- τοῦ πληθυσμοῦ...». διοῦ ποὺ παντρεύεται ἢ τοῦ συγγενοῦς ποὺ πέθανε. Ὑπὸ αὐτὸ τὸ πρίσμα, ἡ μέριμνα γιὰ τὴ δημόσια ὑγεία ἀποτελεῖ συνταγματικὴ Ὁ Ἀμερικανὸς φιλόσοφος Ronald ὑποχρέωση τοῦ Κράτους, στὸ πλαίσιο Dworkin ἀναφέρει πὼς ὁ πολίτης πρέπει τῆς ὁποίας ἡ Πολιτεία ὀφείλει, μεταξὺ νὰ σεβαστεῖ τὰ καθήκοντά του πρὸς τὸν ἄλλων, νὰ λαμβάνει τὰ ἀπαραίτητα μέτρα Θεὸ καὶ τὴ συνείδησή του καί, ἂν αὐτὰ γιὰ τὴν πρόληψη τῆς διάδοσης καὶ τὴν ἔρχονται σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ καθῆκόν του καταπολέμηση μεταδοτικῶν ἀσθενειῶν οἱ πρὸς τὸ Κράτος, τότε δικαιοῦται τελικὰ Δύσκολη ἡ θέση τοῦ σύγχρονου ἀστυνομικοῦ καὶ δικαστῆ. Εἶναι πάντα ἡ συνειδητὴ ἀνυπακοὴ στὰ μέτρα μιὰ μορφὴ παραβατικότητας, ἢ μήπως μπορεῖ κάποτε νὰ ἀποτελεῖ ἐκδήλωση μιᾶς σύγκρουσης τῆς ἠθικῆς τοῦ αὐτοκαθορισμοῦ μας μὲ τὸν νομικὸ ἑτεροκαθορισμό μας; ὁποῖες συνιστοῦν σοβαρὸ κίνδυνο γιὰ τὴ νὰ κάνει ὅ,τι κρίνει σωστὸ καί, ἂν ἀπο- δημόσια ὑγεία (Συμβούλιο τῆς Ἐπικρα- φασίσει νὰ παραβεῖ τὸν νόμο, τότε θὰ τείας 2387/2020 – ἀδημοσίευτη). πρέπει νὰ περιμένει τὴν τιμωρία ἀπὸ τὸ Κράτος (Taking Rights Seriously, Harvard Αὐτὴ ὅμως ἡ ἄμετρη καὶ ἀπεριόριστη University Press, 1977, σελ. 186-187). Θὰ ἐπιβολὴ περιοριστικῶν μέτρων ὁδηγεῖ τὴν μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι, σὲ ὁρισμένες κοινωνία σὲ μιὰ πόλωση καὶ ἀντιπαρά- τοὐλάχιστον περιπτώσεις, θὰ μποροῦσε θεση. Ἀπὸ τὴ μία μεριὰ στέκονται οἱ Πο- νὰ νιώσει κανεὶς ὅτι στὰ αὐστηρὰ μέτρα λιτειακοὶ Θεσμοὶ καὶ οἱ Νόμοι. Θυρεὸς συναντᾶμε τὸν αὐταρχισμὸ καὶ ὀρθολο- τῆς Κυβέρνησης, τοῦ Νομοθέτη, ἀλλὰ καὶ γισμὸ τοῦ Κρέοντα, ἐνῷ στὸ πρόσωπο τῶν ὀπαδῶν τους, ἡ Δημόσια Ὑγεία, ἡ τῶν ἀπείθαρχων τὴν ἀλύγιστη καὶ πιστὴ προστασία τοῦ συνόλου τοῦ πληθυσμοῦ στὰ αἰσθήματα καὶ τὶς ἀξίες της Ἀντι- ἀπὸ τὸν κορωνοϊό. Ἀπέναντί τους ὅμως γόνη. Ἡ γνωστὴ τραγῳδία καθίσταται ἡ ἀπείθαρχη συμπεριφορὰ τῶν ἀνυπά- ἐπίκαιρη ὅσο ποτὲ ἄλλοτε. κουων: κρυφοὶ γάμοι, κρυφὲς ἐπισκέψεις ναῶν, κρυφὴ μετακίνηση, λαθροεργασία Δύσκολη ἡ θέση τοῦ σύγχρονου ἀστυ- λιανεμπόρων μὲ σύνθημα τὴν ἀνορθολογι- νομικοῦ καὶ δικαστῆ. Εἶναι πάντα ἡ συ- κότητα τῶν σχετικῶν ὑγειονομικῶν πρω- νειδητὴ ἀνυπακοὴ στὰ μέτρα μιὰ μορφὴ τοκόλλων. Πίσω ὅμως ἀπὸ τὴν ἐπίκληση παραβατικότητας, ἢ μήπως μπορεῖ κάπο- τῆς ἀνορθολογικότητας αὐτῆς ἐνδέχεται τε νὰ ἀποτελεῖ ἐκδήλωση μιᾶς σύγκρου- κάποτε νὰ λανθάνει ἡ οἰκονομικὴ ἢ ψυ- σης τῆς ἠθικῆς τοῦ αὐτοκαθορισμοῦ μας χική τους ἐπιβίωση, ἡ πίστη σὲ ἀξίες ποὺ μὲ τὸν νομικὸ ἑτεροκαθορισμό μας; Ἡ μπορεῖ νὰ βρίσκονται καὶ πάνω ἀπὸ τὴν συμπεριφορὰ τῆς ἐνσυνείδητης Ἀντιγόνης ὑγεία τους, ὅπως ἡ ἄσκηση τῶν θρησκευ- ἀξίζει τὴν ἴδια ἀπαξία καὶ τιμωρία μὲ τικῶν καθηκόντων, ὁ φόβος τῆς ἐγκατά- τὴν παραβατικότητα ἑνὸς ἐγκληματία; λειψης τῶν συνηθειῶν καὶ ἐθίμων ποὺ Σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις ὁ ἐνσυνείδη- τήρησαν εὐλαβικὰ σὲ ὅλη τους τὴ ζωὴ τος παραβάτης μπορεῖ νὰ ἐκφράζει τὸ καὶ ἤθελαν νὰ μεταλαμπαδεύσουν καὶ πασιφανές, αὐτὸ ποὺ ὅλοι θέλουν νὰ σὲ αὐτοὺς ποὺ ἔρχονται. Σὲ πιὸ ἀκραῖες πράξουν, ἀλλὰ δὲν τολμοῦν, ὄχι πάντα 76

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 λόγῳ φόβου, ἀλλὰ γιατὶ γνωρίζουν ὅτι ἡ Ἔτσι, ὁ νομοθέτης, διαπιστώνοντας τὸν τήρηση τῶν νόμων ἀποτελεῖ τὸν ἀκρογω- ἄκρως ἀπαρχαιωμένο χαρακτῆρα τῶν νιαῖο λίθο πάνω στὸν ὁποῖο στηρίζεται ἀνωτέρω διατάξεων καὶ τὴν ἐπιγενόμενη ἡ σταθερότητα τῆς κοινωνίας ἀλλὰ καὶ ἀχρηστία τους, προέβη στὴν κατάργησή οἱ ἴδιοι θεμελιώνουν τὴν κοινωνική τους τους. Εἰδικώτερα, τὸ ἀδίκημα τῆς ἐπαι- ζωή. τείας καταργήθηκε μὲ τὸ ἄρθρο 23 τοῦ Ν. 4571/2018, καὶ ὁ ἑταιρισμὸς ἀνδρῶν Ἂς ἐξετάσουμε τὴν περίπτωση τοῦ (ἄλλως ἡ παρὰ φύση ἀσέλγεια μεταξὺ παραβάτη πιστοῦ ὁ ὁποῖος κινδυνεύει ἀρρένων) καταργήθηκε μὲ τὸ ἄρθρο 68 νὰ τιμωρηθεῖ καὶ νὰ χαρακτηριστεῖ ὡς μὴ τοῦ Ν. 4356/2015. Ἡ δὲ προσβολὴ ἱερῶν νομοταγής, προκειμένου νὰ προσευχηθεῖ καὶ θείων, ἂν καὶ μὴ καταργηθεῖσα, ἔχει καὶ νὰ κοινωνήσει. Ἢ τῆς μάννας ποὺ περιπέσει σὲ ἀχρηστία. θέλει νὰ πάει στὸ μνῆμα τοῦ νεκροῦ γιοῦ της, ἀλλὰ δὲν προβλέπεται ἡ δυνατότη- Εἶναι πολὺ δύσκολη ἡ θέση τοῦ δι- τα μιᾶς τέτοιας μετακίνησης σὲ περίοδο καστῆ, ἀλλὰ καὶ τῆς Πολιτείας, ἀπένα- ἐγκλεισμοῦ. Θὰ πρέπει αὐτὲς οἱ περιπτώ- ντι σὲ νομοταγεῖς καὶ κάποτε ἐπιφανεῖς σεις νὰ ἀντιμετωπιστοῦν μὲ ὅμοιο τρόπο πολῖτες, ποὺ προτιμοῦν τὴν κοινωνική ὅπως αὐτὴ τοῦ ἐφήβου ποὺ κάνει πάρτυ τους τιμωρία καὶ ἀπομόνωση ἀπὸ ἕνα μὲ 30 φίλους του ἢ τοῦ ἐμπόρου ποὺ βίο στὸν ὁποῖο νιώθουν ὅτι περιστέλλεται ἐκμεταλλεύεται τὸ κλείσιμο τῶν μαγαζιῶν ἡ ἐπιστημονικὴ καὶ θρησκευτικὴ ἐλευ- καὶ πουλάει παράνομα καὶ σὲ ὑπέρογκες θερία. Ὡς παράδειγμα θὰ μπορούσαμε τιμὲς λόγῳ μονοπωλίου τὰ ἐμπορεύματά νὰ θυμηθοῦμε τὴν πρόσφατη παραίτηση του; Ἀπὸ ἄποψη ποινικοῦ δικαίου εἶναι τοῦ Ἀναπληρωτῆ Καθηγητῆ Ποινικοῦ Δι- δικαιολογημένη μιὰ διαφοροποίηση. Τὰ καίου στὴ Νομικὴ Σχολὴ τῆς Κομοτηνῆς κίνητρα καὶ ὁ λόγος ἐπιδίωξης προσβολῆς Κωνσταντίνου Βαθιώτη, ὁ ὁποῖος πα- τοῦ ἐννόμου ἀγαθοῦ πρέπει νὰ ἐξετάζο- ραιτήθηκε καταγγέλλοντας λογοκρισία νται πρὶν τὴν ἐπιβολὴ τῆς κύρωσης. καὶ ἀπαγόρευση ἐπιστημονικῆς κριτικῆς τῶν νομοθετικῶν μέτρων κατὰ τοῦ κορω- Στὶς ΗΠΑ μπορεῖ ὁ Εἰσαγγελέας νοϊοῦ. Πόσο θὰ ἀντέξει ἡ Πολιτεία τὴν νὰ ἀπαλλάξει κατηγοριῶν παραβάτη ὁ ἀποξένωση ἀπὸ πολύτιμο δυναμικό της, ὁποῖος εἶναι νέος καὶ ἄπειρος, χωρὶς προκειμένου νὰ ἐπιβάλει πειθαρχία ὡς οἰκογενειακὴ ὑποστήριξη, καὶ ἔχουμε πα- πρὸς τὴν τήρηση ὑγειονομικῶν πρωτο- ρακολουθήσει ἀπὸ ΜΜΕ νὰ ἐφαρμόζεται κόλλων γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση ἑνὸς ἰοῦ σὲ νεαρὲς διασημότητες τοῦ καλλιτεχνι- γιὰ τὸν ὁποῖο δὲν ὑπάρχει ἐμπειρία καὶ κοῦ καὶ ἀθλητικοῦ χώρου ἡ δυνατότητα αὐτή. Προβλέπεται ἐπίσης ἡ ἀθώωση, ὅταν ὁ κανόνας δικαίου ποὺ παραβιά- στηκε εἶναι γενικὰ ἀνεφάρμοστος ἢ μὴ δημοφιλής, ἀλλὰ καὶ σὲ πολλὲς ἄλλες περιπτώσεις. Ἂν καὶ δὲν ὑφίσταται ρητὰ ἡ ἴδια δυνατότητα στὸ δικό μας δίκαιο, ὁ Εἰσαγγελέας δὲν ἀσχολεῖται πλέον μὲ ποι- νικὰ ἀδικήματα τὰ ὁποῖα ἔχουν ὑποπέσει σὲ ἀχρηστία καὶ μὴ ἐφαρμογή, ὅπως τὴν ἐπαιτεία (προβλεπόταν στὸ ἄρθρο 407 ΠΚ), τὸν ἑταιρισμὸ ἀνδρῶν (προβλεπόταν στὸ ἄρθρο 347 ΠΚ) καὶ τὴν προσβολὴ τῶν ἱερῶν καὶ θείων (ἄρθρο 198 ΠΚ). 77

προηγούμενο; Μήπως ἡ Πολιτεία δια- θενός. Κάθε γνωστὴ θρησκεία εἶναι ἐλεύ- τρέχει τὸν κίνδυνο νὰ πάθει ὅ,τι καὶ ὁ θερη καὶ τὰ σχετικὰ μὲ τὴ λατρεία της Κρέοντας καί, ὅσο πιὸ πιθανὴ θεωρεῖ τελοῦνται ἀνεμπόδιστα ὑπὸ τὴν προστα- τὴ σύναξη τῶν μαζῶν μὲ τὸν ἀπείθαρχο σία τῶν νόμων». Συνεπῶς. ἡ Πολιτεία πολίτη, τόσο πιὸ αὐστηρὲς καὶ ἀπόλυτες ὑποχρεοῦται νὰ προστατεύει καὶ νὰ διευ- νὰ γίνονται οἱ θέσεις της; Ἔτσι, ὅμως, κολύνει τὴ θρησκευτικὴ λατρεία, καθὼς ἡ Πολιτεία θὰ δοκίμαζε σὲ ἐπικίνδυνο ἐπίσης καὶ νὰ σέβεται τὴν ἄσκηση τῶν βαθμὸ τὴν ἀντοχὴ τῶν κοινωνικῶν καὶ λατρευτικῶν καθηκόντων τῶν πιστῶν ἐκτελεστικῶν δομῶν της. ὁποιασδήποτε γνωστῆς θρησκείας. Ἐξάλλου, ἡ Πολιτεία δὲν πρέπει νὰ Στὸν ἀντίποδα αὐτῆς τῆς συνταγμα- ἀγνοεῖ ὅτι ἡ ἴδια ἔδωσε τὸ δικαίωμα ἀλλὰ τικῆς πρόβλεψης ἔχουν ἐκδοθεῖ διαδοχικὰ καὶ ὑποχρέωσε τὸν κάθε πολίτη νὰ ἀντι- Κοινὲς ὑπουργικὲς Ἀποφάσεις, μὲ πρώτη σταθεῖ στὴν ἐφαρμογὴ νόμων. Ἡ ἴδια, τὴν ὑπ’ ἀριθμὸν 2867/Υ1/16.3.2020 (ΦΕΚ μετὰ τὴν ἐμπειρία τῆς δικτατορίας, ἔθεσε 872/Β/16-3-2020) κοινὴ ἀπόφαση τῶν τὸν πολίτη θεματοφύλακα τοῦ Συντάγ- ὑπουργῶν Παιδεία καὶ Θρησκευμάτων ματος καὶ ἐγγυητὴ τῆς ἐλευθερίας της. καὶ Ὑγείας, δυνάμει τῆς ὁποίας ἐπιβλήθη- Κατὰ συνέπεια, ἡ Πολιτεία αὐτή, ποὺ κυ- κε τὸ μέτρο τῆς προσωρινῆς ἀπαγόρευ- νηγᾷ τὸν ἀνυπάκουο πολίτη, εἶναι αὐτὴ σης τῆς τέλεσης κάθε εἴδους λειτουργιῶν ποὺ τὸν ἀναζητᾷ καὶ ἐλπίζει σὲ αὐτόν. καὶ ἱεροπραξιῶν στοὺς θρησκευτικοὺς Ὁ ὑπάκουος καὶ φοβικὸς πολίτης δὲν χώρους λατρείας. μπορεῖ νὰ τὴ σώσει ἀπὸ προσβλητικὲς ἀπέναντι στὸ Πολίτευμα πράξεις, γιατὶ Ἡ νομολογία στὴν ὑπὸ κρίση σύ- φοβᾶται νὰ κρίνει καὶ νὰ ἀντισταθεῖ σὲ γκρουση προέκρινε τὸ δημόσιο συμφέρον, κάτι ἀκόμα καὶ κατάφωρα παράνομο καὶ ὑποστηρίζοντας ὅτι τὰ περιλαμβανόμενα ἀντισυνταγματικό, γιὰ νὰ μὴ στιγματιστεῖ στὴν κοινὴ ὑπουργικὴ ἀπόφαση περιο- ὡς παραβατικός. Ἐπειδὴ θὰ προτιμοῦσα ριστικὰ μέτρα τῆς δημόσια τελούμενης νὰ ἀνήκω στὰ ἀγαπημένα «ἀνυπάκουα» λατρείας μὲ συμμετοχὴ τῶν πιστῶν ἐλή- παιδιὰ τῆς Πολιτείας μας, ὅταν πρόκει- φθησαν, μὲ τὶς προβλεπόμενες ἐξαιρέσεις, ται γιὰ ἀντισυνταγματικοὺς κανόνες, ἂς γιὰ ἐξαιρετικοὺς λόγους προστασίας τῆς μοῦ ἐπιτραπεῖ νὰ ἐξετάσω τὶς πιθανὲς δημόσιας ὑγείας ἀπὸ τὸν κίνδυνο ἐξα- συγκρούσεις τῶν ὑγειονομικῶν πρωτο- πλώσεως τοῦ κορωνοϊοῦ Covid-19, καὶ κόλλων μὲ τὴν προστασία ἀτομικῶν καὶ συνεπῶς ἡ χορήγηση τῆς αἰτούμενης ἀνα- συνταγματικῶν δικαιωμάτων. στολῆς ἐκτέλεσης τῆς ἐν λόγῳ ὑπουρ- γικῆς ἀπόφασης κρίθηκε ὅτι κωλύεται 2. Δικαίωμα στὴ θρησκευτικὴ λόγῳ συνδρομῆς ἐπιτακτικῶν λόγων δη- ἐλευθερία μοσίου συμφέροντος, κατὰ τὰ ὁριζόμενα στὸ ἄρθρο 52 § 6 τοῦ ΠΔ 18/1989 (Συμ- Σύμφωνα μὲ τὸ ἄρθρο 13 τοῦ Συντάγ- βούλιο τῆς Ἐπικρατείας Ἐπιτροπὴ Ἀνα- ματος, κατοχυρώνεται τὸ ἀπαραβίαστο στολῶν 49/2020 ΤΝΠ Νόμος· Συμβούλιο τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, στὸ ὁποῖο τῆς Ἐπικρατείας Ἐπιτροπὴ Ἀναστολῶν προβλέπεται ρητῶς ὅτι «Ἡ ἐλευθερία τῆς 60/2020 ΤΝΠ Νόμος). θρησκευτικῆς συνείδησης εἶναι ἀπαρα- βίαστη. Ἡ ἀπόλαυση τῶν ἀτομικῶν καὶ Ὁ ἐν λόγῳ περιορισμὸς τῆς ἄσκησης πολιτικῶν δικαιωμάτων δὲν ἐξαρτᾶται τῆς θρησκευτικῆς λατρείας θεωροῦμε ὅτι ἀπὸ τὶς θρησκευτικὲς πεποιθήσεις κα- δὲν ἦταν ὁ πλέον κατάλληλος ἀλλὰ καὶ ἀναγκαῖος γιὰ τὴν προστασία τῆς δημό- σιας ὑγείας. Ἡ ἀπαγόρευση τῆς τέλεσης κάθε εἴδους λειτουργιῶν στοὺς θρησκευ- 78

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 τικοὺς χώρους λατρείας μὲ τὶς προβλεπό- 19024/17.03.2020 κοινὴ ὑπουργικὴ ἀπό- μενες ἐξαιρέσεις (ὅπως ἡ πρόβλεψη γιὰ φαση (ὅπως αὐτὲς τροποποιήθηκαν καὶ ἀτομικὴ προσευχὴ μὲ βραχεῖα παραμονὴ παρατάθηκαν) ἐπιβλήθηκε ἡ προσωρινὴ στὸν χῶρο λατρείας) εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ἀναστολὴ λειτουργίας μεταξὺ ἄλλων καὶ τὴ δημιουργία περαιτέρω συνωστισμοῦ τῶν καταστημάτων λιανικοῦ ἐμπορίου ἀπὸ πιστοὺς ποὺ ἀνέμεναν ἔξω ἀπὸ τοὺς καὶ ὑπηρεσιῶν καὶ τῶν ἐπιχειρήσεων ἱεροὺς ναούς, κάτι τὸ ὁποῖο θὰ μποροῦσε ἑστίασης, ἡ ὁποία συνεχίζεται ἕως καὶ νὰ εἶχε ἀποφευχθεῖ, ἐὰν οἱ λειτουργίες σήμερα κατόπιν συνεχῶν τροποποιήσεων καὶ ἱεροπραξίες τελοῦνταν περισσότε- καὶ μεταβολῶν. Σύμφωνα δὲ μὲ τὴν ἀπὸ ρες φορὲς ἐντὸς τῆς ἴδιας ἡμέρας, ὑπὸ 01-05-2020 Πράξη Νομοθετικοῦ Περιεχο- τὴν προϋπόθεση τῆς τήρησης τῶν ἤδη μένου (Π.Ν.Π., ΦΕΚ Α΄ 90), ἡ ὁποία κυ- προβλεπόμενων μέτρων τῆς χρήσης μά- ρώθηκε μὲ τὸ ἄρθρο 2 τοῦ Ν. 4690/2020, σκας καὶ τῆς τήρησης τῆς ἀπαιτούμενης προβλέπεται ὅτι στὶς ἐπιχειρήσεις ποὺ ἀπόστασης μεταξὺ τῶν πιστῶν. παραβιάζουν τὰ τιθέμενα μέτρα ἐπιβάλλε- ται διοικητικὸ πρόστιμο ἀπὸ χίλια (1000) 3. Δικαίωμα στὴν ἕως ἑκατὸ χιλιάδες (100.000) εὐρὼ καὶ ἐπαγγελματικὴ καὶ οἰκονομικὴ ἀναστολὴ λειτουργίας γιὰ χρονικὸ διά- στημα ἀπὸ δεκαπέντε (15) ἕως ἐνενῆντα ἐλευθερία (90) ἡμέρες. Ἡ ἐπαγγελματικὴ ἐλευθερία ὡς ἀτο- Ἡ νομολογία στὴν ὑπὸ κρίση σύ- μικὸ δικαίωμα, ἤτοι ἡ ἐλευθερία τοῦ κά- γκρουση φάνηκε ἰδιατέρως προσεκτική, θε ἀτόμου νὰ ἐπιλέξει καὶ νὰ ἀσκήσει κρατώντας ἀπόσταση ἀπὸ τὴ δίχως ἄλλο τὸ ἐπάγγελμα ποὺ ἐπιθυμεῖ (ἐλευθερία ἐπικράτηση τοῦ δημοσίου συμφέροντος ἐπιλογῆς τοῦ εἴδους, τοῦ τόπου καὶ τοῦ ἔναντι τοῦ προσβαλλομένου ἀτομικοῦ χρόνου ἄσκησης τοῦ ἐπαγγέλματος) θε- δικαιώματος. Πιὸ συγκεκριμένα, κρίθηκε μελιώνεται στὴ διάταξη τοῦ ἄρθρου 5 § 1 ὅτι ἡ ἐπιβολὴ προστίμου καθὼς καὶ ἡ τοῦ Συντάγματος, σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ἀναστολὴ λειτουργίας καταστήματος ὑγει- «Καθένας ἔχει δικαίωμα νὰ ἀναπτύσσει ονομικοῦ ἐνδιαφέροντος θὰ προκαλέσει ἐλεύθερα τὴν προσωπικότητά του καὶ νὰ ἀνεπανόρθωτη οἰκονομικὴ βλάβη στὸν θι- συμμετέχει στὴν κοινωνική, οἰκονομικὴ γόμενο, θέτοντας σὲ κίνδυνο τὴν ὑπόστα- καὶ πολιτικὴ ζωὴ τῆς Χώρας, ἐφόσον δὲν σή του, μιὰ βλάβη ἡ ὁποία δὲν μπορεῖ νὰ προσβάλλει τὰ δικαιώματα τῶν ἄλλων δικαιολογηθεῖ γιὰ λόγους δημοσίου συμ- καὶ δὲν παραβιάζει τὸ Σύνταγμα ἢ τὰ φέροντος τὸ ὁποῖο συνίσταται στὴν προ- χρηστὰ ἤθη». Ἀπὸ τὴν ἄλλη, τὸ δικαί- στασία τῆς δημόσιας ὑγείας, καὶ συνεπῶς ωμα τῆς ἐργασίας ὡς κοινωνικὸ δικαίω- ἀποφασίστηκε ἡ ἀναστολὴ ἐκτέλεσης τῶν μα προστατεύεται ἀπὸ τὴ διάταξη τοῦ ἀνωτέρω μέτρων. Πιὸ συγκεκριμένα, τὸ ἄρθρου 22 § 1 τοῦ Συντάγματος, τὸ ὁποῖο δικαστήριο ἀπάλλαξε γιὰ τοὺς ἀνωτέρω προβλέπει ὅτι ἡ ἐργασία ἀποτελεῖ δικαί- λόγους τὸν ἰδιοκτήτη τοῦ καταστήμα- ωμα καὶ προστατεύεται ἀπὸ τὸ Κράτος, τος ὑγειονομικοῦ ἐνδιαφέροντος ἀπὸ τὴν ποὺ μεριμνᾷ γιὰ τὴ δημιουργία συνθηκῶν πληρωμὴ τοῦ ἐπιβαλλόμενου προστίμου ἀπασχόλησης ὅλων τῶν πολιτῶν. συνολικοῦ ποσοῦ τριῶν χιλιάδων εὐρώ (3000 €), καθὼς ἐπίσης ἀποφάσισε τὴν Ὡστόσο, μὲ τὴ μὲ ἀριθμὸ Δ1α/ ἀναστολὴ ἐκτέλεσης τῆς πράξης ποὺ ΓΠ.οικ.18149/13.03.2020 κοινὴ ἀπόφα- ἐπέβαλε τὴν ἀναστολὴ λειτουργίας τοῦ ση τῶν ἁρμοδίων ὑπουργῶν καὶ ἐν συ- καταστήματός του, ὑπὸ τὸν ὅρο τήρησης νεχείᾳ μὲ τὴν ὑπ’ ἀριθμὸν Δ1α/ΓΠ.οικ. τῶν μέτρων περιορισμοῦ τῆς διασπορᾶς 79

τοῦ κορωνοϊοῦ (Διοικητικὸ Πρωτοδικεῖο καὶ ἐγκατάστασης σὲ ὅλη τὴν Ἑλληνικὴ Λιβαδειᾶς 52/2020 ΤΝΠ Νόμος). Ἐπικράτεια. Ἀπὸ τοὺς πρώτους μῆνες λήψης τοῦ Ἡ ἀνωτέρω συνταγματικὴ ἐλευθερία συγκεκριμένου νομοθετικοῦ μέτρου δι- περιορίστηκε σημαντικὰ δυνάμει τῆς ὑπ’ αφάνηκαν τὰ πρῶτα σημάδια κάμψης ἀριθμὸν Δ1 α/Γ.Π οἰκ 20036/22.3.2020 τῆς ἐθνικῆς οἰκονομίας, ποὺ δύσκολα (ὅπως αὐτὴ παρατάθηκε), ποὺ ἐκδόθηκε θὰ ξεπεραστεῖ ἀκόμα καὶ μετὰ τὸ τέλος σὲ συνέχεια τῆς ἀπὸ 20-03-2020 Πράξης τῆς πανδημίας, καὶ αὐτό, διότι ἡ διαρκὴς Νομοθετικοῦ Περιεχομένου, μὲ τὴν ὁποία παράταση τῆς ἀναστολῆς λειτουργίας ἐπιβλήθηκε τὸ μέτρο τοῦ προσωρινοῦ πε- τῶν καταστημάτων λιανικοῦ ἐμπορίου ριορισμοῦ τῆς κυκλοφορίας τῶν πολιτῶν, καὶ ἐπιχειρήσεων ἑστίασης ἔχει ἐξαλείψει ἐξαιρουμένων τῶν μετακινήσεων τῶν τὸν προσωρινὸ χαρακτῆρα τοῦ μέτρου, πολιτῶν γιὰ τὴν ἐξυπηρέτηση ζωτικῶν, ὁδηγώντας σὲ οἰκονομικὸ ἀδιέξοδο χι- προσωπικῶν ἢ ἐπαγγελματικῶν, ἀναγκῶν λιάδες ἐπαγγελματίες. Πρὸς τοῦτο, οἱ τους ποὺ δὲν μποροῦν νὰ ἱκανοποιηθοῦν ἁρμόδιοι φορεῖς θὰ πρέπει νὰ ἐπανεξε- μὲ ἄλλον τρόπο. τάσουν τὸ συγκεκριμένο μέτρο, καὶ νὰ σταθμισθοῦν ἐξ ἀρχῆς τὰ συγκρουόμενα Ὁμοίως καὶ στὴν ὑπὸ κρίση περί- δικαιώματα, μὲ τὴ θέσπιση προσφορώτε- πτωση, ἡ Ἑλληνικὴ Δικαιοσύνη στάθηκε ρων μέτρων. Ὅπως ἔχουμε διαπιστώσει κριτικὰ ἀπέναντι στὸν περιορισμὸ τῆς ἤδη, τὰ καταστήματα λιανικοῦ ἐμπορίου ἐλεύθερης μετακίνησης τῶν πολιτῶν τῆς μποροῦν νὰ λειτουργήσουν μὲ τὴ μέθοδο χώρας γιὰ λόγους προστασίας τῆς δημό- τῶν προκαθορισμένων ραντεβού (click σιας ὑγείας. Πιὸ συγκεκριμένα, στὸ ἐπί- away), ἡ ὁποία ἐφαρμόσθηκε, ἀλλὰ γιὰ κεντρο τοῦ συλλογισμοῦ τέθηκε ἡ ἀνάγκη περιορισμένο χρονικὸ διάστημα, ἐνῷ οἱ στάθμισης τῆς ἐνδεχόμενης οἰκονομικῆς ἐπιχειρήσεις ἑστίασης μποροῦν νὰ λει- ἐπιβάρυνσης, τοῦ ἀνεπανόρθωτου κλο- τουργήσουν μὲ τὴν προετοιμασία καὶ δι- νισμοῦ τῆς ἐπιχείρησης τῶν θιγομένων ανομὴ προϊόντων ἐκτὸς τῆς ἐπιχείρησης ἢ τῆς στέρησης τῶν μέσων βιοπορισμοῦ (delivery) καὶ τὴν ταὐτόχρονη ὑποδοχὴ τους ἀπὸ τὴν ἐκτέλεση τῶν προσβαλ- περιορισμένου ἀριθμοῦ πελατῶν ἀνάλογα λόμενων κανονιστικῶν πράξεων ποὺ μὲ τὰ τετραγωνικὰ τῆς ἐπιχείρησης. ἐπιβάλλουν προσωρινὲς κυκλοφοριακὲς ρυθμίσεις ἔναντι τῆς προστασίας τῆς δη- 4. Δικαίωμα στὴν ἐλεύθερη μόσιας ὑγείας (Συμβούλιο τῆς Ἐπικρατεί- κίνηση καὶ ἐγκατάσταση ας Ἐπιτροπὴ Ἀναστολῶν 172/2020 ΤΝΠ Νόμος). Σὲ ἄλλη δὲ περίπτωση, κρίθηκε στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπικράτεια ὅτι ὁ περιορισμὸς τῆς κυκλοφορίας τῶν ὀχημάτων σὲ ὁρισμένη περιοχὴ καὶ ἡ με- Κατὰ τὸ ἄρθρο 5 § 4 τοῦ Συντάγμα- τατροπὴ τμημάτων ὁρισμένων ὁδῶν σὲ τος, «Ἀπαγορεύονται ἀτομικὰ διοικητικὰ χώρους προοριζόμενου ἀποκλειστικὰ γιὰ μέτρα ποὺ περιορίζουν σὲ ὁποιονδήποτε τὴν ἐξυπηρέτηση πεζῶν καὶ μετακινούμε- Ἕλληνα πολίτη τὴν ἐλεύθερη κίνηση ἢ νων μὲ ἤπια μέσα μετακίνησης δὲν ἐξυ- ἐγκατάσταση στὴ Χώρα, καθὼς καὶ τὴν πηρετεῖ τοὺς ἐπιτακτικοὺς σκοποὺς τῆς ἐλεύθερη ἔξοδο καὶ εἴσοδο σ’ αὐτήν». προστασίας τῆς δημόσιας ὑγείας γιὰ τοὺς Ὅπως γίνεται ἀντιληπτό, ἀπὸ τὴν ὡς ὁποίους παρασχέθηκε ἡ νομοθετικὴ ἐξου- ἄνω διάταξη προστατεύεται μία ἀπὸ τὶς σιοδότηση, ἀλλὰ πρόκειται γιὰ ἀμιγῶς κυρίαρχες μορφὲς ἐλευθερίας τοῦ ἀτό- κυκλοφοριακὲς ρυθμίσεις τοῦ ΚΟΚ (Συμ- μου, αὐτὴ τὴ ἐλεύθερης μετακίνησης βούλιο τῆς Ἐπικρατείας Ἐπιτροπὴ Ἀνα- στολῶν 1992/2020 ΤΝΠ Νόμος). 80

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 Ὅπως σὲ κάθε σύγκρουση, ἔτσι καὶ στὴν ὑπὸ κρίση σύ- γκρουση τοῦ δημοσίου συμφέροντος μὲ θεμελιώδη συνταγ- ματικὰ δικαιώματα ἔχουν διαμορφωθεῖ δύο ἀντίθετες πλευ- ρές. Ἀπὸ τὴ μία πλευρὰ βρίσκονται ὅσοι τάσσονται ὑπὲρ τῆς ἀναντίρρητης κατίσχυσης τοῦ δημοσίου συμφέροντος ἔναντι ὁποιουδήποτε ἄλλου δικαιώματος, ἐνῷ ἀπὸ τὴν ἄλλη βρίσκονται ὅσοι στέκονται κριτικὰ ἔναντι αὐτῆς. 5. Ἡ λύση στὸ πρόβλημα πολιτῶν μὲ τὴν ἐφαρμογὴ γενικῶν συ- νταγματικῶν ρητρῶν, μὲ βασικώτερη τὴν Ὅπως σὲ κάθε σύγκρουση, ἔτσι καὶ ἀρχὴ τῆς ἀναλογικότητας, ἡ ἐφαρμογὴ στὴν ὑπὸ κρίση σύγκρουση τοῦ δημοσί- τῆς ὁποίας ἐπιτάσσεται ἀπὸ τὸ Σύνταγμα ου συμφέροντος μὲ θεμελιώδη συνταγμα- κατὰ τὸ ἄρθρο 25 § 1 ἐδ. δ΄, σύμφωνα μὲ τικὰ δικαιώματα ἔχουν διαμορφωθεῖ δύο τὸ ὁποῖο «... Οἱ κάθε εἴδους περιορισμοὶ ἀντίθετες πλευρές. Ἀπὸ τὴ μία πλευρὰ ποὺ μποροῦν κατὰ τὸ Σύνταγμα νὰ ἐπι- βρίσκονται ὅσοι τάσσονται ὑπὲρ τῆς βληθοῦν στὰ δικαιώματα αὐτὰ πρέπει ἀναντίρρητης κατίσχυσης τοῦ δημοσίου νὰ προβλέπονται εἴτε ἀπευθείας ἀπὸ συμφέροντος ἔναντι ὁποιουδήποτε ἄλλου τὸ Σύνταγμα εἴτε ἀπὸ τὸν νόμο, ἐφόσον δικαιώματος, ἐνῷ ἀπὸ τὴν ἄλλη βρίσκο- ὑπάρχει ἐπιφύλαξη ὑπὲρ αὐτοῦ, καὶ νὰ νται ὅσοι στέκονται κριτικὰ ἔναντι αὐτῆς. σέβονται τὴν ἀρχὴ τῆς ἀναλογικότητας», συνυπολογίζοντας τὴ θέση τῆς ἐπιστήμης Ἀναμφίβολα, ἡ ἀόριστη ἐπίκληση τῆς ἀναφορικὰ μὲ τὴ καταλληλότητα καὶ ἀνα- προστασίας τοῦ δημοσίου συμφέροντος, γκαιότητα τῶν τιθέμενων περιορισμῶν. ποὺ ἀποτελεῖ μιὰ ἀόριστη νομικὴ ἔννοια (Παυλόπουλος, Τὸ Δημόσιο Δίκαιο στὸν 6. Ὁ ρόλος τῆς πολιτικῆς ἀστερισμὸ τῆς οἰκονομικῆς κρίσης,, 2014, σελ. 281· Λασκαρίδης, Ἡ Θεωρία τῶν Ἕνας ἀπὸ τοὺς μεγαλύτερους Γάλ- Συμφερόντων ὡς Μέθοδος Ἑρμηνείας τοῦ λους ἀστικολόγους τοῦ 20οῦ αἰῶνα, ὁ Jean Ἐνοχικοῦ Δικαίου, 2020, σελ. 228-229), Carbonnier, χαρακτηρίζει τὴν Πολιτικὴ δὲν μπορεῖ νὰ γίνει δεκτὴ γιὰ τὴν ἐπίλυση σὰν τόν «καπετάνιο» ποὺ ὁδηγεῖ τὸ πλοῖο τῆς περιγραφόμενης σύγκρουσης. Ἀντίθε- τοῦ δικαίου «ποὺ κατασκευάστηκε ἀπὸ τα, ἡ λύση στὸ πρόβλημα θὰ μποροῦσε τὸν νομοθέτη καὶ τὸν ἑκάστοτε νομικὸ πο- νὰ δοθεῖ μόνο μὲ τὴν ἐφαρμογὴ τῆς ἀρχῆς λιτισμό». Τὰ μεταλλικὰ τοιχώματα δύσκα- τῆς ἀναλογικότητας καὶ τῆς ἱεράρχησης μπτα, τὸ τιμόνι καὶ τὰ πηδάλια ὅμως πρέ- τῶν συγκρουόμενων συμφερόντων (δημο- πει νὰ παραμένουν εὔκαμπτα. «Ὁ καλὸς σίων καὶ ἀτομικῶν), ἡ ὁποία θὰ πρέπει ὁ καπετάνιος στὴ φουρτούνα φαίνεται», νὰ ἔχει ὡς γνώμονα τὴν ὀρθότητα ἢ μὴ καὶ ὁ καλὸς πολιτικὸς στὶς ἑκάστοτε τῆς πρόταξης τῆς προστασίας τῆς δημό- κοινωνικὲς προκλήσεις. Οἱ σημερινοί μας σιας ὑγείας ὡς συλλογικοῦ ἀγαθοῦ ἔναντι ἄρχοντες καὶ πολιτικοὶ διάγουν σίγουρα τὴ τῶν λοιπῶν θιγόμενων συμφερόντων. Ἡ μεγαλύτερη μέχρι σήμερα πρόκληση τοῦ στάθμιση αὐτὴ θὰ πρέπει νὰ γίνει ἀπὸ 21ου αἰῶνα. Μιὰ χωρὶς προηγούμενο καὶ τὸν ἴδιο τὸν νομοθέτη, καὶ ὄχι ἀπὸ τὸν μὲ χαρακτηριστικὰ βιολογικοῦ πολέμου δικαστή, ὁ ὁποῖος ὀφείλει νὰ ὁριοθετήσει τὴν ἐπέμβαση στὴν ἰδιωτικὴ σφαῖρα τῶν 81

Ἡ λύση στὸ πρόβλημα θὰ μποροῦσε νὰ δοθεῖ μόνο μὲ τὴν ἐφαρμογὴ τῆς ἀρχῆς τῆς ἀναλογικότητας καὶ τῆς ἱεράρχησης τῶν συγκρουόμενων συμφερόντων (δημοσίων καὶ ἀτομικῶν), ἡ ὁποία θὰ πρέπει νὰ ἔχει ὡς γνώμονα τὴν ὀρθότητα ἢ μὴ τῆς πρόταξης τῆς προστασίας τῆς δημόσιας ὑγείας ὡς συλ- λογικοῦ ἀγαθοῦ ἔναντι τῶν λοιπῶν θιγόμενων συμφερόντων. πανδημία. Μὲ βάση ὅσα προαναφέρθηκαν, κρατικοῦ ἐρείσματος. Μὲ θυρεὸ τὴν προ- καλούμαστε ὅλοι μας ὡς πολῖτες μὲ ἐφαλ- στασίας τῆς δημόσιας ὑγείας, προβαίνουν τήριο τὸ ἄρθρο 120 τοῦ Συντάγματος νὰ σὲ παραβιάσεις ἀτομικῶν καὶ κοινωνικῶν ἀσκήσουμε πολιτικὴ ὡς ἐνεργοὶ πολῖτες. δικαιωμάτων τῶν πολιτῶν, φθάνοντας σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις σὲ ἀκρότητες. Ὁ Εὐάγγελος Παπανοῦτσος ὀρθὰ ἀνα- φέρει ὅτι ἡ «πολιτικὴ εἶναι ἡ τέχνη τοῦ Ἡ ζητούμενη ἰσορροπία θὰ ἐπιτευχθεῖ, ἄρχειν καὶ τοῦ ἄρχεσθαι καὶ γενικὰ ἡ τέχνη μόνο ἐὰν ὁ νομοθέτης λαμβάνει κάθε φορὰ πῶς νὰ μετέχει κανεὶς ἀποτελεσματικὰ στὰ τὰ ἀπολύτως ἀναγκαῖα καὶ κατάλληλα κοινά, στὸν δημόσιο βίο τῆς χώρας, εἴτε σὰν περιοριστικὰ μέτρα, τὰ ὁποῖα πρέπει ἄρχοντας εἴτε σὰν ἀρχόμενος» (Πρακτικὴ νὰ ἔχουν πρόσκαιρο χαρακτῆρα καὶ νὰ Φιλοσοφία, 1988, Πολιτική, σελ. 147-148). μὴν ὁδηγοῦν σὲ πλήρη κατάργηση τῶν Δημόσιος βίος εἶναι αὐτὴ τὴ στιγμὴ ἡ θέση ἀντίστοιχων δικαιωμάτων, ἔστω καὶ προ- ἀπέναντι στὴν πανδημία, καί «τὰ κοινά» σωρινά. Ἀναμφίβολα, ἡ καταλληλότητα τὸ κοινὸ αὐτὸ πρόβλημα ποὺ καλούμαστε καὶ ἡγ ἀποτελεσματικότητα τῶν μέτρων νὰ ἀντιμετωπίσουμε. Διοικητὲς καὶ διοι- πρόληψης τῆς ἐξάπλωσης τῆς πανδημίας κούμενοι ἀσκοῦμε ὀρθὰ πολιτική, ὄχι ὅταν ἀποτελεῖ ἀμιγῶς τεχνικὴ κρίση τῆς ἰα- ἐντείνουμε τὴ σύγκρουση πειθαρχίας καὶ τρικῆς ἐπιστήμης, ὅμως ὁ νομοθέτης ὀφεί- συνείδησης, ἀλλὰ ὅταν καταφέρνουμε τὴν λει νὰ λάβει ἐκεῖνα τὰ μέτρα ποὺ δὲν θὰ ἁρμονική τους συνύπαρξη, αὐτὸ ποὺ οἱ εἰσβάλλουν ἄκριτα στὴν ἰδιωτικὴ ζωὴ τῶν συνταγματολόγοι ὀνομάζουν «πρακτικὴ πολιτῶν καὶ δὲν θὰ ὁδηγοῦν στὴν ἀναί- ἐναρμόνιση ἀτομικῶν δικαιωμάτων». ρεση θεμελιωδῶν ἀτομικῶν δικαιωμάτων. Τὸ βῆμα στοὺς φωτισμένους πολῖτες ποὺ Κατὰ τὴν κρίσιμη περίοδο ἐξάπλωσης ἀσκοῦν πολιτική. Ὅπως ὀρθὰ ἔχει γράψει τοῦ κορωνοϊοῦ COVID-19, οἱ σύγχρονες ὁ Καθηγητὴς Φιλοσοφίας Εὐάγγελος Πα- δημοκρατίες καλοῦνται νὰ ἀντιμετωπί- πανοῦτσος, «τὸ ἔργο τοῦ πολιτικοῦ εἶναι σουν τεράστιες καὶ πρωτοφανεῖς στὰ πα- νὰ ἐναρμονίσει τὰ ἀτομικὰ συμφέροντα γκόσμια χρονικὰ προκλήσεις. Καλοῦνται μεταξύ τους μὲ τὸ συμφέρον τοῦ συνόλου νὰ ἰσορροπήσουν μεταξὺ τῆς προστασίας καὶ νὰ ἱκανοποιήσει τὶς ἀτομικὲς ἀνάγκες τῆς δημόσιας ὑγείας καὶ ἀνθρώπινης ζωῆς μὲ τὰ διατιθέμενα ἀπὸ τὸ σύνολο μέσα». καὶ τῆς ἐξασφάλισης τῆς ἀπρόσκοπτης ἄσκησης τῶν συνταγματικὰ προστατευ- ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Ι. ΛΑΣΚΑΡΙΔΗΣ ομένων ἀτομικῶν δικαιωμάτων τῶν πο- Ἐπισκ. Καθηγητὴς Νομικῆς Σχολῆς λιτῶν. Ὡστόσο, οἱ ἀποφάσεις τῶν κυβερ- νήσεων, ἀκόμη καὶ φιλελεύθερων κρατῶν, Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου βεβιασμένες λόγῳ τοῦ ἀπρόσμενου καὶ LL.M. (Heidelberg), Dr.iur. (Heidelberg) κατεπείγοντος χαρακτῆρα τῆς πανδημίας τοῦ κορωνοϊοῦ, συχνὰ στεροῦνται δημο- τ. μέλος Ἐθνικῆς Ἀρχῆς Ἰατρικῶς Ὑποβοηθούμενης Ἀναπαραγωγῆς 82

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΠΟΘΕΤΗΡΙΟ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ Ἐν μέσῳ θλι- ἀπὸ τὴν Cosmote History TV μὲ τίτλο ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ βερῶν εἰδήσεων «Τὸ Ἅγιον Ὄρος στὴν ψηφιακὴ ἐποχή». ἁλιεύσαμε καὶ Στὰ ντοκυμανταὶρ αὐτὰ περιγράφονται κάποια θετικὴ οἱ τρόποι ψηφιοποιήσεως τοῦ ὑλικοῦ, ἡ ἐξαίρεσι: Ἐδόθη συνεργασία ἐπιστημόνων καὶ τεχνικῶν στὴν δημοσιό- ἀπὸ πολλοὺς κλάδους, ἡ συνεισφορὰ καὶ τητα καὶ εἶναι σύμπραξις τῶν μοναχῶν καὶ ἡ ἐκ μέρους προσβάσιμο τῶν Ἱερῶν Μονῶν παράθεσις καὶ ἔκθεσις μέσῳ τοῦ διαδι- τῶν κειμηλίων γιὰ τὴν διαιώνισί τους στὶς κτύου ἕνα μεγάλο τμῆμα τῆς ἁγιορειτικῆς ἑπόμενες γενεές. «Ἐπὶ περίπου δυόμισι πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς. Τὸ ἔργο ὀνο- χρόνια, αὐτὸ τὸ τελετουργικὸ ἐπαναλαμ- μάζεται «Ἀθωνικὴ Ψηφιακὴ Κιβωτός» βανόταν καθημερινὰ σὲ 12 μονὲς τοῦ Ἁγί- καὶ εὑρίσκεται διαθέσιμο στὸν ἱστότοπο ου Ὄρους (Βατοπεδίου, Παντοκράτορος, https://repository.mountathos.org. Σταυρονικήτα, Καρακάλου, Ἁγίου Παύ- Στὸ ψηφιακὸ αὐτὸ ἀποθετήριο ὑπάρ- λου, Διονυσίου, Σιμωνόπετρας, Ξηροπο- χουν ψηφιοποιημένα - φωτογραφημένα τάμου, Ξενοφῶντος, Δοχειαρίου, Ζωγρά- χειρόγραφα καὶ ἔντυπα βιβλία, φορητὲς φου, Γρηγορίου), οἱ ὁποῖες συμμετεῖχαν, εἰκόνες, ἐκκλησιαστικὰ ἄμφια, λειτουρ- μαζὶ μὲ τὴν Νέα Σκήτη τῆς Μονῆς Ἁγίου γικὰ σκεύη κ.ἄ. πολλά. Ἀντιγράφομε ἀπὸ Παύλου καὶ τὸ Πρωτᾶτο, στὸ ἔργο “Ἀθω- τὸ σχετικὸ ρεπορτὰζ ἐφημερίδος κάποια νικὴ Ψηφιακὴ Κιβωτός”, ποὺ ὑλοποιήθη- σημαντικὰ ἀποσπάσματα: «Ψηφιοποιήθη- κε ἀπὸ τὸν ὅμιλο ΟΤΕ γιὰ λογαριασμὸ καν 4.300 χειρόγραφοι κώδικες, δηλαδὴ τῆς Ἱερᾶς Κοινότητας τοῦ Ἁγίου Ὄρους. χειρόγραφα βιβλία ποὺ χρονολογοῦνται Στόχος τοῦ ἔργου ἦταν ἡ διάσωση, δια- πρὶν ἀπὸ τὴν ἐφεύρεση τῆς τυπογραφί- φύλαξη καὶ προβολὴ τοῦ πολιτιστικοῦ ας, περισσότερα ἀπὸ 1.500 παλαίτυπα, καὶ κειμηλιακοῦ πλούτου τῆς Ἀθωνικῆς τῆς ἐποχῆς τῆς τυπογραφίας καὶ μετά, Πολιτείας, μέσῳ τῆς ψηφιοποίησης καὶ πάνω ἀπὸ 600.000 σελίδες ἐγγράφων τεκμηρίωσης τοῦ ἱστορικοῦ ἀρχείου καὶ ἀπὸ τὸ βυζαντινὸ καὶ μεταβυζαντινὸ τῶν ἔργων τέχνης, καθὼς καὶ ἡ διάθεσή ἀρχεῖο τῶν μονῶν, οὐσιαστικὰ γύρω στὶς τους στὴν παγκόσμια κοινότητα μέσῳ τοῦ 220.000 ἔγγραφα. Ψηφιοποιήθηκαν, ἐπί- Διαδικτύου» (ὅ.π.). σης, 27.000 κειμήλια, μεταξὺ τῶν ὁποίων 7.000 φορητὲς εἰκόνες, βυζαντινὲς καὶ Νὰ ἐπισημάνωμε ὅτι στὸ ἔργο αὐτὸ μεταβυζαντινές, καὶ 20.000 ἀντικείμενα δὲν συμμετεῖχαν, ὅπως ἀνεφέρθη, ὅλα τὰ μεταλλοτεχνίας, ὑφάσματα, κεντητά, Μοναστήρια τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἐπίσης, νομίσματα, λαογραφικὲς συλλογές, λα- δὲν φωτογραφήθησαν - ψηφιοποιήθησαν τρευτικὰ σκεύη, ἀρχιτεκτονικὰ σχέδια. τὰ ἐσωτερικὰ τῶν ναῶν, οἱ τοιχογραφίες Κατεγράφησαν, τέλος, 500 ὧρες ἠχητι- τῶν ναῶν, καθὼς καὶ τὰ ἱερὰ λείψανα, κοῦ ὑλικοῦ ἀπὸ λειτουργίες καὶ ὁμιλίες» τὰ ὁποῖα φυλάσσονται ὡς ἀνεκτίμητοι (Καθημερινὴ 6.12.2020). θησαυροὶ σὲ ὅλα τὰ Μοναστήρια. Πι- Γιὰ τὴν προβολὴ - διαφήμισι αὐτοῦ θανὸν νὰ ἀπερρίφθη ἡ ψηφιοποίησίς τοῦ ἔργου παρήχθησαν δύο ντοκυμανταὶρ των ὡς ἔνδειξις σεβασμοῦ. Ἡ ψηφιοποίησις τῶν κειμηλίων τοῦ 83

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ἁγίου Ὄρους ἔχει ὁπωσδήποτε πολλὰ εἶναι καὶ τὸ μεῖζον ζήτημα γιὰ ὅλα τὰ θετικὰ στοιχεῖα. Προβάλλει ἕναν πολι- ἐκκλησιαστικὰ - βυζαντινὰ μουσεῖα: ἀφ’ τισμό (τέχνες - γράμματα - ζωή) προερ- ἑνὸς διασῴζουν ἀπὸ τὴν φθορὰ τοῦ χρό- χόμενο ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία. νου ἀνεκτιμήτους θησαυρούς, ἀφ’ ἑτέρου Βοηθᾷ, ἰδιαιτέρως, τοὺς ἐρευνητὲς νὰ αὐτοὶ οἱ θησαυροί (γιὰ τὴν προστασία δοῦν στὶς ὀθόνες τους μὲ ἄνεσι κειμήλια καὶ τὴν ἀσφάλειά τους) ἀπομακρύνονται καὶ ἔγγραφα, τὰ ὁποῖα εἶναι ἀπρόσιτα ἀπὸ τὸν φυσικὸ χῶρο, στὸν ὁποῖο ἐγεν- στὸν ἁπλὸ ἐπισκέπτη - προσκυνητὴ τοῦ νήθησαν καὶ τὸν ὁποῖο ὑπηρέτησαν ἐπὶ Ἁγίου Ὄρους. Κάνει, ἐπίσης, κοινὸ κτῆμα αἰῶνες. Ἐνδιαφέρον θὰ εἶχε νὰ ἀκούγα- καὶ τῶν γυναικῶν ὅλον αὐτὸν τὸν θησαυ- με ἐπὶ τοῦ προκειμένου καὶ τὴν γνώμη ρό. Ἡ διαδικτυακὴ πύλη προσφέρεται τῶν Μοναστηριῶν ἐκείνων τὰ ὁποῖα γιὰ σὲ πέντε γλῶσσες, «ἑλληνικά, ἀγγλικά, κάποιους λόγους δὲν συμμετεῖχαν στὴν βουλγαρικά, ρωσικὰ καὶ σερβικά. Εἶναι ψηφιοποίησι τῶν δικῶν τους θησαυρῶν. ἡ πρώτη φορὰ ποὺ ἄνθρωποι ἀπὸ κάθε γωνιὰ τοῦ πλανήτη μποροῦν νὰ θαυμά- Ἡ ψηφιοποίησις τοῦ παρελθόντος σουν τὸν σπάνιο κειμηλιακὸ πλοῦτο τῆς ἐπικρατεῖ σήμερα σὲ ὅλους τοὺς το- Ἀθωνικῆς Πολιτείας, ἀλλὰ καὶ νὰ περι- μεῖς τῆς ἀνθρωπίνης δημιουργίας, καὶ ηγηθοῦν σὲ αὐτὴ μέσα ἀπὸ ὑπηρεσίες τὸ Ἅγιον Ὄρος, ὅπως καὶ ἄλλα ἀρχαῖα εἰκονικῆς περιήγησης» (ὅ.π.). μοναστικὰ κέντρα, δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἀποτελέση τὴν ἐξαίρεσι. Τὸ ζητούμενο Ἡ ψηφιοποίησις τοῦ παρελθόντος ἐπικρατεῖ σήμερα σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς τῆς ἀνθρωπίνης δημιουργίας, καὶ τὸ Ἅγιον Ὄρος, ὅπως καὶ ἄλλα ἀρχαῖα μοναστικὰ κέντρα, δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ἀποτελέση τὴν ἐξαίρεσι. Τὸ ζητούμενο εἶναι ἡ ψηφιοποίησις νὰ μὴ μείνη στὸ ἐπίπεδο μόνον τῆς φιλοτεχνίας - καλλιτεχνίας, ἀλλὰ νὰ εἰσχωρήση καὶ τὸ πεδίο τῆς μυσταγωγίας· νὰ γίνη ἀφορμὴ καὶ μέσον προσευχῆς καὶ συνεποῦς χριστιανικῆς ζωῆς τῶν θεατῶν καὶ θαυμαστῶν τοῦ ἁγιορειτικοῦ πολιτισμοῦ. Τότε θὰ ἔχει ἀποκτήσει καὶ πνευματικὸ νόημα ὅλο τὸ ἀξιέπαινο ἐγχείρημα. Τὸ ἀρνητικὸ στοιχεῖο εἶναι ὅτι τὰ εἶναι ἡ ψηφιοποίησις νὰ μὴ μείνη στὸ κειμήλια αὐτὰ αὐτονομοῦνται ἀπὸ τὸν ἐπίπεδο μόνον τῆς φιλοτεχνίας - καλλι- χῶρο τους καὶ ἀπὸ τὴν κοινότητα ζωῆς τεχνίας, ἀλλὰ νὰ εἰσχωρήση καὶ τὸ πεδίο ἡ ὁποία τὰ ἐδημιούργησε, καὶ ἐκτίθενται τῆς μυσταγωγίας· νὰ γίνη ἀφορμὴ καὶ ἀνεξάρτητα αὐτῆς. Πῶς μπορεῖ ἕνας θε- μέσον προσευχῆς καὶ συνεποῦς χριστια- ατὴς νὰ αἰσθανθῇ τὸν χρόνο, τὸν κόπο νικῆς ζωῆς τῶν θεατῶν καὶ θαυμαστῶν καὶ τὴν προσευχὴ τοῦ δημιουργοῦ μιᾶς τοῦ ἁγιορειτικοῦ πολιτισμοῦ. Τότε θὰ εἰκόνος, τοῦ ἀντιγραφέως ἑνὸς χειρογρά- ἔχει ἀποκτήσει καὶ πνευματικὸ νόημα φου Εὐαγγελίου, τοῦ διακοσμητοῦ ἑνὸς ὅλο τὸ ἀξιέπαινο ἐγχείρημα. χειροποιήτου κεντήματος, ἀμφίου, κα- λύμματος τῆς ἁγίας τραπέζης κ.λπ.; Αὐτὸ Ι. Κ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ 84

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 Κριτικὴ ματιά Ὁ... «ἄγνωστος» λόγος τοῦ Γιατί εἶμαι χριστιανὸς δὲν εἶναι Ἀντώνης Σαμαράκης παρὰ ὁ πρωτοπόρος λόγος τοῦ χριστιανικοῦ ἔργου τὴ δεκαετία τοῦ 1940, ποὺ ἠχεῖ σήμερα Λίγους μόλις μῆνες μετὰ τὴν πανηγυρικὴ ἐξίσου καινοτόμος καὶ συναρπαστικὸς ὅπως κυκλοφορία ἀπὸ τὶς Ἐκδόσεις «Ψυχογιός» τότε, ὑπὸ τὴν προϋπόθεση βεβαίως ὅτι θά... στὰ τέλη τοῦ 2020 τῶν Ἁπάντων τοῦ Ἀντώ- καταδεχθεῖ κανεὶς νὰ τὸν ἀκούσει; Χρειάζε- νη Σαμαράκη, μιᾶς δίτομης συλλογῆς στὴν ται, λοιπόν, νὰ ἀνακαλύψουμε ξανὰ σήμερα ὁποία, ὅπως διαφημιζόταν, «περιλαμβάνο- τὴν Ἀμερική; Ἴσως καὶ νὰ χρειάζεται. Καὶ νται ὅλα τὰ μυθιστορήματα, τὰ διηγήματα καὶ πάντως, χρειάζεται νὰ βοηθήσουμε ἄλλους τὰ ποιήματά του, ξεκινώντας ἀπὸ τό “Σῆμα νὰ τὴν ἀνακαλύψουν. Κινδύνου”, ποὺ κυκλοφόρησε τὸ 1954», πανηγυρίσθηκε ἰδιαίτερα ἡ ἔκδοση ἀπὸ τὸν Πίσω ἀπὸ τὰ φῶτα τοῦ θεάματος ἴδιο ἐκδοτικὸ οἶκο ἑνὸς χαμένου ὣς σήμερα βιβλίου, ποὺ ὁ Σαμαράκης ἔγραψε τὸ 1947, Ἡ κοινὴ γνώμη μοιάζει νὰ ἔχει συγκλονι- σὲ ἡλικία 28 ἐτῶν, μὲ τὸν τίτλο: Γιατί εἶμαι σθεῖ ἀπὸ τὶς καταιγιστικὲς ἀποκαλύψεις ποὺ χριστιανός. Στὴν εἰσαγωγή, ὁ Σεβασμιώτατος φέρουν στὸ φῶς ὅλη τὴ βρωμιὰ τοῦ χώρου μητροπολίτης Μεσογαίας καὶ Λαυρεωτικῆς τοῦ ἀθλητισμοῦ καὶ τοῦ θεάματος. Ἀκόμη κ. Νικόλαος γράφει χαρακτηριστικά: «Δὲν καὶ γιὰ ἀνθρώπους καχύποπτους ἢ καὶ ὑπο- γνωρίζω ἂν ἔχει κυκλοφορήσει ζωντανότερο ψιασμένους, οἱ λεπτομέρειες ποὺ ἔρχονται κείμενο ποὺ νὰ περιγράφει πῶς ἕνας κο- στὸ φῶς εἶναι ἀληθινὰ ἀνατριχιαστικές. Οἱ σμικὸς χριστιανὸς ζεῖ τὴν πίστη του». Καὶ ὁ ἀποκαλύψεις ἔχουν συνταράξει ἰδιαίτερα τὸν ἐπιμελητὴς τῆς ἐκδόσεως Θανάσης Θ. Νιάρ- χῶρο τοῦ θεάτρου. Καὶ εὔλογα διερωτᾶται χος σημειώνει πανηγυρικὰ ὅτι ὁ Σαμαράκης κανείς: Τί λοιπόν; θὰ ἐπιστρέψουμε στὴν «δείχνει ὄχι ἁπλῶς νὰ ἀνασύρει, ἀλλὰ σχεδὸν ἐποχὴ ποὺ τὸ θέατρο θεωρεῖτο ἐκ προοιμίου νὰ ἐγκαθιδρύει ἐξ ὑπαρχῆς τὴ χριστιανικὴ συνυφασμένο μὲ ὅ,τι τὸ ἁμαρτωλὸ καὶ ἀνήθι- παρακαταθήκη εἴκοσι αἰώνων». Καὶ διε- κο; Ὄχι, μὴ γένοιτο. Ἀλλὰ πρέπει ἐπιτέλους ρωτᾶται κανείς: Χρειάζεται σήμερα νά... ἀνα- νὰ ἀπαλλαγοῦμε ἀπὸ τὴν πλάνη ποὺ μᾶς καλύψουμε ἐκ νέου τὴν Ἀμερική; Χρειάζεται ἔκανε νὰ θεωροῦμε πὼς ὅ,τι φωτιζόταν ἀπὸ νὰ θυμηθοῦμε ὅτι ὁ Σαμαράκης ἀνδρώθηκε τοὺς προβολεῖς τῆς βιομηχανίας τοῦ θεάματος μέσα στὸ χριστιανικὸ ἔργο, ὅπως τόσοι καὶ ἦταν αὐτοδίκαια κάτι τὸ εὐγενὲς καὶ ὑψηλό. τόσοι ἄλλοι, ἄσχετα ἂν μετὰ ἐπέλεξαν νὰ Νὰ ἀπαλλαγοῦμε ἀπὸ τὴν πλάνη ποὺ ἔκανε προωθήσουν τὴν ὅποια καριέρα τους ἔξω ἢ νέα παιδιὰ νὰ πετοῦν ὑμνωτισμένα σὰν τὰ καὶ μακριὰ ἀπὸ αὐτό; Χρειάζεται νὰ θυμί- ἔντομα ἐκεῖ ὅπου ἔπεφταν τὰ ἐκτυφλωτικὰ σουμε ὅτι τὰ πρῶτά του λογοτεχνικὰ ἔργα, φῶτα τοῦ θεάματος· ἐκεῖ ὅπου, ὅμως, σκο- ποιήματα καὶ διηγήματα, ὁ Σαμαράκης τὰ τεινοὶ μηχανισμοὶ καὶ σκοτεινοὶ ἄνθρωποι δημοσίευσε, εἴτε μὲ τὸ πραγματικό του ὄνομα ἄλεθαν ἀνθρώπινες ψυχές... εἴτε μὲ τὰ ψευδώνυμα «Ἰωσὴφ Κυπριανός» καί «Nemo», ἀπὸ τὶς στῆλες τῶν Ἀκτίνων, Ἡ ἐλευθερία τῆς Τέχνης πολὺ πρὶν τὰ πρῶτα κείμενα ποὺ περιλαμ- βάνονται στά... «Ἅπαντά» του; Χρειάζεται Ὀργισμένες ἀντιδράσεις καὶ ζωηρὲς συζη- νά... ἀνακαλύψουμε ὅτι ὁ διαφημιζόμενος ὡς τήσεις προκάλεσε ἡ ἐπιλογὴ γιὰ συμμετοχὴ τόσο «ζωντανός» καὶ τόσο «νέος» χριστιανικὸς τῆς Κύπρου στὸν προσεχῆ 65ο διαγωνισμὸ 85

τραγουδιοῦ τῆς Eurovision, ποὺ θὰ πραγ- Λεηλασία τοῦ ἑλληνικοῦ ματοποιηθεῖ στὸ Ρότερνταμ τῆς Ὁλλανδίας μνημείου στὴ Λιέγη τὸν Μάιο, μὲ τραγούδι ποὺ ἔχει τὸν τίτλο “El Diablo” (= Ὁ Διάβολος). Στὸ ρεφραὶν τοῦ Ποιὸς εἶπε ὅτι ἡ μόδα τῶν βανδαλισμοῦ ἐπίμαχου τραγουδιοῦ ἀκούγονται τὰ λόγια: ἀποτελεῖ ἑλληνική «πατέντα»; Ἕνα πρωτο- «Ἐρωτεύθηκα, ἐρωτεύθηκα, ἔδωσα τὴν καρδιά φανὲς παράδειγμα βανδαλισμοῦ μᾶς ἔρχεται μου στὸν διάβολο», ἐνῷ τὸ τραγούδι κλείνει ἀπὸ τὴ μακρινὴ Λιέγη τοῦ Βελγίου, ὅπου ἄγνω- μὲ τὰ λόγια: «Ἀγαπῶ τὸν διάβολο». Ἐν μέσῳ στοι βανδάλισαν τὸν Ἰανουάριο τὸ ἑλληνικὸ θυελλωδῶν ἀντιδράσεων, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς μνημεῖο, ἕνα ἀπὸ τὰ ἑπτὰ μνημεῖα ποὺ εἶχαν Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου παρενέβη μὲ μιὰ με- ἀνεγερθεῖ πρὸς τιμὴν τῶν θυμάτων τοῦ Α΄ Πα- τρημένη καὶ ἰσορροπημένη ἀνακοίνωση, στὴν γκοσμίου Πολέμου στὴ βελγικὴ αὐτὴ πόλη, ποὺ ὁποία τονίζει ὅτι, ὅποιες ἐπεξηγήσεις καὶ ἂν ἐπλήγη πρώτη καὶ ἴσως περισσότερο ἀπὸ κάθε γίνουν καὶ ὅποιες ἑρμηνευτικὲς προσεγγίσεις ἄλλη κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Μεγάλου Πολέμου. καὶ ἂν υἱοθετηθοῦν, οἱ στίχοι τοῦ τραγουδιοῦ Συγκεκριμένα, οἱ ἄγνωστοι δράστες ἀφαίρεσαν «δὲν στέλνουν τὰ καταλληλότερα μηνύματα ἀπὸ τὸ μνημεῖο ὄχι μία καὶ δύο, ἀλλὰ καὶ τὶς ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ σταλοῦν ἀπὸ μιὰ ἡμικατε- 114 ρέπλικες ἀρχαίων ἀθηναϊκῶν κρανῶν ποὺ χόμενη πατρίδα ποὺ ἀγωνίζεται γιὰ τὴν ἀπε- κοσμοῦσαν τὸ μνημεῖο, παραπέμποντας στὰ λευθέρωση καὶ τὴν ἀποτροπὴ τῆς πλήρους 114 ἄρθρα τοῦ Συντάγματος. Σημειωτέον ὅτι ὑποδούλωσής της», καὶ μάλιστα τὴ χρονιὰ ἡ κάθε ρέπλικα ζύγιζε 15 κιλά! Ἂς θυμηθοῦμε ποὺ τιμᾶμε τὴν ἐπέτειο τῶν 200 χρόνων ἀπὸ ἐδῶ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ συμβολὴ στὴ συμμαχικὴ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, νίκη στὸν Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δὲν ἦταν κα- ἀκούστηκαν φωνὲς ὑπὲρ τῆς «ἐλευθερίας τῆς θόλου εὐκαταφρόνητη. Εἶναι χαρακτηριστικὸ Τέχνης». Εὔλογα ὅμως διερωτᾶται κανείς: Ὣς ὅτι πολὺ ἀργότερα ὁ διατελέσας Ἀνώτατος πότε θὰ νομιμοποιοῦμε κάθε κατήφορο ἐν Στρατιωτικὸς Διοικητὴς Κρήτης κατὰ τὴ γερ- ὀνόματι τῆς... ἐλευθερίας τῆς τέχνης; Ἐδῶ μανικὴ Κατοχὴ στρατηγὸς Φρῆντριχ Βίλχελμ στὴν Ἑλλάδα, μάλιστα, τὰ ἀπίστευτα γεγο- Μύλλερ, ἀπολογούμενος στὶς 30 Νοεμβρίου νότα ποὺ εἶδαν ἐντελῶς πρόσφατα τὸ φῶς 1946 ἐνώπιον τοῦ Εἰδικοῦ Στρατοδοκείου τῆς δημοσιότητας καὶ μᾶς συγκλόνισαν θὰ Ἐγκληματιῶν Πολέμου στὴν Ἀθήνα, ξεκίνησε ἔπρεπε νὰ μᾶς ἔχουν προβληματίσει περισσό- μὲ τὴν παρατήρηση ὅτι στὴ Γερμανία ὁ πόλε- τερο. Ὁ ἄνθρωπος ποὺ πρωταγωνίστησε στὴν μος μὲ τὴν Ἑλλάδα ἦταν ἀνεπιθύμητος, καὶ ἐπικαιρότητα μὲ τὶς ἀκατονόμαστες πράξεις οἱ Γερμανοὶ δὲν ἔτρεφαν ἀρνητικὰ συναισθή- ποὺ τοῦ ἀποδίδονται καὶ βρίσκεται ἤδη προ- ματα γιὰ τὴν Ἑλλάδα, προσέθεσε δὲ τὸ ἑξῆς φυλακισμένος δήλωνε ἀνοικτὰ πρὶν ἀπὸ δύο ἐκπληκτικό: «Οἱ Γερμανοὶ εἶχαν ξεχάσει ὅτι χρόνια: «Ἔχω πολλὰ σκοτάδια, καὶ εὐτυχῶς στὸν Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ἡ Ἑλλάδα εἶχε πο- τὸ θέατρο μοῦ δίνει τὴ δυνατότητα νὰ φτιάξω λεμήσει ἐναντίον μας, καὶ ὅτι ἡ ἧττά μας τότε φῶς ἀπὸ τὰ σκοτάδια μου. Δὲν βγαίνει φῶς ὀφειλόταν στὸ γεγονὸς ὅτι ἡττηθήκαμε στὴ ἀπὸ τὸ φῶς»(!). Ὅλα αὐτὰ θὰ ἔπρεπε, ἂν μή Μακεδονία»! Ἐνώπιον τοῦ μνημείου στὴ Λιέγη τι ἄλλο, νὰ μᾶς ἔχουν τοὐλάχιστον ὑποψιάσει προγραμματιζόταν νὰ γίνουν φέτος τιμητικὲς ὅτι, ὅταν νομιμοποιοῦμε τὴ διαστροφὴ στὴν ἐκδηλώσεις μὲ τὴν εὐκαιρία τοῦ ἑορτασμοῦ τέχνη ἐν ὀνόματι τῆς ὅποιας «ἐλευθερίας», τῆς ἐπετείου τῶν 200 ἐτῶν ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ πρέπει νὰ εἴμαστε προετοιμασμένοι νὰ δοῦμε Ἐπανάσταση, ὅμως τώρα πιὰ τὸ μνημεῖο πολὺ τὴ διαστροφὴ νὰ περνάει καὶ στὴ ζωή. Καὶ ἁπλᾶ... δὲν ὑφίσταται πλέον... τότε, ἀσφαλῶς, θὰ νιώσουμε ὅτι πέφτουμε ἀπὸ τὰ σύννεφα, θὰ σοκαριστοῦμε, θὰ διαρ- Τὸ θαυματουργὸ μαντζοῦνι ρήξουμε τὰ ἱμάτιά μας, θὰ καταδικάσουμε. Θὰ μποῦμε ὅμως, ἆραγε, στὴ διαδικασία νὰ Ἐν μέσῳ δραματικῆς ἔκρηξης τῆς πανδη- σκεφθοῦμε ὅτι ἴσως ἐμεῖς οἱ ἴδιοι νὰ ἀνοίξαμε μίας, στὴ μακρινὴ Σρὶ Λάνκα χιλιάδες ἀνθρώ- τὸν ἀσκὸ τοῦ Αἰόλου; πων συνέρρευσαν σὲ ἕνα χωριὸ τῆς χώρας, 86

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2021 | 786 ὅπου ὁ προβαλλόμενος ὡς «ἅγιος» Νταμίκα περίπου τὸ 1/3 τῶν παραγομένων δόσεων, τὴ Μπαντάρα διαφήμιζε ὅτι εἶχε παρασκευάσει στιγμὴ ποὺ ὁ πληθυσμός τους δὲν ἀντιστοι- ἕνα θαυματουργὸ φάρμακο γιὰ τὸν φονικὸ χεῖ παρὰ στὸ 1/10 τοῦ παγκόσμιου πληθυ- ἰό, τὴ συνταγὴ τοῦ ὁποίου εἶχε κατὰ δήλωσή σμοῦ. Ἡ Ὀργάνωση ONE Campaign γιὰ τὴν του λάβει ἀπὸ τὴν ἴδια τή... θεὰ Κάλι. Ἐπὶ ἀντιμετώπιση τῆς φτώχειας ὑπολογίζει ὅτι οἱ μεγάλο χρονικὸ διάστημα τὰ ΜΜΕ τῆς χώ- ΗΠΑ, ἡ ΕΕ, ἡ Μ. Βρετανία, ἡ Αὐστραλία, ὁ ρας προσέφεραν βῆμα στὸν Μπαντάρα, μὲ τὸ Καναδᾶς καὶ ἡ Ἰαπωνία ἔχουν ἐξασφαλίσει θαυματουργό του «φάρμακο» νὰ ἐγκρίνεται ὡς περισσότερες ἀπὸ 3 δισεκατομμύρια δόσεις, συμπλήρωμα διατροφῆς ἀπὸ τὴν ἐπίσημη Μο- πάνω ἀπὸ ἕνα δισεκατομμύριο περισσότερες νάδα Γηγενοῦς Ἰατρικῆς τῆς χώρας. Οἱ ἀρχὲς ἀπ’ ὅ,τι θὰ χρειαζόταν, γιὰ νὰ ἐμβολιασθοῦν οἱ ὑπολογίζουν ὅτι μέσα στὸ Δεκέμβριο, μέσα 2,06 δισεκατομμύρια πολῖτές τους μὲ δύο δό- σὲ τέσσερις μόλις ἡμέρες, 15.000 ἄνθρωποι σεις. Ὅπως σχολίασε δηκτικὰ ὁ Πρόεδρος τῆς κτύπησαν τὴν πόρτα τοῦ Μπαντάρα, γιὰ νὰ Σερβίας Ἀλεξὰντρ Βούτσις, ἐπικρίνοντας τὰ προμηθευθοῦν τὸ θαυματουγὸ φάρμακο, τὸ πλούσια κράτη, «εἶναι σὰν νὰ σκοπεύουν νὰ ὁποῖο κοστολογεῖτο στὰ 13 $ τὸ μπουκαλάκι. ἐμβολιάσουν ὅλες τὶς γάτες καὶ τοὺς σκύλους Ἀνάμεσά τους καὶ ὁ ὑπουργὸς Ἀνάπτυξης τους». Τὸ αἴτημα γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῆς Γυναικῶν καὶ Παιδιῶν Πιγιὰν Νισχάνθα ντὲ παγκόσμιας ἀδικίας εἶναι τοὐλάχιστον ἐξίσου Σίλβα, ὁποῖος ἤπιε δημοσίως τὸ μαγικό «φίλ- σημαντικὸ μὲ τὸ αἴτημα γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τρο», ὑποστηρίζοντας τὰ ὀφέλη του. Ὁποία τῆς παγκόσμιας πανδημίας. Ὅπως τόνισε ὁ ἔκπληξη, λίγες μέρες μετὰ ἀνακοινώθηκε ὅτι Γερμανὸς Πρόεδρος Φράνκ-Βάλτερ Στάινμαιερ, βρέθηκε θετικὸς στὸν κορωνοϊὸ καὶ εἰσήχθη «εἶναι θέμα ἀνθρωπιᾶς· εἶναι θέμα τῶν δικῶν σὲ νοσοκομεῖο γιὰ νοσηλεία. Τώρα ἡ κυβέρ- μας ἀρχῶν, βάσει τῶν ὁποίων κρινόμαστε». νηση παλεύει νὰ πάρει ἀποστάσεις, μὲ τὴν ὑπουργὸ Ἐνημέρωσης νὰ δηλώνει ὅτι «ἂν καὶ Αὐξημένη φτώχεια τὸ πῆραν κάποιοι βουλευτές, ἡ κυβέρνηση λόγῳ τῆς πανδημίας δὲν τὸ ὑποστηρίζει». Εἶναι εὐτύχημα ὅτι στὸν δυτικὸ κόσμο, χάρη πρωτίστως στὴ χριστιανικὴ Ἡ πανδημία τοῦ κορωνοϊοῦ ἀποτελεῖ διδασκαλία, ἡ δεισιδαιμονία καὶ ὁ σκοταδισμὸς βεβαίως μιὰ ἄνευ προηγουμένου πρόκληση ἔχουν μπεῖ στὸ περιθώριο. Εἶναι ἀπίστευτο γιὰ τὶς ὑγειονομικὲς ὑπηρεσίες, παράλληλα ὅμως, ἀκόμη καὶ σήμερα, ἀκόμη καὶ στὸν δυ- ὅμως ἀποτελεῖ καὶ μιὰ «βόμβα» στὰ θεμέλια τικὸ κόσμο, πόσα ἔντυπα περιλαμβάνουν στὴν τῆς κοινωνίας, καθὼς ὄχι ἁπλῶς ἀναδεικνύει, ὕλη τους σελίδες μέ... ἀστρολογικὲς προβλέ- ἀλλὰ καὶ ἀναμένεται νὰ ἐπιτείνει σὲ ἐκρη- ψεις – ἐνῷ τὴν ἴδια στιγμὴ περιφρονοῦν τὸν κτικὸ βαθμὸ τὰ ἤδη χρονίζοντα προβλήματα χριστιανισμὸ ὡς... ἀναχρονιστικό... κοινωνικῶν ἀνισοτήτων. Παγκοσμίως, ὁ κο- ρωνοϊὸς ἀναμένεται νὰ ὁδηγήσει σὲ ἀκραία Ἡ ἐπιδημία τῆς ἀνισότητας φτώχεια μέχρι καὶ 150 ἑκατομμύρια ἀνθρώ- πους μέχρι τὰ τέλη τοῦ 2021, μὲ τὸ 82% ἐξ Τὸ ἐμβόλιο, στὸ ὁποῖο ἔχουν ἐπενδυθεῖ αὐτῶν νὰ ζεῖ σὲ χῶρες μεσαίου εἰσοδήματος τόσες καὶ τόσες ἐλπίδες γιὰ τὴν ἀντιμετώπι- καὶ σὲ ἀστικὲς περιοχές, ὅπου ἡ ἀπώλεια θέ- ση τῆς φονικῆς πανδημίας, ἔχει γίνει τὸ νέο σεων ἐργασίας ὑπολογίζεται ὅτι θὰ προσλάβει πεδίο στὸ ὁποῖο ἀναδεικνύονται ἀνάγλυφα ἐκρηκτικὲς διαστάσεις. Στὴν Ἑλλάδα, ποὺ ἡ οἱ τεράστιες ἀνισότητες ποὺ ὑπάρχουν ἀνὰ δοκιμασία τῆς πανδημίας τὴ βρῆκε ἤδη γονα- τὸν κόσμο. Εἶναι χαρακτηριστικὸ αὐτὸ ποὺ τισμένη ἀπὸ μιὰ δεκαετῆ οἰκονομικὴ κρίση, τόνισε πρόσφατα ὁ Γ.Γ. τοῦ ΟΗΕ Ἀντόνιο πραγματικὰ δυσκολευόμαστε νὰ συλλάβουμε Γκουτιέρες, ὅτι 10 χῶρες εἶχαν ἀπορροφήσει τὸ τὸ τὸ μέγεθος τοῦ προβλήματος. Δὲν ξέρου- 75% τῶν ἐμβολίων παγκοσμίως, τὴ στιγμὴ ποὺ με, ἀσφαλῶς, ἂν τὸ πρόγραμμα ἐμβολιασμοῦ 130 χῶρες δὲν εἶχαν λάβει καμμία ἀπολύτως θὰ ἀποτελέσει τὸ ἀντίδοτο στὴν ὑγειονομικὴ δόση. Μόνο οἱ ΗΠΑ καὶ ΕΕ ἔχουν ἐξασφαλίσει κρίση. Ἀλλὰ δὲν πρέπει νὰ παραλείψουμε νὰ 87

ἀναζητήσουμε, καὶ δὴ ἐγκαίρως, τὸ ἀντίδοτο τελευταῖο εἶναι ποὺ περισσότερο μᾶς λείπει καὶ στὴν κοινωνικὴ κρίση ποὺ ξημερώνει. στὶς τρικυμίες τῆς ἐποχῆς μας: ἡ πυξίδα. Ἐργασία: Τρικυμία ἐν ὄψει! Ἡ Ἑλλάδα ἐκμπέμπει SOS Ἡ ἐν ἐξελίξει πανδημία δὲν ἔχει ἀλλάξει Τὰ ἐπίσημα στοιχεῖα τοῦ ΟΗΕ ποὺ δό- μόνο τὴν καθημερινότητα καὶ πολλὲς ἀπὸ τὶς θηκαν σὲ δημοσιότητα γιὰ ὅλες τὶς χῶρες συνήθειές μας. Δραματικὲς εἶναι οἱ ἀλλαγὲς τοῦ κόσμου καὶ τὸν συνολικὸ πληθυσμὸ τοῦ ποὺ προμηνύονται καὶ στὸν χῶρο τῆς ἐργασί- πλανήτη ἐπιβεβαιώνουν μὲ τραγικὸ τρόπο ας. Πρὸς τὸ παρόν, τὸ πιὸ ὁρατὸ σύμπτωμα αὐτοὺς ποὺ ἐκτιμοῦν ὅτι τὸ δημογραφικὸ τῶν ἀλλαγῶν ποὺ ἔρχονται εἶναι μιὰ ὅλο καὶ πρόβλημα εἶναι τὸ ὑπ’ ἀριθμὸν ἕνα πρόβλημα περισσότερο αἰσθητὴ στροφὴ πρὸς τὴν τηλερ- τῆς σύγχρονης Ἑλλάδας. Σύμφωνα μὲ αὐτὰ γασία. Οἱ ἐκτιμήσεις ὅμως γιὰ τὸ μέλλον μᾶς τὰ στοιχεῖα, ὁ πληθυσμὸς τῆς Ἑλλάδας κα- προετοιμάζουν γιὰ ἀληθινὰ δραματικὲς ἀλλα- τέγραψε ἐντὸς τοῦ 2020 σοβαρὴ μείωση σὲ γές. Στὴν πρόσφατη συζήτηση τοῦ Παγκόσμι- ποσοστὸ 0,48%. Τὸ ποσοστὸ αὐτὸ σὲ πραγ- ου Οἰκονομικοῦ Φόρουμ μὲ θέμα “Skilling the ματικὰ νούμερα ἀντιστοιχεῖ σὲ 50.401 λιγώ- Global Workforce”, ὁ Alain Dehaze, Διευθύνων τερους Ἕλληνες, ποὺ σημαίνει ὅτι μέσα σὲ Σύμβουλος τοῦ Ὁμίλου Adecco, εἶπε μεταξὺ ἕνα ἔτος χάθηκε γιὰ τὴν Ἑλλάδα μία πόλη ἄλλων τὰ ἑξῆς, ἀσφαλῶς ὄχι χωρὶς κάποια μὲ τὸν πληθυσμὸ τῆς Λαμίας. Ἤ, διαφορε- δόση ὑπερβολῆς, ἀλλὰ πάντως ἐνδεικτικὰ τῶν τικά, ὁ πληθυσμὸς τῆς χώρας μας μειωνόταν ἀλλαγῶν ποὺ μᾶς περιμένουν: α) τὸ 40% τῶν κατὰ 4.200 κάθε μῆνα, κατὰ 138 κάθε μέρα ἢ δεξιοτήτων παύουν νὰ εἶναι ἐπίκαιρες κάθε κατὰ περίπου 6 ἀνθρώπους κάθε ὥρα. Καὶ 3-4 χρόνια, καί, β) τὸ 85% τῶν ἀντικειμένων μάλιστα, σύμφωνα μὲ τὰ στοιχεῖα τοῦ ΟΗΕ, ἐργασίας ποὺ θὰ ὑπάρχουν τὸ 2030... δὲν ἡ Ἑλλάδα καταγράφει μείωση στὸν πληθυσμό ἔχουν ἀκόμη ἐπινοηθεῖ(!). Φαίνεται πώς, καὶ της γιὰ δέκατη συνεχῆ χρονιά, μὲ τὴ μείωση στὸν τομέα τῆς ἐργασίας, μᾶς περιμένει στὸ ἀπὸ τὸ 2010 μέχρι τὸ 2020 νὰ ἀγγίζει τὸ μισὸ ἐγγὺς μέλλον ἀληθινὴ τρικυμία. Ὁ ἄνθρωπος ἑκατομμύριο (464.583) καὶ τὸν μέσο ὅρο ἡλι- τῆς ἐποχῆς μας καλεῖται νὰ κάνει ὅ,τι ὁ καλὸς κίας να σκαρφαλώνει στὰ 45,6 ἔτη. Μὲ αὐτὰ κυβερνήτης, ὅταν τὸ πλοῖό του πέσει σὲ τρι- τὰ δεδομένα, γίνεται εὔκολα ἀντιληπτὸ ὅτι κυμία: νὰ ἔχει τὸν νοῦ του στὰ κύματα, νὰ ἔχουμε μπροστά μας ἕνα ἐκρηκτικὸ πρόβλη- κρατάει γερὰ τὸ πηδάλιο, παράλληλα ὅμως νὰ μα, τὸ ὁποῖο –ἐπιτέλους– δὲν ἐπιτρέπεται νὰ ἔχει καὶ τὸ βλέμμα του στὴν πυξίδα. Αὐτὸ τὸ κάνουμε ὅτι δὲν τὸ βλέπουμε. Ἡ ἀνανέωση τῆς συνδρομῆς μπορεῖ νὰ γίνει μὲ τοὺς ἑξῆς τρόπους: Γιὰ συνδρομὴ Ἐσωτερικοῦ δ) Στὰ Βιβλιοπωλεῖα «ΖΩΗ» καὶ συνεργαζόμενα α) Μὲ κατάθεση στὴν τράπεζα Eurobank, στὸν βιβλιοπωλεῖα. λογαριασμὸ ποὺ διατηρεῖ ἡ Χριστιανικὴ Ἕνωσις ε) Σὲ κατὰ τόπους συνεργάτες καὶ ἀντιπροσώ- Ἀκτίνων ὑπ’ ἀριθμ.: 0026-0201-94-0100366081 πους, οἱ ὁποῖοι καὶ θὰ κόβουν σχετικὲς ἀπο- (ΙΒΑΝ: GR 1102602010000940100366081). Νὰ δείξεις. ζητᾶτε νὰ σημειώνεται ρητῶς τὸ ὀνοματεπώ- νυμό σας στὴν Αἰτιολογία. Γιὰ συνδρομὴ Ἐξωτερικοῦ β) Στὰ ΕΛΤΑ μὲ ταχυδρομικὴ ἐπιταγὴ στὴ διεύθυν- ση τοῦ περιοδικοῦ (Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα). Παρακαλοῦμε μὴν ἀποστέλλετε ἐπιταγές, γιατὶ ἀδυ- Προβλέπεται ἐπιβάρυνση μὲ ταχυδρομικὰ τέλη. νατοῦμε νὰ τὶς εἰσπράξουμε. Ἡ συνδρομὴ μπορεῖ γ) Στὰ ΕΛΤΑ μὲ ἔντυπο ταχυπληρωμῆς ποὺ συ- νὰ κατατεθεῖ μὲ τραπεζικὸ ἔμβασμα. Τὰ στοιχεῖα ναποστέλλεται μὲ τὸ τελευταῖο τεῦχος κάθε ποὺ θὰ χρειαστεῖτε εἶναι: χρονιᾶς γιὰ ὅσους ἔχουν ὀφειλή. Σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση δὲν προβλέπεται ἐπι- – ΙΒΑΝ: GR1102602010000940100366081 βάρυνση μὲ ταχυδρομικὰ τέλη. – BIC/Swift Code: ERBKGRAA 88