ΕΦΗΜΕΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καὶ Ὑμηττοῦ Δανιήλ, Ἡ ἀσθένεια ὑπὸ τὸ φῶς τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Συμβολὴ εἰς τὴν ἀντιμετώπισιν τῆς πανδημίας, Καισαριανή: Ἱ.Μ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καὶ Ὑμηττοῦ 2021, 96σ. Ἡ πανδημία ἐπανέφερε μέ ἀκόμη πιό ἐπιτακτικό, ἄμεσο καί καθολικό τρόπο τό πρόβλημα τῆς ἀσθένειας καί κατ᾽ ἐπέκταση τοῦ θανάτου. Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ προσεγγίζει τό προκείμενο ζήτημα ὑπό τό φῶς τῆς Ἁγίας Γραφῆς, παρουσιάζοντας τίς διάφορες βιβλικές αἰτιολογίες τῆς ἀσθένειας, τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖον τίς ὑπέμειναν οἱ κάμνοντες καί τή θεραπεία τους, ὑπο- γραμμίζοντας ὅτι ἡ ἰατρική ἐπιστήμη εἶναι ἐπίσης ἕνα ἀπό τά δῶρα τοῦ Θεοῦ στούς ἀνθρώπους. Δημήτριος Ἀντ. Κουντουράκης, Παπίκιον Ὄρος καὶ Ἰβηρικὴ ἀριστοκρατία τοῦ Βυζαντίου. Ἡ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, ἡ Μαρία ἡ Ἀλανὴ καὶ ὁ Γρηγόριος Πα- κουριανός, Κομοτηνή: Ἱ.Μ. Μαρωνείας καὶ Κομοτηνῆς 2021, 552σ. Τό Παπίκιον Ὄρος, τό «Ἱερόν Ὄρος τῆς Ροδόπης», ἦταν ἕνα ἀπό τά σημαντικό- τερα μοναστικά κέντρα τοῦ Βυζαντίου ἀπό τόν 11ο μέχρι τόν 14ο αἰ. Γραπτές πηγές καί εὑρήματα πού ἔφερε στό φῶς ἡ ἀρχαιολογική ἔρευνα ἐπιβεβαιώνουν τή σημασία του καί τήν πλούσια παιδευτική δραστηριότητα, πού ἐκδηλώθηκε στίς μονές του. Ἡ μελέτη τοῦ Δημ. Ἀ. Κουντουράκη ἐπιχειρεῖ νά ἀνασυνθέσει τήν ἱστορία τῆς περιοχῆς, μέ ἔμφαση στή Μονή Ἁγίου Γεωργίου, μέ τήν ὁποία εἶχαν σχέση μέλη τῆς Ἰβηρικῆς ἀριστοκρατίας. Ἡ ἔκδοση ἐντάσσεται στό πλαίσιο τῆς προσπάθειας τῆς Ἱ.Μ. Μαρω- νείας καί Κομοτηνῆς γιά τήν ἀνάδειξη τῆς ἱστορίας καί τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Ροδόπης. Βιβλία πού λάβαμε - Νέες κυκλοφορίες Βίος, Ἀκολουθία καὶ Παρακλητικὸς Κανὼν τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Μιχαὴλ τοῦ Χωνιάτου, Μητροπολίτου Ἀθηνῶν, Ἱερὰ Ἀρχιεπισκοπὴ Ἀθηνῶν, Ἐνορία Ἁγίου Γεωργίου Νέου Ψυχικοῦ 2021 Γιώργος Μπάρλας, Κηλίδες από μέλι. Γυρεύοντας την πίστη στον καιρό της παν- δημίας, Ἀθήνα: Γρηγόρη 2021 Γεώργιος Φωτ. Παπαδόπουλος, Τα θεμέλια του ᾽21. Η προσφορά των Αγίων Νε- ομαρτύρων της Χίου (Ορθόδοξη σκέψη και ερμηνεία), Χίος 2021 Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 47

ΕΦΗΜΕΡΙΑΚΑ Κληρικοί πού ἐργάζονται καί σέ ἄλλους Δημόσιους ὀργανισμούς Πρωτ. Γεωργίου Βαμβακίδη Γεν. Ἀρχιερ. Ἐπιτρ. Ἱ.Μ. Ζιχνῶν καί Νευροκοπίου Ἀντιπροέδρου Ι.Σ.Κ.Ε. Σέ συνέχεια μέ τό προηγούμενο τεῦ- μία ἐξ αὐτῶν. Αὐτά, βεβαίως, σύμφωνα χος τοῦ Ἐφημερίου σύμφωνα μέ τόν ν. μέ τά ὥς σήμερα ἰσχύιντα. Ἀναμένουμε 4354/2015 παρ. 10 ὁρίζεται ὅτι οἱ ὑπάλ- τίς νέες διατάξεις τῶν νόμων περί συ- ληλοι πού ὑπάγονται στίς διατάξεις τοῦ νταξιοδοτήσεως τῶν ὑπαλλήλων-κληρι- ὡς ἄνω νόμου, συμπεριλαμβανομένου κῶν τοῦ Δημοσίου καί, ἀπό τά τεύχη τοῦ καί τῶν κληρικῶν, οἱ ὁποῖοι κατέχουν Ἐφημερίου, θά ἐνημερώσουμε σχετικά νόμιμα καί δεύτερη ἔμμισθη θέση σέ ἄλ- τούς ἐν Χριστῷ ἀδελφούς μας. Μέ ἁπλά λον φορέα ἀπό αὐτόν τῆς ὀργανικῆς τους λόγια, ἕνας ἀδελφός πού λαμβάνει σήμε- θέσης, δηλαδή Κληρικοί πού ἀπασχο- ρα ἀποδοχές τόσο ἀπό τήν ἐφημεριακή λοῦνται παράλληλα καί ὡς ἐκπαιδευτι- του ἰδιότητα ὅσο καί ἀπό ἕτερη τινά πού κοί, λαμβάνουν τό σύνολο τῶν ἀποδοχῶν κατέχει στό Δημόσιο, ἄν ὑποβάλει αἴτη- της θέσης τους καί τό τριάντα (30%) ση συνταξιοδοτήσεως σήμερα, θά πρέπει τῶν ἀποδοχῶν τῆς δεύτερης θέσης στήν νά ὑπολογίζει ὅτι ἡ μηνιαία σύνταξή του ὁποῖα ἀπασχολοῦνται. Ὡς δεύτερη θέση θά εἶναι μειωμένη ἀπό τίς μηνιαῖες ἀπο- νοεῖται ἡ δεύτερη χρονικά τοῦ διορι- δοχές πού λαμβάνει ἀπό τίς δύο θέσεις σμοῦ. Ὡς πρός τή συνταξιοδότησή τους, πού κατέχει στό Δημόσιο καί ἀνάλογα γιά τούς κληρικούς πού ἀπέκτησαν τήν μέ τήν περίπτωση ἑκάστου κληρικοῦ, ἰδιότητα αὐτή μετά τήν 1η Ἰανουαρίου τῆς τάξεως τῶν 300-500 εὐρώ. Ἐπίσης 1993 καί παράλληλα ἔχουν καί τήν ἰδι- γιά μία ἀκόμη φορά διευκρινίζουμε πώς ότητα  τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ, ἀνεξαρτήτως ὅλες οἱ ἀλλαγές πού δημοσιεύθηκαν γιά τοῦ χρόνου πού ἀπέκτησαν τη δεύτερη, τά νέα ἡλικιακά ὅρια πρός συνταξιο- ὁρίζεται ὅτι δέν μποροῦν νά λαμβάνουν δότηση τῶν Δημοσίων Ὑπαλλήλων ΔΕΝ δύο συντάξεις ἀπό τό Δημόσιο, ὅπως ΙΣΧΥΟΥΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΛΗΡΙΚΟΥΣ, οἱ ἰσχύει γιά ὅλους τούς ὑπαλλήλους-λει- ὁποῖοι ἐξέρχονται ἐκ τῆς ἐνεργοῦ ὑπη- τουργούς τοῦ Δημοσίου. Ἑπομένως κατά ρεσίας βάσει διατάξεων πού ἀνέκαθεν τή συνταξιοδότησή τους θά ἐπιλέξουν τή ἰσχύουν γι᾽ αὐτούς. 48 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος διά τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων καί τῶν ὀργανισμῶν της συμμετέχει στούς ἑορτασμούς γιά τή συμπλήρωση 200 ἐτῶν ἀπό τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 μέ ἐπιστημονικά συνέδρια, ἐκδόσεις, μαθητικούς διαγωνισμούς, ραδιοφωνικές ἐκπομπές καί ἄλλες ἐπετειακές ἐκδηλώσεις πού θά πραγματοποιηθοῦν ἀνά τήν ἐπικράτεια. Ὁ Κλάδος Ραδιοφωνίας ἔχει ξεκινήσει σειρά ἀφιερωματικῶν ἐκπομπῶν καί προγραμματίζει νεότερες πού σύντομα θά ἀνακοινωθοῦν. Συγκεκριμένα: 1821 καί 25η Μαρτίου (2010): τό κοινωνικό γίγνεσθαι κατά τήν Ἐπανάσταση 1821 καί 25η Μαρτίου (2011): σειρά ἀφιερωματικῶν ἐκπομπῶν Σχέσεις Ἀνατολῆς - Δύσης 1453-1821 (2012) 25η Μαρτίου (2013) Ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821 στίς Παραδουνάβιες Χῶρες (2014) Ἀφιέρωμα στήν 25η Μαρτίου (2015) Ὁ Κλάδος Ἐκδόσεων ἔχει προγραμματίσει ἀφιερωματικό τεῦχος τοῦ ἐπιστημονικοῦ περιοδικοῦ Θεολογία μέ θέμα «Ἐλευθερία» γιά τό 1821. Ὁ Κλάδος Διαδικτύου παρέχει κείμενα γιά τό '21 καί εἰκόνες τῆς Ἐθνεγερσίας. Ἐκπομπές πού προτείνουμε: Καθημερινά: 22.00: ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΙΣΤΗ (Ε) Προσεγγίσεις στούς ὅρους τῆς πίστεως. Μέ τόν Δημήτρη Μαυρόπουλο 12.00: ΤΟ ΑΛΑΤΙ ΤΗΣ ΓΗΣ Παραδοσιακή μουσική. Μέ τόν Λάμπρο Λιάβα. 20.00: ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ 89,5. 23.00: ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ 89,5. 00.00: ΜΕ ΛΟΓΙΑ ΑΚΡΙΒΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΦΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ. Ἀποσπάσματα ἀπό κείμενα Πατέρων μέ μουσικές γέφυρες. Μέ τήν Κυριακή Αἰλιανοῦ. Οἱ ἐκπομπές τοῦ Ραδιοφωνικοῦ Σταθμοῦ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 89,5 ἀναμεταδίδονται ἀπό τούς δικτυωμένους σταθμούς τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων.

ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΛΤΑ 21 2355α ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΕΛΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ε.Μ.Υ.Ε.Ε.) Ταχ. Γραφείο Ἀθηνᾶς 30 10551 Ἀθῆναι Κ.Ε.Μ.Π. ΚΡ Τηλ. 211-1825298 Fax: 211-1824317 Αριθμός Άδειας ISSN 1105-7203 10

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ἔτος 70όν - Τεῦχος 5ον «Ὀνειρεύτηκα ὅτι ἡ Ἑλλάδα ἦταν ἐλεύθερη...» Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021

ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΠΡΟΝΟΙᾼ τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΛΑΔΟΥ: Ἐπίσκοπος Ὠρεῶν κ. Φιλόθεος ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Ἀλέξανδρος Ἰ. Κατσιάρας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2020-2021 ΜΕ ΔΙΕΤΗ ΘΗΤΕΙΑ (ἀλφαβητικά): πρωτ. Ἀκίνδυνος Δαρδανός (Ἱ.Μ. Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης), π. Κωνσταντῖνος Καλλιανός (Ἱ.Μ. Χαλκίδος), πρωτ. Ἰγνάτιος Καλογεράκης (Ἱ.Μ. Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου), π. Ἠλίας-Συμεών Λαουλάκος (Ἱ.Μ. Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ), πρωτ. Νικόλαος Μεντζελίδης (Ἱ.Μ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας), Ἀθανάσιος Β. Γλάρος, (Ἀναπλ. Καθ. ΕΚΠΑ) – ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΗΣ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ἀλέξανδρος Κατσιάρας – ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Ζαμπία Ἀγριμάκη, Ἐμμανουήλ Πλοῦσος – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος – Ὑπεύθυνος Τυπογραφείου: Β. Μπίτσης, Πρωτομαγιᾶς 3 - 145 68 Κρυονέρι Ἀττικῆς, Τηλ.: 210- 8160.127 – Fax: 210-8160.128. Τιμή τεύχους 1 € (γιά ὅσους δέν τό δικαιοῦνται δωρεάν). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Ἀθηνᾶς 30, 105 51 ΑΘΗΝΑ | Τηλ.: 211 18.25.298, Fax: 211 18.24.317 e-mail: [email protected] Προμετωπίδα ἐξωφύλλου: Στίχος ἀπό τό ποίημα τοῦ λόρδου Βύρωνα «Τά νησιά τῆς Ἑλλάδος» (\"The isles of Greece\", 1819) Φωτογραφία ἐξωφύλλου: Θεόδωρος Βρυζάκης, Ἡ Ἑλλάς εὐγνωμονοῦσα (1858), Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη Τό τεῦχος εἰκονογραφεῖται μέ πίνακες Ἑλλήνων καί ξένων ζωγράφων, μέ θέματα ἀπό τόν φιελληνισμό καί τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ: Τά κείμενα τῶν συνεργατῶν νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 750 λέξεις. Δέν γίνονται δεκτά δημοσιευμένα κείμενα. Τό περιοδικό Ἐφημέριος δέν εὐθύνεται γιά τό γλωσσικό ἰδίωμα τῶν ἀρθρογράφων του. Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή –ὁλική ἤ μερική– τοῦ περιεχομένου τοῦ περιοδικοῦ Ἐφημέριος καθ’ οἱονδήποτε τρόπο. Ἐπιτρέπεται μόνον ἡ παράθεση ἀποσπασμάτων ἀποκλειστικῶς γιά ἐπιστημονικούς καί ἐκπαιδευτικούς σκοπούς, μέ ἀναφορά τῆς πηγῆς προελεύσεως.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ Ἔτος 70όν Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον Περιεχόμενα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΤΣΙΑΡΑ Εἰσοδικόν ............................................................................................................. 3 ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Ἰωάννης Μ. Δαμβέργης, «Τό τίμιο ξύλο»........................................................................ 6 π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΘΡΕΛΛΟΥ Ἡ γοητεία τοῦ ἀνορθολογισμοῦ .......................................................................................8 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Σχόλιο στήν Ἀπόδοση τῆς γιορτῆς τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ............................10 ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ Ἡ ριζοσπαστική ἄποψη τοῦ Ἀπ. Παύλου περί ἰσότητας ἀνδρῶν καί γυναικῶν ............13 Πρωτ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ Ἀνθρωπολογικές προσεγγίσεις. Ἱερός Αὐγουστῖνος .......................................................16 ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ «Τὸ γνωστὸν τοῦ Θεοῦ».................................................................................................18 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗ Βάπτισμα-Χρίσμα-Σφραγίδα .........................................................................................21 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ Ὁ μαθητής τῆς ἀγάπης μᾶς διδάσκει, μέ τή σειρά του, ὅσα ἔμαθε! .............................23 Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ Ὁ Ἅγιος Μεγαλομάρτυς Δημήτριος................................................................................25 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΥ Μνήμη Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί θεολογία ................................................................... 27 Ἀρχιμ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Δ. ΠΑΠΑΘΩΜΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΣΤ´) ............................29 ΣΤΑΥΡΟΥ ΓΟΥΛΟΥΛΗ «ἄνδρας ἐξ ὑμῶν μαρτυρουμένους ἑπτά…» (Πράξ 6.3) ..............................................32 Ἀρχιμ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά, VIΙΙ ................................................................34 Πρωτ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΛΟΝΤΟΥ Ὁ Παῦλος στή Νικόπολη (Πρὸς Τίτον 3,12) ..................................................................36 ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΥ Πλάτων καί τέχνη ...........................................................................................................38 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Οἱ Εὐαγγελικαλικοί ........................................................................................................40 ΖΑΜΠΙΑΣ ΑΓΡΙΜΑΚΗ «Καί ποῦ εἶσαι ἐσύ / Πατρίδα μου;»............................................................................42 Πρωτ. ΗΛΙΑ ΔΡΟΣΙΝΟΥ Πρωτοπρεσβύτερος Ἐμμανουήλ Μυτιληναῖος ................................................................45 Βιβλιοπαρουσίαση ............................................................................................................ 47 Ἐφημεριακά .....................................................................................................................48 Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 1

Σατομπριάν, Ὑπόμνημα περί τῆς Ἑλλάδος (ἀποσπάσματα) Ἡ Γαλλία, ἡ ὁποία ἀφῆκεν εἰς τήν Ἀνατολήν τόσα ἔνδοξα μνημεῖα καί εἶδε τούς στρατηγούς της βασιλεύοντας εἰς τήν Αἴγυπτον, τήν Ἱερουσαλήμ, τήν Κωνσταντι- νούπολιν καί τάς Ἀθήνας· ἡ Γαλλία ἡ πρωτότοκος θυγάτηρ τῆς Ἑλλάδος κατά τήν ἀνδρίαν, τήν εὐφυΐαν καί τάς τέχνας, μέ ἀγαλλίασιν ἤθελεν ἰδεῖ ἐλευθέραν ταύτην τήν εὐγενῆ καί δυστυχῆ γῆν, καί ἤθελε σταυροφορήσει μ᾽ εὐσέβειαν καί ἐνθουσια- σμόν ὑπέρ αὐτῆς. Ἄν ἡ φιλανθρωπία ὑψώνῃ τήν φωνήν ὑπέρ τῆς ἀνθρωπότητος, ἄν οἱ πεπαιδευμένοι καθώς καί οἱ πολιτικοί ἐπιθυμοῦν μεγάλως νά ἰδοῦν τήν ἀναγέννησιν τῆς μητρός τῶν ἐπιστημῶν καί τῶν νόμων, ἀπαιτεῖ καί ἡ θρησκεία τήν ἀνέγερσιν τῶν ἱερῶν βωμῶν της εἰς τήν πόλιν ὅπου ὁ Ἅγιος Παῦλος ἐκήρυξε τόν ἄγνωστον Θεόν. [...] Ἡμεῖς οἱ ἁπλῶς ἰδιῶται ἄς διπλασιάσωμεν τόν διά τήν εὐτυχίαν τῶν Ἑλλήνων ζῆλον μας· ἄς διαμαρτυρήσωμεν ὑπέρ αὐτῶν ἐνώπιον τοῦ κόσμου· ἄς ἀγωνισθῶμεν εἰς βοήθειάν των· ἄς ὑποδεχθῶμεν εἰς τάς ἑστίας μας τά ἐξωρισμένα τέκνα των, ἀφ᾽ οὗ ἐφιλοξενήθημεν μεταξύ τῶν ἐρειπίων τῆς πατρίδος των. [...] Ἀλλ᾽ ὁποιαιδήποτε καί ἄν ἤθελαν εἶναι τῆς πολιτικῆς αἱ ἀποφάσεις, τῶν Ἑλλήνων ὁ ἀγών κατήντησεν ἀγών κοινός ὅλων τῶν ἐθνῶν. Φαίνεται ὅτι τά ἀθάνατα τῆς Σπάρ- της καί τῶν Ἀθηνῶν ὀνόματα ἐκίνησαν εἰς οἶκτον καί συμπάθειαν ὅλον τόν κόσμον· εἰς ὅλα τά μέρη τῆς Εὐρώπης ἐσυστήθησαν ἑταιρεῖαι πρός βοήθειαν τῶν Ἑλλήνων· αἱ συμφοραί καί τά ἀνδραγαθήματά των προσήλωσαν ἐκ νέου ὅλων τάς ψυχάς εἰς τήν ἐλευθερίαν των. Εὐχαί, προσφοραί στέλλονται εἰς αὐτούς ἕως ἀπό τούς αἰγια- λούς τῆς Ἰνδίας καί ἕως ἀπό τούς μυχούς τῶν ἐρήμων τῆς Ἀμερικῆς· παρόμοια δέ δείγματα τῆς εὐγνωμοσύνης τοῦ ἀνθρωπίνου γένους ἐπιθέτουν τήν κορωνίδα εἰς τήν δόξαν τῆς Ἑλλάδος. Ὁ François-René de Chateaubriand (1768-1848), ποιητής, πεζογράφος καί πολιτικός, ἀπό τίς κο- ρυφαῖες μορφές τοῦ γαλλικοῦ ρομαντισμοῦ, ἦταν ἀπό τά ἱδρυτικά μέλη τοῦ Φιλελληνικοῦ Κομιτά- του στό Παρίσι. Τό Ὑπόμνημα περί τῆς Ἑλλάδος ἐκδόθηκε τό 1825 καί μεταφράστηκε ἀνωνύμως στά ἑλληνικά (Ὑπόμνημα περί τῆς Ἑλλάδος, τοῦ κ. ἀντικόμητος Σατωβριάνδου, μέλους μιᾶς ἀπό τάς ὑπέρ τῶν Ἑλλήνων ἑταιρείας, μεταφρασμένον ἀπό τήν γαλλικήν γλῶσσαν, ἐν Παρισίοις, τύποις Φιρμίνου Διδότου 1825, σ. 21-23). 2 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

Εἰσοδικόν Ἕλληνες στόν πολιτισμό, στήν πίστη Ὀρθόδοξοι: Ἡ ἀδιάλειπτη συνέχεια τοῦ ἑλληνισμοῦ ἐντός τοῦ νέου χριστιανικοῦ κόσμου στήν Ἀνατολή Στό Εἰσοδικό τοῦ τχ. 4 ἀναφερθήκαμε περιληπτικά σέ γεγονότα, πού ἀναδείκνυαν τήν ἀγωνία τῶν δυτικῶν (τῶν Φράγκων) στόν μεσαίωνα νά ἀντλήσουν ταυτότητα ὡς ἀποκλειστικοί συνεχιστές τῆς ἐκχριστιανισμένης ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, στίς μεθο- δεύσεις τους νά ἐξαφανίσουν τό ἑλληνόφωνο imperium romanorum μέ πρωτεύουσα τήν Κωνσταντινούπολη. Ἡ ἅλωση τοῦ 1204 καί ἡ ἵδρυση τῶν φραγκικῶν κρατιδίων ἐπιβεβαιώνει τά παραπάνω συναισθήματά τους. Ὁ φθόνος τους δέν κόπασε οὔτε μέ τήν ἅλωση τοῦ 1453. Ἀπεναντίας τό 1562 ὁ Γερμανός ἱστορικός Ἱερώνυμος Βόλφ, ἐπινόησε τούς, ἄγνωστους μέχρι τότε, ὅρους \"Βυζαντινός\" καί \"Βυζαντινή αὐτοκρατο- ρία\" γιά τήν ἐξυπηρέτηση τῶν φραγκικῶν συμφερόντων. Ἤθελαν τό ὄνομα Ρωμαῖος γιά τόν ἑαυτό τους, καί νά περιορίσουν τήν αἴγλη τῆς Αὐτοκρατορίας τοῦ Ἀνατολικοῦ Ρωμαϊκοῦ Κράτους, ἄν ἦταν δυνατόν, στό δακτυλικό ἀποτύπωμα τῆς ἀποικίας τῶν Μεγαρέων: Βυζάντιο. Ἡ ἀπαξιωτική τους διάθεση συνεχίζεται καί τούς ἑπόμενους αἰῶνες. Ὅταν ὁ Ρακίνας (1639-1699) γράφει τήν τραγωδία Φαίδρα, ρωτάει τόν Γάλλο πρεσβευτή στήν Ὑψηλή Πύλη κατά ποῦ πέφτει ἡ Ἑλλάδα. Ὁ Ἄγγλος Ἔντουαρντ Γκίμπον στό ἔργο του Πα- ρακμή καί Πτώση τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας παρουσιάζει τήν Αὐτοκρατορία μετά τόν 6ο αἰ. ὡς ἕνα ἔπος μονότονης ἀθλιότητας καί διαφθορᾶς. Ὁ Μοντεσκιέ, ἐνῶ μιλοῦ- σε μέ ἐνθουσιασμό γιά τούς ἀρχαίους Ἕλληνες, θεωροῦσε τήν Αὐτοκρατορία τῆς Κων- σταντινούπολης διεφθαρμένη καί παρηκμασμένη. Ἡ ὀθωμανική κυριαρχία ἐπιτείνει τήν αἴσθηση στούς Δυτικούς ὅτι ἡ Ἑλλάδα εἶναι κάτι ἄθλιο, πολιτισμικά κατώτερο ἀπό τίς χῶρες τῆς Δύσης. Βεβαίως, σ' αὐτό συνέβαλε ὅτι ἡ Εὐρώπη εἶναι ὅλη ἀντιορθόδοξη. Σέ αὐτήν τή νοοτροπία θά πρέπει νά ἀναζητηθεῖ καί ἡ διαιώνιση, καί κατά τόν 18ο αἰ., τῆς ἄποψης ὅτι οἱ Δυτικοί διέσωσαν τά φῶτα τῆς ἀρχαιότητας, σέ ἀντίθεση μέ τούς αὐτόχθονες Ἕλληνες, πού τά ἔχασαν, ἡ ὁποία στήν πιό ἀκραία της ἐκδοχή προβάλλει τή φυλετική ἀσυνέχεια τῶν Ἑλλήνων (Φαλμεράυερ, 1790-1861). Βεβαίως ὅλα αὐτά κατανοοῦνται στό πλαίσιο τῆς ἐποχῆς πού ἡ Ἱερά Συμμαχία στοχεύει στήν ἀνατροπή τῆς ἐξιδανικευμένης εἰκόνας τῶν ρομαντικῶν καί φιλελευθέρων γιά τούς Ἕλληνες, στήν ἀμφισβήτηση τῆς συνέχειας τῆς ἀρχαιοελληνικῆς καταγωγῆς των, στόν ἀπόλυτο διαχωρισμό τῶν, ὑπό τήν ἐπήρεια τῶν βαρβαρικῶν ἠθῶν τῆς Ἀνατολῆς, κατοίκων τῆς περιοχῆς τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας ἀπό τούς ἐκσυγχρονισμένους Εὐρωπαίους. Ἄν αὐτή ἦταν ἡ περιρρέουσα ἀτμόσφαιρα, ἀπό μία ἄποψη θά μποροῦσε κάποιος νά κατανο- ήσει τά περί μετακένωσης τοῦ Κοραῆ, ὥστε οἱ δυτικοί νά μή μᾶς θεωροῦν «ἔθνος ἠλίθιον, ἀνωφελές βάρος τῆς γῆς». Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 3

Ἡ παρουσίαση τῆς Δύσης ὡς ἐκσυγχρονισμένης καί τῆς Ἑλλάδας ὡς ἐκβαρβαρωμένης ἔθετε ἕνα ἐπιπλέον μέγα χάσμα ἀνάμεσα στή Δύση καί τήν Ἑλλάδα, πού μέχρι σήμερα καταδυναστεύει πολλούς Νεοέλληνες. «Τό ἄμεσο ἐθνικό παρελθόν στήν πνευματική μας ἱστορία διαγράφεται μέ μία φοβερή γιά τίς συνέπειές της μονοκοντυλιά. Ἀφήνοντας τήν ἀρχαία Ἑλλάδα διασκελίζουμε βιαστικά καί μέ συγκατάβαση δέκα αἰῶνες βυζαντινῆς ἱστορίας καί ἀποστρέφοντας τό πρόσωπο μέ συναίσθημα πικρίας ἀπό τούς χρόνους τῆς Φραγκοκρατίας καί τῆς Τουρκοκρατίας, προσπαθοῦμε νά ξαναβροῦμε τόν μετά τό Εἰκο- σιένα ἐλεύθερο ἑαυτό μας μέσα ἀπό τήν ἰταλική, τήν ἀγγλική, τή γαλλική καί τή γερμανι- κή Ἐπιστήμη καί Φιλοσοφία τῶν τετρακοσίων τελευταίων ἐτῶν. Νά ξανακολλήσομε στήν Εὐρώπη γίνεται ἡ ἔννοια μας καί ἀγωνιζόμαστε νά ἀνακουφίσομε τόν πληγωμένο ἐθνικό μας ἐγωισμό μέ τήν προσπάθεια νά ἀποδείξομε, ὅτι οἱ προχωρημένοι στόν πολιτισμό Εὐρωπαῖοι ὀφείλουν τά φῶτα τους στούς ἀρχαίους μας προγόνους. Πῶς δημιουργήθηκε καί κυρίως πῶς διαδόθηκε καί ἔπιασε αὐτός ὁ μύθος; Πῶς ἡ ἐλεύθερη μετά τήν ἐθνική ἀποκατάσταση πατρίδα ἔπεσε σ’ αὐτή τή θανάσιμη πλάνη καί ἔκανε τήν ἀσύγγνωστη ἀδικία νά σκίσει μέ τά ἴδια της τά χέρια τόσες ἑκατοντάδες λαμπρῶν σελίδων, μέ ἀπο- τέλεσμα νά ἀκρωτηριάσει τήν πνευματική της ἱστορία;» (Ε.Π. Παπανοῦτσος) Ὡς ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς νοοτροπίας ὁ εὐρωπαϊκός πολιτισμός δομήθηκε πάνω στόν ἄξονα ἀρχαία Ἑλλάδα-Ρώμη-μεσαίωνας-Ἀναγέννηση-Νεώτεροι χρόνοι, παρα- γνωρίζοντας τήν προσφορά τῆς ἀποκληθείσης \"Βυζαντινῆς\" Αὐτοκρατορίας. Ἀλλά ἀκόμα καί ἄν μεταθέταμε τό κέντρο βάρος τοῦ ἑλληνισμοῦ ἀπό τήν πολι- τισμική του διάσταση στή γεωγραφική, ἡ φυσική συνέχεια τῆς \"οἰκουμένης\" εἶναι ἡ \"Βυζαντινή\" Αὐτοκρατορία, ὄχι ἡ Ἁγία Ρωμαϊκή αὐτοκρατορία τοῦ Καρλομάγνου. Ὁ ἑλληνισμός πέρα ἀπό τή φυλετική του διάσταση εἶναι μία πολιτισμική κατηγορία πού τή χαρακτηρίζει ὁ δυναμισμός καί ἡ ἀφομοιωτική του δύναμη. Μέ τήν ἐμφάνισή του ὁ χριστιανισμός, προϊόντος τοῦ χρόνου, ἀπώθησε τήν εἰδωλολατρική ἠθική, τίς θυσίες σέ εἴδωλα· στράφηκε ἐναντίον τῆς εἰδωλολατρίας ὄχι ἐναντίον τοῦ ἑλληνισμοῦ. Ὁ ἀρχαῖος κόσμος βρέθηκε ἀντιμέτωπος μέ μία πίστη ριζικά ἀντίθετη σέ ἐπίπεδο νοήματος ζωῆς. Στήν Πνύκα τέθηκαν τά θεμέλια ἑνός διαλόγου μεταξύ ἑλληνισμοῦ καί χριστιανισμοῦ, πού δέν ἦταν εὔκολος καί πού μέχρι σήμερα συμβαίνει στόν φυσικό του χῶρο. Συγκα- τοίκησαν στόν ἴδιο χῶρο μιλώντας τήν ἴδια γλῶσσα, μέχρι σήμερα χωρίς διακοπή, σέ ἀντιδιαστολή πρός τή Δύση πού μέ κέντρο τή Ρώμη δέν εἶχε ποτέ ἑλληνική ταυτότητα καί ἡ πολιτιστική ἐπίδραση τοῦ ἑλληνισμοῦ ἀνακόπηκε ἀπότομα, ὑπό τήν πίεση τῆς λατινικῆς γλώσσας καί τῆς μετακίνησης λαῶν, μέ ἀποκορύφωμα τήν κατάρρευση τῆς Ρώμης (476) καί τήν ἐπικράτηση τῆς νοοτροπίας τῶν Φράγκων. Συνεπῶς, ἡ συνέχεια τοῦ ἑλληνισμοῦ δέν μποροῦσε νά εἶναι στή Δύση, στή λατινική νοοτροπία (filioque, κ.ἄ.), τήν ὁποία ἀπεχθάνονταν οἱ Ἕλληνες καί στόν ἄκαμπτο καθολικισμό πού διαμορ- φώθηκε. Ἀντίθετα στό \"Βυζάντιο\" ὁ ἑλληνικός πολιτισμός (ἀρχαία φιλοσοφία, γλῶσσα, θεσμοί, λογοτεχνία, τέχνη, μορφές κοινωνικῆς ζωῆς καί ὀργάνωσης κ.ἄ.), συνεχίζει νά ὑπάρχει, μεταποιημένος στήν ἐκκλησία, στήν ἐκκλησιαστική τέχνη (Ἁγία Σοφία, Ρα- 4 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

βέννα, Μονή Χώρας κ.ἀ.) ἤ ἀκόμα καί αὐτονομημένος. Οἱ ἐκχριστιανισμένοι Ἕλληνες συνεχίζουν τή μελέτη τῶν κλασικῶν. Οἱ καθηγητές τῶν Νεοπλατωνικῶν σχολῶν ὑπο- μνημάτιζαν κυρίως τόν Πλάτωνα καί τόν Ἀριστοτέλη, διδάσκοντας τά ἔργα τους καί σέ χριστιανούς καί σέ ἐθνικούς, μέχρι καί τόν 6ο αἰ. Πολλοί Πατέρες χρησιμοποιοῦν τά ὑπομνήματα τῶν σχολιαστῶν, στά ὁποῖα εἶχαν ἄμεση πρόσβαση, λόγῳ τῆς συνέχειας τῆς γλώσσας. Ἡ ἑλληνική γλῶσσα, βασικό συστατικό της ἑλληνικότητας, ὁμιλεῖται ἀδιάλειπτα μέχρι σήμερα. Ὁ Ἰουστινιανός θά ἐξελληνίσει ὅλο τό Δίκαιο. Τό Βυζάντιο εἶναι ἐπίσημα ἑλληνόφωνο ἀπό τόν 7ο αἰ. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, μέ τίς λαμπρές ὁριοθετήσεις τῶν Καππαδοκῶν καί τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ, δημιουργοῦν τόν ὀρθόδοξο πολιτισμό, ἀφομοιώνοντας τίς δυνατότητες τῆς ἀρχαίας φιλοσοφίας, γιά νά ἐκφράσουν τό ἐν Χριστῷ καινό. Οἱ μονα- χοί διασώζουν στά ἀντιγραφικά ἐργαστήρια τῶν μοναστηριῶν τά κείμενα τῶν ἀρχαί- ων (Μυριόβιβλος). Ἡ οἰκουμενικότητα τοῦ χριστιανισμοῦ συναντᾶ τήν ἀφομοιωτική δύναμη τοῦ ἑλληνισμοῦ καί ἐκχριστιανίζει καί ἐκπολιτίζει τούς Σλάβους (Κύριλλος καί Μεθόδιος). Ἡ ἀδιάκοπη ἐπαφή μέ τούς κλασικούς ἐπιβεβαιώνεται στό παιδευτικό σύστημα τῆς τριττύος καί τετρακτύος, πού συντελεῖ σέ ἕνα πρώιμο οὑμανισμό τόν 9ο αἰ. Ὅλα αὐτά τούς δίνουν τή βεβαιότητα ὅτι εἶναι Ἕλληνες, ἄν καί στό ὄνομα Ρωμιοί. Καί ὑπερηφανεύονται, ὅπως ὁ Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός: «Ἕλληνες ἐσμεν τὸ γένος, ὡς ἥ τε φωνὴ καὶ ἡ πάτριος παιδεία μαρτυρεῖ». Στό Βυζάντιο διαμορφώθηκε ἄλλη κουλτούρα σέ ὅλες τίς μορφές βίου, τό καθολικό δέν εἶναι ποσοτικό, ἡ ἀλήθεια δέν ταυτίζεται μέ ἕναν ἄτεγκτο σχολαστικισμό ἀλλά εἶναι κοινωνία· ὁ Θεός εἶναι πρόσωπο. Ἡ Δύση στενάζει κάτω ἀπό τόν ὑποκειμενισμό καί τήν ἐσωστρέφεια τοῦ ἁγίου Αὐγουστίνου καί τή ρωμαϊκή προτεραιότητα στή χρη- σιμοθηρία καί τή δράση, μέ ἀποτέλεσμα ἐσωτερικές πολώσεις καί ἀντινομίες. Ὁ δογ- ματικός ὀρθολογισμός τους δέν τούς ἐπιτρέπει νά φιλοσοφοῦν οὐσιαστικά, ἀφοῦ λογο- κρίνει τά πάντα, σέ ἀντίθεση μέ τούς \"Βυζαντινούς\", πού διακρίνονται γιά τήν ἐνόρασή τους, τόν προβληματισμό τους γιά τά οὐσιώδη, ὅπως τί εἶναι ὁ Θεός, ὁ ἄνθρωπος κ.ἄ. Ἡ ἑλληνικότητα διατηρήθηκε καί ἐπί ὀθωμανικῆς κυριαρχίας στίς κοινότητες, τίς συ- ντεχνίες, τήν παράδοση. 400 σχεδόν χρόνια ἕνα πλῆθος νεομαρτύρων προκρίνει αὐθόρ- μητα τοῦ Χριστοῦ τήν πίστη τήν ἁγία ἀπό τόν εὐδαιμονισμό. Ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1821, στό πεῖσμα τῆς δυτικοευρωπαϊκῆς \"λογικῆς\", μαρτυρεῖ τό σθένος ἑνός λαοῦ πού μέχρι σήμερα μπορεῖ νά ἀναστατώνει τήν οἰκουμένη εἴτε θετικά εἴτε ἀρνητικά. Γιά τούς παραπάνω λόγους, καί πολλούς ἄλλους πού δέν ἀναφέρονται ἐλλείψει χώρου, τό «βυζαντινό» παρελθόν μας ἦταν τό μῆλον τῆς ἔριδος, γι' αὐτό τό ἐποφθαλ- μιοῦσε Δύση καί Ἀνατολή. Καί ὅσο οἱ ὁριοθετήσεις τῶν ἁγίων Πατέρων λειτουργοῦν στό σήμερα, θά μᾶς κάνουν ἡνίοχους ἑνός ἀκόμα λαμπροῦ μέλλοντος. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 'Αδ. Κοραῆς, «Προλεγόμενα» στό Βεκκαρίου, Περὶ ἁμαρτημάτων καὶ ποινῶν, Παρίσι 1802 καί Προλεγόμενα στούς ἀρχαίους Ἕλληνες συγγραφεῖς, τ. Δ΄, Ἀθήνα: ΜΙΕΤ 1995. St. Runciman, \"Gibbon and Byzantium\", Daedalus 105/3 (1976) 103-110. Ε.Π. Παπανοῦτσος, Νεοελληνική Φιλοσοφία (Βασική Βιβλιοθήκη, τ. 35), Ἀθήνα: Ζαχαρόπουλος 1956. Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 5

ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ - 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ '21 Ἰωάννης Μ. Δαμβέργης, «Τό τίμιο ξύλο»* Οἱ μπάλες πέφτουνε σάν βροχή. Κάθε στιγμή ὁ καπετάνιος γυρίζει μιά ματιά ᾽ς τά παλληκάρια του, καί κάθε φορά βλέπει καί ἕνα νά στρώνεται νεκρός μέσα ᾽ς τά σπαρμένα. –Πάει κι ἄλλος! βγαίνουν δυό λόγια ἀπό τό στόμα του. Πάει κι ἄλλος! ξαναλέει σιγανά, καί φουσκώνουν τά γυμνωμένα στήθια του, γιά νά ξεφύγει ἕνας ἀναστε- ναγμός, ὁ ὑστερινός χαιρετισμός τοῦ καπετάνιου ᾽ς τούς λεβέντες, πού τούς εἶδε ν᾽ ἀνασταίνονται ἀπό μικρά παιδιά ᾽ς τά γόνατά του ἀπάνω. Μά ποῦ νά φοβηθεῖ αὐτός! Ἄς ἤτανε τετρακόσιοι οἱ Τοῦρκοι, κι ἄς ἤτανε σκοτω- μένα ἑφτά ἀπό τά παλληκάρια του καί λαβωμένα τέσσερα. Τοῦ ἔμεναν ἀκόμη δέκα, τουφέκια ἕνα κι ἕνα, πού βαρούσανε γερά καί βόλι δέν τούς ἔφευγε. –Καρδιά, παιδιά, κτυπᾶτε καί θά φύγουνε· δέν ξέρουν πόσοι εἴμαστε· κανείς μή σταματήσει καί μᾶς ἔφαγαν. Ἀδειάζει τό τουφέκι του, γεμίζει πάλι στή στιγμή, καί ξαναδειάζει πάλι. Καί τά δυό του βόλια πήγανε καλά. Μά τί ἐβγῆκε; ἄλλος ἀναστεναγμός ἀκούεται σιμά του, καί γέρνει ᾽ς τή γῆ τῆς ἀδελφῆς του τό παιδί, καί τά στάχυα ἀνοίγουνε καί τό σκε- πάζουνε κι αὐτό. –Καρδιά, παιδιά, φωνάζει μέ φωνή πού ἔμοιαζε μέ μούγκρισμα. Μά τή στιγμή πού ἐγέμιζε, νά κι ἕνα βόλι χώνεται ζεστό, καυτό, ᾽ς τό ἀριστερό του χέρι. Μά ἔχει συνηθίσει ἀπ᾽ αὐτά. Σφίγγει τό στόμα, καί μ᾽ ἕνα τρίξιμο τῶν δοντιῶν κρατάει τόν πόνο, μήν ἀκουστεῖ πώς λαβώθηκεν ὁ καπετάνιος καί σαστίσουν τά παιδιά. Μόνο τό πρωτοπαλλήκαρό του τόν εἶδε καί τρέχει ᾽ς τή στιγμή καί τοῦ δένει τό χέρι. Γεμίζει πάλι καί τραβᾶ. Γεμίζει καί τραβᾶ. Μά συχνακούει ἀναστεναγμούς καί τόν πιάνει φόβος νά γυρίσει νά ἰδεῖ, μήν ἀντικρύσουνε τά μάτια του καί ἄλλο σκοτωμένο. –Ἄχ! δέν θ᾽ ἀπομείνει ἕνας ἀπό τό χωριό. Δέ θ᾽ ἀπομείνει ἕνας νά πετάξει ὥς ἐκεῖ καί νά τούς πεῖ νά φύγουνε, νά πάρει τίς γυναῖκες, νά τίς πάει ᾽ς τό βουνό. Οἱ μπάλες ἔρχονται ἀκόμη σάν βροχή, μά τά τουφέκια τῶν Χριστιανῶν σωπαίνουν ἕνα ἕνα. [...] –Καρδιά, παιδιά! Μά ποιός νά τόν ἀκούσει! Ὅλοι εἶναι λαβωμένοι καί νεκροί. Φοβᾶται νά γυρίσει νά τούς δεῖ. Φοβᾶται μή δέ βρεῖ κανένα ὀρθό, καί ὕστερα ποιός θά πάει ᾽ς τό χωριό νά πεῖ νά φύγουνε τά γυναικόπαιδα, μήν πέσουν εἰς τά χέρια τοῦ πασᾶ; Τοὖρθε στό νοῦ νά στείλει τό Γιαννάκη, τό ἀγαπημένο του πρωτοπαλλήκαρο. Μπάλα Τούρκου 6 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

δέν τόν ἔπιανεν αὐτόν, γιατί φοροῦσε τό ἁγιασμένο χαϊμαλί μέ τό τίμιο ξύλο. Τά βόλια, σάν νά ἦταν σταφυλόρρωγες, τόν ἄγγιζαν καί ἔπεφταν ᾽ς τά πόδια του. Αὐτόν νά στείλει συλλογίστηκε καί φώναξε: –Γιαννάκη! ἔ, Γιαννάκη! Μά κανείς δέν ἀποκρίθηκε. Γυρίζει. Τί νά ἰδεῖ! Σέ τρία βήματα μακριά, μέ μιά πλη- γή ὀρθάνοιχτη ᾽ς τό κούτελο, σπαρτάριζε σάν ψάρι καί ψυχομαχοῦσεν ὁ Γιαννάκης. Ἐκόπηκαν τά πόδια του, ἐρράγισε ἡ καρδιά του κι ἀναστέναξε. [...] Οἱ Τοῦρκοι ρίχνουνε ἀκόμη μπαλοτιές, μά δέν τραβοῦν μπροστά. Ποῦ νά τό ξέρουν πώς σκοτώθηκαν ὅλοι, ἕνας κι ἕνας οἱ Χριστιανοί; Καρτέρι θά μᾶς κάμουν, λέγει ὁ ἕνας τοῦ ἀλλοῦ. Ἄς σταματήσομε νά ἰδοῦμε. Καί βλέπουν ἕνα μόνο, ἕνα Χριστιανό, τόν καπετάνιο, νά παραμερίζει τά σπαρτά, καί νά σκύβει ἐδῶ κ᾽ ἐκεῖ. Καί τόν σημα- δεύουν ὅλοι καί τραβοῦν. Μά ἐκεῖνος ἥσυχος, σάν νά ἤτανε ψιλή βροχούλα τό χαλάζι τῶν βολιῶν, σκύβει, κοιτάζει ἕνα ἕνα τούς λεβέντες του. ᾽Απάνω ἀπό δεκαπέντε ἦσαν σκοτωμένοι. Οἱ ἄλλοι, μέ δυό τρεῖς λαβωματιές καθένας, ξεψυχοῦσαν. Καί κανένας γιά νά στείλει ᾽ς τό χωριό, νά πεῖ στά γυναικόπαιδα νά φύγουνε. –Θέ μου! συχώρα με, πού τούς ἀφήνω μοναχούς· μά σάν δέν πάω ἐγώ, τούς ἄλλους ποιός θά τούς γλυτώσει; Κάνει τό σταυρό του καί τραβᾶ ἐμπρός. Γιά νά προφτάξει ᾽ς τό χωριό, πρέπει νά περάσει ἀπό μπροστά ἀπό τόν ἐχθρό καί νά πάρει τό μονοπάτι τοῦ βουνοῦ. Τά βόλια πέφτουν σάν βροχή τριγύρω του. Ὁ καπετάνιος τρέχει· κι οἱ Τοῦρκοι σημαδεύουν καί τραβοῦνε ὅλοι καταπάνω του... μά στέκονται σάν καρφωμένοι εἰς τή θέσι τους καί τρέμουνε, γιατί τέτοιο πρᾶμα δέν τό εἴδανε ποτέ, νά μήν τόν πιάνει μπάλα ἕναν ἄνθρωπο, πού μήτε σίδερα φοροῦσε, μήτε ἀπό πέτρα ἤτανε... Ὕστερα ἀπό μιᾶς ὥρας τρέξιμο, ἔφτασε ὁ καπετάνιος ᾽ς τό χωριό. –Νά φύγετε, φωνάζει ἀπό μακρυά, οἱ Τοῦρκοι ἔρχονται. Νά φύγετε! Ἀκούει τή φωνή του ἡ Μαριώ ἡ κόρη του καί τρέχει. –Ὁ Γιαννάκης; τί ἐγίνηκε, πατέρα, ὁ Γιαννιός; Ἦταν ὁ ἀρραβωνιαστικός της. Τί να τῆς εἰπεῖ; Μά πρίν συλλογιστεῖ γιά τήν ἀπό- κρισι, εἶδεν ἡ Μαριώ, εἰς τό λαιμό του περασμένο, τοῦ Γιαννάκη τό χαϊμαλί μέ τό τίμιο ξύλο. –Νά το! φωνάζει. Ἐσκοτώθηκε ὁ Γιαννάκης μου! καί πέφτει ᾽ς τήν ἀγκαλιά τοῦ πατέρα της καί λιγοθυμᾶ. Κοιτάζει ὁ καπετάνιος τό χαϊμαλί, συλλογιέται, καί τόν παίρνουνε τά δάκρυα. –Χωρίς νά τό καταλάβω θά μοῦ τό πέρασε στό λαιμό μου... Τό ἔκαμε γιά νά γλυ- τώσει τόν καπετάνιο του καί τόν πατέρα της Μαριῶς... Ἄσκημα ἔκαμε. Αὐτός ἦταν γιά καπετάνιος. Ὅσο γιά τή Μαριώ... δέτε την! * Ἰωάννης Μ. Δαμβέργης, Οἱ Κρῆτες μου, Ἀθήνα: τυπ. Βλαστοῦ 1898 Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 7

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ Ἡ γοητεία τοῦ ἀνορθολογισμοῦ π. Δημητρίου Μπαθρέλλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἀναλήψεως Ντράφι - Ἐπισκ. Καθηγητοῦ Παν. Emory Ι. Παρόμοιο περιστατικό μαρτυρεῖται Διαβάζουμε στόν βίο τοῦ Ἁγίου Σι- στόν βίο τοῦ Ἁγίου Παϊσίου. Ὅταν ἦταν λουανοῦ ὅτι, ὅταν ἦταν παιδί τεσσάρων δεκαπέντε ἐτῶν, ἕνας γείτονας προσπά- περίπου ἐτῶν, φιλοξένησαν στό σπίτι θησε νά τοῦ “ἀλλάξει μυαλό”, ὥστε νά τους ἕνα πλανόδιο βιβλιοπώλη, ὁ ὁποῖος πάψει νά προσεύχεται καί νά νηστεύ- κατά τή διάρκεια τῆς συνομιλίας τους ει. Τοῦ μίλησε, λοιπόν, γιά … τή θεωρία ὑποστήριξε ὅτι δέν ὑπάρχει Θεός. Ὅταν τοῦ Δαρβίνου! Αὐτό κλόνισε τήν πίστη ὁ μικρός Συμεών (τό βαπτιστικό ὄνομα τοῦ Ἀρσένιου (τό βαπτιστικό ὄνομα τοῦ τοῦ Ἁγίου) ρώτησε σχετικά τόν πατέ- Ἁγίου Παϊσίου), ὁ ὁποῖος κατέφυγε ζα- ρα του, ἕνα πολύ ἐνάρετο ἀλλά ὀλιγο- λισμένος στό ἐξωκλήσι τῆς Ἁγίας Βαρ- γράμματο ἄνθρωπο, ἐκεῖνος ἁπλῶς τοῦ βάρας καί ἄρχισε νά προσεύχεται μέ τά ἀπάντησε «μήν τόν ἀκοῦς». Ὁ Συμεών λόγια «Χριστέ μου, ἄν ὑπάρχεις, νά μοῦ σκέφτηκε ὅτι «ὅταν μεγαλώσω, θά γυ- παρουσιασθεῖς», μέχρι πού ἀπόκαμε. ρίσω ὅλη τή γῆ ἀναζητώντας τόν Θεό». Τότε σκέφτηκε ὅτι, ἀκόμα κι ἄν ὁ Χρι- Μέσα του ὅμως ἔμεινε ἡ ἀμφιβολία. Δε- στός ἦταν ἁπλῶς καί μόνο ὁ πιό καλός καπέντε χρόνια ἀργότερα ἄκουσε γιά τά καί δίκαιος ἄνθρωπος πού ἔζησε ποτέ, θαύματα πού γίνονταν στόν τάφο ἑνός ὅπως ὑποστήριξε ὁ γείτονάς του, θά ἄξι- σπουδαίου Ρώσου ἀσκητῆ καί ἀναλο- ζε νά θυσιάσει γι’ αὐτόν ἀκόμα καί τήν γίστηκε ὅτι «ἄν αὐτός εἶναι ἅγιος, ἄρα ἴδια του τή ζωή. Τή στιγμή ἐκείνη, τοῦ ὁ Θεός εἶναι μαζί μας καί δέν ὑπάρχει ἐμφανίστηκε ὁ Χριστός.2 λόγος νά γυρίσω ὅλο τόν κόσμο γιά νά Τόν βρῶ». Ὁ συγγραφέας τοῦ βίου του Τά δύο αὐτά περιστατικά φανερώνουν ἐπισημαίνει: «[…] Μ’ αὐτή τή σκέψη ἡ πόσο μπορεῖ νά κλονιστεῖ ἡ πίστη ἀκό- νεανική του καρδιά πυρώθηκε ἀπό ἀγά- μα καί (δυνάμει) ἁγίων ἀνθρώπων ἀπό πη πρός τόν Θεό. Καταπληκτικό πράγ- ἐπιχειρήματα καί θεωρίες. Ὁ ἄνθρωπος μα. Ἀπό τεσσάρων μέχρι δεκαεννιά ἐτῶν εἶναι λογικό ὄν καί γι’ αὐτό μιά φαινο- διατηρήθηκε ὁ λογισμός πού ἔριξε στήν μενικά ὀρθολογική ἄρνηση τῆς ὕπαρξης ψυχή τοῦ παιδιοῦ ἐκεῖνος ὁ πλανόδιος τοῦ Θεοῦ μπορεῖ νά κλονίσει τήν πίστη βιβλιοπώλης. Ὁ λογισμός αὐτός, ὅπως του – ἐξ οὗ καί ἡ ἀξία τῆς ἀπολογητι- φαίνεται, τόν στενοχωροῦσε, γιατί ἔμενε κῆς. Ἕνας στοιχειωδῶς ἐπαρκής χρι- ἄλυτος στό βάθος τῆς ψυχῆς του […]».1 στιανός ἀπολογητής θά μποροῦσε πολύ εὔκολα νά ἀντικρούσει τούς ἰσχυρισμούς 8 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

τοῦ βιβλιοπώλη καί τοῦ “γείτονα”, καί Ἡ ἄρνηση τῆς πραγματικότητας, ἡ ὑπέρ- νά προστατέψει τόν Συμεών καί τόν Ἀρ- μετρη καχυποψία πρός τήν ἐπιστήμη, ἡ σένιο ἀπό μιά ἀχρείαστη καί ἐπικίνδυνη συκοφάντηση τῆς ἰατρικῆς, ἡ ἀπροθυμία πνευματική περιπέτεια, ἡ ὁποία σέ ἄλ- νά μάθουμε ἀπό τά λάθη μας καί ἡ ἐμ- λες ἀντίστοιχες περιπτώσεις θά μποροῦ- μονή στήν ἐπανάληψή τους, καθώς καί σε νά ἔχει καταστροφικά ἀποτελέσματα. ἡ ἄκριτη ἀποδοχή παρανοϊκῶν θεωριῶν συνωμοσίας ἀποτελοῦν συνήθη χαρακτη- ΙΙ. ριστικά του. Ἡ ἀπολλιναριστικοῦ τύπου Τόν 4ο αἰ., ὁ Ἀπολλινάριος διατύπωσε τή εὐσέβεια καί νοοτροπία διαβάλλουν τό θεωρία ὅτι ὁ Χριστός δέν εἶχε ἀνθρώπινο θεῖο δῶρο τῆς λογικῆς καί τούς καρπούς νοῦ, ἡ ὁποία καταδικάστηκε ἀπό τή δεύ- της, καί ἐκθέτουν τήν Ἐκκλησία καί τή τερη Οἰκουμενική Σύνοδο. Ὁ π. Γεώργιος θεολογία της ἀκόμα καί στά μάτια κα- Φλωρόφσκυ σχολίασε τή θεωρία αὐτή ὡς λοπροαίρετων ἀνθρώπων. ἑξῆς: «Ὁ ἀπολλιναρισμός εἶναι ἡ ἄρνηση τοῦ ἀνθρώπινου λόγου, ὁ φόβος τῆς σκέ- Ποῦ ὀφείλεται ἄραγε αὐτό τό φαινό- ψεως – “εἶναι ἀδύνατον νά μήν ὑπάρχει μενο; Πιθανότατα, μεταξύ ἄλλων, στόν […] ἁμαρτία στίς ἀνθρώπινες σκέψεις” ἐκρηκτικό συνδυασμό ἀφενός τῆς κριτι- ([…] Γρηγ. Νύσσης, Κατὰ Ἀπολλιναρίου, κῆς πού ἄσκησαν Ὀρθόδοξοι θεολόγοι μέ ΙΙ, 6, 8· Ι, 2). Καί τοῦτο σημαίνει ὅτι ὁ ἀν- ὑπέρμετρη ροπή στόν μυστικισμό στήν θρώπινος λόγος εἶναι ἀθεράπευτος […], οὕτως ἤ ἄλλως ξεπερασμένη νεοσχο- δηλαδή, πρέπει νά ἀπορριφθεῖ».3 Μπο- λαστική ρωμαιοκαθολική θεολογία καί ροῦμε νά συμπεράνουμε ὅτι μέ βάση τή ἀφετέρου τῆς μεταμοντέρνας κουλτού- χριστολογία τοῦ Ἀπολλιναρίου ἡ ἄρνηση ρας τῶν καιρῶν μας, πού καλλιεργεῖ καί τοῦ λόγου ἀποτελεῖ θεολογική ἀρετή. ὑπερπροβάλλει τήν ἀνορθολογική ἐμπει- ρία. Ἡ συνειδητοποίηση τῶν διαστάσεων ΙΙΙ. τῆς νόσου θά μποροῦσε νά λειτουργήσει Ἡ αἵρεση τοῦ ἀπολλιναρισμοῦ, ὅπως ἀφυπνιστικά πρός τήν κατεύθυνση τῆς καί πολλές ἄλλες εὐσεβοφανεῖς αἱρέ- θεραπείας του. Μιά στιβαρή θεολογική, σεις, δέν ἔπαψε νά ἀπειλεῖ τή ζωή καί κατηχητική, καί κηρυγματική ἐκπαίδευ- τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ ἀνορθολο- ση, πού δέν θά ἄγεται ἀπό τόν ἀνορθολο- γισμός ἐξακολουθεῖ νά ἀσκεῖ τή γοητεία γισμό, ἀλλά θά τόν θεραπεύει, ἀποτελεῖ του, καί μάλιστα στό ὄνομα μιᾶς δῆθεν μονόδρομο. Αὐτό θά συνιστοῦσε ὄντως γνησιότερης καί αὐθεντικότερης πίστης. ὑπεράσπιση τῆς Ὀρθόδοξης, αὐθεντικῆς πίστης καί παράδοσης τῆς Ἐκκλησίας. Σ ΗΜΕ Ι Ω ΣΕ Ι Σ . 1. Ἀρχιμανδρίτης Σωφρόνιος, Ὁ Γέροντας Σιλουανός τοῦ Ἄθω (1866-1938), Ἱερά Μονή Τιμίου Προδρόμου, Ἔσσεξ Ἀγγλίας, 1978, σ. 8-9. 2. Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι, Β΄, Πνευματική ἀφύπνιση, Σουρωτή Θεσσαλονίκης: Ἱερόν Ἡσυχαστήριον «Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὁ Θεολόγος» 1999, σ. 262-263. 3. π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, «Ἀποκάλυψη, φιλοσοφία, καί θεολογία», Ἔργα 3. Δημιουργία καί Ἀπολύτρωση, μτφ. Παναγιώτης Κ. Πάλλης, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 1983, σ. 34-5. Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 9

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ Τό σημάδι τοῦ Ἰωνᾶ Σχόλιο στήν Ἀπόδοση τῆς γιορτῆς τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ Μιλτιάδου Κωνσταντίνου Ὁμ. Καθηγ. Α.Π.Θ. - Ἄρχ. Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ΜτΧ Ἐκκλησίας Μέ τήν ἀπόδοση τῆς γιορτῆς τῆς κῆς πρωτεύουσας Νινευῆ σέ μετάνοια Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ (1:1-2). Ὁ προφήτης ὅμως προσπαθεῖ νά ὁλοκληρώνεται ὁ κύκλος τῶν ἀκολου- ἀποφύγει τήν ἀποστολή του καί δραπε- θιῶν πού σχετίζονται μέ τή συγκεκριμένη τεύει μέ ἕνα καράβι πού ταξίδευε πρός γιορτή. Κατ᾽ ἀναλογία πρός τίς μεγάλες τήν ἐντελῶς ἀντίθετη κατεύθυνση, πρός ἰσραηλιτικές γιορτές πού διαρκοῦσαν τή Θαρσίς, περιοχή πού ταυτίζεται ἴσως ὀκτώ ἡμέρες (Πάσχα: Ἔξο 12:15-19 καί μέ τή φοινικική ἀποικία Τάρτεσος στήν Σκηνοπηγία Λευ 23:36-39· Ἀρι 29:35) Ἱσπανία, τό τέλος τοῦ τότε γνωστοῦ κό- ἐπικράτησε, ἀρχικά στήν Ἐκκλησία τῶν σμου πρός τά δυτικά (1:1-3), ἀλλά μιά Ἱεροσολύμων καί στή συνέχεια καί σέ δυνατή τρικυμία ἐμποδίζει τήν πορεία ἄλλες ἐκκλησιαστικές ἐπαρχίες, νά πα- τοῦ πλοίου (1:4). ρατείνεται γιά ὀχτώ ἡμέρες καί ὁ ἑορτα- σμός τῶν μεγάλων χριστιανικῶν ἑορτῶν. Ἀπέναντι στόν κίνδυνο νά βυθιστοῦν Ἡ ἀπόδοση τῆς γιορτῆς τῆς Ὑψώσεως ὅλοι, οἱ ναῦτες παρακαλοῦν ὁ καθένας τοῦ Σταυροῦ στίς 21 Σεπτεμβρίου συ- τόν θεό του καί καλοῦν καί τόν Ἰωνᾶ μπίπτει μέ τή μνήμη τοῦ προφήτη Ἰωνᾶ. νά κάνει τό ἴδιο (1:4-6). Παρά τίς προ- Ἡ σύμπτωση αὐτή ἐμπεριέχει ἕνα βαθύ- σευχές ὅμως ἡ θάλασσα ἐξακολουθεῖ νά τατο συμβολισμό, καθώς ὁ ἴδιος ὁ Ἰη- μαίνεται, ὁπότε οἱ ναῦτες ἀποφασίζουν σοῦς, ἀπαντώντας σέ ὅσους ἀμφισβη- νά ρίξουν κλῆρο, γιά νά ἀνακαλύψουν τοῦσαν τή μεσσιανική του ἰδιότητα, θά τόν αἴτιο τῆς συμφορᾶς. Ὁ κλῆρος πέ- παραλληλίσει τήν ἐπικείμενη σταύρωση, φτει στόν Ἰωνᾶ, ὁ ὁποῖος ὁμολογεῖ τήν ταφή καί ἀνάστασή του μέ τήν περιπέ- ἁμαρτία του καί προτείνει στούς ναῦτες τεια τοῦ Ἰωνᾶ στήν κοιλιά τοῦ κήτους νά τόν ρίξουν στή θάλασσα, ὥστε νά κο- (Ματ 12:38-42· πβ. Ματ 16:1-4· Μαρ πάσει ἡ καταιγίδα (1:8-12). Οἱ ναῦτες 8:12-12 καί Λου 11:29-32). διστάζουν ἀρχικά νά ἀναλάβουν τήν εὐθύνη γιά τόν θάνατο ἑνός ἀθώου. Τό βιβλίο, πού ἐπιγράφεται μέ τό ὄνο- Ὅταν ὅμως ὅλες τους οἱ προσπάθειες νά μα τοῦ Ἰωνᾶ, ἀρχίζει μέ μία πρόσκληση φέρουν τό πλοῖο στήν ἀκτή ἀποτυγχά- τοῦ Θεοῦ πρός τόν προφήτη νά πάει νά νουν, ἀναγκάζονται νά ρίξουν τόν Ἰωνᾶ καλέσει τούς κατοίκους τῆς ἀσσυρια- στή θάλασσα, ἀφοῦ προηγουμένως ζη- 10 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

τοῦν συγχώρεση ἀπό τόν Θεό (1:14). Ἡ κανείς νά διακρίνει τόν διαφορετικό τρό- τρικυμία κόπασε ἀμέσως καί οἱ ναῦτες πο προσέγγισης τῶν πραγμάτων. Προ- ἀναγνώρισαν τή δύναμη τοῦ ἀληθινοῦ φανῶς, ὁ προφήτης περιφρονεῖ τούς κα- Θεοῦ (1:13-16). τοίκους τῆς Νινευῆ γιά τήν ἄγνοιά τους σέ ζητήματα θρησκείας, ἐνῶ ὁ Θεός τή Μόλις ὁ Ἰωνᾶς βρέθηκε στό νερό, ἕνα θεωρεῖ αἰτία γιά νά τούς δείξει τήν εὐ- τεράστιο ψάρι τόν κατάπιε κατ’ ἐντο- σπλαχνία του. λή τοῦ Θεοῦ καί ὁ προφήτης ἔμεινε στό στομάχι τοῦ κήτους τρεῖς μέρες καί τρεῖς Ἕνα βασικό στοιχεῖο τοῦ κηρύγματος νύχτες προσευχόμενος (2:3-10). Ὁ Θεός τῶν προφητῶν συνιστᾶ ἡ κριτική τῆς τελικά ἄκουσε τήν προσευχή του καί αὐτοπεποίθησης, πού προσφέρει στόν πρόσταξε τό κῆτος νά ξεράσει τόν Ἰωνᾶ Ἰσραήλ ἡ πίστη του ὅτι εἶναι ὁ ἐκλεκτός στή στεριά (2:11). λαός τοῦ Θεοῦ. Ἀπό τήν ἄλλη μεριά, ἐξί- σου συχνά στρέφονται οἱ προφῆτες μέ Τό δεύτερο μέρος τοῦ ἔργου ἀρχίζει ἰδιαίτερη δριμύτητα κατά τῶν ἐχθρῶν μέ ἐπανάληψη τῆς προσταγῆς τοῦ Θεοῦ του Ἰσραήλ καί ἐπικαλοῦνται τήν ἐκ- πρός τόν Ἰωνᾶ νά κηρύξει στή Νινευή δήλωση τῆς θείας ὀργῆς ἐναντίον τους. (3:1-2). Αὐτήν τή φορά ὁ προφήτης ὑπα- Ἡ περίπτωση, ὅμως, ἕνας προφήτης νά κούει καί φτάνει στή Νινευή, ὅπου πρός ἀποστέλλεται ὡς κήρυκας μετανοίας μεγάλη του ἔκπληξη τό σύντομο κήρυγ- στόν πλέον μισητό ἐχθρό του Ἰσραήλ, μά του, «Τρεῖς μέρες ἀκόμα καί ἡ Νι- καί, μάλιστα, τό κήρυγμά του νά ἔχει νευή θά καταστραφεῖ», βρῆκε τεράστια τόσο μεγάλη ἐπιτυχία, ὥστε ὁ Θεός νά ἀνταπόκριση· ὅλοι οἱ κάτοικοι τῆς Νι- δείχνει ἰδιαίτερη συμπόνια πρός τόν λαό νευῆ μαζί μέ τόν βασιλιά τους ἀποφά- αὐτόν εἶναι μοναδική. Ἔτσι, τό βιβλίο σισαν νά μετανοήσουν, μέ ἀποτέλεσμα τοῦ Ἰωνᾶ, παρά τόν ἁπλοϊκό ἀφηγημα- τή μή πραγματοποίηση τῆς ἀπειλῆς τοῦ τικό χαρακτῆρα του, θίγει δύο μεγάλα Θεοῦ (3:3-11). ζητήματα τῆς βιβλικῆς θεολογίας. Τό πρῶτο σχετίζεται μέ τό ἐρώτημα ἄν ἡ Ἡ παραπάνω ἐξέλιξη ἀπογοήτευσε κυριαρχία καί ἡ μέριμνα τοῦ Θεοῦ περι- ὑπερβολικά τόν Ἰωνᾶ, ὁ ὁποῖος δια- ορίζεται μόνο στόν Ἰσραήλ ἤ ἐπεκτείνε- μαρτύρεται πρός τόν Θεό, καί ὁ Θεός ται σέ ὅλους τούς λαούς τῆς γῆς, καί τό ἀναλαμβάνει νά νουθετήσει τόν ἀνυπά- δεύτερο ζήτημα ἀφορᾶ τή σχέση ἀγάπης κουο προφήτη του (4:1-4). Στό σημεῖο τοῦ Θεοῦ καί δικαιοσύνης του. ἀπέναντι ἀπό τήν πόλη, ὅπου ὁ Ἰωνᾶς εἶχε ἐγκατασταθεῖ, ὥστε νά ἀπολαύσει Ὁ στόχος, ὅμως, τοῦ συγγραφέα νά τό θέαμα τῆς καταστροφῆς τῆς ἐχθρικῆς συζητήσει αὐτά τά μεγάλα θεολογικά πόλης, ὁ Θεός ἔκανε νά φυτρώσει μιά προβλήματα δέν γίνεται ἀμέσως ἐμφα- ὑπερμεγέθης κολοκυθιά, πού ἀνακού- νής, καθώς μέ τόν ὑπαινικτικό τρόπο τῆς φισε τόν προφήτη ἀπό τόν φοβερό καύ- ἀφήγησης ἀφήνει πολύ ἐλεύθερο χῶρο σωνα, τήν ἑπόμενη ὅμως μέρα ξεράθηκε. στόν ἀναγνώστη νά προβληματιστεῖ καί Στή νέα ἀπογοήτευση τοῦ Ἰωνᾶ καί στήν νά ἀναζητήσει μόνος του τίς ὀρθές ἀπα- ἀπάντηση τοῦ Θεοῦ πρός αὐτόν μπορεῖ Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 11

ντήσεις. Εἶναι, στήν προκειμένη περίπτω- καί τήν ἀλήθεια ὅτι ὁ λαός τοῦ Ἰσρα- ση χαρακτηριστικό, ὅτι τό βιβλίο ἀρχίζει ήλ, ὅπως καί ὁ Ἰωνᾶς, κλήθηκε ἀκριβῶς μέ τήν πληροφορία πώς ὁ Ἰωνᾶς προ- γιά νά ἀπευθύνει τό μήνυμα αὐτό πρός σπαθεῖ νά ἀποφύγει μιά ἀποστολή πού ὅλους. τοῦ ἀναθέτει ὁ Θεός καί τελειώνει μέ μιά ἐρώτηση τοῦ Θεοῦ πρός τόν προφήτη. Ὁ Ὅμως ὁ συγγραφέας, μέσα ἀπό τόν συγγραφέας ὅμως δέν δίνει κάποια ἐξή- ὑπερβολικό τρόπο τῆς ἀφήγησής του, γηση γιά τή συμπεριφορά τοῦ Ἰωνᾶ, ἡ προχωρεῖ ἀκόμη περισσότερο τόν θεο- ὁποία, μέ βάση τή θεώρηση τοῦ Κυρί- λογικό προβληματισμό τῆς ἐποχῆς του. ου ὡς παγκόσμιου Θεοῦ, θά μποροῦσε Τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ νά χαρακτηριστεῖ ἀπαράδεκτη, ἐνῶ θά κόσμου δέν ἀκυρώνεται ἀπό τίς ἀδυ- μποροῦσε νά δικαιολογηθεῖ μέ βάση τήν ναμίες ἤ τίς λανθασμένες ἐπιλογές τῶν πίστη ὅτι ὁ Κύριος εἶναι ἀποκλειστικός ἀνθρώπων πού ἐπιλέγονται ὡς ὄργανά θεός τοῦ Ἰσραήλ, οὔτε δίνει ἐπίσης κά- του. Τελικά ὁ Ἰωνᾶς καθίσταται ὄργανο ποια πληροφορία γιά τήν ἀπάντηση τοῦ τῆς ἀποκάλυψης τῆς δύναμης τοῦ Θεοῦ προφήτη στό ἐρώτημα τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία στούς ξένους λαούς εἴτε ὑπακούοντας καί πάλι θά μποροῦσε μέ βάση τήν πίστη στό θέλημά του (Νινευΐτες) εἴτε μή ὑπα- ὅτι ὁ Θεός ἀγαπᾶ ὅλους τούς λαούς νά κούοντας (ναῦτες). Κύριος τῆς Ἱστορίας εἶναι καταφατική, ἐνῶ μέ βάση τήν ἐμπι- παραμένει πάντοτε ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος πα- στοσύνη στή δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ θά ρεμβαίνει δυναμικά ὑπέρ τοῦ ἀνθρώπου. μποροῦσε νά εἶναι καί ἀρνητική, ἐφόσον οἱ Νινευΐτες, ἔστω καί ἄν μετάνιωσαν, Πρόκειται γιά ἕνα διαχρονικό μήνυμα εἶχαν προηγουμένως αἱματοκυλίσει ὅλον πού ὑπερβαίνει τά στενά ἱστορικά ὅρια τόν κόσμο. τῆς ἐποχῆς του. Ἡ περιπέτεια τοῦ Ἰωνᾶ στήν κοιλιά τοῦ κήτους διακηρύσσει μέ Μέ τόν τρόπο αὐτόν ἀναγκάζεται ὁ τόν πιό παραστατικό τρόπο τήν ἀλήθεια, ἀναγνώστης τοῦ ἔργου νά βιώσει ὁ ἴδιος ὅτι ὁ Θεός ἔχει τή δύναμη νά ἀνασύρει τά διλήμματα τοῦ προφήτη καί νά προ- τόν ἄνθρωπο ἀπό τά βάθη τῆς ἀμφιβο- βληματιστεῖ, ὥστε νά ἀποδεχτεῖ τελικά λίας καί τά ἔσχατα ὅρια τῆς ἀπελπισί- τό ἰδιαίτερα ἐπαναστατικό γιά τήν ἐπο- ας καί νά τόν μετατρέπει σέ ζωντανή χή του μήνυμα πού προβάλλει τό βιβλίο, μαρτυρία τῆς παγκόσμιας ἀγάπης του. καθώς, σέ ἀντίθεση πρός τίς κρατοῦσες Ἔτσι, δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ἡ πρωτοχρι- ἀντιλήψεις, καί μάλιστα τῆς μεταιχμα- στιανική κοινότητα εἶδε στήν περιπέτεια λωσιακῆς ἰουδαϊκῆς κοινότητας ἡ ὁποία τοῦ Ἰωνᾶ τήν προτύπωση τῆς ταφῆς καί προσπαθεῖ νά κλειστεῖ στόν ἑαυτό της, τῆς ἀνάστασης τοῦ Ἰησοῦ, ὁ ὁποῖος μέ διακηρύσσει τό ἐνδιαφέρον καί τήν ἀγά- τό παράδειγμα καί τή διδασκαλία του πη τοῦ Θεοῦ γιά ὅλα τά πλάσματά του προσέδωσε στό μήνυμα τοῦ βιβλίου τήν πιό ἀναπτυγμένη του μορφή. 12 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

ΚΑΙΝΟΔΙΑΘΗΚΙΚΟΙ ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ Ἡ ριζοσπαστική ἄποψη τοῦ Ἀποστόλου Παύλου περί ἰσότητας ἀνδρῶν καί γυναικῶν 'Ιωάννη Καραβιδόπουλου Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Α.Π.Θ. «Ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε. Οὐκ ἔνι ᾿Ιουδαῖος οὐδὲ ῞Ελλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ» (Γαλ 3,27-28) Στή συνάφεια πού ἀνήκουν οἱ παρα- ἐκδηλώσεις, καί διέμενε σέ ξεχωριστούς πάνω στίχοι τοῦ Ἀπ. Παύλου γίνεται χώρους τοῦ σπιτιοῦ, στούς ὁποίους δέν λόγος γιά τόν Νόμο τῆς Παλαιᾶς Διαθή- μποροῦσε νά ἔχει πρόσβαση ἄλλο πρό- κης καί κυρίως γιά τήν ἐλευθερία ἔνα- σωπο ἐκτός τοῦ ἄνδρα της. Ἔργο της ντι τοῦ Νόμου πού ἔχει ὁ ἄνθρωπος, ὁ ἦταν ἡ φροντίδα τοῦ σπιτιοῦ, ἡ ἀναπα- ὁποῖος πιστεύει στόν Χριστό· ἐπίσης, γί- ραγωγή καί φροντίδα τῶν παιδιῶν, ἐνῶ νεται λόγος γιά τή μή διάκριση Ἰουδαί- δέν μποροῦσε νά μετέχει στήν ἔξω ἀπό ων καί ἐθνικῶν, δούλων καί ἐλευθέρων, τήν οἰκία ζωή ἤ διασκέδαση τοῦ ἄνδρα, ἀνδρῶν καί γυναικῶν σέ θέματα σωτη- γιά τόν ὁποῖο δέν ὑπῆρχε περιορισμός ρίας. Θά ἐπικεντρώσουμε τήν προσοχή κοινωνικός ἤ ἄλλης φύσεως στή σύναψη μας στό τελευταῖο. φιλίας μέ ἄλλους ἄνδρες ἤ μέ ἑταῖρες. Ὑπῆρχε σαφής ἡ τάση στόν ἀρχαῖο κό- Γιά νά συνειδητοποιήσουμε τόν ριζο- σμο, οἱ γυναῖκες «ὅσο γίνεται λιγότερα σπαστικό καί ἐπαναστατικό χαρακτῆρα νά βλέπουν, λιγότερα νά ἀκοῦν καί ἀκό- τῆς Παύλειας ἀντιλήψεως περί ἰσότητας μη λιγότερα νά ἐρωτοῦν», ὅπως γράφει ἀνδρῶν καί γυναικών, πρέπει νά γνω- ὁ Ξενοφῶν (Οἰκονομικὸς 7,5) ἐξ ἀφορ- ρίζουμε τά κοινῶς ἀποδεκτά τῆς κοι- μῆς κάποιας γυναίκας πού τήν ἐπαινεῖ νωνίας τῆς ἐποχῆς του γιά τή θέση τῆς γιά τά παραπάνω. Καί τό ἀποκορύφωμα γυναίκας μέσα στήν κοινωνία. Ἡ ὑπο- τῆς χαμηλῆς κοινωνικῆς θέσεως τῆς γυ- ταγή τῶν γυναικῶν στούς ἄνδρες τους ναίκας ἦταν ἡ ἐξάρτηση τῆς διαλύσεως ἀποτελοῦσε καθιερωμένη ἀρχή τῆς ἑλ- τοῦ συζυγικοῦ δεσμοῦ ἀπό τίς διαθέσεις ληνορωμαϊκῆς κοινωνίας στήν ἐποχή τοῦ τοῦ ἄνδρα. Παύλου, ἀρχή πού ἀνάγεται ἤδη στούς κλασικούς χρόνους. Γνωρίζουμε ἀπό Δέν ἦταν πιό ἀξιοζήλευτη ἡ θέση τῆς μαρτυρίες τῶν συγγραφέων τῆς ἑλληνι- γυναίκας στή ρωμαϊκή κοινωνία, ἄν κῆς ἀρχαιότητας ὅτι ἡ γυναίκα δέν εἶχε ἐξαιρέσει βέβαια κανείς τίς γυναῖκες τοῦ ἴσα δικαιώματα στήν κοινωνική ζωή μέ παλατιοῦ, οἱ ὁποῖες, μέ τήν ἐπιρροή πού τόν ἄνδρα, δέν μετεῖχε στίς πολιτικές διέθεταν, κατηύθυναν πολλές φορές τούς Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 13

Ρωμαίους αὐτοκράτορες. Ἡ εὐκολία τῆς στατική γιά τήν ἐποχή του ἀρχή, πού μέ διαλύσεως τοῦ γάμου ἀπό τήν πλευρά καθυστέρηση πολλῶν αἰώνων θά πάρει τοῦ ἄνδρα μαρτυρεῖ γιά τήν ὑποδεέ- καί κοινωνική ὑπόσταση μέ τή διεκδί- στερη θέση τῆς γυναίκας σέ σχέση πρός κηση τῶν κοινωνικῶν δικαιωμάτων τῶν αὐτόν. Γενικά παρατηρήθηκε ἀπό κά- γυναικῶν. Κατόπιν, ὑπερβαίνει σαφῶς ποιο νεότερο ἐρευνητή ὅτι, μεταξύ τῶν τίς κοινωνικές συνθῆκες τῆς ἐποχῆς του, ἄλλων αἰτίων τῆς παρακμῆς τοῦ ἀρχαίου ὅταν, σέ ἀντιστοιχία πρός τήν ὑποταγή κόσμου, ὑπῆρξε καί ἡ κοινωνική ἀνυπο- τῆς γυναίκας στόν ἄνδρα, ἐπιτάσσει τήν ληψία τῆς γυναίκας. ἀγάπη τοῦ ἄνδρα πρός αὐτήν, ἀγάπη μάλιστα πού πρέπει νά φθάνει μέχρι τή Ἀλλά καί στόν ἰουδαϊκό κόσμο ἡ θέση θυσία, κατά τό ὑπόδειγμα τοῦ Χριστοῦ, τῆς γυναίκας τόσο θεωρητικά (π.χ. στή πού θυσιάστηκε γιά τήν Ἐκκλησία (βλ. ραβινική θεολογία) ὅσο καί πρακτικά Ἐφεσ 5,21-33, περικοπή πού διαβάζεται (στήν κοινωνική ζωή) ἦταν σαφῶς ὑπο- στό μυστήριο τοῦ γάμου). δεέστερη σέ σχέση πρός αὐτήν τοῦ ἄν- δρα. Γιά νά διαμορφώσει κανείς μία Πολλοί σύγχρονοι συγγραφεῖς, ἀπό εἰκόνα γιά τήν ὑπεροχή τοῦ ἄνδρα, ἀρκεῖ ἄγνοια τῆς διδασκαλίας τοῦ Παύλου ἤ νά πληροφορηθεῖ ὅτι μία ἀπό τίς πρω- ἀπό προκατάληψη, διατείνονται ὅτι ὁ ινές προσευχές τοῦ Ἰουδαίου εἶναι ὅτι Παῦλος ἦταν μισογύνης καί ὅτι ὑποτιμᾶ εὐχαριστεῖ τόν Θεό, γιατί δέν τόν ἔκανε τή γυναῖκα. Τίποτε ἀναληθέστερο τού- ἐθνικό, δοῦλο ἤ γυναῖκα! Οἱ ραβίνοι, μά- του, ἐάν γνωρίζει κανείς τήν κοινωνία λιστα, δίδασκαν ὅτι «κατ’ εἰκόνα Θεοῦ» καί τόν πολιτισμό τῆς ἐποχῆς τοῦ Παύ- δημιουργήθηκε μόνον ὁ ἄνδρας, ἐνῶ ἡ λου. Ἡ ἄγνοια εἶναι κακός σύμβουλος γυναῖκα ἀποτελεῖ ἁπλῶς εἰκόνα τοῦ ἄν- καί ὁδηγεῖ σέ λαθεμένα συμπεράσματα. δρα. Ἡ εὐκολία διαλύσεως τοῦ γάμου ἐκ μέρους τοῦ ἄνδρα, πού ὑπῆρχε στόν Τήν ἄποψή του αὐτή ἐκθέτει ὁ Ἀπό- ἑλληνορωμαϊκό κόσμο, ἴσχυε καί στόν στολος σέ σχέση πρός τό βάπτισμα: ἰουδαϊκό. «Ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε»». Τά ὅσα παρα- Τά λίγα αὐτά στοιχεῖα πού ἀναφέραμε πάνω εἴπαμε, ἀπορρέουν ἀπό τό βάπτι- δείχνουν ὅτι ὁ Παῦλος δέν πρέπει νά ἑρ- σμα τοῦ πιστοῦ, γιά τό ὁποῖο ὁ Παῦλος μηνευτεῖ ἀνεξάρτητα ἀπό τήν ἐποχή του, χρησιμοποιεῖ τήν εἰκόνα τῆς ἐπενδύσεως τήν κοινωνία τῆς ὁποίας προϋποθέτει, τοῦ πιστοῦ μέ τόν Χριστό. Καί πάλι γιά καθώς ἐπίσης καί ἀπό τή θέση τῆς γυναί- νά καταλάβουμε τήν εἰκόνα, πρέπει νά κας σ’ αὐτήν. 0 Παῦλος τοποθετεῖ ὅμως γνωρίζουμε τόν πολιτιστικό του καί ἰδί- τό θέμα τῆς σχέσεως τῆς γυναίκας πρός ως τόν θρησκευτικό περίγυρο. τόν ἄνδρα σέ νέα βάση. Καταρχήν, ἡ ἰσο- τιμία πού διακηρύσσει στό σωτηριολο- Ἡ «ἀπέκδυση» τοῦ παλαιοῦ ἀνθρώ- γικό ἐπίπεδο («οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ. που καί ἡ «ἐπένδυση» τοῦ Χριστοῦ, πού πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἔστε ἐν Χριστῷ συντελεῖται στό βάπτισμα, θυμίζει τήν Ἰησοῦ», Γαλ 3,28) ἀποτελεῖ μιά ἐπανα- πράξη τῶν μυστηριακῶν τελετῶν, κατά τίς ὁποῖες ὁ μυούμενος βγάζει τά ἐνδύ- 14 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

ματά του πρίν ἀπό τή μύηση, κάνει ἕνα τό βάπτισμα, «συναποθνήσκει» ὁ πιστός καθαρτήριο λουτρό καί ντύνεται κατόπιν μέ τόν Χριστό καί «συνεγείρεται» μαζί τά ἐνδύματα τῆς θεότητας, ὥστε νά ἑνω- του. Ἡ συνέγερση τῶν πιστῶν μαζί μέ θεῖ μαζί της καί νά ἐνδυναμωθεῖ Ὁ Ἀπου- τόν Χριστό, χωρίς βέβαια νά παύσει νά λήιος στίς Μεταμορφώσεις του (11,23 ἀποτελεῖ ἀναμενόμενο μελλοντικό γεγο- ἑξ.), περιγράφοντας τίς μυστηριακές νός, προβάλλεται συγχρόνως καί ὡς πα- τελετές τῆς Ἴσιδας, μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ροῦσα πραγματικότητα. Πρόκειται γιά ὁ μύστης, κατά τή διάρκεια τῆς μυήσε- τήν πραγματικότητα τῆς πνευματικῆς ως, ντύνεται δώδεκα φορές τά ἐνδύματα ζωῆς μέσα στό σῶμα τοῦ Χριστοῦ, τήν τῆς θεότητας καί αἰσθάνεται πλημμυρι- Ἐκκλησία. Ἡ ζωή αὐτή περιγράφεται σμένος ἀπό θεία δύναμη. Στόν Παῦλο ἡ ἀρνητικά, σάν κατάσταση στήν ὁποία οἱ παράσταση αὐτή τῆς «ἀπεκδύσεως» τοῦ πιστοί ἔλαβαν «ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν», παλαιοῦ ἀνθρώπου ἤ τοῦ σώματος τῶν καί θετικά, σάν ζωή «σύν Χριστῷ». Μέ ἁμαρτιῶν καί ἡ «ἐπένδυσις» τοῦ νέου τήν ἔκφραση «σύν Χριστῷ» ὁ Παῦλος ἀνθρώπου ἔχει σαφῶς ἠθικό χαρακτῆρα συνήθως δηλώνει στίς ἐπιστολές του τήν καί δηλώνει τήν ἀπονέκρωση τοῦ πιστοῦ τέλεια καί στενή κοινωνία τοῦ πιστοῦ κατά τό βάπτισμα ὡς πρός τήν ἁμαρτία μέ τόν Χριστό μετά τήν ἀνάσταση. Ἡ καί τή δυνατότητα νέας ζωῆς μέσα στό κοινωνία αὐτή ἀποτελεῖ ἤδη παροῦσα σῶμα τοῦ Χριστοῦ, στήν Ἐκκλησία. Κατά πραγματικότητα μέσα στήν Ἐκκλησία. Ludovico Lipparini, Ὁ θάνατος τοῦ Ludovico Lipparini, Ὁ Βύρων ὁρκίζεται Μάρκου Μπότσαρη (μεταξύ 1823 καί στόν τάφο τοῦ Μάρκου Μπότσαρη (δεκ. 1858), Τριέστι, Civico Museo Sartorio 1850), Τριέστι, Civico Museo Sartorio Ὁ θάνατος τοῦ Μάρκου Μπότσαρη συγκλόνισε τούς φιλέλληνες στήν Εὐρώπη καί τήν Ἀμερική Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 15

ΠΡΟΣ ΚΑΤΗΧΗΣΙΝ 'Ανθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις Ἱερός Αὐγουστῖνος Πρωτ. Ν. Ι. Λουδοβίκου Καθηγ. Ἀνωτάτης Ἐκκλ. Ἀκαδημίας Θεσσαλονίκης Στά προηγούμενα κείμενα παρουσιά- μιά ὁλόκληρη πηγή συνειδητοποιήσεων, σαμε συνοπτικά τίς ἀντιλήψεις τοῦ ὅσον ἀφορᾶ τόν ἄνθρωπο, ἡ ὁποία συν- πλατωνισμοῦ καί τοῦ νεοπλατωνισμοῦ δέεται μέ τίς νεώτερες ἀναπτύξεις τοῦ γιά τό σῶμα καί τήν ψυχή. Συνεχίζο- ἀνθρωπολογικοῦ προβληματισμοῦ, πού ντας θά ἀνιχνεύσουμε τήν τύχη αὐτῶν φθάνουν μέχρι τήν ἐποχή μας. Ἀνάλο- τῶν ἀντιλήψεων στόν χριστιανικό στοχα- γης ἔκτασης ἀνθρωπολογική ἐπίδραση σμό, θά διερευνήσουμε δηλαδή πῶς ἐπη- ἔχει ἀσκήσει στήν Ἀνατολή ὁ Ὠριγένης, ρέασαν τή χριστιανική ἀνθρωπολογία. πού ἐπίσης ἦταν πλατωνικός. Θά πρέπει Ὅπως ἔχουμε ἐπισημάνει ἐξ ἀρχῆς, αὐτό νά ποῦμε ὅτι στή διάρκεια τοῦ ὕστερου πού καταδικάζουν πολλοί νεώτεροι στο- μεσαίωνα (13ος-15ος αἰ.) αὐτές οἱ παράλ- χαστές στή χριστιανική ἀνθρωπολογία, ληλες πορεῖες τοῦ Αὐγουστίνου καί τοῦ δηλαδή ἡ θεώρηση τοῦ σώματος μέσα Ὠριγένη οὐσιαστικά συνάντησαν ἡ μία ἀπό τό πρῖσμα τῆς ἐνοχῆς καί ἡ ἀντι- τήν ἄλλη καί, σύμφωνα μέ τούς εἰδικούς, μετώπισή του μέ ἕνα εἶδος περιφρόνη- ἀναμείχθηκαν. σης, εἶναι προϊόν μείξης τῆς χριστιανικῆς σωματολογίας μέ τόν χριστιανικό νεο- Στόν Αὐγουστῖνο συναντοῦμε τήν πλατωνισμό. Ἡ νεοπλατωνική ἐπίδραση πνευματικότητα ὡς ἕνα εἶδος ἄρνησης εἶναι πολύ σημαντικό στοιχεῖο, τόσο στή τοῦ ἑαυτοῦ, ἀκριβῶς διότι αὐτό πού θε- Δύση ὅσο καί στήν Ἀνατολή. Στή Δύση ωρεῖται ὡς ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι αὐτή ἡ ἐπίδραση θεωρήθηκε ὡς γνησίως ἡ ψυχή του καί ὄχι τό σύνολον τῆς ψυ- χριστιανική και διατηρήθηκε. Ἀντιθέτως, χοσωματικότητάς του, δηλαδή τό σύνολο στόν ἀνατολικό θεολογικό και ἐκκλησι- τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς ἀδελφωμένων αστικό χῶρο ἀντιμετωπίστηκε ὡς κάτι μέ τήν πραγματικότητα τοῦ σώματος. Ἡ πού ἔπρεπε να διορθωθεῖ καί ἔγιναν ση- πνευματικότητα αὐτή ἔχει χαρακτῆρα μαντικές προσπάθειες πρός αὐτήν την ἐκστατικό. Γιά νά μπορέσει κανείς να κατεύθυνση. βρεῖ τόν δρόμο πρός τόν Θεό, πρέπει νά βγεῖ ἀπό τόν ψυχοσωματικό χῶρο, ἀπό Μετά την ἀρχαιότητα, θά περάσουμε τό ἐπιθυμητικό τῆς ψυχῆς καί ἀπό τή στήν περίοδο τοῦ πρώιμου μεσαίωνα σωματικότητα, διότι ὁτιδήποτε ἀποτελεῖ (5ος-10ος αἰ.), καί θά μιλήσουμε γιά τόν πάθος, εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ πτώση. Βεβαίως, Αὐγουστῖνο. Γιά τόν δυτικό πνευματι- πίσω ἀπό ὅλα αὐτά ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι κό χῶρο ὁ Αὐγουστῖνος ἀντιπροσωπεύει ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου εἶναι οὐσιαστικά 16 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

συγγενής μετά τοῦ Θεοῦ, μιά ἰδέα θεμε- που, ἀκριβῶς μέσα ἀπό τή βούλησή του λιωδῶς πλατωνική. καί τή δύναμή του νά κυριαρχεῖ. Αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ πνευματικότη- Σέ τελική ἀνάλυση, ὁ ἄνθρωπος γίνεται τα συνδέθηκε στενά μέ τόν στοχασμό, ἀντιληπτός ὡς μιά μονολογική ὕπαρξη, ὁ ὁποῖος εἶναι στήν οὐσία του βούληση, πού δέν μπορεῖ νά ἀκροασθεῖ τά ὄντα, συγκεκριμένα μιά βούληση κυριαρχίας. τούς συνανθρώπους καί τά πράγματα, μέ Ἑπομένως, ὁ πνευματικός ἄνθρωπος εἶ- ἕνα τρόπο ὥστε αὐτή ἡ ἀκρόαση να ἀπο- ναι αύτός πού κυριαρχεῖ πάνω σέ ὁτι- τελεῖ μέρος καί τοῦ δικοῦ του «εἶναι». Ἡ δήποτε δέν εἶναι πνευματικό, εἴτε αὐτό ἀντίληψη αὐτή δημιουργεῖ προϋποθέσεις εἶναι ἡ ἱστορία, εἴτε τό σῶμα, εἴτε τά συ- γιά μιά ἱστορική ἀνάπτυξη, ἡ ὁποία ἤδη ναισθήματα. Στη σκέψη τοῦ Αὐγουστίνου θά δώσει σημάδια κατά τόν μεσαίωνα παρήχθη ἕνα εἶδος ἀνθρώπου, μέ πλατω- στή Δύση καί, βεβαίως, θά προχωρήσει νικές και στωικές ἐπιδράσεις, τό ὁποῖο ὅταν ὁ πυρήνας της ἐκκοσμικευθεῖ στή δημιούργησε μιά ὁλόκληρη θεολογία ἐνο- φιλοσοφία τοῦ νεώτερου ἰδεαλισμοῦ, χῶν γύρω ἀπό τό θέμα τοῦ σώματος. Οἱ ὅπως θά δοῦμε. Πολλούς αἰῶνες ἀργότε- ἐνοχές αὐτές εἶναι φανερές στή θεολογία ρα, φιλόσοφοι, ὅπως ὁ Νίτσε, θά ἀναδεί- τοῦ γάμου καί τῆς ἀνθρώπινης σεξουαλι- ξουν τήν ἔννοια τῆς βούλησης γιά δύνα- κότητας, πού ἀποτελεῖ τήν αἰτία τῆς ὑπο- μη, χρησιμοποιώντας κατά βάσιν τό ἴδιο τίμησης τοῦ γάμου ἀπό τήν πλευρά τῶν μεταφυσικό σχῆμα τοῦ Αὐγουστίνου, ἕνα δυτικῶν συγγραφέων, οἱ ὁποῖοι, ἀκόμα κι σχῆμα ὅπου ἡ ἰσχύς, ἐν τέλει, συνιστᾶ τήν ὅταν τόν ἐξαίρουν, τόν ἀντιμετωπίζουν ὡς οὐσία τοῦ ἀνθρώπινου ὄντος. ἕνα γεγονός λιγότερο κακό ἀπό τήν πορ- νεία, πού, ἑπομένως, δέν μπορεῖ νά ἐντα- Εἶναι ἐνδιαφέρον να σημειώσουμε ὅτι χθεῖ μέσα στήν κυρίως ἀνθρωπολογία. ὅταν ἐκκοσμικευθεῖ ἡ πνευματικότητα τοῦ Αὐγουστίνου, ἀκόμα καί ἡ σχέση μέ Στήν ἐκστατική καί ὑπερβατική ἀνθρω- τόν Θεό θά τεθεῖ ἐν ἀμφιβόλῳ. Μέσα πολογία τοῦ Αὐγουστίνου, ὁ ἄνθρωπος στή μέθη τῆς ἰσχύος, θά θεωρηθεῖ πώς καθίσταται μιά ὕπαρξη χαρακτηριστικά ὁ ἄνθρωπος ἐκπληρώνει τήν οὐσία του, μοναξιασμένη. Δέν ἀντιλαμβάνεται τόν αὐτήν τήν ὑπερβατική κυριαρχική οὐσία, ἑαυτό του σ’ ἕνα διάλογο μέ τόν κόσμο, ἀκόμα καί χωρίς τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ, διότι κυριαρχεῖ ἐπάνω στόν κόσμο. Δέν χωρίς τήν κοινωνία μαζί Του. Ἤ, στήν μπορεῖ νά ἀκούσει τή φωνή τῶν πραγ- πιό ἀκραία ἐκδοχή, θά ἀναπτυχθεῖ ἕνα μάτων, τή φωνή τῶν ὄντων καί τῆς φύ- εἶδος ἀνταγωνισμοῦ μέ τόν Θεό, ἕνα σης. Μποροῦμε νά σκεφτοῦμε ὅτι ἀκόμη θέμα πού ὑπῆρξε πολύ ἀγαπητό στη καί τό οἰκολογικό πρόβλημα παράγεται δυτική λογοτεχνία, με χαρακτηριστικό μέσα στούς κόλπους μιᾶς τέτοιας ἀν- παράδειγμα τον Φάουστ τοῦ Γερμανοῦ θρωπολογίας, ἀφοῦ στόν πυρῆνα της ποιητῆ Γκαῖτε. Ὅλα αὐτά ξεκινοῦν ἀπό ὑπάρχει ἡ ἔννοια τῆς ἐπικυριαρχίας ἐπά- τήν ἐκστατική ἀνθρωπολογία τοῦ Αὐ- νω σέ ὁτιδήποτε δέν εἶναι πνευματικό, γουστίνου, τῆς ὁποίας ὁ πυρήνας εἶναι ὁ πού ἐπαληθεύει τό «εἶναι» τοῦ ἀνθρώ- χριστιανικός νεοπλατωνισμός. Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 17

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΚΑ Ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, ΛΗ´ «Τὸ γνωστὸν τοῦ Θεοῦ» Δημήτρη Μαυρόπουλου Ὁτίτλος τοῦ ἄρθρου λαμβάνεται ἀπό ὅτι «τοῖς πᾶσι γέγονα τὰ πάντα, ἵνα πά- τή θεολογία τοῦ ἀποστόλου Παύ- ντως τινὰς σώσω», ἤ πιό ἀναλυτικά: «… λου, καί συγκεκριμένα ἀπό τό Ρωμ 1,19: καὶ ἐγενόμην τοῖς Ἰουδαίοις ὡς Ἰουδαῖος, «τὸ γνωστὸν τοῦ Θεοῦ φανερόν ἐστιν ἵνα Ἰουδαίους κερδήσω· τοῖς ὑπὸ νόμον ἐν αὐτοῖς [τοῖς ἀνθρώποις]· ὁ γὰρ Θεὸς ὡς ὑπὸ νόμον, ἵνα τοὺς ὑπὸ νόμον κερδή- αὐτοῖς ἐφανέρωσε». Μήν ξεχνᾶμε ὅτι σω· τοῖς ἀνόμοις ὡς ἄνομος, μὴ ὢν ἄνο- πρόκειται γιά βασική γραμμή τοῦ κηρύγ- μος Θεῷ ἀλλ’ ἔννομος Χριστῷ, ἵνα κερ- ματός του, προκειμένου νά εὐαγγελιστεῖ δήσω ἀνόμους· ἐγενόμην τοῖς ἀσθενέσιν στούς ἀνθρώπους (στά ἔθνη) τή λυτρωτική ὡς ἀσθενής, ἵνα τοὺς ἀσθενεῖς κερδήσω» παρουσία τοῦ Θεοῦ. Αὐτή ἡ προσπάθειά (βλ. Α´ Κορ 9,20-22). Θά μπορούσαμε λοι- του νά κάνει γνωστό τόν Θεό τῆς Ἐκκλη- πόν νά ἀρκεστοῦμε στή δήλωσή του ὅτι σίας, στούς μέν Ἰουδαίους πείθοντάς τους «καὶ ἐγώ, ἀδελφοί, οὐκ ἠδυνήθην λαλῆσαι ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶναι ὁ ἀπεσταλμέ- ὑμῖν ὡς πνευματικοῖς, ἀλλ’ ὡς σαρκίνοις, νος τοῦ Θεοῦ τῶν πατέρων τους, στούς ὡς νηπίοις ἐν Χριστῷ. Γάλα ὑμᾶς ἐπότι- δέ ἐθνικούς ὅτι ὁ «ἄγνωστος» Θεός πού σα καὶ οὐ βρῶμα. Οὔπω γὰρ ἠδύνασθε» εὐλαβοῦνται φανερώθηκε διά τοῦ Ἰησοῦ (Α´ Κορ 3,1-2). Αὐτή τήν ἀρχή τήν ὀνομά- Χριστοῦ, διατρέχει ὅλο τό ἔργο του ὅπως ζουμε φυσική ἤ καταφατική θεολογία, καί τό γνωρίζουμε ἀπό τίς ἐπιστολές του καί ἀποβλέπει νά τροφοδοτεῖ τόν διάλογο μέ ἀπό τίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων. Τό πα- καλοπροαίρετους ἀνθρώπους πού βρίσκο- ράδοξο εἶναι ὅτι, ἐνῶ ἐκ πρώτης ὄψεως νται ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας, ἤ γιά τήν κα- δείχνει νά ἀκολουθεῖ λογικά καί φιλο- τήχηση ἁπλούστερων ἀνθρώπων πού ἐπι- σοφικά συμπεράσματα, ἀκολουθώντας θυμοῦν νά ἐνταχθοῦν στούς κόλπους της. αὐτό πού ὀνομάζουμε τελολογικές ἀπο- δείξεις, ὁ ἴδιος μοιάζει νά τά ὑπονομεύει Δίπλα σ᾽ αὐτή τήν καταφατική ὁδό θεο- εἰσάγοντας μία γνώση περί Θεοῦ στούς γνωσίας ἀναπτύχθηκε ἡ ἀποφατική ὁδός, ἀντίποδες αὐτῶν τῶν συμπερασμάτων. ἡ ὁποία, ἐπειδή ἀντιλαμβάνεται τή γνώση Θά πρέπει ὅμως νά ἔχουμε ὑπ᾽ ὄψη μας τοῦ Θεοῦ ὡς σχέση, ἀρνεῖται ἤ ἀποφεύγει τίς παιδαγωγικές ἀρχές τοῦ Παύλου πού νά ἐξαντλήσει τήν ἀλήθεια σέ διατυπώ- ἐφαρμόζει γιά νά διαλεχθεῖ μέ τούς ἀκρο- σεις πού βασίζονται ἤ ἐξαρτῶνται ἀπό ατές του, εἴτε Ἰουδαίους εἴτε ἐθνικούς, καί στοιχεῖα ἤ συνθῆκες τοῦ κτιστοῦ κόσμου. πάντως τήν ἀρχή πού διατυπώνει ὁ ἴδιος Ὁ ἴδιος ὁ ἀπόστολος Παῦλος μᾶς εἰσάγει σέ τέτοιες ἀποφατικές προσεγγίσεις, μέ 18 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

κορυφαία τήν ἐπισήμανση ὅτι «ἐκ μέρους τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω;» (Λουκ γινώσκομεν καὶ ἐκ μέρους προφητεύομεν· 1,34). Μέ αὐτήν τήν ἔννοια θά πρέπει νά ὅταν δὲ ἔλθῃ τὸ τέλειον, τότε τὸ ἐκ μέρους προσεγγίσουμε τήν ἐξαγγελία τοῦ Χρι- καταργηθήσεται. […] Βλέπομεν γὰρ ἄρτι στοῦ ὅτι «αὕτη ἐστὶν ἡ αἰώνιος ζωή, ἵνα δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δὲ πρό- γινώσκωσί σε τὸν μόνον ἀληθινὸν Θεόν…» σωπον πρὸς πρόσωπον· ἄρτι γινώσκω ἐκ (Ἰωάν 17,3), πού ἀναδεικνύει τήν ὁλόψυ- μέρους, τότε δὲ ἐπιγνώσομαι καθὼς καὶ χη καί ὁλόσωμη ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μέ ἐπεγνώσθην» (Α´ Κορ 13,9-10.12). Σέ συν- τόν Θεό, ὅπως ἄλλωστε ἐπισημαίνει καί δυασμό μάλιστα μέ τήν ἄλλη ἐπισήμαν- ὁ ἀπόστολος Παῦλος: «Ἡρμοσάμην ὑμᾶς ση, «γνόντες Θεόν, μᾶλλον δὲ γνωσθέντες ἑνὶ ἀνδρί, παρθένον ἁγνὴν παραστῆσαι ὑπὸ Θεοῦ» (Γαλ 4,9), ἀντιλαμβανόμασε τῷ Χριστῷ» (Β´ Κορ 11,2), ἤ ὁ συγγρα- ὅτι μόνον διά τῆς σχέσεως γνωρίζουμε τήν φέας τῆς Ἀποκάλυψης ὅταν παροτρύνει παρουσία τοῦ Θεοῦ καί τίς ἐνέργειές του. τούς πιστούς: «Χαίρομεν καὶ ἀγαλλιώμε- θα καὶ δῶμεν δόξαν τῷ Θεῷ, ὅτι ἦλθεν Πρίν προχωρήσουμε στή διαλεκτική ὁ γάμος τοῦ Ἀρνίου καὶ ἡ γυνὴ αὑτοῦ καταφατικῆς καί ἀποφατικῆς θεολογίας, ἡτοίμασεν ἑαυτήν» (Ἀποκ 19,7). Ὁ γάμος μιά διαλεκτική πού φωτίζει τό περιεχόμε- αὐτός δέν εἶναι παρά ἡ ἕνωση Θεοῦ καί νο τοῦ τίτλου τοῦ παρόντος ἄρθρου («Τὸ ἀνθρώπου διά τῆς ἐντάξεως ἑκάστου πι- γνωστὸν τοῦ Θεοῦ»), θά πρέπει νά δοῦμε στοῦ στό σῶμα τοῦ θεανθρώπου Ἰησοῦ πῶς ἀντιλαμβάνεται τήν ἔννοια τῆς γνώ- Χριστοῦ, δηλαδή στήν Ἐκκλησία. Καί σης ἡ βιβλική θεολογία, ἤδη ἀπό τήν ἐποχή κατά τόν εὐαγγελιστή Ἰωάννη, αὐτή ἡ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Γιά ἕναν Σημίτη, ἕνωση ὁλοκληρώνεται μέ τήν ἴδια τή θέα ἡ ἔννοια τοῦ γνωρίζω ἐκφράζει μιά σχέ- -γνώση τοῦ Θεοῦ, διά τῆς θείας υἱοθεσί- ση ὑπαρξιακή. Γνωρίζω κάτι ἤ κάποιον ας, ἤ, ὅπως ἀναφέρει, «Ἀγαπητοί, νῦν τέ- σημαίνει ὅτι σχετίζομαι μέ τά πρόσωπα κνα Θεοῦ ἐσμεν, καὶ οὔπω ἐφανερώθη τί ἤ τά πράγματα, ὅπως φαίνεται στήν ἑλ- ἐσόμεθα· οἴδαμεν δὲ ὅτι ἐὰν φανερωθῇ, ληνική μετάφραση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὅμοιοι αὐτῷ ἐσόμεθα, ὅτι ὀψόμεθα αὐτὸν ὅπου οἱ Ο´ μεταφράζουν τήν ἑβραϊκή λέξη καθώς ἐστι» (Α´ Ἰωάν 3,2). yad μέ τό ἑλληνικό ρῆμα γνωρίζω (γιγνώ- σκω). Ἰδιαίτερα ἐνδιαφέρον εἶναι ὅτι ἡ Εἶναι λοιπόν φανερό ὅτι ὅταν μιλᾶμε ἔννοια πού ἔχει πολλές φορές τό ρῆμα γιά γνώση τοῦ Θεοῦ ἀναφερόμαστε σέ γνωρίζω, ὄχι μόνον στήν Παλαιά Διαθή- βιωματική ἐμπειρία. Γνωρίζουμε ὡστόσο κη ἀλλά καί στά ἔργα τοῦ Ἰωάννη τοῦ ὅτι μιά τέτοια ἐμπειρία ἔχει ὡς ἀφετηρία εὐαγγελιστῆ (εὐαγγέλιο καί ἐπιστολές), της τόν Θεό. Πρίν ὁ ἄνθρωπος γνωρίσει ἀναδεικνύει τίς συζυγικές σχέσεις ἀνδρός τόν Θεό, γνωρίζεται ἀπό τόν Θεό, ὁ ὁποῖος καί γυναικός, ὅπως ἐμφαίνεται σέ βιβλι- ἕλκει πρός αὐτόν καθένα πού θά ἀποδε- κές διατυπώσεις ὅπως: «Ἀδὰμ δὲ ἔγνω χθεῖ τήν ἀγάπη του. Πιό συγκεκριμένα, Εὔαν τὴν γυναῖκα αὐτοῦ, καὶ συλλαβοῦ- αὐτή ἡ γνώση-σχέση τοῦ Θεοῦ ἐνεργεῖται σα ἔτεκε τὸν Κάϊν» (Γέν 4,1), ἤ «εἶπε δὲ ἐντός τῆς καρδίας ἑκάστου πιστοῦ διά τῆς Μαριὰμ πρὸς τὸν ἄγγελον· Πῶς ἔσται μοι παρουσίας καί τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Ἁγίου Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 19

Πνεύματος, κατά τήν ἀρχαία ὑπόσχεση ἀπολογητικῆς θεολογίας, λόγῳ τῆς ἀμφι- τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ πρός τούς πιστούς: σβήτησης τοῦ Χριστιανισμοῦ πού ἐγκαινί- «Καὶ δώσω ὑμῖν καρδίαν καινὴν καὶ ασαν ἡ Ἀναγέννηση καί ὁ Διαφωτισμός. Σ᾽ πνεῦμα καινὸν δώσω ἐν ὑμῖν […] καὶ τὸ αὐτήν τήν αἰχμαλωσία προχώρησε, δυστυ- πνεῦμά μου δώσω ἐν ὑμῖν» (Ἰεζ 36,26-27). χῶς, καί ἡ ὀρθόδοξη θεολογία. Μένει τώρα νά δοῦμε ποιά ἰσορροπία Ἐν τῷ μεταξύ, καθ᾽ ὅλη τή διάρκεια τοῦ ὑπάρχει, ἄν ὑπάρχει, μεταξύ καταφατικῆς ἐκκλησιαστικοῦ βίου, θεμελιώδης ἀρχή ἤ φυσικῆς καί ἀποφατικῆς ἤ μυσταγω- ἀναδείχθηκε ἡ προσέγγιση τῆς γνώσε- γικῆς θεολογίας. Γιατί, κακά τά ψέματα, ως τοῦ Θεοῦ διά τῆς ἀποφατικῆς ὁδοῦ, εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ δρόμος τῆς πρώτης ἐφ᾽ ὅσον παρέμεινε ἡ οὐσιώδης διάκρι- μᾶς τακτοποιεῖ κάπως, ἐνῶ ὁ δρόμος τῆς ση ἀνάμεσα στή φύση τοῦ Θεοῦ καί στίς δεύτερης μᾶς δυσκολεύει, δεδομένου ὅτι ἡ ἐνέργειές του. Ἴσχυε πάντοτε, γιά τόν ἐκ- πρώτη χρησιμοποιεῖ φυσιοκρατικές ἤ φι- κλησιαστικό λόγο, ἡ ἀρχή τοῦ ἁγίου Γρη- λοσοφικές ἀφετηρίες, ἐνῶ ἡ δεύτερη βασί- γορίου τοῦ Θεολόγου ὅτι «Θεὸν φράσαι ζεται σέ μυσταγωγικές ἐμπειρίες. (Θυμίζω μὲν ἀδύνατον, νοῆσαι δὲ ἀδυνατώτερον», ὅτι ἡ φιλοσοφία εἶναι μία ἀπόπειρα νά κα- καθώς καί ἡ ἀρχή τοῦ ἁγίου Ἰωἀννου Δα- τανοήσω τόν Θεό, ἐνῶ ἡ θεολογία εἶναι μία μασκηνοῦ ὅτι «ἄπειρον οὖν τὸ θεῖον καὶ ἀπόπειρα νά σχετισθῶ μέ τόν Θεό.) Εἶναι ἀκατάληπτον, καὶ τοῦτο μόνον αὐτοῦ κα- ἀλήθεια ὅτι κατά καιρούς ἐπικρατοῦσε ὁ ταληπτόν, ἡ ἀπειρία καὶ ἀκαταληψία». ἕνας ἤ ὁ ἄλλος δρόμος γιά νά ἀναπτυχθοῦν ἀλήθειες τοῦ Θεοῦ ἤ νά προσδιοριστεῖ τό Ὡστόσο, μέχρι σήμερα παραμένει ζη- εἶναι τοῦ Θεοῦ. Π.χ., καθ᾽ ὅλον τόν 2ο αἰ. τούμενο μέσῳ ποιᾶς ὁδοῦ θά συνδεθοῦμε ἔχουμε μιά παραγωγή ἔργων χριστιανῶν μέ τόν Θεό καί πότε θά τόν προσεγγί- συγγραφέων πού διαλέγονται μέ ἐθνικούς, ζουμε καταφατικά ἤ ἀποφατικά, ὥστε νά μέ χρήση κυρίως φυσικῆς ἤ καταφατικῆς ἔχουμε μιά ἀσφαλή ἀπάντηση στό πλάγιο θεολογίας, καί ἀναφέρομαι στή γενιά τῶν ἐρώτημα πού τέθηκε μέ τόν τίτλο τοῦ ἄρ- Ἀπολογητῶν Πατέρων (Κοδράτος, Ἀρι- θρου «Τὸ γνωστὸν τοῦ Θεοῦ». Ὁ Ἰωάννης στείδης, Ἀθηναγόρας, Ἰουστίνος, Τατιανός Δαμασκηνός μᾶς προσανατολίζει σέ μία κ.ἄ.). Ἰσόρροπη χρήση τῶν δύο δρόμων θά ἱκανοποιητική ἀπάντηση, ἐπισημαίνοντας παρουσιαστεῖ κατά τόν 3ο αἰ. μέ τό ἔργο ὅτι: «Καὶ αὗται μὲν αἱ ἀποφάσεις καὶ τοῦ Μ. Ἀθανασίου Κατὰ Ἑλλήνων. Ἀργό- καταφάσεις· γλυκυτάτη δὲ ἡ ἐξ ἀμφοῖν τερα, καί πάντως μετά τόν 11ο αἰ., παράλ- συνάφεια, οἷον “ἡ ὑπερούσιος οὐσία”, “ἡ ληλα μέ τήν ἐξάπλωση τῆς λεγόμενης σχο- ὑπέρθεος θεότης”, “ἡ ὑπεράρχιος ἀρχὴ” λαστικῆς θεολογίας, θά ἀρχίσει νά δίνεται καὶ τὰ τοιαῦτα». Καί βέβαια, μήν ξεχνᾶ- ἔμφαση, κυρίως στούς κόλπους τῆς Δυτι- με ὅτι τόν Θεό τόν γνωρίζουμε ἐκ τοῦ Ἰη- κῆς θεολογίας, στή χρήση τῆς καταφατικῆς σοῦ Χριστοῦ καί ἐκ τῆς σχέσεως μαζί του, ὁδοῦ συνδυασμένης μέ ἀρχές τῆς φιλοσο- κατά τήν ἰωάννεια διατύπωση: «Θεὸν οὐ- φίας, γιά νά φτάσουμε στό ἀποκορύφωμα δεὶς ἑώρακεν πώποτε· ὁ μονογενὴς υἱὸς τοῦ 17ου αἰ. καί μετά, μέ ἀνάπτυξη μιᾶς ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον τοῦ πατρὸς ἐκεῖνος ἐξηγήσατο» (Ἰωάν 1,18). 20 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Βάπτισμα-Χρίσμα-Σφραγίδα Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἐρώτηση: Ποιά ἡ ἔννοια τῆς σφραγίδος στό Βάπτισμα καί κυρίως στό διά τοῦ μύρου διδόμενο Χρίσμα; Χ.Α. Μέ τό ἅγιο μύρο σφραγίζεται ὁ πι- σκόταν στή Βηθανία στό σπίτι τοῦ Σίμω- στός μετά τό βάπτισμα στά διάφο- να τοῦ λεπροῦ, «προσῆλθεν αὐτῷ γυνὴ ρα μέρη τοῦ σώματός του γιά νά λάβει ἀλάβαστρον μύρον ἔχουσα βαρυτίμου»5 «τὸ ἀντίτυπον οὗ ἐχρίσθη Χριστός»1, καί τόν ἐμύρωσε. δηλαδή τη δωρεά τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Τό ἅγιο μύρο, ὡς τό ὁρατό σημεῖο τῆς Ὁ ἁγιασμός τοῦ μύρου στήν ἀρχαία μετάδοσης τῆς δωρεᾶς τοῦ ἁγίου Πνεύ- Ἐκκλησία ἦταν κοινός μέ τόν ἁγιασμό ματος, ἀπαντᾶ μέ διάφορα ὀνόματα: τοῦ ἐπορκιστοῦ ἐλαίου, ἀλλά ἀπό τόν 5ο αἰῶνα τό μύρο διδόταν χωριστά, σύμφω- α) Χειροθεσία, διότι ἀρχικά ἡ χορήγη- να μέ τή μαρτυρία Διονυσίου τοῦ Ἀρεο- ση τοῦ ἁγίου Πνεύματος γινόταν μέ τήν παγίτου2. Ἀπό τόν 7ο αἰῶνα καί μετά, ὡς ἐπίθεση τῶν χειρῶν τοῦ ἐπισκόπου στόν ἡμέρα εὐλογίας τοῦ μύρου καθορίστηκε φωτισθέντα6. ἡ Μ. Πέμπτη, πιθανόν διότι τό βάπτισμα γινόταν τή νύκτα τοῦ Μ. Σαββάτου. Ἡ β) Χρίσμα, διότι χρίονταν στήν Παλαιά εὐλογία αὐτή ἀρχικά γινόταν ἀπ’ ὅλους Διαθήκη οἱ ἱερεῖς, οἱ βασιλεῖς καί οἱ προ- τούς ἐπισκόπους, ἀλλά τελικά τό προ- φῆτες, προκειμένου νά ἀναλάβουν τή δι- νόμιο αὐτό, μέχρι καί σήμερα, τό ἔχει ακονία τους, κι ὅπως ὁ Χριστός χρίσθηκε τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ὡς δεῖγμα μέ ἅγιον Πνεῦμα7. ἑνότητας τῶν ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. Μέ τήν ἄδεια, ὅμως, τοῦ Πατριάρχη τό μύρο γ) Μύρο, γιά τήν εὐωδία πού ἔχει, καθαγιάζεται καί ἀπό τούς πρώτους τῶν ἀφοῦ δέν εἶναι σκέτο λάδι, ἀλλά ἀπο- ἐπί μέρους ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν3. τελεῖται «ἐκ πλείστων ἄλλων εἰδῶν εὐό- σμων», συμβολίζοντας «τό εὔοσμον τῆς Τό δοχεῖο πού κρατᾶ τό μύρο «κα- ἁγιωσύνης τοῦ Πνεύματος»8, ἀλλά καί λεῖται ἀλάβαστρον, εἰς τύπον τοῦ ἐκχυ- τήν εὐωδία τοῦ Χριστοῦ9. Μέ τόν ὅρο θέντος τῇ κεφαλῇ τοῦ Ἰησοῦ παρά τῆς αὐτό εἶναι γνωστό καί σήμερα. πόρνης μύρου»4. Εἶναι γνωστό τό περι- στατικό, κατά τό ὁποῖο, λίγο πρίν ἀπό τό δ) Σφραγίς10, εἶναι ἕνας ὅρος πού χρη- τελευταῖο δεῖπνο, στόν Ἰησοῦ, πού βρι- σιμοποιεῖται καί γιά ἄλλα σημεῖα τοῦ βαπτίσματος, ὅπως π.χ. γιά τή σφραγί- δα τοῦ σταυροῦ πού διδόταν στούς κα- τηχουμένους, τή στιγμή πού ἐγγράφο- Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 21

νταν στούς καταλόγους τῆς Ἐκκλησίας, καί στό χριστιανικό βάπτισμα ἀλλά μέ προκειμένου νά προετοιμασθοῦν γιά τό νέο περιεχόμενο. βάπτισμα. Εἶναι πάλι ἡ σφραγίδα τοῦ σταυροῦ, πού διδόταν στόν φωτιζόμενο Καί στήν Παλαιά Διαθήκη ἔχουμε τή τήν ἡμέρα τῆς ὀνοματοδοσίας του11. Τό σφραγίδα ὡς σημάδι τοῦ Θεοῦ. Ὁ Κάιν, ἴδιο τό βάπτισμα ὀνομάζεται καί σφρα- π.χ., σημαδεύεται ἀπό τόν Θεό γιά νά μή γίς: «Ἡ σφραγὶς οὖν τὸ ὕδωρ ἐστίν»12· μπορεῖ κανείς νά τόν σκοτώσει14. Ἡ πε- «Τὸ λουτρόν ἐστι δευτέρου βίου σφρα- ριτομή ἐπίσης τῶν Ἰουδαίων θεωρεῖται γίς»13. Κυρίως ὅμως ἡ σφραγίδα ἀναφέ- σφραγίδα καί σημάδι τῆς διαθήκης μέ ρεται στό χρίσμα. τόν Θεό, «σφραγίδα τῆς δικαιοσύνης τῆς πίστεως»15, πού ἔλαβε ὁ Ἀβραάμ, ἤ καί Ὁ ὅρος «σφραγίς» προέρχεται ἀπό τόν ὡς ἔνδειξη καταγωγῆς τῶν ἀπογόνων ἐξωχριστιανικό κόσμο, ὅπου ἐσήμαινε ἀπό τό δικό του γένος. Στήν Ἀποκάλυψη εἴτε τό ἀντικείμενο, μέ τό ὁποῖο κάποιος οἱ ἅγιοι εἶναι σημαδεμένοι μέ τό σημεῖο ἀποτύπωνε ἕνα σημάδι, εἴτε τό ἴδιο τό τοῦ ἀρνίου16. ἀποτύπωμα. Οἱ βοῦλες, π.χ., πάνω στό κερί ἤ τά πρόσωπα τά ἐντυπωμένα στά Ἡ σφραγίδα, λοιπόν, μέ ὅλες αὐτές νομίσματα εἶναι σφραγίδες. Τό σημάδι τίς σημασίες πού ἀναφέραμε κατά τήν πάνω σέ ζῶα γιά νά ἀναγνωρίζονται, ἀρχαιότητα καί τήν Παλαιά Διαθήκη, στούς νεοσυλλέκτους γιά νά δείχνουν σέ χρησιμοποιεῖται καί στή βαπτισματική ποιόν βασιλιά ἀνήκουν, στούς δούλους ὁρολογία μέ νέο περιεχόμενο ὅπως ἤδη ὡς σημάδι κυριότητας καί ἀποτύπωμα τονίσαμε· ὡς σφραγίδα τῆς δωρεᾶς τοῦ στιγματισμοῦ, στούς πιστούς ὡς σημάδι ἁγίου Πνεύματος, ὡς σημάδι τῆς νέας ἀφιέρωσης σέ κάποια θεότητα, πέρασε διαθήκης, «ὡς ἐκτύπωσις τῶν θείων δω- ρημάτων»17. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, Μυσταγ. Κατηχ., Γ΄, 1, SC 126, σ. 122: «Τοῦτο δέ ἐστι τὸ ἅγιον Πνεῦμα». 2. Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, Περὶ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας, PG 3, 473Α. Βλ. καί Μ. Arranz, \"La consecration du Saint myron (Les Sacraments de l’ancien Euchologe Con- stantinopolitain)\", Orientalia Christiana Periodica 55 (1989) 317-338. 3. Ἀρχιμ. Π. Μενεβίσογλου (νῦν Μητρ. Σουηδίας), Τό ἅγιον μύρον ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἀνατολικῇ Ἐκκλησίᾳ, Θεσσαλονίκη 1972. Βλ. καί Ἀρχιμ. (νῦν Πατριάρχης Ἀντιοχείας) Ἰ. (Hani) Yazigi, Ἡ τελετή τοῦ ἁγίου βαπτίσματος…, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 105-106, καί Ὁ καθαγιασμός τοῦ ἁγίου Μύρου, Ἀθήνα 1983. 4. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος…, OΒ´, PG 155, 210D. 5. Ματθ 26,7· Μάρκ 14,3· Ἰω 12,3. 6. Πράξ 8,17· 19,6. Διαταγαὶ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, PG 1, 680Α, καί PG 1, 1045Β. 7. Πράξ. 10,38. 8. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος…, ΞΕ´, PG 155, 229Β. 9. Β´ Κορ 2,15: «Εὐωδία Χριστοῦ ἐσμεν». 10. Τό μύρο χαρακτηρίζεται ὡς: «σφραγὶς χάριτος τοῦ ἁγίου Πνεύματος», Αἰθιοπικὴ Διάταξις, ἐκδ. A. Salles, SC 59, σ. 59· «σφραγὶς τῶν συνθηκῶν», Διαταγαὶ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, PG 1, 1012C· «Ἐκτύπωμα τοῦ σημείου τοῦ σωτηριώδους σταυροῦ». Βλ. καί Π. Ροδόπουλος, The sacramen- tary of Serapion, Thessaloniki 1967, σ. 132. 11. Ἱερoδ. (νῦν Μητροπολίτης Κίτρους) Γεώργιος X. Χρυσοστόμου, «Ἡ διά τῆς εὐχῆς τῆς η΄ ἡμέρας ὀνοματοδοσία», Νέα Σιών 81 (1989) 242-243. 12. Ποιμὴν τοῦ Ἑρμᾶ, Θ΄, 16, 4, ΒΕΠΕΣ 2, 237. 13. Γρηγορίου Θεολόγου, Ἔπη ἠθικά, PG 37, 962A. 14. Γεν 4,15: «Καὶ ἔθετο Κύριος ὁ Θεὸς σημεῖον τῷ Κάιν τοῦ μὴ ἀνελεῖν αὐτὸν πάντα τὸν εὑρισκόμενον αὐτόν». 15. Ρωμ 4,11. 16. Ἀποκ 7,3: «Σφραγίσωμεν τοὺς δούλους τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἐπὶ τῶν μετώπων». 17. Νικολάου Καβάσιλα, 22, Εἰς τὴν θείαν Λειτουργίαν [Φιλοκαλία τῶν Νηπτικῶν καί Ἀσκητικῶν 22], Θεσσαλονίκη 1979, σ. 380. 22 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1 Ὁ μαθητής τῆς ἀγάπης μᾶς διδάσκει, μέ τή σειρά του, ὅσα ἔμαθε! πρωτ. Βασιλείου Θερμοῦ Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ ΑΕΑΑ - Παιδοψυχιάτρου Ἀδελφοί μου, σήμερα (26 Σεπτεμβρί- Ἀλλά, πάλι, εὔκολα μπορεῖ κάποιος νά ου) γιορτάζουμε τόν Ἅγιο Ἰωάννη, χαθεῖ μέσα στίς αὐταπάτες, τίς ὁποῖες τόν Θεολόγο καί Εὐαγγελιστή. To ἀπο- στήνει ἡ φαντασία του. Ἡ πεῖρα ἔχει δεί- στολικό ἀνάγνωσμα, λοιπόν, μᾶς ξεδιψᾶ ξει ὅτι ὁ ναρκισσισμός μας δέν ἀποφεύ- ἀντλώντας ἀπό τήν πρώτη ἐπιστολή του. γει τήν αὐθυποβολή, ἡ ὁποία στό τέλος ἐνδέχεται νά φτάσει μέχρι τήν πλάνη. Ἄν Ὁ Ἅγιος γνωρίζει τόν πανανθρώπινο ἔχουμε ἐπιτρέψει στό Ἅγιο Πνεῦμα, λοι- πόθο νά δοῦμε τόν Θεό. Μᾶς πληροφορεῖ πόν, νά δρᾶ στή ζωή μας, Αὐτό θά φέρει λοιπόν ὅτι δέν Τόν ἔχει δεῖ ποτέ κανείς. καρπούς. Ὁ πρῶτος ἀπό τούς καρπούς, Καί ἀμέσως μετά μᾶς παρηγορεῖ, ἀπο- τούς ὁποίους μνημονεύει ὁ Ἀπόστολος καλύπτοντάς μας μιά σπουδαία ἀλήθεια, Παῦλος, εἶναι ἡ ἀγάπη (Γαλ 5: 22). Μέ πώς ὑπάρχουν καί ἄλλοι τρόποι νά φα- ἄλλα λόγια, ἡ ἐσωτερική μαρτυρία ὅτι νερωθεῖ ὁ Θεός. «Τόν Θεό δέν Τόν ἔχει βαδίζουμε στήν ἀλήθεια γίνεται ἔγκυρη, δεῖ κανείς ποτέ. Ἐάν ἀγαπᾶμε ὁ ἕνας μόνο στόν βαθμό κατά τόν ὁποῖο κάνου- τόν ἄλλον, ὁ Θεός μένει μέσα μας καί ἡ με πράξη τήν ἀγάπη. Ἔτσι ὁ συνδυα- ἀγάπη Του ἔγινε τέλεια μέσα μας». σμός ἀγάπης καί ἀλήθειας γίνεται ὁδο- δείκτης. Ἡ μία ἐπικυρώνει τήν ἄλλη. Πῶς εἶναι ἐφικτό νά βεβαιωθοῦμε ὅτι μένουμε μέ τόν Θεό, ἀπό τή στιγμή ποή Καί ὁ μαθητής τῆς ἀγάπης προβαίνει, δέν μᾶς χαρίζονται θαυμαστά φανερά στή συνέχεια, σέ μιά ρηξικέλευθη διακή- σημάδια, τά ὁποῖα νά τό μαρτυροῦν; Καί ρυξη: «Ὁ Θεός εἶναι ἀγάπη καί ὅποιος ὅμως, ἡ Πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολή μᾶς μένει στήν ἀγάπη μένει στόν Θεό καί ὁ συνιστᾶ «νά βεβαιώνεται ἡ καρδιά μας Θεός μένει μαζί του». ἀπό τήν Χάρη» (13:9). Ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης, ὅπως ἀκούσαμε, μᾶς θυμίζει Πέρα ἀπό τόν πασίγνωστο καί ἀνεπα- ὅτι λάβαμε μιά ἀσύλληπτη δωρεά, τό νάληπτο «ὁρισμό» τοῦ Θεοῦ, τό χωρίο Ἴδιο τό Ἅγιο Πνεῦμα, τό Ὁποῖο χαρί- αὐτό μιλᾶ καί γιά κάποιους πού εἶναι ζει εἰρήνη στή συνείδηση καί ἐσωτερική Χριστιανοί χωρίς νά τό ξέρουν! Γιά ἐκεί- στήριξη στή ζωή μας: «Μέ τοῦτο γνωρί- νους, οἱ ὁποῖοι συνεργάζονται βαθιά στήν ζουμε ὅτι μένουμε στόν Θεό καί Αὐτός καρδιά τους μέ τό Ἅγιο Πνεῦμα χωρίς σέ ἐμᾶς, διότι  μας ἔδωκε ἀπό τό Πνεῦμα νά ἔχουν ἐπίγνωση, ἐνίοτε χωρίς κἄν νά του». πιστεύουν σέ Αὐτό! Καθώς ἡ Ἁγία Γρα- Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 23

φή ἑρμηνεύεται διά τῆς Ἁγίας Γραφῆς, Ἀδελφοί μου, ὅλοι μας δυσκολευόμα- βλέπουμε τόν Ἰωάννη νά ἐναρμονίζεται στε στήν ἀγάπη. Γιά ὅλους μας ἀνε- μέ τόν Παῦλο ὁ ὁποῖος διακηρύσσει ὅτι ξαιρέτως ὑπάρχουν κάποιοι ἄνθρωποι, «ἁρμόζει δόξα, τιμή, καί εὐλογία σέ κάθε τούς ὁποίους μᾶς φαίνεται ἀδύνατο νά ἕναν πού ἐργάζεται τό ἀγαθό, Ἰουδαῖο, ἀγαπήσουμε, ἀνέφικτο νά κατανοήσου- ἤ εἰδωλολάτρη ἤ ὅ,τι ἄλλο» (Ρωμ 2:10). με, ἀπρόσιτο νά συγχωρέσουμε. Θά ἦταν παράλογος ὁ Θεός, ἄν μᾶς τό ζητοῦσε Διότι ὁ Θεός μας δέν μεροληπτεῖ καί ἔτσι ἁπλά, χωρίς νά μᾶς βοηθάει σέ δέν δεσμεύεται ἀπό τά ὅρια τῆς Ἐκκλη- αὐτό. Καί ἡ βοήθειά Του βρίσκεται, ὄχι σίας. Δρᾶ ὅπου καί ὅπως Αὐτός κρίνει. μόνο στήν καθημερινή Του συγκεκριμένη Καί ἔτσι, μέ τίς τόσο πρώιμες αὐτές μέριμνα γιά ἐμᾶς, ἀλλά στήν πρωταρχι- μαρτυρίες τῶν Ἀποστόλων λαμβάνουν κή συνθήκη, ἡ ὁποία καθορίζει τήν ὕπαρ- φιλάνθρωπες ἀπαντήσεις ὅσοι κατά ξή μας. Στή δική Του ἀγάπη. «Ἐμεῖς τόν καιρούς διακατέχονται ἀπό ἀγωνία γιά ἀγαπᾶμε, διότι αὐτός πρῶτος μᾶς ἀγά- τό τί εἴδους μεταχείριση ἐπιφυλάσσει ὁ πησε», μᾶς εἶπε ὁ Ἀπόστολος. Θεός στούς μή Χριστιανούς… Τόν ἀγαπᾶμε, ἐπειδή μᾶς ἔπλασε ἱκα- Καί τότε βλέπουμε κάποιες περίεργες νούς νά ἀγαπᾶμε. διαφορές. Παλιοί Χριστιανοί νά φοβοῦ- νται νά ἀγαπήσουν, ἐνῶ ἄλλοι, ἀμέτοχοι Τόν ἀγαπᾶμε, ἐπειδή μᾶς ἔπλασε ἀπό τή ζωή τῆς Ἐκκλησίας, νά σπεύδουν «κατά τήν εἰκόνα Του», καί συνεπῶς μέ προθυμία… Διότι οἱ πρῶτοι ἁπλά φο- Τόν ἀναζητοῦμε διαρκῶς. βοῦνται, ἐνῶ οἱ δεύτεροι ὄχι. Καί ὅταν ὁ φόβος εἰσχωρήσει, ἡ ἀγάπη χάνεται. Τό Τόν ἀγαπᾶμε, ἐπειδή μαθαίνουμε συ- ἀκούσαμε στό ἀνάγνωσμα: νεχῶς πόσο ποικιλόμορφη καί πολυμή- χανη εἶναι ἡ ἀγάπη Του καί ἔτσι πλημ- «Φόβος δέν ὑπάρχει στήν ἀγάπη, ἀλλά μυρίζουμε ἀπό εὐγνωμοσύνη. ἡ τέλεια ἀγάπη διώχνει τόν φόβο, διότι ὁ φόβος περιέχει τιμωρία, καί ἐκεῖνος πού Τόν ἀγαπᾶμε, ἐπειδή ἡ ἀγάπη Του μᾶς φοβᾶται δέν εἶναι τέλειος στήν ἀγάπη». κατέστησε ἱκανούς νά ἀγαποῦμε. Τί φοβόμαστε, ὅταν δέν ἀγαπᾶμε; Τόν Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Εὐαγγελιστής μα- ἄλλο; Ἔτσι συνηθίζουμε νά πιστεύουμε. θήτευσε στή Ζωντανή Ἀγάπη, τόν Χρι- Ἀλλά ἄς ἐξετάσουμε μήπως φοβόμαστε στό, καί γι’ αὐτό μας μεταδίδει τήν τόν ἴδιο μας τόν ἑαυτό. Ἤ τόν Θεό: ὅταν ἐμπειρία του. Μᾶς μεταφέρει σήμερα σέ σέ διακατέχει τό ἄγχος τῆς τιμωρίας, δέν ἕναν ἄλλο χῶρο, ἐκεῖ ὅπου ὁ φόβος ἀπο- ἔχεις τήν ἐνέργεια πού ἀπαιτεῖται γιά νά τελεῖ παραφωνία. Ζώντας σέ μιά ἐποχή ἀγαπήσεις. μέ λίγη ἀγάπη καί πολύ φόβο, ἄς ἐπω- φεληθοῦμε. René Puaux, Εὐρωπαῖοι φιλέλληνες στήν Ἑλλάδα (1822) ἐπιχρωματισμένη λιθογραφία 24 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 2 Ὁ Ἅγιος Μεγαλομάρτυς Δημήτριος Πρωτ. Γεωργίου Δορμπαράκη Ἐφημ. Ἱ. Ν. Ἁγίας Παρασκευῆς Καλλιπόλεως, Ἱ. Μ. Πειραιῶς Μνημόνευε ᾽Ιησοῦν Χριστὸν ἐγηγερμένον ἐκ νεκρῶν, ἐκ σπέρματος Δαυΐδ (Β´ Τιμ 2,8) Τόν «καλόν στρατιώτην ᾽Ιησοῦ Χρι- δο τῆς ἀποκάλυψης τοῦ Θεοῦ: νά πιστέ- στοῦ» μεγαλομάρτυρα καί μυροβλή- ψουμε στόν Χριστό ὡς Θεό καί ἄνθρωπο τη ἅγιο Δημήτριο φωτίζει τό ἀποστολικό πού μᾶς προσέλαβε στόν ῾Εαυτό Του καί ἀνάγνωσμα τῆς ἡμέρας. ῞Οσα προτρε- μᾶς ἕνωσε μέ τόν Θεό. πτικά λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος γιά τόν μαθητή καί συνεργάτη του ἅγιο Τιμόθεο, 2. Ἔτσι ἡ μνημόνευση τοῦ ᾽Ιησοῦ Χρι- τά βλέπουμε ἐφαρμοσμένα καί στόν ἅγιο στοῦ συνιστᾶ τήν αὐτονόητη κίνηση τοῦ Δημήτριο: ἡ δύναμή του ἦταν ἡ χάρη τοῦ πιστοῦ τῆς ᾽Εκκλησίας, ὁ ὁποῖος ζώντας ᾽Ιησοῦ Χριστοῦ, κακοπάθησε ὡς καλός τόν Χριστό στήν ὕπαρξή του ὡς ἐνδεδυ- στρατιώτης ᾽Εκείνου, ἀθλήθηκε νόμιμα, ἡ μένος ᾽Εκεῖνον –«ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβα- διαρκής μνήμη του ἦταν ὁ ἀναστημένος πτίσθητε Χριστὸν ἐνεδύσασθε»– Τόν ᾽Ιησοῦς Χριστός. Ἡ μνημόνευση μάλιστα ἀναπνέει, ὅπως ἀναπνέει κανείς τόν ἀέρα τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ ἦταν ἐκεῖ- γιά νά ζήσει. ῞Οταν ὁ ἅγιος Γρηγόριος νο πού ἀποτελοῦσε τήν ἀναπνοή του κι Θεολόγος σημειώνει ὅτι πρέπει νά μνημο- αὐτό συνιστᾶ καί τό ἀγώνισμα τοῦ κάθε νεύουμε περισσότερο τόν Θεό ἀπό τό νά χριστιανοῦ. ἀναπνέουμε –«μνημονευτέον τοῦ Θεοῦ μᾶλλον ἢ ἀναπνευστέον»– δηλαδή ἡ μνη- 1. ῾Ο ἀπόστολος δέν καλεῖ τόν Τιμόθεο μόνευσή Του εἶναι κυριολεκτικά θέμα (καί δι’ αὐτοῦ ὅλους μας) νά μνημονεύει ζωῆς καί θανάτου, αὐτό ἀκριβῶς σημειώ- τόν Ἰησοῦ Χριστό ὡς ἕνα σπουδαῖο ἱστο- νει: χωρίς Χριστό δέν ὑπάρχει πραγματι- ρικό πρόσωπο. ῾Η προτροπή του ἔχει τό κή ζωή. Κι εἶναι γνωστό ὅτι ἡ μνημόνευση βάθος τῆς πίστεως τοῦ ἴδιου καί τῆς ᾽Εκ- αὐτή προϋποθέτει τήν ἐνέργεια τοῦ ἁγί- κλησίας γιά τό ποιός εἶναι ὁ Χριστός καί ου Πνεύματος στήν καρδιά τοῦ ἀνθρώ- ποιά ἡ σχέση μας μαζί Του. ῾Ο Χριστός που, διότι μόνον ὁ ἐνεργούμενος ἀπό τό εἶναι ὁ «ἐγηγερμένος ἐκ νεκρῶν», ὁ Υἱός Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ μπορεῖ νά πιστεύει στή τοῦ Θεοῦ πού καταπάτησε τόν θάνατο θεανθρωπότητα τοῦ Χριστοῦ. «Οὐδεὶς ὡς Κύριος τῆς ζωῆς καί τοῦ θανάτου, καί δύναται εἰπεῖν Κύριον ᾽Ιησοῦν εἰ μὴ ἐν ταυτοχρόνως εἶναι τέλειος ἄνθρωπος ὡς Πνεύματι ῾Αγίῳ» (ἀπ. Παῦλος).  καταγόμενος «ἐκ σπέρματος Δαυΐδ». Ὁ ἀπόστολος δηλαδή μᾶς καλεῖ στό ἐπίπε- 3. Τά παραπάνω ἐξηγοῦν,  γιατί ἡ ᾽Εκ- κλησία ἀπαρχῆς θεώρησε ὅτι ἡ κατεξο- Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 25

χήν προσευχή, πού συμπυκνώνει κάθε ἐπανάληψης λέξεων· γίνεται ἐν Πνεύμα- προσευχή της καί συνιστᾶ μία συνοπτική τι ῾Αγίῳ καί μέ θερμότητα ἀγάπης πρός ὁμολογία πίστεώς της, εἶναι τό «Κύριε τό πανάγιο πρόσωπό Του. ῾Η ἀγάπη μας ἐλέησον» ἤ, πιό ἀνεπτυγμένα, «Κύριε ᾽Ιη- πρός τόν Χριστό, τόν «ἐξ Οὗ καὶ δι᾽ Οὗ σοῦ Χριστέ, Υἱὲ καὶ Λόγε τοῦ Θεοῦ τοῦ καὶ εἰς Ὃν τὰ πάντα ἔκτισται», θέτει σέ ζῶντος, ἐλέησόν με τὸν ἁμαρτωλόν». Σ᾽ ἐνέργεια κατά τρόπο αὐξητικό τή χάρη αὐτήν τή μονολόγιστη λεγόμενη προσευ- τῆς μνήμης Του καί ἡ ἀγάπη αὐτή ἀπο- χή ἔχουμε τήν ἐπακριβή ἐπιβεβαίωση τῆς τελεῖ τό «κλειδί» τῆς συνεχοῦς ἐπανάλη- προτροπῆς τοῦ ἀποστόλου Παύλου: μνη- ψης τοῦ ὀνόματός Του. Κι αὐτό θά πεῖ μονεύουμε καί ἐπικαλούμαστε τόν ᾽Ιησοῦ ὅτι ἡ μνήμη Του καί ἡ ἀδιάκοπη ἐπίκλησή Χριστό ὡς Θεό καί ἄνθρωπο, ὁ ῾Οποῖος Του προϋποθέτουν τήν τήρηση τῶν ἁγίων ἦλθε στόν πεσμένο στήν ἁμαρτία κόσμο, Του ἐντολῶν. Πιστός πού ἐπικαλεῖται τόν προκειμένου νά μᾶς σώσει. Τό ἔλεός Του Κύριο, χωρίς νά ὁδεύει κατά τίς ἐντολές εἶναι ἡ ἀπάντηση στή διαστροφή τῆς Του, κατεξοχήν τήν ἀγάπη πρός τόν συ- ἁμαρτίας τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν ὁ ἄνθρω- νάνθρωπό του, μᾶλλον δουλεύει σέ ἀλλό- πος ἔχει μάλιστα συναίσθηση αὐτῆς καί τριο δεσπότη καί ὄχι στόν Κύριο ᾽Ιησοῦ τοποθεῖται ἐν ταπεινώσει ἀπέναντί Του. Χριστό. ῾Ο λόγος τοῦ μεγάλου Πατέρα Γι᾽ αὐτό καί, ὄχι μόνο στίς ἐκκλησιαστικές ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ εἶναι ἀκολουθίες, ἀλλά καί σέ κάθε ἐπίπεδο καταπέλτης: «᾽Εκεῖνος πού μπόρεσε νά τῆς ζωῆς, τό «Κύριε ἐλέησον» συνοδεύει ἀποκτήσει τήν τέλεια ἀγάπη καί νά ρυθ- κάθε βαπτισμένο χριστιανό, καλόγερο ἤ μίσει σύμφωνα μέ αὐτήν ὅλην τή ζωή του, κοσμικό, μικρό ἤ μεγάλο. Σέ διαφωνία αὐτός ἐπικαλεῖται τόν Κύριο ᾽Ιησοῦ ἐν ἐπ’ αὐτοῦ, γιά παράδειγμα, ἑνός μονα- Πνεύματι ῾Αγίῳ» (4η ἑκατ. Περὶ ἀγάπης). χοῦ μέ τόν  μεγάλο Πατέρα ἅγιο Γρηγό- ριο τόν Παλαμᾶ, ὁ ὁποῖος ὁμολογοῦσε Δέν ὑπάρχει πιό ἰσχυρό ὅπλο στά χέρια ὅτι τό «Κύριε ἐλέησον» εἶναι καί γιά μας ἀπό «τὸ ὄνομα τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα» τά παιδιά, ἄγγελος Κυρίου ἐμφανίστηκε τοῦ Κυρίου ᾽Ιησοῦ Χριστοῦ. Τό μαρτυρεῖ στόν μοναχό γιά νά τοῦ πεῖ ὅτι ἡ ἀλήθεια ἡ δισχιλιετής ἱστορία τοῦ χριστιανισμοῦ, βρίσκεται στόν ἅγιο Γρηγόριο. γιατί μέ τό ὄνομα αὐτό στά χείλη καί στήν καρδιά ἅγιασαν ὅλοι οἱ ἅγιοι τῆς 4. Ἐννοεῖται βεβαίως ὅτι ἡ μνημόνευση Ἐκκλησίας, ἅγιασε καί λαμπρύνθηκε ἐν τοῦ Χριστοῦ δέν γίνεται κατά τρόπο ἐξω- δόξῃ καί ὁ ἅγιος Δημήτριος πού συμβα- τερικό καί τυπικό, σάν ἕνα εἶδος μαγικῆς σιλεύει μέ τόν Κύριο εἰς τούς αἰῶνας. Fr.-G. Lépaulle, Π. Λεμπέσης, Ὁ Ἰταλός Ὁ Γάλλος ναυάρχος Δέ φιλέλληνας Σανταρόζα Ριγνύ (1836) (1882) 26 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Μνήμη Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί θεολογία Δημητρίου Ν. Μόσχου Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Εἶναι γνωστό ὅτι ὅλο τό καλοκαίρι καί Πράγματι, ἡ Κυριακή τῆς 15ης Ἰουλίου τό φθινόπωρο εἶναι γεμάτα ἀπό ἡμε- 518 ἦταν μιά συγκλονιστική ἡμέρα. Κατά ρομηνίες ἤ Κυριακές σέ μιά συγκεκριμένη τήν πρώτη ἐμφάνιση τοῦ νέου αὐτοκρά- περίοδο, στίς ὁποῖες ἡ Ἐκκλησία ἑορτάζει τορα Ἰουστίνου Α΄ στή Λειτουργία, ὁ τίς μνῆμες «Ἁγίων Πατέρων» διαφόρων λαός, ἀπηυδισμένος ἀπό τήν ἀκοινωνησία Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Τά συναξάρια τοῦ Ἀκακιανοῦ Σχίσματος καί τήν ἀντι- μετά τόν 19ο αἰ. (κυρίως μέ τόν Νικό- χαλκηδόνεια πολιτική τοῦ προηγούμενου δημο Ἁγιορείτη) τιμοῦν ἐκτός ἀπό τήν αὐτοκράτορα Ἀναστασίου, ξεσηκώνεται. Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδο πρό τῆς Πεντη- Μέ δυναμική παρέμβαση ζητᾶ ἀπό τόν κοστῆς (γιά τήν ὁποία γράψαμε) τήν Β΄ Πατριάρχη νά ἀναγνωρίσει τή σύνοδο Οἰκουμενική στίς 22 Μαΐου, τήν Γ΄ στίς τῆς Χαλκηδόνος («σύναξιν τῇ συνόδῳ 9 Σεπτεμβρίου, τήν Δ΄ στίς 11 Ἰουλίου, ἄρτι κήρυξον») καί μαζί «πάσας τὰς ἁγί- τήν Ε΄ στίς 25 Ἰουλίου, τήν ΣΤ΄ στίς 14 ας Συνόδους τὰς βεβαιωσάσας τὸ ἅγιον Σεπτεμβρίου καί τήν Ζ΄ στίς 11 Ὀκτω- Σύμβολον τῶν 318 ἁγίων Πατέρων τῶν βρίου. Παρά ταῦτα, ὑπάρχουν ποικίλες συνελθόντων κατὰ τὴν Νίκαιαν», ἄρα συ- καί διαφορετικές ἐκδοχές: τό παλαιότε- νολικά τῆς Νικαίας, Κωνσταντινουπόλε- ρο Kalendarium Constantinopolitanum τοῦ ως, Ἐφέσου καί Χαλκηδόνος. Παρά τίς 8ου αἰ. (ἔκδ. Morcelli) μιλᾶ γιά μνήμη καί προσπάθειες τοῦ Πατριάρχη νά τό ἀνα- τῶν τεσσάρων πρώτων Οἰκουμενικῶν Συ- βάλει γιά τήν ἑπόμενη Κυριακή, ἀφοῦ νόδων στίς 16 Ἰουλίου. Στή βάση αὐτή τελειώσει πρῶτα τή λειτουργία καί συ- κάποτε γίνεται λόγος γιά συνολική ἑορ- γκαλέσει Σύνοδο, ὁ λαός ἀπέκλεισε τήν τή ὅλων τῶν Συνόδων 13-19 Ἰουλίου, ἐνῶ ἔξοδο καί περίμενε προσεκτικά νά ἀκού- στίς 11 ἑορτάζεται καί ἡ ἁγία Ευφημία σει στήν προσκομιδή νά μνημονεύονται πού ἔπαιξε ἰδιαίτερο ρόλο στήν πρόσληψη οἱ σύνοδοι, πρᾶγμα πού τελικά ἔγινε. τοῦ Ὅρου τῆς Δ΄ Οἰκουμενικῆς συνόδου (τοῦ περίφημου Χριστολογικοῦ Ὅρου τῆς Φαίνεται ὅτι αὐτή ἡ δυναμική πα- Χαλκηδόνος). Μέσα ἀπ’ αὐτές τίς ἀντι- ρέμβαση ἔδωσε τό ἔναυσμα γιά νά κα- φάσεις εἶναι πού ἡ ἱστορία τοῦ ἁγιολο- θιερωθεῖ ἡ μνήμη τῶν συνόδων (μέ τήν γικοῦ ἑορτασμοῦ τῶν Συνόδων ἐπιτρέπει βοηθητική σ’ αὐτό ἐγγύτητα τῆς ἑορτῆς πολλά καί σημαντικά συμπεράσματα γιά τῆς Ἁγίας Εὐφημίας). Σύντομα προστέ- τό πῶς λειτουργοῦν οἱ θεσμοί καί πῶς θηκε καί ἐκείνη τοῦ 536, στά πρακτικά παράγεται ἡ θεολογία στήν Έκκλησία. τῆς ὁποίας περιγράφονται αὐτά τά γε- γονότα, (ἀλλά ἐκ παραδρομῆς θεωρήθη- Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 27

κε ἡ Ε΄ Οἰκουμενική Σύνοδος). Ἀργότερα θοῦσαν (μέ τήν καθοριστική ἐπίδραση ἐντάχθηκαν στό ἑορτολόγιο, ἡ ἱστορική τῆς νέας γενιᾶς κρατικῶν ὑπαλλήλων μνήμη τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου πού στήν Ἀνατολή, Χρυσάφιου, Κανδιδια- ὄντως ὁλοκληρώθηκε στίς 11 Ὀκτωβρίου νοῦ κ.ἄ.) νά λειτουργήσουν ὡς ἀνώτατα καί ὁ ἑορτασμός της εἶχε ἄμεσο λατρευτι- δικαστικά ὄργανα. Αὐτό ἐξηγεῖ πολλές κό ἀντίκτυπο τήν ἀναστήλωση τῶν εἰκό- ἀπό τίς ἐξελίξεις στήν ἱστορία καί τῶν νων. Πιθανόν, λέγεται, αὐτό λειτούργησε ἐκκλησιαστικῶν θεσμῶν καί τοῦ δόγμα- ὡς καταλύτης, ὥστε νά ἀναζητηθοῦν καί τος, ἀλλά αὐτό πού κυρίως πρέπει ἐδῶ νά ἀναδειχθοῦν σέ ἑορτές καί οἱ ὑπόλοι- νά τονισθεῖ εἶναι ὅτι, μέσα ἀπ’ αὐτή τήν πες μεμονωμένες σύνοδοι ἀνεξάρτητα ἐξέλιξη, ἡ ἄμεση ἐμπλοκή τῶν ὑπολοί- ἀπό τήν πρωταρχική γενική ἀναγνώριση. πων μελῶν τῆς Ἐκκλησίας σέ ἐκκλησι- Ὅποια καί νά εἶναι ἡ ἀκριβής ἱστορική αστικές συναθροίσεις, ὅπως σέ αὐτή τῆς ἐξήγηση, γεγονός εἶναι ὅτι ἡ «μνήμη τῶν ἁγίας Σοφίας, μοναχῶν, ἑρμηνευτικῶν οἰκουμενικῶν συνόδων» δέν ἦταν μιά ἐκ σχολῶν, αὐτοκρατορικῶν ἀξιωματούχων τῶν ὑστέρων «ἀκίνδυνη» τελετουργία κλπ. στήν ἀποδοχή, κατανόηση καί ἑρ- ἔνταξης σ’ ἕνα ἀντικειμενοποιημένο ἤ καί μηνεία τῶν ἀποφάσεων ἦταν πλέον ἀπα- μυθοποιημένο παρελθόν. Ἦταν μιά ἄμε- ραίτητη καί καθοριστική. Συνηθίζουμε ση πράξη ἐπιλογῆς μιᾶς θεολογικῆς ἄπο- νά θεωροῦμε τίς Συνόδους ὡς αὐθεντι- ψης ὡς ἄποψης μέ ἄμεσο ἀντίκτυπο στή κά προϊόντα ἐμπειρίας «ἁγιασμένων καί σωτηρία καί τή λειτουργία τῆς Ἐκκλησί- θεουμένων» πατέρων, ἀλλά στήν πραγ- ας, ὅπως φώναζε ὁ ἀγανακτισμένος λαός: ματικότητα συμβαίνει τό ἀντίστροφο: εἶ- «ἐπὶ τοσαῦτα ἔτη διατί οὐ κοινωνοῦμεν;» ναι ἡ λειτουργία καί τό ἀποτέλεσμα τῶν (δηλ. μέ τή Ρώμη) «ἡ Ἁγία Μαρία Θεοτό- Συνόδων πού ἁγιάζει τούς μετέχοντες, κος ἐστίν, ἡ ἁγία σύνοδος τοῦτο εἶπεν». γι’ αὐτό καί στά παλαιότερα χειρόγρα- φα ἀναγράφεται ἡ «μνήμη τῆς Συνόδου» Τά περιστατικά αὐτά ἐξηγοῦνται καί καί μόνο στά νεώτερα μιλᾶμε γιά ἑορτα- ἀπό τά σχετικά μέ τίς Συνόδους ἱστορι- σμό τῶν «ἁγίων Πατέρων τῆς Συνόδου». κά γεγονότα. Οἱ Σύνοδοι τοῦ 5ου αἰ. δέν Ἑπομένως, ἑορτασμός τῶν Συνόδων ση- ἦταν στή δομή καί τή διαδικασία τους μαίνει θεολογική κατανόηση καί ἐπεξερ- ὅπως ἐκεῖνες τοῦ 4ου. Καθώς τό ἐκκλη- γασία διαρκής τῆς θεολογίας τους ἀπό σιαστικό βάρος τῶν μεγάλων πόλεων τό σύνολο ἐκκλησιαστικό σῶμα, καί σ’ τῆς αὐτοκρατορίας ἀκολουθοῦσε γιά δι- αὐτό τό ἔργο ὅλες οἱ λειτουργίες τοῦ σώ- άφορους λόγους τό πολιτικό, οἱ θεολο- ματος (ἄσκηση, διαποίμανση, θεολογική γικές διαφορές δέν ἦταν πλέον ὑπόθεση μελέτη, λαϊκή εὐσέβεια, λατρεία) εἶναι συνόδων ὅλων τῶν ἐπισκόπων κατά τά ζωτικές, ὥστε νά μήν γίνεται ἡ τέλεση πρότυπα φιλοσοφικῶν βουλῶν καί συνα- τῆς μνήμης τους παθητική καί ἀδάπανη θροίσεων τῆς ἑλληνικῆς Ἀνατολῆς, ἀλλά τυπολατρεία. κυρίως θεσμικῶν ὀργάνων πού προσπα- 28 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΣΤ΄) Ἱεροί Κανόνες, Πολιτειακοί Ἐκκλησιαστικοί Νόμοι καί Νομοκάνονες Ἀρχιμ. Γρηγορίου Δ. Παπαθωμᾶ Καθηγητοῦ Κανονικοῦ Δικαίου Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. «Οὐ πάντες δὲ [οἱ ἱεροὶ κανόνες] θεσπίζουσι περὶ θεολογίας, ἀλλ’ οἱ μὲν τὰ τῆς πίστεως κρατύνουσιν εὐλόγως, οἱ δὲ τοῖς ἁμαρτάνουσι μέτρα τῆς μετανοίας εὐθέτως κανονίζουσιν ἐν ζυγοῖς ἀκριβέσιν, οἱ δέ γε δοκιμάζουσι τοὺς χειροτονουμένους· πάντες δὲ λυσιτέλειαν εἰσάγουσι τῷ βίῳ» (Μιχαὴλ Ψελλός-11ος αἰ. [1018-1078], Σύνοψις τοῦ Νομοκανόνου [PG 122, 921C]) Συνοψίζοντας τήν παροῦσα ἑνότη- μεικτή κανονική συλλογή πού περιέχει, τα, ὁ πολυώνυμος καί πρισματικός ἐκτός ἀπό τούς ἐκκλησιακούς Κανόνες, ὅρος «κανών» ἔχει, ὡς ἐλέχθη ἀνωτέρω, μεγάλο ἀριθμό αὐτοκρατορικῶν καί πο- πολυάριθμες ἔννοιες καί πτυχές στούς λιτειακῶν Νόμων, πού ἀφοροῦν ἀποκλει- κόλπους τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως: κανόνες στικά τόν τομέα τῶν ἐκκλησιαστικῶν (τῆς) ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας (δογματικοί ὑποθέσεων). Οἱ Κανόνες ἐκεῖ ἐκτίθενται καί ρυθμιστικοί τῆς ὀντολογικῆς τάξης)· ὄχι κατά χρονολογική σειρά, ἀλλά κα- λίστες, δίπτυχα, κατάλογοι τῶν αὐθε- τατάσσονται ὁμοειδῶς καί σύμφωνα μέ ντικῶν βιβλίων τῆς Ἁγίας Γραφῆς (ὡς τήν προκύπτουσα θεματολογία. Ἔτσι, ὁ ὑποδειγματικά γιά τήν πίστη καί τή λα- «Νομοκάνονας σέ δεκατέσσερις τίτλους τρεία)· συλλογές ᾠδῶν καί λειτουργικῶν [θεματικά κεφάλαια]» τοῦ Μεγάλου κειμένων· τρόπος ζωῆς στή μοναστική Φωτίου, Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Κων- ζωή, κ.λπ. Ἤδη ἀπό τόν 5ο αἰ. καί ἐπέ- σταντινουπόλεως (2883) συγκροτεῖ μιά κεινα, διαμορφώνεται μιά νέα κανονική ἀντιπροσωπευτική κλασική συλλογή κει- μορφή συλλογῆς Κανόνων. Πρόκειται γιά μένων τῶν ἱερῶν Κανόνων διαφορετικῆς τήν κλασική συλλογή «ἱερῶν Κανόνων προέλευσης μέσα στό Ἀνατολικό Τμῆμα καί πολιτειακῶν Νόμων ἐκκλησιαστικοῦ τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Ἐπί πλέ- περιεχομένου» – ἡ ὁποία προσφέρει τή ον, ἄλλοι Νομοκάνονες εἶναι συλλογές βάση γιά ἕνα ἐναρμονισμένο πεδίο κα- διατηρημένες σέ ἰδιωτικά ἀρχεῖα, ἀποτέ- νόνων καί (συν)ἑρμηνειῶν τους – καθώς λεσμα ἐξίσου τοῦ συγκεντρωτικοῦ ζήλου καί γιά τήν ὅποια σύγχρονη συλλογή τῆς ὁρισμένων κληρικῶν, νομομαθῶν ἤ κα- Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία ὀνομά- νονομαθῶν, καί τῶν διαφόρων ἀναγκῶν σθηκε ἤδη ἀπό τότε Νομοκάνονας (μιά μιᾶς συντεταγμένης ἐκκλησιαστικῆς δι- Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 29

οίκησης. Ὡς ἀμιγῶς ἐκκλησιακά κείμενα ο-κανονικά νά προβοῦμε σήμερα, δίπλα ἱερῶν Κανόνων, ὅπως παρατίθενται πα- στήν ἀντίστοιχη καί παράλληλη ἀπόπει- ρακάτω, θεωροῦνται: 1) οἱ Ἀποστολικοί ρα τῆς ἱστορικῆς ἀποσυναφειοποίη- Κανόνες (2ος-3ος αἰ.), 2) οἱ ἱεροί Κανόνες σης τῶν Κανόνων, λόγῳ τοῦ ὅτι κάποιοι τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων (4ος-9ος αἰ.), στήν ἐποχή μας θεωροῦν ὅτι οἱ Κανόνες 3) οἱ ἱεροί Κανόνες τῶν Τοπικῶν Συνό- τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἀπηρχαιωμένοι καί δων (3ος-9ος αἰ.), καί 4) οἱ Πατερικοί Κα- βρίσκονται στό ἑξῆς σέ καθεστώς “ἀχρη- νόνες (3ος-5ος αἰ.). Ὡστόσο, ὁ ὅρος «κα- σίας” [sic]). Ὄντως, κατά μία γνωστή νών» –νά εἰπωθεῖ καί σέ αὐτήν τή συ- ρήση, «ὑπάρχει ἡ ἴδια ἀπόσταση μεταξύ νάφεια– δέν εἶναι ἐξω-καινοδιαθηκικός μεθόδου καί μεθοδολογίας μέ αὐτήν πού καί μεταγενέστερος ὅρος· ἀπαντᾶ ἡ λέξη ὑπάρχει καί μεταξύ ἐπιστήμης καί τε- «κανών» μέ τό καινό νόημα, πού υἱοθε- χνολογίας, καθώς συγγενεῖς προϋποθέ- τήθηκε καί χρησιμοποιεῖται ἤδη ἀπό τόν σεις μποροῦν νά καταλήξουν σέ τελείως Ἀπόστολο Παῦλο, ἔχοντας τή σημασία διαφορετικά ἀποτελέσματα» (Ἰοάν Π. τοῦ συγκεκριμένου κανόνα: «τῷ αὐτῷ Κουλιάνο). στοιχεῖν κανόνι» (Γαλ 6,16. Φιλ 3,16). Ἔτσι, γιά παράδειγμα, κανονοθέτης Ἡ μέθοδος τῆς κανονοθέσπισης –καί ὄχι νομοθέτης, ὅπως ἀδόκιμα λέ- καί τῆς κανονοθεσίας ἐντός/ἐκ μέρους γεται– στήν Ἐκκλησία δέν εἶναι οὔτε οἱ Τοπικές Σύνοδοι, οὔτε μεμονωμένοι Πα- τῆς Ἐκκλησίας (Α΄ χιλιετία) - Α τέρες ἤ κάποιοι πιστοί-μέλη τῆς Ἐκκλη- Ἀναμφίβολα, γιά μιά τέτοια προσέγγι- σίας, ἀκόμη καί ἐάν αὐτοί εἶναι «ἀνα- ση τῶν Κανόνων, ὅπως ἄλλωστε ἰσχύει γνωρισμένοι» Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. καί γιά ὅλα τά δρώμενα καί τά πράγ- Κανονοθέτης εἶναι ἀποκλειστικά καί ματα μέσα στήν Ἐκκλησία, δέν εἶναι ἀρ- μόνον ἡ Οἰκουμενική Σύνοδος, ἡ ὁποία κετή ἡ μηχανική, ἡ νομοτεχνική, δηλαδή δέν συνιστᾶ “θεσμό” (sic) τῆς Ἐκκλησί- ἡ μεθοδολογική καί τυποποιημένη γνώ- ας, ἀλλά ἕνα ἐξαιρετικό γεγονός, πάντο- ση τοῦ κειμένου τους, ἀλλά χρειάζεται τε ἀπρόβλεπτο θεσμικά καί χρονικά, μέ προσπάθεια θεολογική, ἐμπειρική (συν) διττή καί Θεανθρώπινη διάσταση, ἁγι- ἑρμηνευτική, χρειάζεται μέθοδος, γιά οπνευματική καί ἀνθρώπινη, θεανθρω- τόν ἁπλούστατο λόγο ὅτι δέν μποροῦμε ποσυνέργητη (ἀκριβῶς ὅπως συνέβη καί νά τούς ἀποσυνδέσουμε ἀπό τό σύνο- μέ τήν Ἀποστολική Σύνοδο τῶν Ἱεροσο- λο τῆς Παράδοσης, ὅπως συνηθίζουν νά λύμων: «ἔδοξε τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι καὶ κάνουν ἐκεῖνοι, πού τούς χρησιμοποιοῦν ἡμῖν»)1 καί ὄχι μονάχα μέ ἀνθρώπινη αὐτόνομα ὡς κανόνες ἀκραιφνοῦς δι- ὁριζόντια διάσταση, πού χαρακτηρί- καίου, αὐτονομημένες νόρμες δικαίου ζει τόν συνταγματικό καί τόν κοινό νο- (καί ἀκριβῶς αὐτό τό γεγονός εἶναι πού μοθέτη σέ κάθε ἐγκόσμια Πολιτεία καί συνιστᾶ τό ζήτημα τῆς νομικῆς ἀπο- σέ κάθε πολιτειακή ἔννομη τάξη. Αὐτό συναφειοποίησης τῶν Κανόνων, στήν ἀκριβῶς ἀναδεικνύει πρώτη καί πρίν ὁποία πρέπει θεολογικά καί ἐκκλησι- ἀπό ὅλες τίς Οἰκουμενικές Συνόδους, ἡ 30 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

Δ΄ Οἰκουμενική Σύνοδος τῆς Χαλκηδόνος Ἡ Ἐκκλησία γιά ἑπτά (7) ὁλόκληρους (451), ὅταν στόν 1ο μόλις κανόνα τῆς δι- αἰῶνες (1ος αἰ.-691) ἔζησε καί κινήθηκε αλαμβάνει: «Τοὺς παρὰ τῶν ἁγίων Πα- χωρίς τούς ἐκ τῶν ὑστέρων ἀναδυθέντες τέρων καθ’ ἑκάστην Σύνοδον ἄχρι τοῦ Πατερικούς Κανόνες. Πράγματι, κανείς νῦν ἐκτεθέντας Κανόνας κρατεῖν ἐδι- Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας δέν συνέγραψε καιώσαμεν»2. Ὅπως εἶναι προφανές, ἡ Κανόνες ἐπί τούτῳ (ad hoc), καί βεβαίως Σύνοδος δέν ἀναφέρεται στούς «ἄχρι» οἱ Πατέρες, ὄντες ἐν ζωῇ δέν εἶχαν ποτέ τότε «παρὰ τῶν ἁγίων Πατέρων καθ’ τόν ἀναλογισμό ὅτι τά κείμενά τους, πού ἑκάστην Σύνοδον» «ἐκτεθέντας Κανό- συνοδικά ἀναδείχθηκαν στή συνέχεια ὡς νας» γενικῶς καί ἀορίστως, ἀλλά ἔχει Κανόνες, θά ἀποτελοῦσαν μεταγενέστερα ὑπ’ ὄψιν της ὅτι, παρά τό γεγονός ὅτι κανονικά κείμενα-κανόνες τῆς Ἐκκλησίας ἡ ἴδια θεσπίζει νέους κανόνες, καθιστᾶ ἐνδεδυμένα μέ συνοδική αὐθεντία. Τούς σαφές πώς ὅλοι οἱ προγενέστεροι Κα- Πατερικούς αὐτούς Κανόνες τούς θέσπισε νόνες Οἰκουμενικῶν (Α΄-325, Β΄-381) καί στήν κυριολεξία μέ τό «σύστημα τοῦ copy- Τοπικῶν (Ἀγκύρας-314, Νεοκαισαρεί- paste» –γιά νά μετέλθουμε ἕνα σύγχρονο ας-319, Γάγγρας-340, Ἀντιοχείας-341) ὅρο τῆς Πληροφορικῆς– ἡ μεγάλη Πενθέ- Συνόδων διατηροῦν ἰσοδύναμο κῦρος κτη Οἰκουμενική Σύνοδος ἡ ἐν Τρούλλῳ καί «δικαιώνονται», καί παραμένουν σέ (691) ἤ «Μεθέκτη» (= ἡ μετά τήν Ἕκτη- ἀδιάπτωτη καί ἀδιάλειπτη ἰσχύ. Εἶναι 680/681), ἔχοντας ἀρωγό καί ἀξιοποιώ- σαφές ὅτι ὁ κανόνας 1/Δ΄ ἀναφέρεται σέ ντας κάποιες μεμονωμένες καί αὐτόβου- ἅπαντες τούς προγενέστερους Κανόνες, λες ἰδιωτικές κανονικές Συλλογές, πού Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν Συνόδων, προηγήθηκαν ἕως καί ἕναν αἰῶνα πρίν.4 ἀδιακρίτως. Αὐτό ἀκριβῶς ἐπίσης ἀνα- Εἶναι σημαντικό νά καταδειχθεῖ ὁ τρόπος δεικνύει καί ἡ Ζ΄ Οἰκουμενική Σύνοδος μέ τόν ὁποῖο θεσπίσθηκαν οἱ Κανόνες ἀπό τῆς Νικαίας (787), ὅταν ἀναφέρεται χα- τήν Σύνοδο αὐτή, προκειμένου νά κατα- ρακτηριστικά σέ πιθανές ἐκφραζόμενες νοηθεῖ ὁ τρόπος, μέ τόν ὁποῖο ἐπιτελεῖται ὑπόνοιες ἀξιωματικῆς διαβάθμισης τῶν μεθοδικά ἡ κανονοθεσία ἐντός τῆς Ἐκκλη- ἱερῶν Κανόνων: «Ἐξ ἑνὸς γὰρ ἅπαντες σίας –σέ ἀντίθεση μέ τή νομοθεσία τῆς [οἱ Κανόνες, Ἀποστολικοί, Οἰκουμενικῶν Πολιτείας– καί ὅτι, χάρη σέ αὐτήν, ἔχουμε Συνόδων, Τοπικῶν Συνόδων καί Πατερι- σήμερα αὐτό πού ἀποκαλοῦμε «Κανονική κοί] καὶ τοῦ αὐτοῦ Πνεύματος αὐγασθέ- Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας» τῶν ἐννέα (9) ντες ὥρισαν τὰ συμφέροντα»3. Καί ἐδῶ, πρώτων αἰώνων (1ος-9ος αἰ.). Θά διαφανεῖ, ἕνα ἐπί πλέον ἀντιπροσωπευτικότατο ἐπί πλέον, ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖο ἡ Οἰκου- παράδειγμα ἀρκεῖ, γιά νά καταδείξει μενική αὐτή Σύνοδος ἀποτελεῖ τόν κύριο τήν ὑφιστάμενη διαφορά. καί βασικό Κανονοθέτη τῆς Ἐκκλησίας. Σ ΗΜΕ Ι Ω ΣΕ Ι Σ . 1. Βλ. Πρξ 15,28 καί κανόνας 7/Γ΄ καί 12/Α-Β (συνοδική θεανθρωποσυνεργία). 2. Καν. 1/Δ΄· ἡ ὑπογράμμιση δική μας. 3. Βλ. καν. 1/Ζ΄. 4. Σέ μερική πατερική Συλλογή Κανόνων φέρεται νά προβαίνει πρῶτος ὁ Ἰωάννης ὁ Σχολαστικός, ἀναδεικνύοντας 68 ἀπό τούς 92 Κανόνες τοῦ Μεγάλου Βασιλείου στή συστηματική (κωδικοποιητική) του Συλλογή «Συναγωγὴ Κανόνων εἰς Πεντήκοντα Τίτλους» μεταξύ τοῦ 550 καί 565 [555]. Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 31

TΟ ΑΓΡΙΕΛΑΙΟΝ ΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΛΑΙΟΝ «ἄνδρας ἐξ ὑμῶν μαρτυρουμένους ἑπτά…» (Πράξ 6.3) Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινῆς Τέχνης Ἡἐπιλογή τῶν ἑπτά διακόνων στήν ἀκροάσεως διδασκαλίας, ὅπως στήν Ἱε- πρώτη Ἐκκλησία τῆς Ἱερουσαλήμ ρουσαλήμ (Πράξ 5.42: «ἐν τῷ ἱερῷ καὶ (Πράξ 6) ὁδηγήθηκε ἀπό τά πράγματα, κατ’ οἶκον»). Κάποιοι εἶχαν ἤδη ἀποβι- ἀφοῦ οἱ δώδεκα μαθητές δέν ἀρκοῦσαν ώσει καί οἱ χῆρες τους ἀποτελοῦσαν νέο πλέον μετά τήν αὔξηση τοῦ ἀριθμοῦ τῶν πρόβλημα πού δέν εἶχε προβλεφθεῖ. Πιστῶν (1. Πράξ 2.41: 3000 Πιστοί· 2. Πράξ 4.4: περίπου 5000 Πιστοί, Πράξ Ὡς λύση βρέθηκε νά ἐκλεγοῦν ἀπό τόν 5.14· 3. Πράξ 6.1), πού εἶχε ἀποτέλεσμα λαό ἑπτά ἄνδρες, «πλήρεις Πνεύματος νά «παραθεωροῦνται» κάποιοι, ὅπως οἱ καὶ σοφίας», γιά νά ἀσχολοῦνται μέ τά «χῆρες» τῶν Ἑλληνιστῶν, ὅσο οἱ ἀπό- βιοτικά, ὥστε οἱ Ἀπόστολοι νά προσκαρ- στολοι ἦταν ὑπεύθυνοι εἰς τό «διακονεῖν τεροῦν «τῇ προσευχῇ καὶ τῇ διακονίᾳ τραπέζαις». Ἐκτός ἀπό τούς μονίμους τοῦ λόγου» (Πράξ 6.14). Τόν ἀριθμό κατοίκους, οἱ προερχόμενοι ἐξ ἐθνῶν πρότειναν οἱ Ἀπόστολοι στή συνέλευση Ἑβραῖοι ἤ προσήλυτοι, πέρα ἀπό αὐτούς τῶν Πιστῶν (Πράξ 6.2: «Προσκαλεσάμε- πού ἔρχονταν κάθε ἔτος, εἶχαν παγιώ- νοι …»). Ἔπρεπε νά ἦταν «μαρτυρούμε- σει ὡς μόνιμη κατοικία τήν Ἱερουσα- νοι» ἀπό τήν κοινότητα γιά δύο βασικά λήμ, μιά παροικία ἑλληνιστῶν, κι αὐτός προσόντα, «Πνεῦμα» (Ἅγιον) καί «σο- ἦταν ἕνας λόγος πού οἱ ἐντόπιοι μοί- φία», κοσμική γνώση. Τά ἑλληνικά ὀνό- ραζαν ἰδιοκτησίες τους (Πράξ 4.32-35: ματα δείχνουν ὅτι ἦταν ἐξ ἐθνῶν. Ἐξελέ- «κτήτορες χωρίων ἢ οἰκιῶν») γιά νά τά γησαν τότε μέ τή σειρά πού καταγράφο- ἔχουν ὅλα κοινά. Ὁ Βαρνάβας ὁ Κύπριος νται στό κείμενο, ἐκφράζοντας ἱεραρχία: (Πράξ 4.36), ἴσως ὁ πρῶτος Παράγοντας ὑπάρχει ἐπικεφαλῆς ὁ πιό δραστήριος (πβ. Πράξ 9.27, 19.22) πού μέ δημόσια καί πιό μορφωμένος, ὁ Στέφανος, ἀνήρ πράξη (ὡς λευΐτης) ἔφερε τά χρήματα «πλήρης πίστεως καὶ Πνεύματος Ἁγίου» πωληθέντος ἀγροῦ «παρὰ τοὺς πόδας (Πράξ 6.5). Τελευταῖος φέρεται ἕνας τῶν ἀποστόλων» (Πράξ 4.36-37), εἶναι προσήλυτος, ὁ Νικόλαος. Ἡ κοινότητα, ἀπό τούς “πνευματικούς μετανάστες” χάρη στήν οἰκονομία τῶν “ἀγαπῶν”, τό τῆς Ἐκκλησίας τῆς Πεντηκοστῆς. Μέσα κοινό ταμεῖο, εἶχε δυνατότητα νά συντη- στόν ἐνθουσιασμό τῶν γεγονότων πολλοί ρεῖ “ἐπαγγελματικά” στελέχη, ὅπως ἤδη δέν ἐπέστρεφαν στίς πατρίδες τους, μή γινόταν μέ τούς δώδεκα μαθητές καί ἔχοντας ἐκεῖ δυνατότητες λατρείας καί τούς βοηθούς των, ἀφιερωμένων στήν προσευχή (τελετουργία) καί κήρυγμα. 32 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

Κρίνοντας ἀπό τόν Στέφανο, ὁ ὁποῖος γραμματεία ἑπτά σοφῶν μέ ἐλεύθερο δι- ἄνοιγε διάλογο μέ τούς ἑλληνόφωνους αγωνισμό! Εἶχαν ρόλο προφανῶς περισ- Ἑβραίους τῆς Συναγωγῆς τῶν Λιβερτί- σότερο ἀπό τό διατροφικό πρόγραμμα νων καί ἄλλων (Πράξ 6.8-10), οἱ “διά- (Πράξ 6.2: διακονία καθημερινή) γιά τίς κονοι” ἀσχολοῦνταν μέ τούς ἐξ ἐθνῶν «χῆρες», πού ἁπλῶς ἔδειξε κάποια κενά Ἑβραίους. στήν ὀργάνωση. Οἱ συνάξεις γιά ἑστίαση (ἀγάπες) ἦταν καί ὥρα κατάρτισης παι- Ἄν ἡ πρώτη ἱεραρχία τῶν 12 μαθητῶν δείας. Ὡς ἐπιμελητές θά εἶχαν ρόλο καί (Πράξ 1.23-26) ὡς ἐπιλογή τοῦ Ἰησοῦ στή συστηματική κατάρτιση τῶν Πιστῶν, λογίζονταν στή θέση 12 γεναρχῶν τοῦ ὅσων δέν εἶχαν ἐμπειρία τῆς Πεντηκο- νέου Ἰσραήλ, ὁ ἀριθμός τῶν ἑπτά δια- στῆς (Πράξ 2.4), π.χ. καταγράφοντας τό κόνων ἀπό ποῦ προῆλθε; Δυνατότητα νέο λεξιλόγιο, κ.ο.κ. Τέτοια ἦταν ἡ πα- ἑρμηνείας δίνει τό χωρίο: κατέχοντας ράδοση τῶν ἀρχαίων συμποσίων. Ἑπτά «Πνεῦμα» (ἁγιοπνευματική ζωή) καί εἶναι οἱ κύριοι εἰσηγητές στό Συμπόσιο «σοφία» (κοσμική μόρφωση). τοῦ Πλάτωνα, μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ Ἀγά- θων πού τό ὀργάνωσε. Τό «Συμπόσιον Μία πρώτη “λειτουργική” ἑρμηνεία εἶ- τῶν ἑπτά Σοφῶν», πού ὀργανώθηκε στήν ναι ὅτι ἀντιστοιχοῦν μέ τίς ἑπτά ἡμέρες Κόρινθο ἀπό τόν Περίανδρο, ὅταν ἑόρτα- τῆς ἑβδομάδας. Ὁ σαββατικός ἀριθμός ζε ἕνα ἱερό της Ἀφροδίτης, κατέγραψε ἑπτά στήν Παλαιά Διαθήκη, ἐκφράζο- ὁ Πλούταρχος. Ἀφοῦ οἱ ἀπόστολοι πέ- ντας μία πλήρη σειρά στήν τελετουργία, τυχαν, μέ τροφοδότες κάποιες χιλιάδες ἤ τή βάση στόν ὑπολογισμό τοῦ χρόνου, μέλη, νά συγκρατήσουν τή διαμονή τῶν δείχνει τό ἰωβηλαῖο, τήν ἡμέρα τῆς σω- ἐξ ἐθνῶν ἑλληνιστῶν, λύνοντας τό ἐπι- τηρίας (Λεξ. Βιβλ. Θεολ. 1980, σ. 143), σιτιστικό πρόγραμμα, προχώρησαν σέ τήν ὁποία βίωναν ὡς Ἐκκλησία τῆς Πε- μία στοιχειώδη ἐξέλιξη στό θεσμικό καί ντηκοστῆς (7x7+1). Ἑπτά ἄγγελοι μετα- πολιτιστικό ἐποικοδόμημα τῆς νέας κοι- φέρουν τίς προσευχές στόν Θεό (Τωβίας, νότητας. Οἱ ἑπτά σοφοί ὡς σύναξη ὁρί- 12.15), ὅπως ἐδῶ ἑπτά εἶναι ἐνδιάμεσοι ζουν τήν ἀρχή ἑνός νέου θεσμικοῦ ὀργά- τοῦ λαοῦ καί τῶν μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ. νου γιά ἱεραποστολή στούς ἑλληνιστές, Ὡς ἄγγελο περιγράφει τόν Στέφανο ὁ προετοιμάζοντας τή μεγάλη ἔξοδο στά Λουκᾶς ὅταν τόν ἔφεραν στό Συνέδριο Ἔθνη. Ἦταν γνωστή ἡ ἀρχέτυπη σύνα- (Πράξ 6.15: «εἶδον τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ξη τῶν ἑπτά φιλοσόφων στούς Δελφούς, ὡσεὶ πρόσωπον ἀγγέλου»). ὅταν εἶχε ἀνανεωθεῖ τό Ἱερό καί ἄρχι- σαν οἱ Πύθιοι ἀγῶνες (Διογένης Λαέρτι- Ὡστόσο, ἄν δοθεῖ βαρύτητα στόν ὅρο ος 1.22.5: 582/1 π.Χ.)1, μέ τήν ἀνανέωση «σοφία», τό πρότυπο, ἄν δέν προέρχε- τοῦ ἱεροῦ τῶν Δελφῶν2. ται, πάντως μπορεῖ νά ἐνισχύεται ἀπό τή Θύραθεν παιδεία, τήν ὁποία κατεῖχαν οἱ Ἑλληνιστές Πιστοί. Εἶχε ἐκλεγεῖ μία Σ ΗΜΕ Ι Ω ΣΕ Ι Σ . 1. A. Mosshammer, \"The Epoch of Seven Sages\", California Studies in Classical Antiquity 9 (1976) 165-190 (ἐδῶ: 165). A. Busine, Les sept sages de la Grèce antique, Paris: De Boccard 2002, σ. 40-41. 2. F. Jakoby, Das Marmor Parium, Berlin 1904 [= FGrHist. ἀρ. 239], 13. Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 33

ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ - ΚΕΛΤΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά VΙΙΙ. Θεόδωρος Ταρσέας στ. Ἡ ἐκλογή ὡς ἀρχιεπίσκοπου Canterbury Ἀρχιμ. Παντελεήμονος Τσορμπατζόγλου Δρος Θεολογίας - Ἱ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγίων Ἀναργύρων Ψυρρῆ Μετά τήν σύνοδο τοῦ Λατερανοῦ ἀντίθεση τῆς Λατινικῆς Ἐκκλησίας στήν (649) ἀγνοοῦμε τίς λεπτομέρειες Κελτική κουρά ὀφείλεται στήν λανθασμέ- τοῦ κατοπινοῦ βίου τοῦ Θεοδώρου Ταρ- νη ἀντίληψη ὅτι ἦταν ἡ κουρά τοῦ Σίμω- σέως. Ἄν ὅμως κρίνουμε ἀπό τήν μαρτυ- νος τοῦ Μάγου (Πράξ 8,4-25)1. Ἡ διαφο- ρία τοῦ Βέδα (IV, 1), ὅτι πρίν τήν ἐκλογή ρά τῶν δύο παραδόσεων κουρᾶς, μεταξύ του ὡς ἀρχιεπισκόπου Canterbury (τέλη τῶν ἄλλων, καθώς καί ὁ διάφορος χρόνος 667) ζοῦσε ὡς μοναχός καί χρειάσθηκε ὁ ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα, κατά τήν ἀρχαία πάπας νά ἀναμένει τέσσερις μῆνες γιά παράδοση τῆς Μ. Ἀσίας τήν 14η Νισάν καί νά μακρύνει ἡ κώμη του προκειμένου νά ὄχι σύμφωνα μέ τήν ἀπόφαση τῆς Α´ Οἰ- γίνει ἡ κουρά κατά τό λατινικό τυπικό, κουμενικῆς συνόδου, ἀπετέλεσαν σοβαρά δηλ. κυκλικά στήν κορυφή τῆς κεφα- σημεῖα τριβῆς στήν σύνοδο τοῦ Whitby λῆς, καθότι εἶχε κουρά κατά τό βυζαντι- 664. νό τυπικό, κεκαρμένος ἐν χρῷ, ἀβίαστα συμπεραίνεται ὅτι παρέμεινε καθ᾽ ὅλο Ἀπό τήν θέση αὐτή στήν μονή τῶν Κι- αὐτό τό διάστημα σέ κάποια ἐκ «τῶν λίκων, ὁ Θεόδωρος προφανῶς θά ἔγινε Βυζαντίων μονῶν», μᾶλλον τῶν Κιλίκων. μάρτυς τῶν γεγονότων, τά ὁποῖα ἐπα- κολούθησαν τῆς συνόδου τοῦ Λατερα- Ὑπῆρχαν τρεῖς διαφορετικοί τύποι μονα- νοῦ, δηλ. τῆς ἐπιδρομῆς καί τῆς συλ- χικῆς κουρᾶς: α. τῶν Βυζαντινῶν, ἡ τελεία λήψεως, πρῶτα τοῦ πάπα Μαρτίνου, κουρά ὅλης τῆς κώμης, ἐν χρῷ, ἡ Παύλεια, μέσα 653, καί ὕστερα τοῦ διδασκάλου ἤ ὅπως περιγράφει ὁ πατριάρχης Γερμα- του Μαξίμου, ἀρχές 655. Ἀκόμη, πιθα- νός: «τὸ δὲ κείρεσθαι τὴν κᾶραν ὁλοτελῶς, νολογῶ ὅτι θά συμμετεῖχε στήν κίνηση κατὰ μίμησιν τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Ἰα- πού ἐνέπνεε ὁ Μάξιμος στήν μή ἐκλο- κώβου τοῦ ἀδελφοθέου, καὶ Παύλου τοῦ γή νέου πάπα Ρώμης, ἀφοῦ ὁ Μαρτῖνος ἀποστόλου» (Ἱστορία Ἐκκλησιαστικὴ καὶ ἦταν ἐν ζωῇ καί παρέμενε ὁ νόμιμος πά- μυστικὴ θεωρία, PG 98,396)· β. ἡ δίκην πας. Στίς ἐπιστολές του ὁ πάπας Μαρ- στεφάνου τῆς κορυφῆς τῆς κεφαλῆς τῶν τῖνος ἀντιμετωπίζει τό ἐνδεχόμενο αὐτό Λατίνων, ἡ Πετρίνεια· καί γ. ἡ κουρά τοῦ καί συνιστᾶ ὅτι κατά τήν ἀπουσία του ἐμπροσθίου μέρους τῆς κεφαλῆς ἀπό αὐτί ὁ ἀρχιδιάκονος, ὁ ἀρχιπρεσβύτερος καί σέ αὐτί, ὅπως τῶν Ἰρλανδῶν μοναχῶν, ἡ ὁ ἀρχινοτάριος τῆς παπικῆς αὐλῆς θά ὁποία ἀνάγεται στούς Κέλτες Δρυΐδες. Ἡ ἐνεργοῦν ἐκ προσώπου του (PG 87,199- 34 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

204). Ἡ αὐτοκρατορική βούληση τελικά ὡς δῶρα στόν ἀποστολικό πάπα. Ὅταν ὑπερίσχυσε καί νέος πάπας ἐξελέγη ὁ ἔφθασε στήν Ρώμη βρῆκε πάπα τόν Βι- Εὐγένιος (10.8.654-2.6.657). Οἱ ἐκκλησι- ταλιανό νά πρoΐσταται τῆς ἀποστολικῆς αστικές σχέσεις Ρώμης-ΚΠόλεως τελικά ἕδρας, ἀλλά, λίγο μετά τήν γνωστοποίηση πλήρως ὁμαλοποιήθηκαν μετά τήν ἀνά- τῆς αἰτίας τοῦ ταξιδιοῦ του, ὁ Wigheard δειξη τοῦ Βιταλιανοῦ στόν παπικό θρόνο καί οἱ συνοδοί πού ταξίδευσαν μαζί του, (30.7.657- 27.1.672)2. προσβλήθηκαν ἀπό λοιμό καί πέθαναν. Ὁ ἀποστολικός πάπας τότε ζήτησε νά Ὁ ἑπόμενος σταθμός στήν ζωή τοῦ συμβουλευθεῖ περί τοῦ πρακτέου καί Θεοδώρου εἶναι ἡ ἐκλογή καί χειροτο- στό τέλος πολύ δύσκολα κατόρθωσε νά νία του ὡς ἀρχιεπισκόπου Canterbury, βρεῖ κάποιον γιά νά τόν στείλει ὡς ἀρχι- Ἀγγλίας, τό 668. Γιά τά γεγονότα αὐτά επίσκοπο τῶν ἐκκλησιῶν τῆς Ἀγγλίας. οἱ μόνες διαθέσιμες πληροφορίες προ- Ζοῦσε στό μοναστήρι τοῦ Hiridanum3, έρχονται ἀπό τόν Βέδα καί ἐν συντομίᾳ τό ὁποῖο δέν εἶναι μακρυά ἀπό τήν πόλη ἔχουν ὡς ἐξῆς: «Ὁ Deusdedit, ἕκτος ἐπί- τῆς Νεαπόλεως στήν Καμπανία, κάποιος σκοπος τῆς ἐκκλησίας τοῦ Canterbury, ἡγούμενος ὀνόματι Ἀδριανός, Ἀφρικα- πέθανε τήν 14η Ἰουλίου (664). Πέθανε, νικῆς καταγωγῆς, καλά ἐκπαιδευμένος ἐπίσης, τήν ἴδια ἡμέρα ὁ Eorcenberht βα- στίς Ἅγιες Γραφές, πεπειραμένος στήν σιλέας τοῦ Kent, ἀφήνοντας ἔτσι τό βα- μοναστική καί ἐκκλησιαστική πρακτική σίλειό του στόν γιό του Egbert, τό ὁποῖο καί ἐξίσου ἱκανός στήν ἑλληνική καί λα- διετήρησε ἐννέα ἔτη. Ἐφόσον ὁ [ἀρχιε- τινική γλῶσσα. Ὁ πάπας τότε ἔστειλε πισκοπικός] θρόνος ἔμενε κενός γιά σο- νά τόν καλέσουν καί τοῦ ζήτησε νά ἀπο- βαρό χρονικό διάστημα ἕνας ἱερέας ὀνό- δεχθεῖ τήν ἐπισκοπή καί νά ταξιδεύσει ματι Wigheard, ἄτομο ἐκπαιδευμένο στά στήν Βρετανία, ἀλλά ἐκεῖνος ἀπάντησε, ἐκκλησιαστικά, ἄγγλος στήν καταγωγή, ὅτι ἦταν ἀνάξιος ἑνός τόσο μεγάλου ἀξι- ἀπεστάλη στήν Ρώμη ἀπό τόν ἐν λόγῳ ώματος· θά μποροῦσε ὅμως νά ὑποδείξει βασιλέα Egbert καί ἀπό τόν Oswiu, βα- κάποιον ἄλλον, ὁ ὁποῖος ἀνταποκρινόταν σιλέα τῶν Northumbrians, μέ τό αἴτημα περισσότερο στίς ἀπαιτήσεις τῆς ἡλικίας νά χειροτονηθεῖ ἐπίσκοπος γιά τήν ἐκ- καί τῆς μορφώσεως προκειμένου νά ἀνα- κλησία τῆς Ἀγγλίας, στέλνοντας μαζί του λάβει τήν θέση αὐτή…» καί πολλά σκεύη ἀπό χρυσό καί ἄργυρο ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Χρ. Κουτλουμουσιανός, Οἱ ἐραστές τῆς βασιλείας. Συνάντηση Κελτικοῦ καί Βυζαντινοῦ μοναχισμοῦ, Ἅγιον Ὄρος 2009· N. Venclová, \"The Venerable Bede, druidic tonsure and archaeology\", Antiquity 76 (2002) 458-471· R. Mills, \"The Signification of the Tonsure\", στόν τόμο P.H. Cullu - K.J. Lewis (ἔκδ.), Holi- ness and Masculinity in the Middle Ages, Cardiff 2004, σ. 109-126· D. MacCarthy, \"On the Shape of the Insular Tonsure\", Celtica 24 (2003) 140-167. 2. Βλ. R. Shaw, \"Bede, Theodore and Wighard: Why did Pope Vitalian need to appoint a new Bishop for the English church in the 660s?\", Revue d'Histoire Εcclesiastique 113 (2018) 521-543. 3. Γιά τήν τοποθεσία τῆς μονῆς ὁ Lapidge προτείνει ἀντί τῆς ἀναγνώσεως Hirida ἤ Nirida, ἄγνωστο τοπωνύμιο στήν περιοχή τῆς Νεαπόλεως, Ἰταλίας, ὡς Nisida, ἀφοῦ ὑπάρχει ὁμώνυμη νησίδα στόν κόλπο τῆς Νεαπόλεως καί μαρτυρεῖται μοναστήρι-κάστρο, βλ. Bischoff, Lapidge, Biblical Commentaries, σ. 120-122. Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 35

ΒΙΒΛΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ Ὁ Παῦλος στή Νικόπολη (Πρὸς Τίτον 3,12) Πρωτ. Σπυρίδωνος Λόντου Ἱερ. Προϊσταμένου Ι.Ν. Ἁγ. Παντελεήμονος Ἰλισσοῦ Ὑποψ. Διδάκτορος Θεολογίας Ε.Κ.Π.Α. ὉἈπόστολος Παῦλος κατά τήν τέταρ- σκόταν ἡ Νικόπολη4, ἐπικρατέστερη εἶναι ἡ τη ἀποστολική του περιοδεία ἐπι- πόλη πού βρίσκεται στό Ἄκτιο τῆς Ἠπεί- σκέφθηκε τίς χριστιανικές κοινότητες τῆς ρου, βόρεια τῆς Πρέβεζας. Ἡ Νικόπολη, τό Ἑλλάδος, καί κατά τή διάρκεια τῆς πε- ὄνομα τῆς ὁποίας ἐμπεριέχει τή λέξη νίκη, ριοδείας του αὐτῆς συνέγραψε τήν Πρὸς εἶναι κτισμένη στή χερσόνησο, ἡ ὁποία χω- Τίτον ἐπιστολή, πιθανῶς στήν Κόρινθο. Ἡ ρίζει τόν Ἀμβρακικό κόλπο ἀπό τό Ἰόνιο ἐπιστολή ἀπευθυνόταν στόν Τίτο, «γνησίῳ πέλαγος. Ἱδρύθηκε σέ στρατηγικό σημεῖο τέκνῳ κατὰ κοινὴν πίστιν»1, προσκαλώντας μέ ἐντολή τοῦ αὐτοκράτορα Ὀκταβιανοῦ τον νά ἔλθει στή Νικόπολη, ὅπου ὁ Παῦλος πρός τιμή τῶν θεῶν γιά τή νίκη του στή θά περνοῦσε τόν χειμῶνα (Τίτ 3,12). Ὁ ἐξ ναυμαχία τοῦ Ἀκτίου τό 31 π.Χ. Ἡ ἐποί- ἐθνῶν χριστιανός Τίτος ἦταν ἀκόλουθος κησή της ἔγινε μέ Ρωμαίους καί Ἰουδαίους, τοῦ Παύλου στά Ἱεροσόλυμα καί εἶχε στα- ἀλλά καί μέ κατοίκους ἄλλων γειτονικῶν λεῖ ἀπό τόν Ἀπόστολο στήν Κόρινθο καί τήν πόλεων, οἱ ὁποῖοι ἀπολάμβαναν πολλά Κρήτη «ἵνα τὰ λείποντα ἐπιδιορθώσῃ καὶ προνόμια. Καθώς ἡ Νικόπολη ἀπαρτιζό- καταστήσῃ κατὰ πόλιν πρεσβυτέρους» (Τίτ ταν ἀπό κατοίκους διάφορων περιοχῶν τῆς 1,5.). Ὁ Παῦλος πρέπει νά ἐπισκέφθηκε τή Ἠπείρου καί τῆς Ἀκαρνανίας, ἦταν φυσικό Νικόπολη τά ἔτη 64-65 μ.Χ. καί νά ἵδρυσε αὐτοί νά μεταφέρουν καί τά λατρευτικά ἐκεῖ ἐκκλησία. Ἡ ἀπάντηση στό ἐρώτημα, τους ἔθιμα μαζί. Γιά νά τούς καταπραΰνει, ἄν τελικά ἔλαβε χώρα ἡ συνάντηση Παύλου ὁ Ὀκταβιανός ἔδωσε ἐντολή νά μεταφέρουν καί Τίτου στή Νικόπολη, ἐπιβεβαιώνεται στή νέα πόλη τά ἀντικείμενα λατρείας ἀπό ἀπό τό χωρίο τῆς Β΄ Πρὸς Τιμόθεον ἐπι- τίς προηγούμενες πόλεις τους5. Ὁ Ὀκταβια- στολῆς (4,10), ἡ ὁποία γράφηκε ἕξι μῆνες νός ἀφιέρωσε τή Νικόπολη στόν Ἀπόλλωνα μετά ἀπό τήν Πρὸς Τίτον, ὅπου ὁ Παῦλος Ἄκτιο καί πρός τιμή του θεσπίστηκαν τά μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὁ Τίτος τότε βρισκόταν «Νέα Ἄκτια», πού ἀποτελοῦσαν ἐπανα- στή Δαλματία, συνεπῶς εἶχαν ἤδη συναντη- σύσταση τῶν Ἀκτίων, τῶν παλιῶν τοπικῶν θεῖ στή Νικόπολη2. Ὁ Εὐσέβιος Καισαρεί- ἀγώνων τῶν Ἀκαρνάνων. Ἔτσι ἀπέκτησε ας μάλιστα γράφει ὅτι ὁ Τίτος ἐπέστρεψε αἴγλη καί τό ἱερό τοῦ Ἀπόλλωνα6. στήν Κρήτη καί ὑπηρέτησε ὡς ἐπίσκοπος τῶν ἐκεῖ ἐκκλησιῶν3. Γιά τήν προστασία ἀπό ἐχθρικές ἐπι- δρομές, ὁ Ὀκταβιανός τείχισε τήν πόλη μέ Παρ᾽ ὅλο πού ἀπό τό κείμενο τῆς ἐπιστο- ἰσχυρό ὀχυρωματικό περίβολο, ὁ ὁποῖος λῆς δέν προσδιορίζεται ποῦ ἀκριβῶς βρι- κάλυπτε μεγάλο μέρος της. Ἐκτός τοῦ 36 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

περιβόλου ἔμεινε τό Προάστειο, ὅπου βρι- πού ἔπαιζαν τό ρόλο τῶν δεξαμενῶν, πού σκόταν τό τέμενος τοῦ Ἀπόλλωνα, τό ἱερό τροφοδοτοῦσαν τήν πόλη μέ νερό. Μέ τήν ἄλσος καί δημόσια κτίρια. Τά τείχη, ὅπως ἀναδιοργάνωση τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους ἐπί καί τά περισσότερα δημόσια κτίρια, κατα- Διοκλητιανοῦ, ἡ Νικόπολη γίνεται πρωτεύ- σκευάστηκαν ἀμέσως μετά τήν ἵδρυση τῆς ουσα, διοικητικό καί οἰκονομικό κέντρο τῆς πόλης, μεταξύ 30 καί 25 π.Χ. Τό 22 π.Χ. ἐπαρχίας τῆς Παλαιᾶς Ἠπείρου. ἡ Νικόπολη ἔγινε πρωτεύουσα καί μητρό- πολη τῆς Νοτίου Ἠπείρου καί Ἀκαρνανίας Μεγάλη ἀνάπτυξη εἶχε ἡ τοπική ἐκκλησία καί ἐξελίχθηκε στό σημαντικότερο κέντρο τήν ἐποχή τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, οἱ δέ ἐπί- τῆς Ἠπείρου. Μάλιστα, ὁ Ἰώσηπος μαρτυ- σκοποι καί μητροπολίτες τῆς ἐπαρχίας τῆς ρεῖ ὅτι ὁ Ἡρώδης ὁ Μέγας, μέ τίς μεγάλες Παλαιᾶς Ἠπείρου διαδραμάτισαν σημα- οἰκονομικές χορηγίες του, ὑπῆρξε ὁ «συ- ντικό ρόλο στίς ἐκκλησιαστικές ὑποθέσεις γκατασκευαστής» τῶν μεγάλων κτιριακῶν τῆς αὐτοκρατορίας καί στίς ἔριδες μεταξύ ἔργων τῆς πόλης7. Στή Νικόπολη κατέφυγε Ἀνατολῆς καί Δύσης. Τό 347 μ.Χ. γίνεται ἡ τό 90 μ.Χ. ὁ στωικός φιλόσοφος Ἐπίκτητος, πρώτη σαφής ἀναφορά στήν ἐπισκοπή τῆς ὅπου παρέμεινε μέχρι τόν θάνατό του, ἐνῶ Νικοπόλεως, ὅταν στή Σύνοδο τῆς Σαρδι- πέρασε ἀπό αὐτήν καί ὁ Ὠριγένης8. κῆς πῆρε μέρος καί ὁ Νικοπόλεως Ἡλιό- δωρος, ὁ πρῶτος γνωστός ἐπίσκοπός της11. Ἀπό τά σημαντικότερα μνημεῖα τῆς πό- Ἡ τοπική παράδοση ἀναφέρει ὅτι στή θέση λεως τοῦ 1ου αἰ. μ.Χ. εἶναι τό μνημεῖο τῆς Λιθάρι, 15 χμ. ἀπό τήν Πρέβεζα, ὁ Παῦλος Νίκης, κτισμένο στόν λόφο Μιχαλίτσι, τό δίδαξε γιά πρώτη φορά καί ἐκεῖ πρός τιμήν ρωμαϊκό θέατρο, τό Ὠδεῖο, πού βρίσκεται του ἀνεγέρθηκε ἐκκλησία12. Ἡ Νικόπολη στή δυτική πλευρά τοῦ παλαιοχριστιανικοῦ περιλαμβάνει καί πολλά ἀξιόλογα χριστια- τείχους, καί οἱ βόρειες θέρμες στό νότιο νικά μνημεῖα. Σέ αὐτά συγκαταλέγονται ἡ τμῆμα τοῦ Προαστείου, πού χρησιμοποιή- Βασιλική Α΄ (Δουμετίου), τρίκλιτη βασιλική θηκε κατά κύριο λόγο ἀπό τούς ἀθλητές, του 6ου αἰ., μέ ὑπέροχα ψηφιδωτά δάπεδα, οἱ ὁποῖοι λάμβαναν μέρος στά Νέα Ἄκτια. ἀφιερωμένη στόν Ἅγ. Δημήτριο, ἡ Βασιλική Τόν 2ο αἰ. κατασκευάστηκε ἡ Ρωμαϊκή Β΄ (Ἀλκίσωνος), πεντάκλιτη βασιλική τῶν οἰκία τοῦ Ἀντωνίνου, βορειοανατολικά τοῦ τελῶν τοῦ 5ου αἰ. καθώς καί ἄλλες τέσσερις Ὠδείου9. Κτίσμα τοῦ 3ου αἰ. μ.Χ. εἶναι τό ἐκκλησίες βασιλικοῦ ρυθμοῦ τοῦ 5ου-6ου αἰ. Νυμφαῖο, πού βρίσκεται στά δυτικά τῆς Διασώζεται ἐπίσης κτίριο ρωμαϊκῆς ἐποχῆς πόλης καί κοντά στή δυτική πύλη τῶν ρω- πού χρησιμοποιήθηκε ὡς ἐπισκοπεῖο κατά μαϊκῶν τειχῶν10. Πρόκειται γιά δύο κτίρια τά βυζαντινά χρόνια. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Τίτ 1,4. Τόν ἴδιο χαρακτηρισμό χρησιμοποιεῖ ὁ Παῦλος γιά τόν Τιμόθεο στό Α´ Τιμ 1,2. 2. Μελέτιος, Μητρ. Νικοπόλεως, «Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος στήν Νικόπολη» στό Νικόπολις Β΄. Πρακτικά Β´ Διεθνοῦς Συμποσίου γιά τή Νικόπολη, Πρέβεζα 2007, σ. 131. 3. Εὐσέβιος Καισαρείας, Ἐκκλ. Ἱστορία, 3.IV.5. 4. Ἐνδεικτικά βλ. Δ. Σαμσάρης, Η Άκτια Νικόπολη και η «χώρα» της (Νότια Ήπειρος-Ακαρνανία). Ιστορικογεωγραφική και επιγραφική συμβολή, Θεσσαλονίκη 1994. Π. Φουρίκης Νικόπολις Πρέβεζα, ἐκδ. Δωδώνη 2007. Νικόπολις Α΄, Πρακτικά τοῦ Α΄ Διεθνοῦς Συμποσίου γιά τή Νικόπολη, Πρέβεζα 1987. Νικόπολις Β΄, ὅ.π. 5. Παυσανίας VII,18,9. 6. Στράβων VII,7,6. 7. Ἰώσηπος, Ἰουδαϊκὴ Ἀρχαιολογία, 16.5.3 8. Εὐσέβιος Καισαρείας, Ἐκκλ. Ἱστορία, 6.16. 9. http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2575, 27/3/21. 10. Γιά τά ἀρχαιολογικά καί πρώιμα χριστιανικά μνημεῖα τῆς πόλης βλ. Α. Αγγελή, «Νικόπολη, γνωριμία με την πόλη του Αυγούστου», Θέματα Αρχαιολογίας 2 (2018) 168-187. Κ. Zachos, An Archaeological guide to Nicopolis, Athens 2015. 11. Μ. Κόνιας, Πόλεις-σταθμοί τῆς ἱεραποστολικῆς πορείας τοῦ Ἀποστόλου Παύλου στήν Ἑλλάδα, Κύπρο, Μάλτα καί Ν. Ἰταλία, Θεσσαλονίκη: Ἐκπαιδευτικό καί Πολιτιστικό Ἵδρυμα «Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», σ. 74. 12. Κόνιας, ὅ.π., σ. 75. Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 37

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ: Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Πλάτων καί τέχνη Ἑλένης Κακλαμάνου Δρος Φιλοσοφίας Μποροῦμε νά φανταστοῦμε μιά κοι- ποίηση καί οἱ ποιητές καταδικάζονται νωνία χωρίς ποίηση; Πῶς θά ἦταν συλλήβδην καί ἐξορίζονται ἀπό τήν ἰδα- ἡ ζωή μας, ἄν δέν εἴχαμε διαβάσει ποτέ νική πλατωνική πολιτεία. Σύμφωνα μέ τόν μεγάλο Ἀλεξανδρινό; Πρέπει νά ξαφ- τόν Πλάτωνα, ἡ ποίηση, ὅπως καί ὅλες νιαζόμαστε ἀπό τό γεγονός ὅτι ὁ Πλά- οἱ ἀναπαραστατικές τέχνες, ἔχουν φύση των ἐξορίζει τήν ποίηση ἀπό τήν ἰδα- μιμητική (595b). Ὁ δημιουργός-καλλιτέ- νική πολιτεία του; Στό πρόγραμμα τῆς χνης, ὅπως καί ὁ ποιητής, ἐπιτυγχάνει τόν ἐκπαίδευσης τῶν φυλάκων στό δεύτερο ρόλο του, μόνον ὅταν μπορέσει νά πραγ- καί στό τρίτο βιβλίο τοῦ πλατωνικοῦ δι- ματοποιήσει μιά ἀναπαράσταση, ὅσο τό αλόγου Πολιτεία ἀποκλείονται οἱ μύθοι, δυνατό πιό πιστή στό φυσικό ἀντικείμενο, ὅπως παρουσιάζονται στήν ποίηση τοῦ τό ὁποῖο ἔχει ἐπίσης –ἤδη– δημιουργηθεῖ Ὁμήρου καί τοῦ Ἡσιόδου (377b-d) ἀλλά ἀπό ἕνα δημιουργό-τεχνίτη. Γιά παρά- καί στά ἄλλα εἴδη ποίησης (394c). Κρι- δειγμα, ὁ ζωγράφος ἀπεικονίζει μιά κλί- τήριο γιά τόν ἀποκλεισμό τῆς ποίησης νη, ἡ ὁποία μιμεῖται τήν κλίνη ὡς φυσικό καί τῶν ποιητῶν ἀπό τήν πόλη εἶναι ὅτι ἀντικείμενο. Ἡ κλίνη, ὡστόσο, ὡς φυσικό οἱ ποιητές συνθέτουν ψεύδη, εὐτελίζουν ἀντικείμενο ἔχει κατασκευαστεῖ ἀπό κά- τούς θεούς καί τούς ἥρωες, παρουσιάζο- ποιον ξυλουργό, ὁ ὁποῖος εἶχε κατά νοῦ ντάς τους νά κάνουν πράξεις ἀνάρμοστες τό πρότυπο τῆς τέλειας κλίνης, τήν Ἰδέα (378d, 380a, 383b κ.ο.κ.). Δέ δίνουν τά τῆς κλίνης, καί προσπάθησε μέ τήν κα- σωστά πρότυπα ἠθικῆς συμπεριφορᾶς τασκευή του νά τή μιμηθεῖ. Οἱ Ἰδέες ὡς (380b-c, 395c), καί συνεπῶς δέν μποροῦν νοητές ὀντότητες, αὐθύπαρκτες καί ἀμε- νά ἔχουν καμμία θέση στήν ἰδανική πόλη τάβλητες, ἀποτελοῦν τά τέλεια πρότυπα (391e). Ὁ λογοκριμένος νέος τύπος μύ- μίμησης καί καθοδηγοῦν τόν ἄνθρωπο, θου, πού εἰσάγει ὁ Πλάτων, καλλιεργεῖ ἀρκεῖ αὐτός νά κατορθώσει νά ἀποκτήσει τή σωστή γνώμη γιά τά πράγματα καί γνώση γι᾽ αὐτές. Συνεπῶς, ὁ ξυλουργός παρέχει ὀρθά μοντέλα δράσης. κατασκευάζει μιά κλίνη, ἔχοντας κατά νοῦ τήν Ἰδέα τῆς τέλειας κλίνης, ἡ ὁποία, Στό ζήτημα τῆς ποίησης ὁ Πλάτων μέ τή σειρά της, ἀποτελεῖ δημιούργημα ἐπανέρχεται στό δέκατο καί τελευταῖο ἑνός ἄλλου δημιουργοῦ, τοῦ θεοῦ (597c). βιβλίο τῆς Πολιτείας, μόνο πού αὐτή τή Ὁ θεός κατασκευάζει τό ἕνα καί μονα- φορά δέν ἀναφέρεται μόνο στήν ἐκπαί- δικό πού ἔχει τήν ἀληθινή ὑπόσταση τοῦ δευση τῶν φυλάκων, ἀλλά στήν παιδεία ὄντος, γιά παράδειγμα μόνο ἡ Ἰδέα τῆς πού λαμβάνει ἡ πόλη στό σύνολό της. Ἡ 38 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

κλίνης ἔχει τήν ἀληθινή ὑπόσταση τῆς ση ὅτι γνωρίζει τά πάντα, ὅσα ἀφηγεῖται, κλίνης (597d). Ὁ τεχνουργός εἶναι ὁ δεύ- ἐνῶ ἔχει πλήρη ἄγνοια (598d). Συνεπῶς, τερος τῇ τάξει δημιουργός, κατασκευάζει κάθε εἶδος μίμησης, ἄρα καί ἡ μιμητική τό τεχνούργημα-φυσικό ἀντικείμενο –ἐν ποίηση, εἶναι κάτι σάν παιχνίδι καί δέν προκειμένῳ, την κλίνη– τό ὁποῖο δέν εἶ- ἐπιδέχεται σοβαρή μελέτη (602b). Ἐπι- ναι ἡ οὐσία τοῦ ὄντος (597a2), τό ἀληθινό πρόσθετα, ὁ ποιητής εἶναι ἕνας μιμητής ὄν, ἡ Ἰδέα, ἀλλά ἕνα ἀπείκασμα αὐτῆς τῶν εἰδώλων τῆς ἀρετῆς, καί προσφέρει (597a), τήν ὁποία προσπαθεῖ νά μιμηθεῖ. στό κοινό αὐτά πού ἐπιθυμοῦν οἱ πολλοί. Τρίτος τῇ τάξει, ὁ δημιουργός-καλλιτέ- Δέν ἀπευθύνεται στό ἔλλογο μέρος τῆς χνης πού ἀναπαριστᾶ τό φυσικό ἀντικεί- ψυχῆς, τό μέρος πού ἀγαπᾶ τή μάθηση μενο, δηλαδή δημιουργεῖ τό εἴδωλο τοῦ καί τήν ἀλήθεια, ἀλλά καλλιεργεῖ τήν εἰδώλου (597e). ἡδονή καί ἐνδυναμώνει τό χειρότερο μέ- ρος τῆς ψυχῆς, τό ἐπιθυμητικόν (605a). Ἡ ποίηση ἀναπαριστᾶ μέσῳ τῆς ἀπαγ- Οἱ ποιητές διαπλάθουν ἕνα εἶδος ἀνθρώ- γελίας, ἀπό τόν ἴδιο τόν ποιητή ἤ ἀπό που, πού δέν δύναται νά ἔρθει σέ συμ- τόν ὑποκριτή/ἠθοποιό, ὅταν πρόκειται φωνία μέ τόν ἴδιο του τόν ἑαυτό, ἔχει γιά θεατρικό δράμα, πρόσωπα, πράξεις διαφορετικές γνῶμες τήν ἴδια στιγμή γιά καί καταστάσεις, δηλαδή μιμεῖται τόν τά ἴδια πράγματα (603d). ἀνθρώπινο βίο, μέ σκοπό νά ἀποπροσα- νατολίσει τούς ἀκροατές/θεατές καί νά Ἡ ἐξορία, λοιπόν, τῆς ποίησης ἀπό τήν πιστέψουν ὅτι ὁ ὁμιλῶν εἶναι ὁ ἥρωας πλατωνική πολιτεία σχετίζεται μέ τόν κι αὐτά πού ἀναπαριστᾶ εἶναι ἀληθινά. ἔλεγχο τῶν τεχνῶν: ἡ τέχνη ἐν γένει εἶ- Συνεπῶς, ἡ ποίηση, ὅπως καί ἡ καλλιτε- ναι παροῦσα, ἀλλά πρέπει νά ἐλέγχεται, χνία, βρίσκεται στήν τρίτη βαθμίδα μίμη- ἔτσι ὥστε νά συμπεριλαμβάνονται στήν σης, διότι ἀποτελεῖ μίμηση τῶν τεχνουρ- εὐρύτερη παιδεία τῶν πολιτῶν μόνο τά γημάτων πού μιμοῦνται τά τέλεια ὄντα, ἔργα ἐκεῖνα πού: α) προβάλλουν ὑγιῆ τίς Ἰδέες (598a). Ὁ ποιητής μιμεῖται τά πρότυπα συμπεριφορᾶς, β) δέν ἐξάπτουν πράγματα ὅπως τοῦ φαίνονται, προκαλεῖ τό ἐπικίνδυνο ἐπιθυμητικόν μέρος τῆς ἀπατηλές ἐντυπώσεις ἐκμεταλλευόμενος ψυχῆς καί, τέλος, γ) δέν ἐγκυμονοῦν τόν τήν ἀστάθεια τῶν ἀνθρώπινων αἰσθήσε- κίνδυνο νά ἑδραιώσουν στήν ψυχή τῶν ων. Ὁ καλός ποιητής, ὅπως καί ὁ καλός πολιτῶν μιμήσεις, οἱ ὁποῖες μποροῦν νά εἰκαστικός, εἶναι ἕνας καλός γητευτής, καταλήξουν σέ ἕξεις πού θά βλάψουν τό οἱονεί ἀπατεώνας, πού δίνει τήν ἐντύπω- κοινό καλό. H. Inman, A.-L. Girodet de Roussy- Ὁ Ἀμερικανός Trioson, Ὁ Γάλλος φιλέλληνας ποιητής Φίτζ- φιλέλληνας ποιητής Γκρήν Χάλεκ (1828) Σατομπριάν (περ. 1808) Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 39

ΠΡΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΙΝ Οἱ Εὐαγγελικαλικοί Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργόπουλου Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Οἱ Εὐαγγελικαλικοί (Εvangelicals/ τοῦ Χριστοῦ, δ) τόν ἱεραποστολικό ἀκτι- Evangelikale Bewegungen)1 ἀποτε- βισμό. λοῦν ἕνα σημαντικό πολυσυλλεκτικό καί ὑπερομολογιακό ρεῦμα τοῦ σύγχρονου Μεταξύ τῶν τεσσάρων ἀρχῶν συμπε- συντηρητικοῦ προτεσταντικοῦ κόσμου. ριλαμβάνεται καί ἡ πίστη στήν αὐθεντία, Σύμφωνα μέ τόν R. Hempellmann ὁ προ- στή θεοπνευστία καί στό ἀλάθητο τῆς Βί- τεσταντικός αὐτός κλάδος περιλαμβάνει βλου. Στή σχετική θεολογική ἐπιχειρημα- ἕνα εὐρύ φάσμα κοινοτήτων καί μορφῶν τολογία ἔχουν υἱοθετήσει βασικές ἀρχές εὐσέβειας καί ἔχει διαφορετικό προφίλ καί θέσεις, πού εἶχαν ἀναπτύξει οἱ ἐκπρό- στίς διάφορες ἠπείρους Ὡς ξεχωριστή σωποι τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανε- κίνηση ἐμφανίστηκε μετά τόν Β΄ Παγκό- πιστημίου τοῦ Ρrinceton τόν 19ο αἰῶνα. σμιο πόλεμο καί δύο λόγοι συνέβαλαν Ἡ ἀπόλυτη ἀφοσίωση στήν Ἁγία Γραφή στήν ἐμφάνισή της. ὑπογραμμίζεται ὡς ἀπαραίτητος ὅρος καί ἀποτελεῖ τόν θεμελιώδη καταστατικό Ὁ πρῶτος ἦταν ἡ ἐπιθυμία πλήθους κοι- κριτή γιά ζητήματα πίστης καί ζωῆς. νοτήτων, Ὁμολογιῶν καί προσώπων νά δι- αφοροποιηθοῦν ἀπό ἕνα θεολογικό φιλε- Βασική ἀρχή τῶν Εὐαγγελικαλικῶν σέ λευθερισμό, πού εἶχε ἀρχίσει νά διεισδύει σχέση μέ τή διδασκαλία γιά τήν Ἁγία σέ διάφορους προτεσταντικούς κλαδους, Γραφή, εἶναι ἡ ἀπόρριψη κάθε κριτικῆς ἰδίως στίς Η.Π.Α. Ὁ δεύτερος σχετιζόταν γιά τό περιεχόμενο τῆς Βίβλου ἀλλά καί μέ τό ὅτι δέν ἤθελαν νά ταυτίζονται μέ τῶν νεότερων ἀκαδημαϊκῶν προτεστα- τόν προτεσταντικό Φονταμενταλισμό, πού ντικῶν θεολογικῶν θεωριῶν καί ἑρμη- εἶχε ἤδη ἐμφανιστεῖ στό προσκήνιο. νευτικῶν μεθόδων, πού ἀμφισβητοῦν τή θεοπνευστία καί τό ἀλάθητό της. Δέ δέ- Ὡς θεολογικό ρεῦμα οἱ Εὐαγγελι- χονται γενικά ὁτιδήποτε, κατά τήν κρίση καλικοί υἱοθέτησαν ἀπό τά προτεστα- τους, μειώνει ἤ ἀμφισβητεῖ τή μοναδικό- ντικά κινήματα Ἀφύπνισης, πού εἶχαν τητα τῆς Ἁγίας Γραφῆς στή ζωή του. προηγηθεῖ, τέσσερις θεμελιώδεις ἀρχές: α) τήν ἀναγκαιότητα ἀναγέννησης καί Ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα θεολογικά μεταστροφῆς τοῦ πιστοῦ, β) τήν πίστη καταστικά ἔργα τοῦ Εὐαγγελικαλικοῦ στό ἀλάθητο, τή θεοπνευστία τῆς Ἁγίας χώρου εἶναι ἡ «Συμφωνία τῆς Λωζάν- Γραφῆς καί τήν ἀπόλυτη ἀφοσίωση τοῦ νης» (Lausanne Covenant) Πρόκειται γιά πιστοῦ στίς θέσεις της, γ) τήν ἔμφαση κείμενο-διακήρυξη, τό ὁποῖο ἔγινε ἀπο- καί τόν τονισμό τῆς σταυρικῆς θυσίας δεκτό ἀπό ἀντιπροσώπους διαφόρων κι- νήσεων, πού προέρχονταν ἀπό 150 καί 40 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

πλέον χῶρες τοῦ κόσμου, καί συντάχτηκε ναισθηματική ἔξαρση, ἐπιβεβαιώνεται ὡς τό 1974 στή Λωζάννη, στό Διεθνές Συ- ἠθική ζωή καί ὁλοκληρώνεται μέ μορφές νέδριο γιά τόν Παγκόσμιο Εὐαγγελισμό. δραστηριότητας ἱεραποστολικοῦ ἀκτιβι- σμοῦ. Ὁ ἱεραποστολικός ἀκτιβισμός ἀπο- Ἐπίκεντρο τῆς Ἁγίας Γραφῆς, κατά τελεῖ τήν ἀπάντηση-ἀπόδειξη γιά τό πῶς τήν Εὐαγγελικαλικούς, εἶναι ὁ σταυρικός πρέπει πρακτικά νά ἐκφράζεται ἡ πίστη θάνατος τοῦ Χριστοῦ, ἡ λυτρωτική Του ὡς ζωντανή ὁμολογία, τόσο σέ ἀτομικό θυσία. Ἡ σταυρική λυτρωτική θυσία τοῦ ὅσο καί σέ συλλογικό ἐπίπεδο. Χριστοῦ, σέ διάφορα ἔντυπα τοῦ χώ- ρου, κατανοεῖται σ᾽᾽ ἕνα σαφῶς δικανικό Ἕνα στοιχεῖο πού πρέπει, ἐπίσης, νά πλαίσιο, πού θυμίζει ἔντονα τήν Ἀνσέλ- ἐπισημάνουμε εἶναι ἡ σχέση μεταξύ τῶν μιο θεωρία περί ἱκανοποιήσεως τῆς θεί- Εὐαγγελικαλικῶν κινήσεων καί τοῦ Προ- ας δικαιοσύνης, ἐνῶ ἀπολυτοποιεῖται ὡς τεσταντικοῦ Φονταμενταλισμοῦ. Ἐξ ἀρ- γεγονός σέ σχέση μέ τό ὅλο μυστήριο τῆς χῆς πρέπει νά ὑπογραμμιστεῖ ὅτι μεταξύ θείας Οἰκονομίας. τῶν δύο χώρων ὑπάρχουν κοινά σημεῖα καί ταυτίσεις τῶν θέσεών τους, ὅμως Θεμελιώδης ἀρχή τους εἶναι ὅτι ἡ ἀνα- πρόκειται γιά δύο διαφορετικές κινήσεις γέννηση καί μεταστροφή τοῦ ἀνθρώπου μέ εὐδιάκριτα χαρακτηριστικά πού τίς εἶναι ἄρρηκτα συνδεδεμένη μέ τήν ὁμο- διαφοροποιοῦν. Μία ἐξ αὐτῶν εἶναι καί λογία καί τήν ἀναγνώριση τῆς τεράστιας ἡ στάση τῶν Εὐαγγελικαλικῶν ἀπέναντι σημασίας τῆς σταυρικῆς θυσίας τοῦ Χρι- στό Παγκόσμιο Συμβούλιο Ἐκκλησιῶν στοῦ στήν προσωπική ζωή τοῦ καθενός. (ΠΣΕ). Οἱ Εὐαγγελικαλικοί διατηροῦν διαύλους ἐπικοινωνίας μέ τό ΠΣΕ, σέ Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι στόν Εὐαγγελικα- ἀντίθεση μέ τήν ἀπολύτως ἀπορριπτική λικό χῶρο προτεραιότητα γιά τόν ἁμαρ- κριτική στάση, πού ἔχει ἀπέναντί του τωλό ἄνθρωπο ἔχει ἡ μεταστροφή του τό Διεθνές Συμβούλιο τῶν Χριστιανι- πού προηγεῖται, ἐνῶ δέν παίζει κανένα κῶν Ἐκκλησιῶν (International Council of οὐσιαστικό ρόλο τό γεγονός τοῦ Βαπτί- Christian Churches) τό ὁποῖο ἐκπροσω- σματος, πού θεωρεῖται ὡς μία ἁπλή ἐξω- πεῖ συλλογικά τίς Προτεσταντικές Φο- τερική συμβολική πράξη ὁμολογίας. νταμενταλιστικές κινήσεις. Ἡ βεβαιότητα τῆς σωτηρίας ἐκφράζεται ὡς πράξη εὐσέβειας, πολλές φορές μέ συ- Σ ΗΜΕ Ι Ω ΣΕ Ι Σ . 1. Βλ. Πρωτ. Βασ. Γεωργόπουλος, Ἡ περί τῆς Ἁγίας Γραφῆς διδασκαλία τῶν συγχρόνων αἱρετικῶν κινήσεων, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 170-182. B. Shelley, Evangelicalism in America, Grand Rapids 1967. R. Hempellman, Evangelikale Bewegung. Beiträge zur Resonanz des konservativen Protestantismus, [ EZW-Texte 206], Berlin 2009. R.P. Linghther, Handbook of Evangelical Theology, Grand Rapids 1995. Ὁ Γάλλος φιλέλληνας Ὁ Βρετανός φιλέλληνας Κάρολος Φαβιέρος, Τόμας Γκόρντον, λιθογραφία τοῦ Γερμανοῦ Ἀθήνα, Ἐθνικό Ἱστορικό φιλέλληνα Krazeisen Μουσεῖο Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 41

200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - 1821 ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ «Καί ποῦ εἶσαι ἐσύ, Πατρίδα μου;» Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Μέ αὐτόν τόν στίχο, ἀπό τό ποίη- νεται στά ὅρια τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου μά του «Τά νησιά τῆς Ἑλλάδας» βιώνεται ὡς ἐκκρεμότητα: οἱ «ἀλύτρωτοι (\"The Isles of Greece\", 1821), ὁ λόρδος ἀδελφοί» νιώθουν ἀδικημένοι, ἀντιλαμ- Βύρων, κορυφαῖος ποιητής τοῦ εὐρωπα- βάνονται ὅτι ὑπῆρξαν θύματα πολιτικῶν ϊκοῦ ρομαντισμοῦ, ἀποδίδει συμπυκνω- σκοπιμοτήτων καί, καθ᾽ ὅλη τή διάρκεια μένη τήν οὐσία τοῦ φιλελληνικοῦ κινή- τοῦ 19ου αἰ., διεκδικοῦν τήν ἐθνική τους ματος ὑπέρ τῆς Ἐπανάστασης τοῦ 1821. ἀποκατάσταση. Ἡ ἐπαναστατική τους Ὅσοι ὑποστήριξαν, μέ ὅποιο τρόπο μπο- δράση, λοιπόν, ἀνατροφοδοτεῖ τή λογο- ροῦσαν, τόν ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων, δέν τό τεχνία τοῦ φιλελληνισμοῦ, ἀλλά καί τό ἔκαναν (μόνον) ἀπό συγκίνηση γιά τά φιλελληνικό κίνημα ἐν γένει, πού ἐξακο- δεινά τῶν ὑπόδουλων ἤ ἀπό ἀγανάκτη- λουθεῖ νά ὑποστηρίζει τίς ἀπελευθερωτι- ση γιά τή μακρόχρονη ἀδικία εἰς βάρος κές προσπάθειες τῶν ὑπόδουλων ἀκόμη τους, ἀλλά ἐπειδή ἡ Ἑλλάδα εἶχε γίνει ἡ Ἑλλήνων. κοινή πατρίδα τους: ἦταν ἡ μητέρα τῆς Εὐρώπης, ἡ γῆ τῆς ὀμορφιᾶς, τῆς σοφίας, Ἡ φιλελληνική λογοτεχνία χαρακτηρί- τῆς ἐλευθερίας καί τῆς δημοκρατίας, ὁ ζεται ἀπό τό ἑξῆς παράδοξο: εἶναι πα- τόπος πού γέννησε τόν εὐρωπαϊκό πο- τριωτική λογοτεχνία γιά μιά ξένη χώρα, λιτισμό καί τώρα, μέ τήν Ἐπανάσταση, δηλαδή γιά μιά χώρα, μέ τήν ὁποία οἱ ἔδινε νέα πνοή στά ὁράματα καί τίς ἐπι- λογοτέχνες δέν ἔχουν σχέση καταγωγῆς, διώξεις τῶν ἁπανταχοῦ δημοκρατικῶν, γραμμένη ἐπίσης σέ ξένη γλῶσσα – γιά προοδευτικῶν δυνάμεων. Αὐτήν τήν κοι- τήν ἀκρίβεια, σέ ξένες γλῶσσες. Τοῦτο νή πατρίδα ἔσπευσαν νά ὑμνήσουν μέ τά συνέβη γιά πρώτη φορά στήν παγκόσμια ἔργα τους καί νά ὑπερασπίσουν μέ τά λογοτεχνία καί, οὐσιαστικά, δέν ἐπανα- ὅπλα τους οἱ φιλέλληνες. λήφθηκε μέ αὐτήν τή μορφή καί σέ αὐτήν τήν ἔκταση. Στή διαμόρφωση αὐτοῦ τοῦ Ἡ λογοτεχνία τοῦ φιλελληνισμοῦ δια- φαινομένου συνέβαλλαν πολλοί παρά- τρέχει ὅλον τόν 19ο αἰῶνα. Ξεκινᾶ μέ τήν γοντες· μεταξύ ἄλλων: ἡ ἐπαναστατική Ἐπανάσταση τοῦ 1821, ἀλλά δέν παύ- παράδοση πού εἶχε δημιουργηθεῖ μέ τίς ει μέ τήν ἵδρυση τοῦ νέου κράτους, τό μεγάλες ἐπαναστάσεις τοῦ 18ου αἰ., τήν 1830. Τό γεγονός ὅτι μεγάλο μέρος τοῦ Ἀμερικανική (1775-1783) καί τή Γαλλική ἑλλαδικοῦ χώρου (Ἤπειρος, Μακεδονία, (1789-1799), ἡ ἐπαναστατική δράση τῶν Θεσσαλία, Κρήτη κ.ἄ.) δέν περιλαμβά- Καρμπονάρων στήν Ἰταλία καί τή Γαλ- 42 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον

λία (1808-1821), τό κίνημα τοῦ ρομαντι- κλασικισμοῦ καί τῆς ἀντίληψης ὅτι οἱ σμοῦ, καί ἡ ἴδια ἡ φύση τῆς ἑλληνικῆς καλλιτέχνες ὀφείλουν νά μιμοῦνται τά ἐπανάστασης. καλλιτεχνικά πρότυπα τῆς ἑλληνορω- μαϊκῆς ἀρχαιότητας· στή φιλοσοφία, ὡς Οἱ μεγάλες ἐπαναστάσεις τοῦ 18ου αἰ. ἀντίδραση στόν ἀγκυλωτικό ὀρθολογι- εἶχαν διαμορφώσει καί ἐνεργοποιήσει σμό τοῦ Διαφωτισμοῦ· καί, στήν πολιτι- τίς προοδευτικές, ἀντιαυταρχικές δυνά- κή, ὡς ἀντίσταση ἐναντίον τῶν αὐταρχι- μεις στήν Ἀμερική καί τήν Εὐρώπη: στήν κῶν, ἀντιδημοκρατικῶν καθεστώτων (ἄς πρώτη περίπτωση, οἱ δυνάμεις αὐτές σημειωθεῖ ὅτι τό πολιτικό ἰδεῶδες τῶν κατόρθωσαν νά περατώσουν τόν ἀγῶνα Εὐρωπαίων Διαφωτιστῶν δέν ἦταν ἡ δη- τους μέ ἐπιτυχία, νά ἀποτινάξουν τόν μοκρατία, ἀλλά ἡ πεφωτισμένη δεσπο- ἀποικιακό ζυγό τῆς Μ. Βρετανίας καί τεία, τήν ὁποία ὑποτίθεται ὅτι ἐνσάρκω- νά ἱδρύσουν ἕνα νέο κράτος, ἀνεξάρτητο ναν ὁ Φρειδερῖκος τῆς Πρωσσίας καί ἡ καί δημοκρατικό· στή δεύτερη περίπτω- Μ. Αἰκατερίνη τῆς Ρωσίας). Ἡ ἐπανα- ση, ὅμως, ἡ ἀποτυχία τῆς Γαλλικῆς ἐπα- στατικότητα τοῦ ρομαντισμοῦ, σέ συνδυ- νάστασης, ἡ παλινόρθωση τῶν Βουρβό- ασμό μέ τήν ἀγάπη του γιά τήν ἐλευθε- νων καί ἡ Ἱερά Συμμαχία ἐπέβαλε στήν ρία καί γιά ὅσους ἀφοσιώνονταν ἡρωικά Εὐρώπη ἀκόμη πιό αὐταρχικά καθε- στόν ὑπέρ αὐτῆς ἀγῶνα, διαμόρφωσε στῶτα. Ἡ εἰσβολή τῶν στρατευμάτων τῆς ἕνα ἰδιαιτέρως εὐνοϊκό πλαίσιο γιά τήν Ἱερᾶς Συμμαχίας στήν Ἰταλία, πού εἶχε ὑποδοχή τῆς ἑλληνικῆς ἐπανάστασης. ὡς ἀποτέλεσμα νά καταπνιγεῖ ἡ ἐπανά- σταση τῶν Καρμπονάρων, ἐπιβεβαίωσε Τέλος, οἱ φιλέλληνες διατηροῦσαν στε- –φαινομενικά τουλάχιστον– τόν θρίαμβο νή καί οὐσιαστική ἐπαφή μέ τόν ἀρχαῖο τῶν ἀντιδραστικῶν δυνάμεων. Η ἔκρηξη ἑλληνικό πολιτισμό, χάρις στίς σπουδές τῆς ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης ἀναζωο- τους. Οἱ νεαροί ποιητές καί καλλιτέχνες γόνησε τίς ἐπαναστατικές δυνάμεις τῆς εἶχαν μελετήσει τούς ἀρχαίους Ἕλληνες Εὐρώπης, δίνοντάς τους τή δυνατότητα συγγραφεῖς καί, στήν πλειονότητά τους, νά ἀνασυνταχθοῦν καί νά τεθοῦν ὑπέρ ἦταν ἐξοικειωμένοι μέ τήν οὐσία τῆς σκέ- τοῦ ἑλληνικοῦ ἀγῶνα, ὡς πράξη ἀντίστα- ψης τους. Αὐτή ἡ ἐξοικείωση τούς ἐπέ- σης ἐναντίον τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας. τρεψε νά διαπιστώσουν πώς ὁ ἑλληνικός πολιτισμός δέν ἦταν ἕνα μουσειακό ἔκ- Ὁπωσδήποτε, ἡ ἐπαναστατική αὐτή θεμα καί δέν περιοριζόταν στά ἀγάλ- ὁρμή τῶν φιλελλήνων καλλιεργήθηκε καί ματα καί στούς ἐρειπωμένους ἀρχαίους χάρις στόν ρομαντισμό. Τό κίνημα αὐτό, ναούς, ἀλλά ὅτι ἀποτελοῦσε τή βάση τοῦ πού ἁπλώθηκε σέ ὅλα τά πεδία τῆς ἀν- εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ καί τό ζωοποιό θρώπινης σκέψης καί δράσης –τήν τέχνη, πνεῦμα, πού θά μποροῦσε νά τόν ἀναγεν- τή φιλοσοφία, τήν πολιτική– γεννήθηκε νήσει καί σέ φιλοσοφικό καί σέ πολιτικό ἐξ αρχῆς ὡς ἀντίδραση σέ κάθε εἴδους ἐπίπεδο. Ἔτσι, ἡ ἀγάπη τους γι᾽ αὐτόν τόν αὐταρχισμό καί ἐπαγγέλθηκε τή ρήξη: πολιτισμό, πού τόν ἔβλεπαν μέ καινούρια στήν τέχνη, αὐτή ἡ ρήξη ἐκδηλώθηκε ὡς ματιά, ἀπαλλαγμένοι ἀπό τίς προκατα- ἀπόρριψη τῶν αὐστηρῶν κανόνων τοῦ Τεῦχος 5ον Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 43

σκευασμένες ἀξιολογήσεις τῶν παλαιότε- πατρίδος, τῆς κοινῆς πατρίδας τῶν φι- ρων γενεῶν, τούς ἔκανε νά τόν νιώθουν λελεύθερων Εὐρωπαίων. Τό ἔργο του δικό τους, ὄχι ὅμως ἐπειδή τόν οἰκειοποι- μιμήθηκαν στήν πλειονότητά τους οἱ ρο- ήθηκαν, ἀλλά ἐπειδή πίστευαν ὅτι ἦταν μαντικοί ποιητές Εὐρώπης καί Ἀμερικῆς, δικά του γεννήματα – τέκνα τῆς Ἑλλά- γράφοντας δραματικά ποιήματα, οἱ ἥρω- δας. Αὐτό εἶναι τό νόημα τῆς φράσης τοῦ ες τῶν ὁποίων πολεμοῦν στήν Ἐπανά- Ἄγγλου ποιητῆ Πέρσυ Σέλλεϋ «Εἴμαστε σταση πλάι στούς Ἕλληνες, ἤ μακρόστι- ὅλοι Ἕλληνες»· καί, μέ τήν ἴδια ἔννοια ὁ χους θρήνους γιά τούς ἔνδοξους ἥρωες Γάλλος ποιητής Ρενέ Σατομπριάν γράφει πού σκοτώθηκαν στίς μάχες – ὅπως τό τό 1826 στόν Σάρλ Ντουράν, ἐκδότη τῆς ποίημα Μάρκος Μπότσαρης τοῦ Ἀμερι- Courrier du Léman: «Ἀνεξαρτήτως τοῦ τί κανοῦ ποιητῆ Φίτζ-Γκρήν Χάλεκ (Marco θά συμβεῖ, θέλω νά πεθάνω Ἕλληνας». Bozzaris, 1825). Συγχρόνως, μουσικά ἔργα, πίνακες ζωγραφικῆς, ἐπαναστατι- Ἐκεῖνος πού πέθανε Ἕλληνας, ἦταν ὁ κά φυλλάδια, ὑπερασπίζονται τήν ἑλλη- Βύρων. Πρίν ἀκόμα ξεσπάσει ἡ ἐπανά- νική ὑπόθεση, ὑπογραμμίζουν τό χρέος σταση τοῦ 1821, μέσα ἀπό τό ποιητικό τῆς Εὐρώπης, καί καυτηριάζουν βίαια του ἔργο καλοῦσε, μέ τρόπο ἔντονο, τούς τήν ἀδιαφορία της γιά τά δεινά πού ὑφί- ὑπόδουλους νά ἐξεγερθοῦν καί νά ἀποκα- σταται ἡ γενέτειρα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πο- ταστήσουν τήν Ἑλλάδα στήν παλαιά της λιτισμοῦ. δόξα. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ Γκιαούρ καί ὁ Κουρσάρος, οἱ πιό δημοφιλεῖς ἥρωες τῶν Ἀκόμη καί ὅταν ἔλαβε πολιτική ὑπό- ἐμπνευσμένων ἀπό τήν Ἑλλάδα ποιητικῶν σταση, μέ τή μορφή σωματείων καί κο- του ἔργων (Ἀνατολίτικες Ἱστορίες, 1810- μιτάτων, ὁ φιλελληνισμός παρέμεινε 1812), πολεμοῦν ἐναντίον τῶν Τούρκων πρώτιστα ἕνα ξεχωριστό καλλιτεχνικό στόν ἑλλαδικό χῶρο· μάλιστα, ὁ Κουρ- κίνημα μέσα στούς κόλπους τοῦ ρομα- σάρος στό ὁμώνυμο ποίημα εἶναι ἕνας ντισμοῦ. Γιά πρώτη φορά στή νεώτερη Εὐρωπαῖος ἀριστοκράτης πού δρᾶ στήν ἱστορία, ἡ τέχνη θά ἔσπαγε τά περιορι- τουρκοκρατούμενη Ἑλλάδα λίγο μετά τά στικά τείχη τῆς αἰσθητικῆς ἀπόλαυσης, Ὀρλωφικά – σάν προφητεία γιά τό τί θά γιά νά κατακεραυνώσει τήν ἀδικία καί συνέβαινε μερικά χρόνια ἀργότερα. νά ὑπερασπιστεῖ τό δίκαιο, καί θά ὑπε- ρέβαινε γεωγραφικά, φυλετικά καί θρη- Στή ρομαντική φαντασία, ὁ Βύρων κα- σκευτικά ὅρια, ἀποκτώντας συνειδητά ταγράφηκε ὡς ὁ νέος Τυρταῖος, ὁ ποι- οἰκουμενική προοπτική. ητής-πολεμιστής πού ἀγωνίστηκε ὑπέρ Alfred Clint, Ὁ ποιητής Orest Kiprensky, Ὁ Πέρσι Σέλλεϋ (1819), Ρῶσος φιλέλληνας Λονδίνο, National Portrait Gallery ποιητής Πούσκιν (1827), Μόσχα, Πινακοθήκη Τρετιάκοβ 44 Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2021 Τεῦχος 5ον