ΕΦΗΜΕΡΙΟΣ

Ἐκπομπές πού προτείνουμε: Καθημερινά: 22.00: ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΙΣΤΗ (Ε) Προσεγγίσεις στούς ὅρους τῆς πίστεως. Μέ τόν Δημήτρη Μαυρόπουλο 12.00: ΤΟ ΑΛΑΤΙ ΤΗΣ ΓΗΣ Παραδοσιακή μουσική. Μέ τόν Λάμπρο Λιάβα. 20.00: ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ 89,5. 23.00: ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ 89,5. 00.00: ΜΕ ΛΟΓΙΑ ΑΚΡΙΒΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΦΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ. Ἀποσπάσματα ἀπό κείμενα Πατέρων μέ μουσικές γέφυρες. Μέ τήν Κυριακή Αἰλιανοῦ. Οἱ ἐκπομπές τοῦ Ραδιοφωνικοῦ Σταθμοῦ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 89,5 ἀναμεταδίδονται ἀπό τούς δικτυωμένους σταθμούς τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων.

ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΛΤΑ 21 2355α ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΕΛΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ε.Μ.Υ.Ε.Ε.) Ταχ. Γραφείο Ἀθηνᾶς 30 10551 Ἀθῆναι Κ.Ε.Μ.Π. ΚΡ Τηλ. 211-1825298 Fax: 211-1824317 Αριθμός Άδειας ISSN 1105-7203 10

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ἔτος 70όν - Τεῦχος 6ον «Τούτη τήν πατρίδα τήν ἔχομεν ὅλοι μαζί» Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021

ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΠΡΟΝΟΙᾼ τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΛΑΔΟΥ: Ἐπίσκοπος Ὠρεῶν κ. Φιλόθεος ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Ἀλέξανδρος Ἰ. Κατσιάρας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2020-2021 ΜΕ ΔΙΕΤΗ ΘΗΤΕΙΑ (ἀλφαβητικά): πρωτ. Ἀκίνδυνος Δαρδανός (Ἱ.Μ. Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης), π. Κωνσταντῖνος Καλλιανός (Ἱ.Μ. Χαλκίδος), πρωτ. Ἰγνάτιος Καλογεράκης (Ἱ.Μ. Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου), π. Ἠλίας-Συμεών Λαουλάκος (Ἱ.Μ. Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ), πρωτ. Νικόλαος Μεντζελίδης (Ἱ.Μ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας), Ἀθανάσιος Β. Γλάρος, (Ἀναπλ. Καθ. ΕΚΠΑ) – ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΗΣ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ἀλέξανδρος Κατσιάρας – ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος – Ὑπεύθυνος Τυπογραφείου: Β. Μπίτσης, Πρωτομαγιᾶς 3 - 145 68 Κρυονέρι Ἀττικῆς, Τηλ.: 210-8160.127 – Fax: 210- 8160.128. Τιμή τεύχους 1 € (γιά ὅσους δέν τό δικαιοῦνται δωρεάν). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Ἀθηνᾶς 30, 105 51 ΑΘΗΝΑ | Τηλ.: 211 18.25.298, Fax: 211 18.24.317 e-mail: [email protected] Προμετωπίδα ἐξωφύλλου: Φράση ἀπό τά Ἀπομνημνεύματα τοῦ Μακρυγιάννη Φωτογραφία ἐξωφύλλου: Peter von Hess, Ἡ ἄφιξη τοῦ Ὄθωνα στό Ναύπλιο (1853), Μόναχο, Neue Pinakothek Τό τεῦχος εἰκονογραφεῖται μέ πίνακες Ἑλλήνων καί ξένων ζωγράφων, μέ σκηνές ἀπό τήν ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821 καί τά πρῶτα χρόνια τοῦ νέου κράτους ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ: Τά κείμενα τῶν συνεργατῶν νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 750 λέξεις. Δέν γίνονται δεκτά δημοσιευμένα κείμενα. Τό περιοδικό Ἐφημέριος δέν εὐθύνεται γιά τό γλωσσικό ἰδίωμα τῶν ἀρθρογράφων του. Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή –ὁλική ἤ μερική– τοῦ περιεχομένου τοῦ περιοδικοῦ Ἐφημέριος καθ’ οἱονδήποτε τρόπο. Ἐπιτρέπεται μόνον ἡ παράθεση ἀποσπασμάτων ἀποκλειστικῶς γιά ἐπιστημονικούς καί ἐκπαιδευτικούς σκοπούς, μέ ἀναφορά τῆς πηγῆς προελεύσεως.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ Ἔτος 70όν Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον Περιεχόμενα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΤΣΙΑΡΑ Εἰσοδικόν ............................................................................................................. 3 ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Τό Σύνταγμα τῆς Ἐπιδαύρου (1.1.1822)..........................................................................7 π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΘΡΕΛΛΟΥ Ἡ μεγάλη παραφωνία ......................................................................................................9 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Σχόλιο στό Β΄ Ἀνάγνωσμα τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Σύναξης τῶν Ἀρχαγγέλων Μιχαήλ καί Γαβριήλ ........................................................ 11 ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ Ὁ ὕμνος τῶν ἀγγέλων κατά τή Γέννηση τοῦ Χριστοῦ.................................................... 14 Πρωτ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ Ἀνθρωπολογικές προσεγγίσεις. Ὠριγένης ...................................................................... 17 ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ἡ εἰκονολογική γλώσσα ................................................................................................20 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗ Διακονικά παραγγέλματα κατά τήν μικρή εἴσοδο..........................................................23 Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ Ζ´ Λουκᾶ .......................................................................................................................26 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου ...................................................................................................28 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΥ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος σέ μιά μεταβατική ἐποχή ......................................................30 Σεβ. Μητρ. Περιστερίου κ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΖ´, α´ μέρος)...............32 ΣΤΑΥΡΟΥ ΓΟΥΛΟΥΛΗ Ὁ πρωτομάρτυρας Στέφανος καί ὁ νέος Ναός (Πράξ 6-7) ..........................................34 Ἀρχιμ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά, ΙΧ ...................................................................36 Πρωτ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΛΟΝΤΟΥ Ὁ Παῦλος στά νησιά τοῦ Αἰγαίου (Πράξ 20-21) ...........................................................38 ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΥ Ἀρχαῖες ἀντιλήψεις περί ψυχῆς ......................................................................................40 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Διεθνεῖς Εκκλησίες τοῦ Χριστοῦ. Μιά ἀντιτριαδική αἵρεση...........................................42 Πρωτ. ΗΛΙΑ ΔΡΟΣΙΝΟΥ Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος καί ὁ ἐπιτάφιος λόγος στόν Θ. Κολοκοτρώνη........................44 Βιβλιοπαρουσίαση ............................................................................................................ 47 Ἐφημεριακά .....................................................................................................................48 Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 1

Στρατηγοῦ Μακρυγιάννη, Ἀπομνημονεύματα (ἀπόσπασμα) Διά ’κεῖνο ἔμαθα γράμματα εἰς τά γεράματα καί κάνω αὐτό τό γράψιμον τό ἀπε- λέκητο, ὅτι δέν εἶχα τόν τρόπον ὄντας παιδί νά σπουδάξω· ἤμουν φτωχός κ’ ἔκανα τόν ὑπερέτη καί τιμάρευα ἄλογα κι ἄλλες πλῆθος δουλειές ἔκανα νά βγάλω τό πα- τρικό μου χρέος, ὁπού μᾶς χρέωσαν οἱ χαραμῆδες, καί νά ζήσω κ’ ἐγώ σέ τούτην τήν κοινωνίαν ὅσο ἔχω τ’ ἀμανέτι τοῦ Θεοῦ εἰς τό σῶμα μου. Κι ἀφοῦ ὁ Θεός θέλησε νά κάμη νεκρανάστασιν εἰς τήν πατρίδα μου, νά τήν λευτερώση ἀπό τήν τυραγνίαν τῶν Τούρκων, ἀξίωσε κ’ ἐμένα νά δουλέψω κατά δύναμη λιγώτερον ἀπό τόν χερώτερον πατριώτη μου Ἕλληνα. Γράφουν σοφοί ἄντρες πολλοί, γράφουν τυπογράφοι ντόπιοι καί ξένοι διαβασμένοι γιά τήν Ἑλλάδα – ἕνα πράμα μόνον μέ παρακίνησε κ’ ἐμένα νά γράψω, ὅτι τούτην τήν πατρίδα τήν ἔχομεν ὅλοι μαζί, καί σοφοί καί ἀμαθεῖς καί πλούσιοι καί φτωχοί καί πολιτικοί καί στρατιωτικοί καί οἱ πλέον μικρότεροι ἄνθρω- ποι· ὅσοι ἀγωνιστήκαμεν, ἀναλόγως ὁ καθείς, ἔχομεν νά ζήσωμεν ἐδῶ. Τό λοιπόν δουλέψαμεν ὅλοι μαζί, νά τήν φυλᾶμεν κι ὅλοι μαζί καί νά μήν λέγη οὔτε ὁ δυνατός «ἐγώ», οὔτε ὁ ἀδύνατος. Ξέρετε πότε νά λέγη ὁ καθείς «ἐγώ»; Ὅταν ἀγωνιστῆ μό- νος του καί φκειάση, ἤ χαλάση, νά λέγη ἐγώ· ὅταν ὅμως ἀγωνίζονται πολλοί καί φκει- άνουν, τότε νά λένε «ἐμεῖς». Εἴμαστε εἰς τό «ἐμεῖς» κι ὄχι εἰς τό «ἐγώ». Καί εἰς τό ἑξῆς νά μάθωμεν γνώση, ἄν θέλωμεν νά φκειάσωμεν χωριόν, νά ζήσωμεν ὅλοι μαζί. Ἔγραψα γυμνή τήν ἀλήθεια, νά εἰδοῦνε ὅλοι οἱ Ἕλληνες ν’ ἀγωνίζωνται διά τήν πα- τρίδα τους, διά τήν θρησκεία τους, νά ἰδοῦνε καί τά παιδιά μου καί νά λένε· «Ἔχο- μεν ἀγῶνες πατρικούς, ἔχομεν θυσίες», ἄν εἶναι ἀγῶνες καί θυσίες. Καί νά μπαίνουν σέ φιλοτιμίαν καί νά ἐργάζωνται εἰς τό καλό τῆς πατρίδας τους, τῆς θρησκείας τους καί τῆς κοινωνίας. Ὅτι θά εἶναι καλά δικά τους. Ὄχι ὅμως νά φαντάζωνται γιά τά κατορθώματα τά πατρικά, ὄχι νά πορνεύουν τήν ἀρετή καί νά καταπατοῦν τόν νόμον καί νά ’χουν τήν ἐπιρροή γιά ἱκανότη. Karl Krazeisen, Ὁ Μακρυγιάννης, λιθογραφία (1828) 2 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

Εἰσοδικόν Πέρα ἀπό τόν θαυμασμό, τή μειονεξία, τήν ἀνωτερότητα Ἀπό τά θέματα πού θέσαμε στά προηγούμενα Εἰσοδικά, ἀπομένει ἡ ἑρμηνεία τοῦ φαινομένου τῆς γοητείας ὁρισμένων Ἀνατολικῶν ἀπό τούς Δυτικούς, πού ἐμφανίστηκε στά ὕστερα βυζαντινά χρόνια, ἐνισχύθηκε στήν τουρκοκρατία καί, μέ τήν ἵδρυση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, συνέβαλε ἀποφασιστικά στήν ἐμφάνιση τοῦ μετα- πρατισμοῦ. Πολλοί ὑποστηρίζουν ὅτι τό νεοσύστατο κράτος εἶναι μεταπρατικό, διότι δομήθηκε καί λειτουργεῖ μέ μεταφυτευμένα δυτικά πρότυπα, ἐντελῶς διαφορετικά ἀπό τά πρότυπα τοῦ ἑλληνισμοῦ καί τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἰσχυρίζονται, ἐπίσης, ὅτι, ἀπό τήν περιορισμένη γοητεία καί τόν ἤπιο θαυμασμό, περάσαμε στά νεώτερα χρόνια στή μιμητική υἱοθέτησή τους σέ ἐπίπεδο τρόπου ζωῆς καί θεσμῶν, στήν ἀγορά ἑνός μετα- πρατικοῦ προϊόντος (πού ὁ ἑλληνισμός παρήγαγε καί πού μᾶς ἀποσπάστηκε βιαίως, ὅπως τά Μάρμαρα τοῦ Παρθενώνα), πού διαρκεῖ ὥς σήμερα. Ἡ υἱοθέτηση αὐτῆς τῆς νοοτροπίας ὁδηγεῖ σέ ἀπώθηση τῆς ἰδιοπροσωπίας, σέ ἀπορρόφηση, πού ὑποκρύπτει μή ἰσότιμη σχέση καί αἴσθημα μειονεξίας ἀπό τήν πλευρά τοῦ Ἕλληνα. Μεταπράτης εἶναι ἐκεῖνος πού «ἀγοράζει» ἕνα προϊόν, τό ὁποῖο δέν παρήγαγε, καί τό μεταπουλᾶ – συχνά νοθευμένο, ἐφ᾽ ὅσον δέν κουράστηκε νά τό παραγάγει. Δείξαμε ὅτι οἱ Εὐρωπαῖοι, ἀπό τήν ἐποχή τῶν Φράγκων, σφετερίστηκαν τόν ἑλληνορωμαϊκό πολιτισμό, μέ ἀποτέλεσμα νά τόν παραχαράξουν, νά τόν φραγκέψουν. Ἀναφερθή- καμε στήν κατάκτηση τῆς δυτικῆς Εὐρώπης ἀπό τούς Φράγκους (5ος αἰ.) καί στήν προσπάθειά τους νά παρουσιαστοῦν ὡς συνεχιστές τῆς μίας καί μοναδικῆς ἐκχρι- στιανισμένης (ἑλληνο-)ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας. Ἐπειδή, ὅμως, ἀτύχησαν νά ὑπο- τάξουν ἤ νά ἀπορροφήσουν τό Ἀνατολικό Ρωμαϊκό Κράτος, προέβησαν σέ μιά σειρά ἐπιθετικῶν συμπεριφορῶν, ὅπως ἡ συγγραφή τῶν πονημάτων Contra errores Graecorum (794), τό σχίσμα (1054) καί ἡ Δ΄ Σταυροφορία (1204), πού ἐπέφερε τέτοιο πλῆγμα, ὥστε ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Κωνσταντινουπόλεως δέν ἀνέκαμψε ποτέ, μέ ἀποτέλεσμα νά ἐγκαθιδρυθεῖ καχυποψία καί δυσπιστία ἀπέναντι στή Δύση. Ἡ ἐπιθετική συμπε- ριφορά συνεχίστηκε ἐπί τουρκοκρατίας μέ τούς μισιονάριους, τήν Οὐνία, τά ληστρικά δάνεια τοῦ Ἀγώνα κ.ἄ. Οἱ Φράγκοι, μή ἔχοντας δική τους βαρύνουσα πολιτιστική παράδοση νά ἀντιπαρατά- ξουν στόν \"βυζαντινό\" πολιτισμό, πρόβαλλαν τή \"λατινικότητα\", πού εἶχε μία προϊστο- ρία, ἀλλά παραχαραγμένη, γιά νά ὑποβαθμίσουν τήν ἀξία ‒τήν ἴδια τήν ὕπαρξη‒ τοῦ \"Βυζαντίου\", τοῦ ὁποίου τήν αἴγλη φθονοῦσαν. Σέ αὐτήν τήν πρόταξη οἱ \"Βυζαντινοί\" ἀπάντησαν, ἴσως ἀνταγωνιστικά, ὑπερτονίζοντας προοδευτικά τήν ἑλληνικότητα, πού ἔφεραν στό «αἷμα» τους. Ὅπως εἴδαμε, στό \"Βυζάντιο\" ἡ ἑλληνικότητα εἶχε ἀδιάκο- πη φυσική συνέχεια, εἴτε ἐνσωματωμένη στή νέα χριστιανική πίστη εἴτε ἐπιβιώνοντας Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 3

ὡς παγανιστική φιλοσοφία, χωρίς τή λατρευτική της πλευρά. Πάντως, περνώντας διάφορα σκαμπανεβάσματα, ἡ συνέχεια αὐτή εἶναι ἀδιάλειπτη ὡς σήμερα. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι, κατά τόν 9ο αἰ., ξεκινᾶ ἐντονότερα ἡ τάση ὄχι τῆς σπουδῆς τῆς ἀρχαιότη- τας, καθότι οὐδέποτε εἶχε σταματήσει, ἀλλά τῆς στροφῆς πρός τήν ἀρχαιότητα, πού ἐνεῖχε πλέον τό πρότυπο ὄχι τοῦ ἁγίου ἀλλά τοῦ φιλοσόφου. Οὔτε εἶναι τυχαῖο ὅτι τά κείμενα κάποιων λογίων προδίδουν τή γοητεία τους ἀπό τήν \"ἀπόκρυφη γνώση\", ἡ ὁποία \"πατᾶ\" σέ παγανιστικό ἔδαφος, καί προσπαθοῦν νά συνδυάσουν στοιχεῖα τῆς ἀρχαίας φιλοσοφίας καί τοῦ χριστιανισμοῦ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ὁ Πλήθων, πού ἐπεδίωξε τήν ἀναβίωση τοῦ πλατωνισμοῦ. Ἐπίσης, ἀπαντήσαμε στό ἐρώτημα γιατί οἱ Φράγκοι φθόνησαν τούς γηγενεῖς Ρω- μαίους, καί κυρίως τούς Ἀνατολικούς, ὑποστηρίζοντας ὅτι εἶναι εὔκολο νά κατανο- ήσουμε τά συναισθήματα κάποιου πού νιώθει ὅτι τοῦ λείπει κάτι, ἔναντι αὐτοῦ πού νομίζει ὅτι τό κατέχει. Ἀφήσαμε, ὅμως, ἀναπάντητο τό ἐρώτημα πῶς ἐκεῖνος πού παρουσιάζεται ὡς ὁ κατέχων (ὁ Ἀνατολικός) μπορεῖ νά θαυμάζει τόν φθονοῦντα (τόν Δυτικό). Ὅτι κάποιοι Βυζαντινοί, μέ τόν τόσο σπουδαῖο πολιτισμό, γοητεύθηκαν ἀπό τούς πρωτόγονους, ὅπως τούς χαρακτηρίζει ὁ ἱστορικός G. Duby, Φράγκους, ἴσως εἶναι ἄξιον ἀπορίας ἀπό πλευρᾶς ἱστορικῆς ἀλλά ὄχι θεολογικῆς. Βεβαίως, μιλᾶμε γιά συλλογικά ὑποκείμενα. Οἱ γενικεύσεις δέν ἀποκλείουν τίς ἐξαι- ρέσεις: οὔτε συλλήβδην οἱ Δυτικοί φθονοῦν τούς Ἀνατολικούς, οὔτε συλλήβδην οἱ Ἀνα- τολικοί θαυμάζουν τούς Δυτικούς. Μέ δεδομένο αὐτό, ὁ θαυμασμός τῶν Ἀνατολικῶν γιά τούς Δυτικούς, πού ἐκδηλώνεται κυρίως μετά τό 1200, ἐγγίζει μία ἐλάχιστη μερίδα \"Βυ- ζαντινῶν\" διανοουμένων. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, ὁ Δ. Κυδώνης πού τό 1354, μετέφρασε στά ἑλληνικά τά δύο πρῶτα μέρη τῆς Summa Theologiae τοῦ Ἀκινάτη, «ἐκ- στασιασμένος ἀπό τό καινούργιο φῶς» – τόσο, ὥστε ἐγκατέλειψε τό ὀρθόδοξο δόγμα καί ἐντάχθηκε στό λατινικό. Ἡ ἀναδυόμενη διαφορετική νοηματοδότηση ἐκφράστηκε καί μέσα ἀπό τή σύγκρουση Βαρλαάμ τοῦ Καλαβροῦ μέ τόν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ. Κοινό στοιχεῖο τῶν λογίων πού θαύμαζαν τή Δύση ἦταν ἡ στροφή, ὅπως προείπαμε, στήν ἀρχαία σκέψη καί φιλοσοφία καί ἡ γοητεία, πού ἀσκοῦσε σέ κάποιους λογίους, ὁ ἀριστοτελισμός μέσα ἀπό τόν δυτικό σχολαστικισμό, πού πρόβαλλε μιά λογική καί πρακτική εἰκόνα τοῦ κόσμου καί τοῦ Θεοῦ (π.χ., οἱ περί Θεοῦ ἀποδείξεις τοῦ Ἀκινά- τη), καί ἀπελευθέρωσε τό τεχνικό πνεῦμα. Οἱ λόγιοι αὐτοί, ἴσως κουρασμένοι ἀπό ἕνα περιβάλλον μυστικιστικό, νεοπλατωνικῆς ἀπόχρωσης, ἀλλά καί ἐσχατολογικό, λόγω τῆς Ὀρθοδοξίας, πού συνίσταται στήν ἑτεροαναφορικότητα, ἐκθαμβώθηκαν ἀπό τήν ἀνερχόμενη αὐτοαναφορικότητα τῆς σχολαστικῆς Δύσης, πού ἔπαιρνε στά χέρια της τή σωτηρία της, τή μοῖρα τοῦ κόσμου καί τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι μποροῦμε νά καταλάβουμε τόν ἐκστασιασμό τοῦ Κυδώνη. Ἐξαιτίας αὐτοῦ του θαυμασμοῦ, λοιπόν, ἐνισχύεται ἡ προβαλλόμενη \"ἀνωτερότητα\" τῶν Φράγκων, στούς ὁποίους πιστώνεται ἡ διάσωση καί ἡ ἀξιοποίηση τῆς ἀρχαιότητας. Ἐδῶ βρίσκεται σπερματικά ἡ ἱστορική βάση τῆς υἱοθέτησης τῆς μεταπρατικῆς νοοτροπίας στούς νεώτερους χρόνους. 4 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

Ἡ ἐμφάνιση τοῦ προτεσταντικοῦ ἀτομικισμοῦ, τοῦ Διαφωτιστικοῦ ὀρθολογισμοῦ, τῆς βιομηχανικῆς Ἐπανάστασης, ὁδήγησαν σέ ἕνα πολιτιστικό καί οἰκονομικό μοντέλο, πού ἔκανε τούς Δυτικούς νά κομπάζουν ἀκόμη περισσότερο. Αὐτό τό μοντέλο μεταφυτεύ- θηκε στό ἑλληνικό κράτος, χωρίς νά λαμβάνει ὑπ᾽ ὄψιν του τήν ἐγχώρια παράδοση, καί ἀπώθησε τόν ἑλληνοκεντρικό-ἐκκλησιοκεντρικό τρόπο ζωῆς κάνοντας τόν βασιλοκε- ντρικό, μέ ἀποτέλεσμα οἱ δυτικίζοντες νά πάρουν στά χέρια τους τή μοῖρα τοῦ τόπου. Ἔκτοτε, ὁ δυτικός πολιτισμός, μεταποιούμενος σέ τεχνολογικό, ἐπεκτεινόταν δι- αρκῶς, μέ ἀποτέλεσμα σήμερα, μετασχηματισμένος σέ ψηφιακό πολιτισμό, νά εἶναι παγκόσμιος. Αὐτός ὁ πολιτισμός ὑπερβαίνει κάθε σύνορο χρόνου καί χώρου, κάθε θρησκεία. Στή θέση τοῦ Ρωμαίου πολίτη, τοῦ Εὐρωπαίου πολίτη κ.ἄ., εἶναι πλέον ὁ ψηφιακός πολίτης. Ἰδιοπροσωπίες, ἐθνότητες, διαφορετικότητες, ὅσο κι ἄν ἀντιστέκο- νται, ἀποστεώνονται ἀπό τήν ψηφιακή ἀνάπτυξη, πού προβάλλει ὡς ὑπερθρησκεία. Οἱ παλιοί διαχωρισμοί κατ᾽ οὐσίαν εἶναι ἀνύπαρκτοι. Ὁ ἀντιδυτικός εἶναι ἴσως πε- ρισσότερο δυτικός ἀπό τόν δυτικίζοντα, ἐνώπιον τῆς ψηφιακῆς προσαρμογῆς καί τοῦ θάμβους γιά τήν ψηφιακή πρόοδο. Ἡ φραγκική κατάκτηση εἶναι πλέον παγκόσμια. Μολονότι ὑψώνονται φωνές, καί ἀπό Δυτικούς διανοουμένους (Χάιντεγγερ, Ἐλλούλ, κ.ἄ.), πού τονίζουν τήν ἐπικινδυνότητα καί τό ἀδιέξοδο τῆς τεχνολογίας, τά πράγ- ματα δέν ξεκαθαρίζουν, διότι ἡ συζήτηση ἀρχίζει καί τελειώνει στήν καλή ἤ κακή χρήση τῆς τεχνολογίας, ἀδυνατώντας νά ἀρθεῖ σέ ὀντολογικό ἐπίπεδο. Ἡ ἀναγωγή σέ ὀντολογικό ἐπίπεδο θά ἔδινε ἄλλες ἀπαντήσεις στό ζήτημα, ὅπως καί στόν παλαιό θαυμασμό ὁρισμένων Ἀνατολικῶν πρός τούς Δυτικούς. Σέ ἐπίπεδο θεολογικό, ἡ προσέγγιση εἶναι διαφορετική. Διότι ἡ ἱστορία ἀπό τήν πλευρά τοῦ Θεοῦ δέν ἀρχίζει οὔτε λήγει στή διελκυστίνδα πού ἀναπτύσσεται ἀνάμεσα στόν θαυμάζοντα καί τόν θαυμαζόμενο (στόν Φράγκο καί στόν Ρωμιό, στόν δυτικίζοντα καί στόν ἀντιδυτικίζοντα Ἕλληνα). Διότι ὁ θαυμάζων, πού νιώθει μειονεκτικά μέ τήν προσκόλλησή του στόν θαυμαζόμενο, δέν μπορεῖ νά ἀντλήσει νόημα ζωῆς, καθότι καί ὁ θαυμαζόμενος εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ εἷς ἐξ αὐτοῦ. Ἀλλά καί ὁ θαυμαζόμενος δέν μπορεῖ νά ἀντλήσει οὐσιαστική «ἀνωτερότητα» ἀπό τόν θαυμάζοντα, καθότι ἐξ ὁρισμοῦ τόν ἀντιμετωπίζει ὡς ὑποδεέστερο. Μᾶς διαφεύγει ὅμως ὅτι τό σύμπλεγμα τῆς ἀνωτερό- τητας εἶναι ἕνας ἄλλος τρόπος κάλυψης τῆς μειονεξίας. Ἑπομένως τό σχῆμα αὐτό εἶναι ὀντολογικά ἀδιέξοδο. Ἡ μόνη ἐλπίδα εἶναι ἡ ἀναγωγή καί τῶν δύο ἐκτός τῆς ἱστορίας, ἡ ἔξοδος ἀπό τόν ἐτεροπροσδιορισμό τοῦ ἑνός ἀπό τόν ἄλλο, πού ἐν τέλει εἶναι αὐτο- αναφορικότητα, καί ἡ ἀναζήτηση ἑνός ἑτεροπροσδιορισμοῦ ἐκτός τῆς ἱστορίας. Ἀναφερθήκαμε στήν ὕπαρξη μιᾶς ἱστορίας ἱερᾶς, ἡ ὁποία ἐξετράπη ἐξαιτίας τῆς ἐλευθερίας τοῦ πρωταρχικοῦ ἀνθρώπου νά κινηθεῖ πρός ὑπέρβαση τῶν ὑπαρξιακῶν του ζητημάτων αὐτονόμως, πρός ἕναν ἑτεροπροσδιορισμό ἐντός τοῦ κτιστοῦ, δηλαδή ἐκτός τῆς ἀναφορᾶς του πρός τόν Δημιουργό Θεό Πατέρα. Ὁ ἄνθρωπος εἴτε ἀπό τή θέση τοῦ θαυμάζοντος εἴτε τοῦ θαυμαζόμενου δέν παύ- ει νά εἶναι μέτοχος τῆς προπατορικῆς ἀνταρσίας, πού συνίσταται στήν ἄρνηση τῆς Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 5

λειτουργίας τοῦ Πατρός. Καί ἡ λειτουργία τοῦ Θεοῦ Πατρός, ἐγκαθιδρύει καθαυτή πρός τό δημιούργημα τήν αἴσθηση τῆς ἔλλειψης, τήν ἀπαγόρευση τῆς ἀπόλαυσης («θανάτω ἀποθανεῖσθε», Γεν 2:17). Ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ Πατρός εἶναι προϋπόθεση, ὥστε ὁ ἄνθρωπος νά ἀναγνωρίσει τήν ἔλλειψή του, δηλαδή ὅτι δέν εἶναι θεός, καί ταυτόχρονα λειτουργεῖ ὡς ἀπαγόρευση σέ μιά ἀνεξέλεγκτη ἀπόλαυση αὐτοαναφορι- κότητας – «οὐ φάγεσθε ἀπ᾽ αὐτοῦ» (Γεν 2:17). Μετά τήν ἄρνηση τῆς ἔνταξης τῆς κτιστότητας στό πλέγμα σχέσεων Πατρός καί Υἱοῦ, ἡ ἕνωση ἀναζητεῖται στό πλαίσιο τοῦ ἐνδοϊστορικοῦ. Μέ τή γεύση τοῦ καρποῦ ἐγκαθιδρύθηκε ἡ μειονεξία στόν ἄνθρωπο, πού πιστεύει ὅτι αὐτή ἡ μειονεξία εἶναι ἀντιμετωπίσιμη ἐντός τῆς ἱστορίας, διά τῆς λήψεως τῆς θέσεως εἴτε τοῦ \"δυνατοῦ\", πού ἀπορροφᾶ τούς πάντες, εἴτε τοῦ ἀδυνάτου πού προσκολλᾶται ἐκλιπαρώντας νά συγχωνευθεῖ μέ τόν δυνατό. Στή λήψη τῆς θέσεως τοῦ \"δυνατοῦ\" βρίσκεται ὁ πυρήνας τοῦ μεταπρατικοῦ φαι- νομένου. O ἄνθρωπος πού παρουσιάζεται ὡς δυνατός, ἔχει σφετεριστεῖ τή θέση τοῦ Θεοῦ Πατρός καί νοθευμένη τή μεταπουλᾶ στόν συνάνθρωπό του. Αὐτό φαίνεται ἀνάγλυφα καί στή δαιμονική πρόταση. Ὁ πρωταρχικός μεταπράτης εἶναι ὁ ὄφις, πού παρουσιάζεται ὡς δυνατός καί ἱκανός καί ὡς κατέχων τό προϊόν της ἀθανασίας, τό ὁποῖο ἀποδείχθηκε ὀντολογική μπαρούφα. Δι᾽ αὐτοῦ τοῦ τρόπου δέν ἱκανοποιεῖται ἡ πρωταρχική κλήση πρός τή θέωση. Τό ἴχνος τῆς πρόσκλησης τοῦ Θεοῦ εἶναι μή ἀναιρέσιμο. Ὁ ἄνθρωπος, εἴτε ἀπό τή θέση τοῦ θαυμάζοντος εἴτε τοῦ θαυμαζόμενου εἶναι μέτοχος τῆς ἔλλειψης καί τῆς μετα- προπατορικῆς μειονεξίας. Ὅταν εἶναι αὐτοαναφορικός, εἴτε ὡς θαυμάζων εἴτε ὡς θαυμαζόμενος, «στό ἴδιο καζάνι βράζει». Ἡ Δύση σήμερα ὑπονομεύει τήν ἀναφορικότητα διά τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας. Ἡ ἀντιμετώπιση αὐτῆς τῆς ἔλλειψης μόνο διά τῆς ἀναφορᾶς στόν Π(π)ατέρα θά ἦταν ἐφικτή. Πράγμα πού ἐκ μέρους τῶν ἀνθρώπων ἔφερε εἰς πέρας ὄχι ὁ Ἀδάμ ἀλλά ὁ Χριστός. Ὁ Χριστός ἐγκαθίδρυσε ἕνα νέο πλαίσιο μέσα στήν ἱστορία, τῆς ἐλεύθερης ὑπακοῆς. Ἡ παράδοσή μας, πού ὑποτιμοῦν οἱ δυτικίζοντες, ἦταν ὅτι δέν πρόβαλλε τήν αὐτο- αναφορικότητα. Αὐτήν τήν παράδοση ἀναδεικνύει ὁ Μακρυγιάννης συζητώντας μέ τόν Δεριγνύ, σέ ἀντιδιαστολή μέ τή Δύση πού ἐνίσχυσε καί ἐνισχύει τήν ἀτομικότητα, σήμερα διά τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας, μέ ἀποτέλεσμα τό ἀνθρώπινο ἐγώ νά βυθίζε- ται ἀκόμα περισσότερο στή φιλαυτία, στήν ἁμαρτία, στήν ἀπομόνωση, στήν κατάθλι- ψη. Αὐτήν τήν παράδοση, πέρα ἀπό τόν θαυμασμό, τή μειονεξία, τήν ἀνωτερότητα, ἔχει ἀνάγκη ὁ κόσμος καί σήμερα, ἐάν ἐπιθυμεῖ νά ζεῖ καί νά πρωτοπορεῖ καί ὄχι ἁπλῶς νά ἐπιβιώνει. Ἀλέξανδρος Κατσιάρας 6 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ - 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ '21 Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἐπιδαύρου (1.1.1822) Ἐν Ὀνόματι τῆς Ἁγίας καὶ Ἀδιαιρέτου Τριάδος Τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος, τὸ ὑπὸ τὴν φρικώδη Ὀθωμανικὴν δυναστείαν, μὴ δυνάμενον νὰ φέρῃ τὸν βαρύτατον καὶ ἀπαραδειγμάτιστον ζυγὸν τῆς τυραννίας, καὶ ἀποσεῖ- σαν αὐτὸν μὲ μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον διὰ τῶν νομίμων Παραστατῶν του, εἰς Ἐθνικὴν συνηγμένων Συνέλευσιν, ἐνώπιον Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων «Τὴν Πολιτικὴν αὐτοῦ Ὕπαρξιν καὶ Ἀνεξαρτησίαν» ἐν Ἐπιδαύρῳ, τὴν α´ Ἰανουαρίου, ἔτσι ᾳωκβ, καὶ α´ τῆς Ἀνεξαρτησίας. Προσωρινὸν Πολίτευμα τῆς Ἑλλάδος Τίτλος Α. Τμῆμα Α. Περὶ Θρησκείας α´. Ἡ ἐπικρατοῦσα Θρησκεία εἰς τὴν Ἑλληνικὴν Ἐπικράτειαν εἶναι ἡ τῆς Ἀνατο- λικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας· ἀνέχεται ὅμως ἡ Διοίκησις τῆς Ἑλλάδος πᾶσαν ἄλλην Θρησκείαν, καὶ αἱ τελεταὶ καὶ ἱεροπραγίαι ἑκάστης αὐτῶν ἐπιτελοῦνται ἀκωλύτως. Τμῆμα Β Περὶ τῶν Γενικῶν Δικαιωμάτων τῶν Κατοίκων τῆς Ἐπικρατείας τῆς Ἑλλάδος β´. Ὅσοι αὐτόχθονες κάτοικοι τῆς ἐπικρατείας τῆς Ἑλλάδος πιστεύουσιν εἰς Χρι- στόν, εἰσὶν Ἕλληνες, καὶ ἀπολαμβάνουσιν ἄνευ τινος διαφορᾶς ὅλων τῶν πολιτικῶν δικαιωμάτων. γ´. Ὅλοι οἱ Ἕλληνές εἰσν ὅμοιοι ἐνώπιον τῶν νόμων ἄνευ τινος ἐξαιρέσεως, ἢ βαθ- μοῦ, ἢ κλάσεως, ἢ ἀξιώματος. δ´. Ὅσοι ἔξωθεν ἐλθόντες, κατοικήσωσιν, ἢ παροικήσωσιν εἰς τὴν ἐπικράτειαν τῆς Ἑλλάδος, εἰσὶν ὅμοιοι μὲ τοὺς αὐτόχθονας κατοίκους ἐνώπιον τῶν Νόμων. ε´. Ἡ Διοίκησις θέλει φροντίσει νὰ ἐκδώσῃ προσεχῶς Νόμον Περὶ Πολιτογραφήσε- ως τῶν ξένων, ὅσοι ἔχουσι τὴν ἐπιθυμίαν νὰ γίνωσιν Ἕλληνες. στ´. Ὅλοι οἱ Ἕλληνες εἰς ὅλα τὰ ἀξιώματα καὶ τιμὰς ἔχουσι τὸ αὐτὸ δικαίωμα· δοτὴρ δὲ τούτων μόνη ἡ ἀξιότης ἑκάστου. Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 7

ζ´. Ἡ ἰδιοκτησία, τιμὴ καὶ ἀσφάλεια ἑκάστου τῶν Ἑλλήνων εἶναι ὑπὸ τὴν προστα- σίαν τῶν Νόμων. η´. Ὅλαι αἱ εἰσπράξεις πρέπει νὰ διανέμωνται δικαίως εἰς ὅλας τὰς τάξεις καὶ κλάσεις τῶν κατοίκων καθ᾽ ὅλην τὴν ἔκτασιν τῆς Ἑλληνικῆς ἐπικρατείας· καμμία δὲ εἴσπραξις δὲν γίνεται ἄνευ προεκδοθέντος Νόμου. [...] Διακήρυξις τῆς Ἐθνικῆς Συνελεύσεως Ἀπόγονοι τοῦ σοφοῦ καὶ φιλανθρώπου Ἔθνους τῶν Ἑλλήνων, σύγχρονοι τῶν νῦν πε- φωτισμένων καὶ εὐνομουμένων λαῶν τῆς Εὐρώπης, καὶ θεαταὶ τῶν καλῶν, τὰ ὁποῖα οὗτοι ὑπὸ τὴν ἀδιάῤῥηκτον τῶν νόμων Αἰγίδα ἀπολαμβάνουσιν, ἦτον ἀδύνατον πλέ- ον νὰ ὑποφέρωμεν μέχρις ἀναλγησίας καὶ εὐηθείας τὴν σκληρὰν τοῦ Ὀθωμανικοῦ κράτους μάστιγα, ἥτις ἤδη τέσσαρας περίπου αἰώνας ἐπάταζε τὰς κεφαλὰς ἡμῶν, καὶ ἀντὶ τοῦ λόγου, τὴν θέλησιν ὡς νόμον γνωρίζουσα, διῴκει καὶ διέττατε τὰ πάντα δεσποτικῶς καὶ αὐτογνωμόνως. Μετὰ μακρὰν δουλείαν ἠναγκάσθημεν τέλος πάντων νὰ λάβωμεν τὰ ὅπλα εἰς χεῖρας, καὶ νὰ ἐκδικήσωμεν ἑαυτούς, καὶ τὴν Πατρίδα ἡμῶν ἀπὸ μίαν τοιαύτην φρικτήν, καὶ ὡς πρὸς τὴν ἀρχὴν αὐτῆς, ἄδικον τυραννίαν, ἥτις οὐδεμίαν ἄλλην εἶχεν ὁμοίαν, ἢ κἂν δυναμένην ὁπωσοῦν μετ᾽ αὐτῆς νὰ παραβληθῇ δυναστείαν. Ὁ κατὰ τῶν Τούρκων πόλεμος ἡμῶν, μακρὰν τοῦ νὰ στηρίζηται εἰς ἀρχὰς τινὰς δημαγωγικὰς καὶ στασιώδεις, ἢ ἰδιωφελεῖς μέρους τινὸς τοῦ σύμπαντος Ἑλληνικοῦ ἔθνους σκοπούς, εἶναι πόλεμος ἐθνικός, πόλεμος ἱερός, πόλεμος, τοῦ ὁποίου ἡ μόνη αἰτία εἶναι ἡ ἀνάκτησις τῶν δικαίων τῆς προσωπικῆς ἡμῶν ἐλευθερίας, τῆς ἰδιοκτη- σίας καὶ τῆς τιμῆς. [...] Ἀπὸ τοιαύτας ἀρχὰς τῶν φυσικῶν δικαίων ὁρμώμενοι, καὶ θέλοντες νὰ ἐξομοιω- θῶμεν μὲ τοὺς λοιποὺς συναδελφούς μας Εὐρωπαίους Χριστιανούς, ἐκινήσαμεν τὸν πόλεμον κατὰ τῶν Τούρκων [...] Ὁ ὕψιστος Θεὸς μᾶς ἐβοήθησε, καίτοι ὄχι ἱκανὰ προπαρασκευασμένους, εἰς τὸ τοιοῦτον μέγα τῷ ὄντι ἐπιχείρημα· τὰ ὅπλα μας ἐφά- νησαν πολλαχοῦ νικηφόρα, καὶ πολλαχοῦ εὗρον, καὶ εἰσέτι εὑρίσκουσιν ἀντίστασιν ὄχι μικράν· [...]. Ὅθεν δὲν πρέπει νὰ φανῇ παράξενον, ἂν ἄχρι τοῦδε ἀνεβάλομεν τὴν πολιτικὴν τῆς πατρίδος μας διάταξιν, ἂν δὲν ἐπροφθάσαμεν νὰ κηρύξωμεν τὴν ἀνε- ξαρτησίαν ἡμῶν, καὶ νὰ ἀναφανῶμεν ὡς ἔθνος ἐνώπιον πάντων τῶν εὐνομουμένων λαῶν καὶ ἁπάσης τῆς Οἰκουμένης. [...] Ἤδη δέ, ὅτε αἱ ἐνάντιαι περιστάσεις ἤρχισαν νὰ ἐξομαλίζονται, ἀπεφασίσαμεν, ἢ μᾶλλον ἠναγκάσθημεν νὰ ὀργανίσομεν καὶ Σύνταγμα Πολιτικὸν τῆς Ἑλλάδος. 8 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ Ἡ μεγάλη παραφωνία π. Δημητρίου Μπαθρέλλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἀναλήψεως Ντράφι - Ἐπισκ. Καθηγητοῦ Παν. Emory Μία ἀπό τίς μεγαλύτερες ἠθικές τῆς ζωῆς του ἀποτελεῖ ἀνθρωποκτονία, κατακτήσεις τοῦ καιροῦ μας εἶ- τήν ὁποία δέν μπορεῖ νά δικαιώσει ἠθικά ναι ἡ ἀναγνώριση τῆς μοναδικῆς ἀξίας κανένας καί τίποτα. Βέβαια, οἱ ὑποστη- τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου. Σέ ἀντίθεση ρικτές τοῦ “δικαιώματος” τῆς ἔκτρωσης πρός τίς ὁλοκληρωτικές ἰδεολογίες τοῦ ὑποστηρίζουν τό ἀκριβῶς ἀντίθετο, ὅτι εἰκοστοῦ αἰώνα, οἱ σύγχρονες κοινωνίες, δηλαδή τό ἀγέννητο παιδί δέν εἶναι ἄν- ἐμπνεόμενες συνειδητά ἤ ἀνεπίγνωστα θρωπος. Εἶναι ὅμως ἔτσι; ἀπό τή χριστιανική παράδοση, διακηρύσ- σουν ποικιλοτρόπως ὅτι κάθε ἄνθρωπος Ἐν προκειμένῳ τά ἐπιστημονικά δε- πρέπει νά ἀντιμετωπίζεται μέ σεβασμό, δομένα εἶναι σαφῆ καί ἀναντίρρητα. Ἡ καθώς καί ὅτι τά ἀνθρώπινα δικαιώμα- ἀνθρώπινη ζωή ἀρχίζει ἀπό τήν ὥρα τῆς τα, καί μάλιστα τό δικαίωμα στή ζωή, σύλληψης. Ἀπό τότε καί μετέπειτα τό εἶναι “ἱερά” καί ἀπαραβίαστα. Εἶναι χα- ἀγέννητο παιδί ἀποτελεῖ διακριτό ἀν- ρακτηριστικό, ὅτι στήν Εὐρώπη ἔχει ἐδῶ θρώπινο ὀργανισμό, πού, ἄν ἀφεθεῖ νά καί καιρό καταργηθεῖ ἀκόμα καί ἡ θανα- ἀναπτυχθεῖ ἐλεύθερα, θά ἐξελιχθεῖ σέ τική ποινή, πράγμα πού ὑποδηλώνει τήν πλήρως ἀνεπτυγμένο ἄνθρωπο. Ἔχει ἀπροσμέτρητη καί ἀναφαίρετη ἀξία τῆς ἤδη ὅλο τό γενετικό ὑλικό πού καθορί- ζωῆς ὄχι μόνον ἑνός ἀθώου, ἀλλά ἀκόμα ζει τά βασικά του χαρακτηριστικά, ὅπως, καί τοῦ μεγαλύτερου ἐγκληματία. γιά παράδειγμα, τό φῦλο, καί ἀποτελεῖ αὐτοτελῆ ὀργανισμό, πού σέ πολύ σύντο- Αὐτή, ὡστόσο, ἡ ἠθική συμφωνία δια- μο χρονικό διάστημα ἀποκτᾶ ὅλα ἐκεῖνα ταράσσεται ἀπό μιά κραυγαλέα παρα- τά ὄργανα πού χαρακτηρίζουν κάθε ἀν- φωνία: τή νόμιμη ἀφαίρεση τῆς ζωῆς θρώπινη ὕπαρξη. Γιά παράδειγμα, μέσα τοῦ ἀθώου, ἀγέννητου παιδιοῦ. Σχεδόν στίς δώδεκα πρῶτες ἑβδομάδες ἔχουν σέ ὅλες τίς χῶρες τοῦ δυτικοῦ κόσμου σχηματιστεῖ, μεταξύ ἄλλων, ἡ καρδιά, μπορεῖ κανείς, ὑπό ὁρισμένες, συνήθως ὁ ἐγκέφαλος, τά μάτια, καί τά δάχτυλά χαλαρές, προϋποθέσεις, νά ἀφαιρέσει τή του, μέ ἀποτέλεσμα τό ἔμβρυο νά εἶ- ζωή ἑνός ἀγέννητου παιδιοῦ μέ καθόλα ναι ἤδη ἐμφανῶς ἕνα μικρό μωρό. Αὐτό νόμιμο τρόπο. Παραδόξως, ἡ γυναικεία μπορεῖ κανείς νά τό διαπιστώσει κατά μήτρα ἀποτελεῖ ἴσως τόν πιό ἐπικίνδυνο τή διάρκεια τοῦ ὑπερηχογραφήματος, τόπο κατοικίας σέ τοῦτο τόν κόσμο. ὅπως ἐπίσης καί νά “φωτογραφίσει” τό ἔμβρυο. Γιά πολλούς ἀπό ἐμᾶς ἡ πρώτη Ὡστόσο, ἄν τό ἀγέννητο παιδί ἀποτε- φωτογραφία τῶν παιδιῶν μας ἀνάγεται λεῖ ἀνθρώπινη ὕπαρξη, τότε ἡ ἀφαίρεση Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 9

σ’ αὐτήν ἀκριβῶς τήν περίοδο τῆς ζωῆς ὑπό τό κράτος μεγάλης πίεσης, δυσκο- τους. λιῶν, καί προβλημάτων. Τό εὐκταῖο, προ- φανῶς, θά ἦταν νά δημιουργήσουμε τίς Ὅσοι ἰσχυρίζονται ὅτι πρίν ἀπό τή προϋποθέσεις πού θά διευκόλυναν εἰ δυ- γέννηση, ἤ πρίν ἀπό τόν ἕκτο ἤ τόν τρίτο νατόν κάθε μητέρα νά γεννήσει τό παιδί μήνα τῆς ἐγκυμοσύνης (αὐτές οἱ χρονικές της. Θά πρέπει, ὡστόσο, νά θυμόμαστε διακρίσεις εἶναι ἐπιστημονικά αὐθαίρε- ἀφ᾽ ἑνός ὅτι τό μόνο πλάσμα πού δέν τες), τό ἔμβρυο δέν εἶναι ἄνθρωπος, δια- εὐθύνεται γιά τήν ἀπουσία αὐτῶν τῶν πράττουν ἕνα βασικό σφάλμα: συγχέουν προϋποθέσεων εἶναι τό ἴδιο τό ἀγέννητο τήν ἰδιότητα τοῦ ἀνθρώπου μέ τήν ἡλικία παιδί καί ἀφ᾽ ἑτέρου ὅτι ἡ ἐξόντωση ἑνός του καί τό συνακόλουθο στάδιο τῆς ἀνά- ἀθώου καί ἀνυπεράσπιστου πλάσματος πτυξής του. Ἕνας ἔφηβος δέν εἶναι ἐνή- σέ καμμία περίπτωση δέν μπορεῖ νά λικας, οὔτε ἕνα παιδί εἶναι ἔφηβος, οὔτε ἀποτελεῖ ἀποδεκτή “λύση”. Ἀκόμα καί ἕνα νεογέννητο μωρό εἶναι παιδί. Αὐτό σέ περίπτωση διαγνωσμένης ἀσθένειας ὅμως δέν σημαίνει ὅτι πρόκειται γιά μή τοῦ παιδιοῦ, θά πρέπει νά θυμόμαστε ἀνθρώπινα ὄντα, οὔτε ὅτι ἔχει κανείς τό ὅτι στερούμαστε τό δικαίωμα ἀφαίρεσης δικαίωμα νά τούς ἀφαιρέσει τή ζωή. Τό τῆς ζωῆς ὁποιουδήποτε ἀσθενοῦς. ἴδιο ἀκριβῶς ἰσχύει καί γιά τό ἀγέννητο παιδί. Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι τό Διε- Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς θνές Σύμφωνο γιά τά Ἀτομικά καί Πολι- Ἑλλάδος ἀποφάσισε πρίν ἀπό δύο χρό- τικά Δικαιώματα (ἄρθρο 6/5) προβλέπει νια νά ἀφιερώσει τήν πρώτη Κυριακή ὅτι στίς χῶρες πού ἐπιτρέπουν τή θανα- μετά τά Χριστούγεννα στήν προστα- τική ποινή ἡ ποινή αὐτή «δέν ἐκτελεῖται σία τῆς ζωῆς τοῦ ἀγέννητου παιδιοῦ. Ἡ ὅσον ἀφορᾶ τίς ἐγκύους». Πρόκειται γιά ἐνέργεια αὐτή ἐγγράφεται στή μεγάλη ἀναγνώριση τοῦ αὐτονόητου, ὅτι δηλαδή χριστιανική παράδοση τῆς ὑπεράσπι- ἡ ἔγκυος κυοφορεῖ μιά νέα, ἀνθρώπινη σης τοῦ ἀδύνατου, τοῦ ἀπροστάτευτου, ὕπαρξη, διακριτή ἀπό τό σῶμα της, τήν ἐκείνου πού δέν ἔχει φωνή. Ἡ ἐπιλογή ὁποία δέν ἔχουμε τό δικαίωμα νά ἀφαι- ἐξάλλου τῆς πρώτης Κυριακῆς μετά τά ρέσουμε. Μέ δυό λόγια, ἡ ἔκτρωση ἀπο- Χριστούγεννα μᾶς θυμίζει ὅτι ἡ γέννη- τελεῖ ἄμεση καί σκόπιμη ἀφαίρεση μιᾶς ση κάθε παιδιοῦ ἀντανακλᾶ κάτι ἀπό τή ἀθώας ἀνθρώπινης ζωῆς καί γι’ αὐτό δέν χαρά πού ἔφερε στόν κόσμο μέ τή γέν- μπορεῖ ποτέ νά δικαιωθεῖ. νησή του ὁ Χριστός. Ἔχουμε τό χρέος νά σεβαστοῦμε τή ζωή τῶν ἀγέννητων παι- Εἶναι ἀλήθεια ὅτι σέ πολλές περιπτώ- διῶν ἀλλά καί τή δυνατότητα νά γευτοῦ- σεις οἱ μητέρες ὁδηγοῦνται στήν ἀπόφα- με τή χαρά τῆς παρουσίας τους. ση νά τερματίσουν τήν ἐγκυμοσύνη τους L.M. von Ἡ Ἕνωση τῆς Schwanthaler, Ἡ Ἑπτανήσου μέ Ἐθνοσυνέλευση τῆς Ἐπιδαύρου, τήν Ἑλλάδα Βουλή τῶν (1864), λαϊκή Ἑλλήνων (1836) λιθογραφία ἐποχῆς 10 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ Ἡ ὑποταγή στό σχέδιο τοῦ Θεοῦ ὡς προϋπόθεση ὑπέρβασης τῆς ἀνθρώπινης ἀδυναμίας Σχόλιο στό Β΄ Ἀνάγνωσμα τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Σύναξης τῶν Ἀρχαγγέλων Μιχαήλ καί Γαβριήλ καί τῶν λοιπῶν Ἀσωμάτων καὶ Οὐράνιων Ἀγγελικῶν Ταγμάτων: Κρι 6:11-24 Μιλτιάδου Κωνσταντίνου Ὁμ. Καθηγ. Α.Π.Θ. - Ἄρχ. Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ΜτΧ Ἐκκλησίας Ἡ8η Νοεμβρίου εἶναι, σύμφωνα μέ ρουν τίς ἐντολές του στούς ἀνθρώπους τό ἑορτολόγιο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκ- (Λου 1:26-38), τούς προστατεύουν (Πρα κλησίας, ἀφιερωμένη στούς ἀρχαγγέλους 12:15) τούς ἐκπροσωποῦν μπροστά στόν Μιχαήλ καί Γαβριήλ καί στίς λοιπές ἀγ- Θεό (Ματ 18:10) καί τούς ἀποκαλύ- γελικές δυνάμεις. Ἀναφορά σέ ἀγγέλους πτουν ὅσα πρόκειται νά συμβοῦν (Ἀπο γίνεται πολύ συχνά στά κείμενα τῆς Πα- 1:1· 10:1-11· κ.ἀ.) λαιᾶς Διαθήκης, ὅπου περιγράφονται ὡς πνευματικά ὄντα πού δημιουργήθηκαν Τό δεύτερο ἀνάγνωσμα τοῦ Ἑσπερινοῦ ἀπό τόν Θεό πρίν ἀπό τόν κόσμο (πβ. τῆς ἀφιερωμένης στούς ἀγγέλους γιορτῆς Ἰωβ 38:7), περιβάλλουν τόν θρόνο τοῦ προέρχεται ἀπό τό βιβλίο τῶν Κριτῶν Θεοῦ (3Βα 22:19· Ἰωβ 1:6), εἶναι ἀνα- καί ἀναφέρεται στήν κλήση τοῦ Γεδεών ρίθμητα (Δαν 7:10), ὑμνοῦν τό μεγαλεῖο ἀπό τόν Θεό ὡς κριτή τοῦ Ἰσραήλ (Κρι τοῦ Θεοῦ (Ψαλ 148:2· Ἠσα 6:2ἑξ) καί 6:11-24). Στό ἐκκλησιαστικό ἀνάγνωσμα στέλνονται ἀπό αὐτόν γιά νά ἀποκαλύ- προτάσσονται καί δύο ἡμιστίχια ἀπό τήν ψουν στούς ἀνθρώπους τό θέλημά του ἀρχή τοῦ κεφαλαίου (6:2α καί 6β), προ- ἤ γιά νά φέρουν σέ πέρας κάποια ἀπο- κειμένου νά ἐνταχτεῖ τό ἀπόσπασμα στή στολή (Δαν 8:16· 9:21-22· 10:5εξ· Ζαχ συνάφειά του. 1:8ἑξ· 2:2). Οἱ ἄγγελοι, ἀκόμη, μεσολα- βοῦν στόν Θεό ὑπέρ τῶν ἀνθρώπων (Ζαχ Ἡ κλήση τοῦ Γεδεών ἀπό τόν Θεό γίνε- 1:12), προστατεύουν ἄτομα (Γεν 24:7· ται σέ μιά περίοδο πλήρους ἐξαθλίωσης Ἐξο 23:20· Τωβ 5:4) καί λαούς (Δαν τοῦ λαοῦ, ὁ ὁποῖος ὑφίσταται τήν κατα- 10:13,20-21) ἤ τιμωροῦν κατ’ ἐντολή τοῦ πίεση τῶν Μαδιανιτῶν καί παρακολου- Θεοῦ τούς ἀνθρώπους (4Βα 19:35· Ψαλ θεῖ ἀβοήθητος τή λεηλασία τῆς γῆς του, 77:49). Στήν Καινή Διαθήκη οἱ ἄγγελοι τήν ἀπογύμνωση τῶν σπιτιῶν του, τήν περιγράφονται ἐπίσης ὡς πνεύματα πού καταστροφή τῶν χωριῶν του καί γενικά ὑπηρετοῦν τόν Θεό (Ἑβρ 1:14), μεταφέ- τόν ἀφανισμό του: «Καὶ ἐπτώχευσεν Ἰσ- ραὴλ σφόδρα ἀπὸ προσώπου Μαδιάμ», σημειώνει χαρακτηριστικά ὁ βιβλικός Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 11

συγγραφέας (Κρι 6:6). Σ᾽ αὐτήν τήν κα- νει ὅτι ἡ ποσότητα σιταριοῦ ἦταν ἐλάχι- τάσταση τῆς ἀπόλυτης ἀπελπισίας, ὅταν στη, ὥστε νά μπορεῖ νά τό κατεργάζεται ὁ λαός ἔχει χάσει κάθε ἐλπίδα βοήθειας μέ τό χέρι μέσα σ᾽ ἕνα πατητήρι καί ὄχι ἀπό ὁπουδήποτε, ὁ Θεός παρεμβαίνει μέ τά ζῶα στό ἁλώνι. Ἀλλά καί αὐτή ἡ καί πάλι γιά νά ἐνισχύσει τόν λαό του. ἐλάχιστη ποσότητα φαίνεται πώς κινδύ- Στέλνει ἕναν προφήτη, ὁ ὁποῖος τούς νευε ἀπό τή βουλιμία τῶν κατακτητῶν. ὑπενθυμίζει τίς θεῖες δωρεές κατά τό Σ᾽ αὐτήν ἀκριβῶς τή στιγμή τῆς ἀπόλυ- παρελθόν καί τούς θέτει πρό τῶν εὐθυ- της ἐξαθλίωσης ἐμφανίζεται μπροστά νῶν τους γιά τήν παροῦσα κατάσταση, στόν Γεδεών ἕνας ἄγγελος γιά νά τόν ἡ ὁποία εἶναι συνέπεια τῆς ἀποστασίας διαβεβαιώσει: «Ὁ παντοδύναμος Κύριος τους ἀπό τόν Θεό (Κρι 6:7-10). εἶναι μαζί σου» (6:12). Ὅμως ὁ Θεός δέν μένει μόνο στήν κα- Ἡ διαβεβαίωση αὐτή, κάτω ἀπό τίς ταγγελία τῆς ἀποστασίας, ἀλλά παρεμ- συνθῆκες ὑπό τίς ὁποῖες δίνεται, ἠχεῖ βαίνει ἐνεργά στήν ἱστορία τοῦ Ἰσραήλ, ἀσφαλῶς παράξενα στά ἀφτιά τοῦ Γε- ἐπιλέγοντας ἕναν ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος θά δεών, σχεδόν εἰρωνική. Ἔτσι, ἀντιδρᾶ παίξει καθοριστικό ρόλο στήν ἀπαλλαγή ἀνάλογα: «Συγχώρησέ με, Κύριέ μου, τοῦ λαοῦ ἀπό τήν καταπιεστική κατά- ἀλλά ἄν ὁ Κύριος εἶναι μαζί μας, για- σταση πού βιώνει. Ὅπως σέ πλῆθος ἄλ- τί μᾶς βρῆκαν αὐτές οἱ συμφορές; Καί λων βιβλικῶν ἀφηγήσεων, γιά ἄλλη μία ποῦ εἶναι ὅλα τά θαυμαστά ἔργα του, φορά τά κριτήρια τῆς ἐπιλογῆς δέν εἶναι πού μᾶς διηγοῦνταν οἱ πατέρες μας καί σαφῆ. Ὁ Γεδεών, ἐκτός ἴσως ἀπό τό ὄνο- μᾶς ἔλεγαν πώς ὁ Κύριος τούς εἶχε βγά- μά του πού σημαίνει “αὐτός πού κόβει”, λει ἀπό τήν Αἴγυπτο; Τώρα, ὅμως, μᾶς δέν φαίνεται νά διαθέτει κανένα ἀπό τά ἀπέρριψε καί μᾶς παρέδωσε στήν ἐξου- προσόντα πού ἀπαιτοῦνται γιά νά ἀνα- σία τῶν Μαδιανιτῶν» (6:13). Ὁ Γεδεών λάβει τόν ρόλο πού τοῦ ἀνατίθεται. Τή κρίνει τά πράγματα μέ βάση τήν κα- στιγμή τῆς κλήσης του ἐμφανίζεται ἀδύ- τάσταση πού βιώνει, ἐνῶ ὁ ἄγγελος μέ ναμος, γεμάτος ἀμφιβολίες γιά τή δύνα- βάση τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, σάν νά μη τοῦ Θεοῦ καί δέν πιστεύει στόν ἑαυ- μήν ἄκουσε τήν ἔνσταση τοῦ Γεδεών, τοῦ τό του. Παρ᾽ ὅλα αὐτά, εἶναι αὐτός στόν δίνει μιά διαταγή πού ἠχεῖ ἐπίσης παρά- ὁποῖο ὁ Θεός θά δώσει τήν ἀπαιτούμενη ξενα: «Πήγαινε μ᾽ αὐτή τή δύναμη πού πίστη καί δύναμη, ὥστε νά “κόψει” τούς ἔχεις, καί θά ἐλευθερώσεις τούς Ἰσραη- ἐχθρούς τοῦ λαοῦ του. λίτες ἀπό τήν ἐξουσία τῶν Μαδιανιτῶν. Ἐγώ σέ ἀποστέλνω» (6:14). Ὁ Γεδεών Τό κείμενο ἀρχίζει μέ μία πληροφορία ἐμφανίζεται ὡς ἕνας φοβισμένος ἄνθρω- πού φανερώνει τό μέγεθος τῆς ἀνέχειας πος γεμάτος ἀμφιβολίες καί ὁ ἄγγελος τῶν Ἰσραηλιτῶν κατά τή συγκεκριμένη τόν προτρέπει νά ἀπελευθερώσει τούς περίοδο, ἀλλά καί τῆς καταπίεσης πού Ἰσραηλίτες μέ τή δύναμη πού διαθέτει. ὑπέμεναν· ὁ Γεδεών κοπάνιζε σιτάρι Στή νέα ἔνσταση τοῦ Γεδεών, πού προ- μέσα σέ ἕνα πατητήρι γιά νά μήν τόν βάλλει τήν ἀδυναμία τῆς οἰκογένειάς του δοῦν οἱ Μαδιανίτες (6:12). Αὐτό σημαί- 12 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

καί τό νεαρό τῆς ἡλικίας του (6:15), ὁ Διαθήκης ὁ ὅρος “ἄγγελος” συνοδεύεται ἄγγελος συνεχίζει νά τόν διαβεβαιώνει: ἀπό τόν προσδιορισμό “τοῦ Θεοῦ” (Γεν «θά νικήσεις τούς Μαδιανίτες σάν νά 21:17· 31:11· Ἐξο 14:19· κ.ἀ.) ἤ “τοῦ Κυ- ἦταν ἕνας μόνον ἄνθρωπος» (6:16). ρίου” (Γεν 16:7· 22:11· Ἐξο 3:2· Κρι 2:1· κ.ἀ.). Σέ ὅλες αὐτές τίς περιπτώσεις ἡ Ἡ συζήτηση φαίνεται νά καταλήγει σέ χριστιανική ἑρμηνευτική παράδοση βλέ- ἀδιέξοδο, καθώς μοιάζει μέ παράλληλους πει τήν παρουσία τοῦ ἄσαρκου Λόγου μονολόγους. Ἔτσι, ἀποφασίζει νά ἀλλά- τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἐμφανίζεται μέ τή ξει τακτική. Ὑποψιάζεται ὅτι ὁ συνομι- μορφή αὐτή στούς ἀνθρώπους. Ὁ Γεδε- λητής του δέν εἶναι κοινός ἄνθρωπος καί ών, ἀπευθυνόμενος πλέον στόν ἄγγελο, γιά νά διαπιστώσει ἄν εἶναι πράγματι τόν προσφωνεῖ μέ τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ: ἀπεσταλμένος ἀπό τόν Θεό, τοῦ ζητάει νά «Ἄχ, ἄχ Κύριέ μου, Κύριε, εἶδα τόν ἄγ- παραμείνει κοντά του, ὥσπου νά ἑτοιμά- γελο Κυρίου πρόσωπο μέ πρόσωπο!» σει τή θυσία πού ἁρμόζει στήν περίσταση (6:22). Ὁ Κύριος καθησυχάζει τόν Γεδε- (6:17-18). Ἡ ὑποψία τῆς παρουσίας τοῦ ών κι ἐκεῖνος χτίζει στό σημεῖο τῆς θεο- Θεοῦ τόν μεταμορφώνει. Ὁ τρομοκρα- φάνειας ἕνα θυσιαστήριο πού τό ὀνομά- τημένος ἀγρότης, πού κρύβει τό λιγοστό ζει “Εἰρήνη Κυρίου” (6:23-24). σιτάρι του ἀπό τούς Μαδιανίτες, εἶναι τώρα ἕτοιμος νά προσφέρει μιά πλού- Ἔτσι, ὁ Γεδεών θά προστεθεῖ στή μα- σια θυσία, πού περιλαμβάνει ἕνα κατσίκι κρά ἁλυσίδα τῶν ἀνθρώπων πού, ἄν καί καί ἕνα σακί ἀλεύρι (6:20). Ὁ ἄγγελος μέ ἀνθρώπινα κριτήρια φαίνονται ἀκα- πρόσταξε τόν Γεδεών νά τοποθετήσει τά τάλληλοι γιά τήν ἐκπλήρωση τοῦ σχεδί- ὑλικά τῆς θυσίας πάνω σέ ἕνα βράχο καί ου τοῦ Θεοῦ, καθίστανται τελικά ὄργανά στή συνέχεια τά ἄγγιξε μέ τήν ἄκρη τοῦ του. Ἡ συνέχεια τῆς ἱστορίας θά ἀποδεί- ραβδιοῦ του, ὁπότε ἀναπήδησε φωτιά ξει καί μέ τό παράδειγμα τοῦ Γεδεών ὅτι ἀπό τόν βράχο καί τά κατέκαψε ἐντελῶς αὐτό πού ὁδηγεῖ τήν Ἱστορία πρός ἕνα (6:21). Μέ τήν πράξη του αὐτή ὁ Γεδεών τέλος δέν εἶναι ἡ δύναμη καί ἡ ἐπιβολή δηλώνει τήν ἑτοιμότητά του νά προσφέ- τῶν ἀνθρώπινων σχεδιασμῶν, ἀλλά ὁ ἴδι- ρει ὅ,τι θεωρεῖ πιό πολύτιμο στόν Θεό καί ος ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος ἀποστέλλει τούς ἀγ- ὁ ἄγγελος μέ τήν κίνησή του δηλώνει ὅτι γέλους του γιά νά ἐνισχύσει ἀνθρώπους ἀποδέχεται τήν προσφορά τοῦ Γεδεών. πρόθυμους νά ἀναγνωρίσουν τό θέλημά του καί νά συνεργαστοῦν μαζί του γιά Τότε μόνον καταλαβαίνει ὁ Γεδεών ὅτι τήν ὁλοκλήρωση τοῦ σχεδίου του γιά τόν ὁ συνομιλητής του εἶναι ὁ “Ἄγγελος Κυ- κόσμο. ρίου”. Σέ πλῆθος χωρίων τῆς Παλαιᾶς Ν. Ὀρλώφ, Τό Ἑλληνικό Κοινοβούλιο στά τέλη τοῦ 19ου αἰ. (1930), Ἀθήνα, Ἐθνικό Ἱστορικό Μουσεῖο Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 13

ΚΑΙΝΟΔΙΑΘΗΚΙΚΟΙ ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ Ὁ ὕμνος τῶν ἀγγέλων κατά τή Γέννηση τοῦ Χριστοῦ 'Ιωάννη Καραβιδόπουλου Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Α.Π.Θ. «Ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκίας» (Λουκ 2:14) Ἐκ τῶν δύο Εὐαγγελιστῶν, τοῦ Ματ- Στή δεύτερη περίπτωση ὁ ὕμνος ἀπο- θαίου καί τοῦ Λουκᾶ, πού ἀφηγοῦ- τελεῖ δίστιχο μέ τήν ἀκόλουθη μορφή: νται τή Γέννηση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁ δεύτερος διασώζει τόν ὕμνο τῶν ἀγγέ- Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ λων. Ὁ ὕμνος παρουσιάζεται στή χειρό- καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἀνθρώποις εὐδοκίας. γραφη παράδοση τοῦ κειμένου μέ διπλή μορφή, μέ κύρια διαφοροποίηση στήν τε- Ἡ προσπάθεια δημιουργίας τρίστιχου λευταία λέξη του, ἡ ὁποία στό λεγόμενο καταφαίνεται σέ μερικά συριακά χειρό- Βυζαντινό, ἤ καθ’ ἠμᾶς ὀρθότερα Ἐκ- γραφα μέ τήν προσθήκη ἑνός δεύτερου κλησιαστικό κείμενο, στόν κώδ. Θ, στό «καὶ» πρίν ἀπό τή φράση «ἐν ἀνθρώ- σύνολο τῶν συριακῶν μαρτύρων, στούς ποις εὐδοκία», ἐνῶ ἄλλωστε ἡ παράλει- Εἰρηναῖο, Εὐσέβιο, Μ. Βασίλειο καί σέ ψη ἀπό ἄλλα χειρόγραφα τοῦ «ἐν» οὐ- μερικά ἔργα τοῦ Ὠριγένη παραδίδεται δεμία συνεπάγεται μεταβολή στό νόημα σέ ὀνομαστική πτώση («εὐδοκία»), ἐνῶ τῆς φράσης. Μέ τήν τρίστιχη μορφή ἀπα- στούς ἀρχαίους κώδικες Σιναϊτικό, Βα- ντᾶ ὁ ὕμνος αὐτός καί στή «Δοξολογία» τικανό, Ἀλεξανδρινό, Βέζα, στή λατινική πού ψάλλεται στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία χειρόγραφη παράδοση, στή σαϊδική καί κατά τό τέλος τοῦ Ὄρθρου. γοτθική μετάφραση, στά συγγράμματα τοῦ Κυρίλλου Ἱεροσολύμων καί σέ μερι- Καί οἱ δύο γραφές τῆς λ. εὐδοκία εἶναι κά τοῦ Ὠριγένη σέ γενική πτώση («εὐ- ἀρχαῖες καί μαρτυροῦνται ἤδη ἀπό τόν δοκίας»). Ἡ παραλλαγή αὐτή συντελεῖ 2ο μ.Χ. αἰῶνα. Τό θέμα, ποιά ἀπό αὐτές στή διαφορετική γιά τήν κάθε περίπτω- πρέπει νά θεωρηθεῖ ὡς ἀρχική, μελετήθη- ση διαίρεση τοῦ ἀγγελικοῦ ὕμνου σέ στί- κε ἀπό πολλούς κριτικούς καί ἑρμηνευ- χους. Ἔτσι στήν πρώτη περίπτωση ἔχου- τές καί ἐπικράτησε στήν ἔρευνα ἡ ἄπο- με τρίστιχο μέ τήν ἑξῆς μορφή: ψη ὅτι ἡ δίστιχη μορφή τοῦ ὕμνου εἶναι ἡ ἀρχική, γιά τούς ἑξῆς κυρίως λόγους: Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ α) Ὑπάρχει ἀκριβής ἀντιστοιχία τῶν δύο καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη μελῶν τοῦ ὕμνου, σύμφωνα μέ τόν γνω- ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία. στό παραλληλισμό τῶν μελῶν τῆς ἑβραϊ- κῆς ποίησης (δόξα/εἰρήνη, ἐν ὑψίστοις / 14 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

ἐπὶ γῆς, Θεῷ/ἀνθρώποις εὐδοκίας)· β) ἡ σεις «ἄνθρωπος ἀνομίας» (Β´ Θεσ 2:3), μορφή αὐτή στηρίζεται στούς ἀρχαίους «ἄνθρωπος Θεοῦ» (Α´ Τιμ 6:11), «υἱοὶ μεγάλους κώδικες τῆς Κ. Διαθήκης· καί τοῦ αἰῶνος τούτου» (Λουκ 16:8), «υἱὸς γ) ἡ φράση «ἐν ἀνθρώποις εὐδοκίας» θε- εἰρήνης» (Λουκ 10:6), «υἱοὶ τῆς βασιλεί- ωρήθηκε ὡς lectio difficilior, χωρίς βέβαια ας» (Ματθ 8:12· 13:38), «τέκνα φωτός» νά ἀπουσιάζει καί ἡ ἀντίθετη ἄποψη περί (Ἐφεσ 5:8) κ.τ.ὅ. ἀρχικότητας καί ὀρθότητας τῆς τρίστιχης μορφῆς, μέ τό ἴδιο μάλιστα ἐπιχείρημα, Ὡς πρός τόν ἀκριβέστερο προσδιορι- ὅτι δηλ. ἡ ὀνομαστική «εὐδοκία» συνι- σμό τοῦ περιεχομένου τῆς λ. εὐδοκία, στᾶ δυσκολότερη γραφή. Ἡ ἄποψη ὅμως τίθεται τό ἐρώτημα, ἐάν αὐτή κατηγο- αὐτή ἔχει ἐλάχιστους ὑποστηρικτές. ρεῖται ἐπί τοῦ Θεοῦ ἤ ἐπί τῶν ἀνθρώ- πων, ἐάν δηλ. ἔχει ὡς ὑποκείμενό της τόν Παρά τή σχεδόν καθολική ἐπικράτηση Θεό καί δηλώνει τήν εὔνοια καί τή χάρη τῆς δίστιχης μορφῆς τοῦ ὕμνου καί τῆς του, ἤ ἀναφέρεται στήν bona voluntas τῶν προτίμησής της ἀπό ὅλους τους νεότε- ἀνθρώπων, ὅπως τήν κατανόησε ἡ λα- ρους κριτικούς ἐκδότες τοῦ κειμένου τῆς τινική παράδοση τοῦ κειμένου. Ὁ ὅρος Κ. Διαθήκης, ἡ ἑρμηνευτική δυσχέρεια «εὐδοκία», πού δέν ἀπαντᾶ στήν ἀρχαία συνίστατο στήν ἔννοια τῆς ἔκφρασης ἑλληνική γραμματεία, μαρτυρεῖται σέ 10 «ἄνθρωποι εὐδοκίας», τῆς ὁποίας δέν χωρία τῶν Ο΄, ὅπου στίς 8 περιπτώσεις ὑπῆρχε κανένα παράλληλο πρίν ἀπό τήν ἀποδίδει τόν ἑβραϊκό ὅρο ratson, ὁ ὁποῖος ἀνεύρεση τῶν χειρογράφων της Νεκρῆς πάλι στά 40 ἀπό τά 56 χωρία τοῦ ἑβρα- Θάλασσας. Ἐπειδή ἀκριβῶς δέν ὑπῆρχαν ϊκοῦ κειμένου, στά ὁποῖα ἀπαντᾶ, ἀνα- παράλληλα εἴτε στή βιβλική εἴτε στήν φέρεται στόν Θεό καί δηλώνει τή χάρη, ἐξωβιβλική γραμματεία, πολλές προ- τή βουλή, τό θέλημα, τήν εὐαρέσκειά σπάθειες κατεβλήθησαν ἀπό τούς ἑρμη- του. Καί στήν Κ. Διαθήκη ὁ ὅρος χρησι- νευτές πρός ἀναζήτηση μιᾶς ἀντίστοιχης μοποιεῖται συνήθως μέ ὑποκείμενο τόν ἑβραϊκῆς ἔκφρασης, ἡ ὁποία πιθανῶς νά Θεό, ὅπως ἀκριβῶς ὁ Θεός πάλιν εἶναι ὑπέκειτο ὡς βάση τῆς ἑλληνικῆς μορφῆς ὑποκείμενο τοῦ ρ. εὐδοκέω, πού χρησι- τοῦ κειμένου. Ὁ Γερμανός Καθηγητής μοποιεῖται στά χωρία Ματθ 3:17. Μάρκ J. Jeremias1 διατύπωσε τήν πρόταση νά 1:11. Ματθ 12:18· 17:5, ὅπου ὁ λόγος γιά θεωρηθεῖ ἡ ἑλληνική μορφή ὡς ἀπόδο- τήν κατά τή βάπτιση ἀναγνώριση τοῦ Ἰη- ση τῆς ἑβραϊκῆς ἔκφρασης bene ratson (: σοῦ ἀπό τόν Θεό Πατέρα ὡς τοῦ «ἐκλε- υἱοί εὐδοκίας) ἤ haneche ratson (: ἄνθρω- κτοῦ δούλου» τοῦ Ἠσ 42:1. Συνεπῶς καί ποι εὐδοκίας), δεδομένου ὅτι ἑβραϊσμοί στόν ὕμνο τῶν ἀγγέλων στό Λουκ 2:14 παρατηροῦνται σέ ὅλη τήν ἑνότητα Λουκ δέν πρόκειται γιά τήν bona voluntas τῶν 1:5-2:40. Κατά τόν σημιτικό τρόπο ἔκ- ἀνθρώπων, ὅπως παραδίδουν τά λατινι- φρασης εἶναι πολύ συνηθισμένη ἡ δήλω- κά χειρόγραφα καί δέχονται ὁρισμένοι ση τῆς ἰδιότητας ἤ τῆς σχέσης σέ γενική νεότεροι καθολικοί ἑρμηνευτές, ἀλλά πτώση μετά τό οὐσιαστικό. Ἔτσι π.χ. γιά τήν εὐδοκία τοῦ Θεοῦ, ἀντικείμενο ἀπαντοῦν στήν Κ. Διαθήκη οἱ ἐκφρά- τῆς ὁποίας εἶναι οἱ ἄνθρωποι, ποὺ χα- Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 15

ρακτηρίζονται ὡς ἐκ τούτου «ἄνθρωποι λογική χάρη τοῦ Θεοῦ κατά τήν ἔναρξη εὐδοκίας». Ἄς σημειωθεῖ ἐδῶ ὅτι καί οἱ τῶν ἐσχάτων χρόνων μέ τή Γέννηση τοῦ Ἕλληνες Πατέρες, πού δέχονται τήν τρί- «ἄρχοντος τῆς εἰρήνης» (Ἠσ 9:5). στιχη μορφή τοῦ ὕμνου μέ τή λ. εὐδοκία στήν ὀνομαστική, ἐξηγοῦν τή λ. «εὐδο- Μέ τόν ὕμνο τῶν ἀγγέλων στό Λουκ κία» ὡς σημαίνουσα τή θεία εὔνοια, τήν 2:14 διακηρύσσεται ἡ πλήρης συγχορδία ἐσχατολογική χάρη τοῦ Θεοῦ γιά τούς καί συμφωνία ὅσων συμβαίνουν στόν ἀνθρώπους. οὐρανό καί στή γῆ: Στόν οὐρανό ἀπο- δίδεται «δόξα» καί λατρεία στόν ἐν Ἡ ὑπόθεση τοῦ J. Jeremias, πού ἀναφέ- ὑψίστοις Θεό ἀπό τούς ἀγγέλους γιά τή ραμε προηγουμένως, ἐπικράτησε σταθε- γέννηση τοῦ Λυτρωτῆ, ἡ ὁποία ἐπί γῆς ρά στήν ἔρευνα. Ἐνῶ ὅμως τό ἔτος 1915 φέρνει τή σωτηρία τοῦ ἐσχατολογικοῦ ὁ Harnack ἔγραφε ὅτι «ἄμεσα παράλλη- λαοῦ τοῦ Θεοῦ. λα γιά τήν ἔκφραση ἄνθρωποι εὐδοκίας δέν ὑπάρχουν», σήμερα εἶναι δυνατό νά Τέλος, πρέπει νά παρατηρήσουμε γε- προσαχθοῦν πλῆθος παραλλήλων ἀπό τά νικότερα ὅτι ἡ ποικιλία γραφῶν στά ἐσσαϊκά χειρόγραφα τῆς κοινότητας τοῦ χειρόγραφα δέν ἀποτελεῖ πρόβλημα γιά Qumran (1947), στά ὁποῖα ἀπαντᾶ ἡ ἔκ- τόν Ὀρθόδοξο ἀναγνώστη, ἀλλά ἀντιθέ- φραση μέ τή μορφή μάλιστα πού τήν εἶχε τως ὑπογραμμίζει τόν πλοῦτο τῆς ἐκκλ. ὑποθέσει ὁ J. Jeremias. παράδοσης, ὅπως ὑποστηρίζει ὁ Ἄγγλος καθηγητής D. Parker2, ὁ ὁποῖος σημει- Ὑπό τό φῶς τῶν χειρογράφων τῆς Νε- ώνει χαρακτηριστικά –καί δέν μπορεῖ κρῆς Θάλασσας, στά ὁποῖα ἀπαντᾶ ὁ παρά νά συμφωνήσει κανείς μαζί του– χαρακτηρισμός τῶν μελῶν τῆς ἐσσαϊκῆς ὅτι: «Ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἡ κοινωνία τοῦ κοινότητας ὡς «υἱῶν τῆς εὐδοκίας» τοῦ Πνεύματος ἀκόμη καί στήν πολλαπλότη- Θεοῦ, πρέπει νά προτιμηθεῖ ἡ γραφή τα τῶν κειμένων της, θά μποροῦσε νά τῶν ἀρχαίων κωδίκων στό Λουκ 2:14. πεῖ κανείς ἀκόμη καί στίς φθαρμένες «Ἄνθρωποι εὐδοκίας» εἶναι τά μέλη τῆς ἤ ἀποκατεστημένες γραφές. Πράγματι χριστιανικῆς κοινότητας τῶν ἐσχάτων, οἱ ὑποστηρίζουμε», συνεχίζει, «ὅτι ἡ Ἐκ- ἐκλεκτοί τοῦ Θεοῦ, ὁ νέος ἐσχατολογι- κλησία εἶναι ἡ κοινωνία τοῦ Πνεύματος κός λαός τοῦ Θεοῦ. Σ’ αὐτούς δίδεται ὄχι παρά τήν ποικιλία τῶν παραλλαγῶν ἡ «εἰρήνη», δηλ. ἡ σωτηρία, ἡ ἐσχατο- ἀλλά ἕνεκα αὐτῶν». ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. J. Jeremias, \"«Ανθρωποι ευδοκίας» (Lc 2,14)\", Zeitschrift für das Neue Testament und die Kunde des ӓlteren Kirche 28 (1929) 13-20. 2. Στό βιβλίο του The living text of the Gospels, Cambridge University Press 1997, σ. 212. Ἡ ὁδός Ἑρμοῦ (ἀριστερά) καί ἡ ὁδός Αἰόλου (δεξιά), ταχυδρομικά δελτάρια τοῦ 19ου αἰ. 16 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

ΠΡΟΣ ΚΑΤΗΧΗΣΙΝ 'Ανθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις Ὠριγένης Πρωτ. Ν. Ι. Λουδοβίκου Καθηγ. Ἀνωτάτης Ἐκκλ. Ἀκαδημίας Θεσσαλονίκης Ἡἀνθρωπολογία τοῦ Ὠριγένη, ὅπως τήν πρωταρχική στάση τῆς θεωρίας καί καί τοῦ Αὐγουστίνου, ἔχει στόν ἡ κίνηση αὐτή εἶναι κάτι κακό, διότι ση- πυρῆνα της βασικές ἔννοιες τοῦ πλατω- μαίνει τήν πρόσδεση στήν ὑλικότητα, στή νισμοῦ. Ὁ Ὠριγένης ἀκολουθεῖ τόν θε- σωματικότητα, μ’ ἕναν τρόπο σαφῶς τι- μελιώδη δρόμο τῶν πλατωνικῶν στή θε- μωρητικό. ώρηση πώς ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου εἶναι μοῖρα Θεοῦ κι ἐπίσης ἀποτελεῖ τήν οὐσία Ἀνάλογα μέ τό βάθος τῆς πτώσης τῶν τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος, λοιπόν, εἶ- ψυχῶν, ἔχουμε τή δημιουργία δαιμόνων, ναι ἡ ψυχή του. Μ᾽ ἕναν ὁλόκληρο μύθο σέ περίπτωση πού ἡ πτώση εἶναι με- προΰπαρξης αὐτῶν τῶν ψυχῶν, σαφῶς γάλη, ἀγγέλων, στήν περίπτωση πού ἡ πλατωνικῆς καταγωγῆς, ὁ Ὠριγένης πε- πτώση εἶναι μικρή, καί ἀνθρώπων, κά- ριγράφει τό δράμα τῆς δημιουργίας ὡς που στό μέσον. Ὑπάρχει μία καί μόνη ἕνα δράμα μιᾶς θεμελιώδους καί μεγά- ψυχή ἄπτωτη, τήν ὁποία θά ἀναλάβει ὁ λης πτώσης – ταυτίζει, δηλαδή τή δημι- Χριστός, ὅταν θά ἔλθει νά μπεῖ στόν κό- ουργία μέ τήν πτώση. σμο αὐτόν τῆς τιμωρίας, ὄχι γιά νά τόν μεταμορφώσει, ὅσο γιά νά μᾶς δείξει Σύμφωνα μέ τόν μύθο αὐτό, οἱ ψυχές ξανά τήν ἔξοδο ἀπό αὐτόν στήν πρώτη προϋπάρχουν αἰωνίως καί βρίσκονται σέ κατάσταση, στήν κατάσταση δηλαδή τῆς θεωρία Θεοῦ, σ’ ἕνα εἶδος αἰώνιας σχέ- πρώτης πνευματικῆς ὕπαρξης. σης μέ τόν Θεό, πρό τῶν αἰώνων καί πρό τῆς δημιουργίας, σ᾽ ἕναν “πνευματικό”, Κατά τόν Ὠριγένη, ὁ ἄνθρωπος ἀπο- μή ὑλικό χῶρο. Κάποια στιγμή δημι- τελεῖται ἀπό τρία μέρη: τό πνεῦμα, τήν ουργεῖται ἀναταραχή στόν πνευματικό ψυχή καί τό σῶμα. Τό πνεῦμα εἶναι ἕνα αὐτό χῶρο, τήν ὁποία ὁ Ὠριγένης ὀνο- εἶδος θείου στοιχείου –θά λέγαμε, κτι- μάζει κόρο, κορεσμό, χορτασμό. Οἱ ψυ- στῆς μετοχῆς στόν Θεό– πού ὑπάρχει χές χορταίνουν ἀπό τή θεωρία τοῦ Θεοῦ, μέσα σέ κάθε ἄνθρωπο καί ἔχει τόν ρόλο γεγονός πού ἀρχίζει νά σηματοδοτεῖ τήν τοῦ παιδαγωγοῦ τῆς ἀνώτερης ψυχῆς. ἐπιστροφή σ’ ἕνα εἶδος πρωτογενοῦς Ἡ ψυχή διακρίνεται σέ ἀνώτερη, πού εἶ- ναρκισσισμοῦ, τό ὁποῖο στή συνέχεια ναι ἡ διάνοια (ὅπως καί στόν Πλωτῖνο), σηματοδοτεῖ μιά τιμωρητική πτώση. Ἡ καί σέ κατώτερη, πού συνδέεται μέ τά πτώση εἶναι πτώση στήν ὑλικότητα. Ἡ συναισθήματα καί τίς ἐπιθυμίες, ἑπομέ- δημιουργία λοιπόν εἶναι μιά κίνηση ἀπό νως μέ τό σῶμα. Τέλος, τό σῶμα, ἡ ὑλι- κή πλευρά τοῦ ἀνθρώπου, δέν ὑπάρχει Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 17

πρίν ἀπό τή δημιουργία-πτώση, ἐνῶ στά κοσμικό σκοτεινό στοιχεῖο, πού γιά τούς ἔσχατα ἤ δέν ὑπάρχει καθόλου ἤ ὑπάρ- πλατωνικούς εἶναι τό ἴδιο τό κακό. Ὁ χει ὡς αἰθέριο σῶμα. Χριστός ἔρχεται, γιά νά φύγει ἀπό τόν κόσμο καί νά πάρει μαζί του ὅποιους Τί εἶναι, ὅμως, αὐτό τό αἰθέριο σῶμα; ἀπό μᾶς ἀκολουθοῦμε σ’ αὐτό τό ξέφρε- Θά λέγαμε πώς εἶναι καί δέν εἶναι ὑλι- νο ταξίδι τῆς ἐξόδου ἀπό τήν ὑλικότητα. κό, εἶναι καί δέν εἶναι πραγματικό· στήν οὐσία ἀποτελεῖ ἕνα ἐπίθεμα. Αὐτή ἡ ἀμ- Ἐν τούτοις, αὐτή ἡ ἀντίληψη τῆς ἐν- φιθυμία ὡς πρός τό σῶμα θά μεταδοθεῖ σαρκώσεως θέτει σέ ἀμφιβολία τήν ἴδια μέσα ἀπ’ αὐτό τό εἶδος τῆς πνευματικό- τήν πληρότητα τῆς δημιουργίας. Διότι, τητας ὡς ἕνα εἶδος ἐνοχῆς, ὡς ἕνα εἶδος εἶναι σάν νά ἔγινε ἡ δημιουργία παρά τή ἀπώθησης τοῦ σωματικοῦ. Ὡς χριστια- θέληση τοῦ Θεοῦ. Καί φυσικά ἡ ἐνσάρ- νός, ὁ Ὠριγένης δέν μπορεῖ νά ἀπαλεί- κωση εἶναι μία ἀναγκαστική κίνηση ἀπό ψει ἐντελῶς τήν ὑλικότητα ἀπό τή δη- πλευρᾶς τοῦ Θεοῦ, ὄχι μία κίνηση εὐ- μιουργία, ὡστόσο πάντοτε μέσα στόν δοκίας, ὄχι μία κίνηση ὁλοκλήρωσης τῆς στοχασμό του ἡ ὑλικότητα ὑπάρχει ὡς δημιουργίας, ἀλλά μία κίνηση περαιτέ- μιά θεμελιώδης κρίσιμη καί ἐπίφοβη ἀμ- ρω ἀμφισβήτησης, περαιτέρω ἀναίρεσης. φιθυμία, μιά δυσκολία ἡ ὁποία θά ἐμπο- Μία κίνηση ἐξόδου ἀπό τή δημιουργία δίζει οὐσιαστικά τήν ὁλοκλήρωση τῆς στήν ὁποία πρωτοστατεῖ, ὑποτίθεται, ὁ δημιουργίας. ἴδιος ὁ αὐτουργός τῆς δημιουργίας. Στήν προοπτική αὐτή, ἡ ἐνσάρκωση Τό σημεῖο αὐτό εἶναι πολύ κρίσιμο γιά τοῦ Λόγου λαβαίνει ἕνα χαρακτήρα πού τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο θά ἀντιληφθοῦμε δύσκολα μπορεῖ νά θεωρηθεῖ βιβλικός. τή χριστιανική πνευματικότητα. Παρά τίς Ἐν προκειμένῳ, ἡ εἴσοδος τοῦ Θεοῦ στή διορθώσεις πού θά γίνουν τούς ἑπόμενους δημιουργία δέν γίνεται ἐπειδή ὁ Θεός αἰῶνες ἀπό τούς Καππαδόκες ἤ ἀπό τόν ἀγαπᾶ τή δημιουργία. Ὁ Λόγος εἰσέρ- ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή ἤ τόν ἅγιο χεται στή δημιουργία, ὅπως κάποιος Γρηγόριο Παλαμᾶ, θά μείνουν κατάλοι- εἰσέρχεται σ’ ἕνα δεσμωτήριο, γιά νά πα αὐτῆς τῆς ἀντίληψης στή χριστιανική ἐλευθερώσει ὅσους τό ἀξίζουν ἤ γιά νά συνείδηση καί θά συνδεθοῦν μέ ἀνάλο- παιδαγωγήσει σ᾽ ἕνα τέτοιο εἶδος ἐλευ- γα πλατωνικά στοιχεῖα, ἀπό τήν Αὐγου- θερίας. Ὁ Θεός Λόγος δέν ἀγαπᾶ τή στίνεια παράδοση. Ἀκόμη καί σήμερα, δημιουργία, γιατί ἀποτελεῖ ἕνα εἶδος πολλοί ἄνθρωποι βιώνουν τή χριστιανι- ἁμαρτίας, παρέκκλισης ἀπό τό ἀρχικό κή τους ὕπαρξη ὡς ἕνα εἶδος διχασμοῦ. σχέδιο· ἑπομένως δέν σκεπτόμαστε στά Δέν μποροῦν νά προσλάβουν τή θετική σοβαρά νά βελτιώσουμε τό δεσμωτήριό πλευρά τῆς δημιουργίας, δέν μποροῦν νά μας, θέλουμε νά τό γκρεμίσουμε. Ἐδῶ ἡ ἀντιμετωπίσουν τήν πνευματικότητα, μέ σωτηρία εἶναι ἡ ἔκσταση, ἡ ἔξοδος ἀπό τόν θεμελιώδη αὐτό θετικό τρόπο πού θά τή δημιουργία, πού εἶναι φυλακή, αὐτή ἡ ὑπέβαλλε κανονικά ἡ ἐνσάρκωση. Ἀλλά, θεμελιώδης σκοτεινή ὕλη, αὐτός ὁ ἑαυ- ὁ κόσμος δέν εἶναι πτώση, παρά δημιούρ- τός στήν ἐκδοχή τῆς ὑλικότητας, αὐτό τό γημα τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, δῶρο ἐξαρ- 18 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

χῆς, ἤδη στήν τάξη τῆς χάριτος ἐξαρχῆς. αὐτό Θεό-Λόγο καί, κυνηγώντας αὐτήν Συνεπῶς ὅλη αὐτή ἡ θετική ἀποδοχή τῆς τήν ἄσαρκη ὀπτασία, δηλαδή τόν ἴδιο δημιουργίας θά δενόταν καί θά ἀδέλ- τόν ἑαυτό, νά βρεθεῖ ξανά ἐκεῖ ἀπ’ ὅπου φωνε πολύ ὄμορφα μέ μιά ἐκδοχή τῆς δῆθεν ξεκίνησε, στήν πρώτη κατάστα- ἐνσάρκωσης, ἡ ὁποία δέν ἐπιδιώκει τήν ση. Σ᾽ αὐτό τό πλαίσιο ἡ αἰώνια ζωή ἤ ἡ ἔξοδο ἀλλά τή μεταμόρφωση, τήν περαι- Βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι μιά διαδικασία τέρω δηλαδή ἀφθαρτοποίηση αὐτοῦ τοῦ ἐπιστροφῆς. κόσμου, ὁ ὁποῖος εἶναι κι ὁ μόνος πραγ- ματικός καί ὁ μόνος ὑπάρχων. Στήν πατερική θεολογία, ὅμως, δέν ὑπάρχει ἡ ἀντίληψη τῆς ἐπιστροφῆς. Ἡ Ἡ μεταβολή τοῦ κόσμου σέ βασιλεία ἔννοια τῆς κινήσεως εἶναι ἀπολύτως θε- τοῦ Θεοῦ εἶναι ἄγνωστη στόν Ὠριγένη τική, δημιουργεῖ ἕνα θετικό γεγονός, ἡ καί, ἐν πολλοῖς, καί στόν Αὐγουστῖνο. σωματικότητα εἶναι ἀπολύτως θετικό Σ᾽ αὐτό ἀκριβῶς στό σημεῖο ἔχουμε τόν γεγονός, δέν πρόκειται γιά ἀρνητική κί- πειρασμό τῆς δημιουργίας ἑνός χριστια- νηση τοῦ Θεοῦ, οὔτε γιά πτώση, ἀλλά γιά νικοῦ πλατωνισμοῦ· καί αὐτόν τόν χρι- μιά διαλογική πόρευση, πού ὁδηγεῖ συ- στιανισμό καταδίκασε ὁ Νίτσε, ὅταν εἶπε νεχῶς σέ καινούρια πράγματα. Ἡ Βασι- ὅτι ὁ χριστιανισμός εἶναι ἕνας πλατωνι- λεία τοῦ Θεοῦ εἶναι μιά ἀνακάλυψη, κάτι σμός γιά τόν λαό – μόνο πού ὁ Νίτσε δέν πού ἔρχεται, κάτι καινούριο, πού δέν ξέ- γνώριζε κανέναν ἄλλο χριστιανισμό. ρουμε τί εἶναι – πάντως δέν ἀποτελεῖ ἐπιστροφή. Γιατί ἡ ἐπιστροφή εἶναι μιά Ὑπάρχει λοιπόν ἕνα εἶδος “χριστιανι- κατάσταση ἀτελής, ἡ πρωταρχική κα- σμοῦ”, γιά τόν ὁποῖο ἡ δημιουργία εἶναι τάσταση τοῦ Ἀδάμ· ἡ τελική κατάστα- μιά πτώση, τό σῶμα σαρκώνει τήν πτώ- ση θά εἶναι μία κατάσταση, θά λέγαμε, ση αὐτή καί τή σκοτεινιά της, ὁ ἑαυτός συνεχοῦς γνώσεως, μιᾶς τελειότητας πού ὀφείλει νά γίνει ἕνας μή-ἑαυτός, μέ τήν ποτέ δέν τελειώνει καί πάντοτε, ἄν καί ἔννοια ὅτι πρέπει ν’ ἀπαρνηθεῖ τήν ὑλι- εἶναι πλήρης, ἔχει τά χαρακτηριστικά κότητά του καί νά βγεῖ πρός τά ἔξω, γιά τῆς συνεχοῦς ἀνανέωσης, τοῦ συνεχοῦς νά συναντήσει ἕναν συνεχῶς ἐξερχόμε- γίγνεσθαι. νο μέσῳ τῆς ἐνσάρκωσης ἀπό τόν κόσμο Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Α.L. Garneray, Ἡ Ναυμαχία τοῦ Ναυαρίνου (1827) 19

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΚΑ Ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, ΛΘ´ Ἡ εἰκονολογική γλώσσα Δημήτρη Μαυρόπουλου Ἡπροσέγγιση, ἡ κατανόηση καί ἡ θείων πραγμάτων, ἡ ὁποία μάλιστα εἶναι βίωση τῶν ὅρων τῆς πίστεως εἶ- διδακτή, χωρίς ὅμως νά χάνει τόν μυστα- ναι θέμα γλώσσας. Καί δέν ἐννοοῦμε μέ γωγικό της χαρακτήρα. Ὀνομάζουμε μά- αὐτή τήν ἐπισήμανση μιά κοινή διάλεκτο, λιστα Κατήχηση τή σπουδή τῆς θεογνω- ἀλλά μιά κοινή ἐναρμόνιση τοῦ σημαίνο- σίας, ἡ ὁποία ἐνεργεῖται διά βίου. ντος μέ τό σημαινόμενο. Ὁ ἐκκλησιαστι- κός λόγος προβάλλει συνεχῶς τή διαλε- Ἡ μεγαλύτερη σύγχυση πού παρατη- κτική ἀνάμεσα στή συνθήκη τῆς Βαβέλ ρεῖται ὡς πρός τόν προσδιορισμό τῶν (= σύγχυση) καί τή συνθήκη τῆς Πεντηκο- ὅρων τῆς πίστεως εἶναι ἡ ἀπουσία διά- στῆς. Ἡ εὕρεση τῆς κοινῆς γλώσσας δέν κρισης μεταξύ εἰκόνας καί πραγματικό- εἶναι αὐτονόητη. Ἀπεναντίας μάλιστα, ἡ τητας. Τό φαινόμενο δέν εἶναι καινούρ- ἱστορία τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μας βίου εἶ- γιο. Πάντα σοβοῦσε ὁ κίνδυνος νά ἐκλη- ναι γεμάτη ἀπό κεντρόφυγες ἑρμηνεῖες φθοῦν οἱ εἰκόνες, τό θεμέλιο αὐτό τῆς πού ἐπαναφέρουν τή συνθήκη τῆς Βαβέλ, ποιητικῆς γλώσσας, ὡς πραγματικότητες. δημιουργοῦν αἱρέσεις καί σχίσματα, ἀνα- Καί ὁ κίνδυνος αὐτός γινόταν (καί γίνε- δεικνύουν τήν ἐξατομικευμένη προσέγγι- ται) σοβαρός ὅταν προσεγγίζουμε καί ἑρ- ση τῶν ὅρων τῆς πίστεως. Τό ἐρώτημα μηνεύουμε ἀρχετυπικά κείμενα, ὅπως ὁ ἑπομένως εἶναι περί μιᾶς ἐνεργούμενης ἀποκαλυπτικός λόγος τῆς Ἁγίας Γραφῆς. κοινῆς γλώσσας. Σ᾽ ἕνα τέτοιο ἐρώτημα ὁ ἐκκλησιαστικός λόγος ἀντλεῖ ἀπαντήσεις Ὀνομάζουμε εἰκονολογική τή γλώσσα ἀπό τίς ἀποκαλυπτικές πηγές τοῦ λόγου μέ τήν ὁποία ἡ Ἁγία Γραφή καί ἡ ἐκκλη- τοῦ Θεοῦ, ἀπό τήν Ἁγία Γραφή δηλαδή, σιαστική ποίηση ἀναδεικνύουν τό μυστή- καί ἰδιαίτερα ἀπό τήν Καινή Διαθήκη, ριο τῆς θείας Οἰκονομίας, τό δημιουργικό ἐπικουρούμενος ἀπό τίς προσεγγίσεις δηλαδή καί προνοιακό ἔργο τοῦ Θεοῦ. Ὁ τῶν Πατέρων. Ἡ κυριαρχούσα ἀπάντηση ὅρος εἶναι νεοφανής καί ἀποτελεῖ δάνειο εἶναι ὅτι ἡ κοινή γλώσσα ὡς ἐνεργούμενη τοῦ γαλλικοῦ iconologique, ἢ τοῦ ἀγγλικοῦ συνθήκη ἐντός τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώμα- iconological. Σύμφωνα μέ τό Χρηστικό τος δέν ἐπιτυγχάνεται χωρίς τήν ἄνωθεν Λεξικό τῆς Νεοελληνικῆς Γλώσσας τῆς βοήθεια, δηλαδή χωρίς τήν παρουσία τοῦ Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, σημαίνει ὅ,τι σχε- Ἁγίου Πνεύματος. Ἀναφερόμαστε ἑπομέ- τίζεται μέ τήν εἰκονολογία (ἀνάλυση/ νως σέ μία μυσταγωγούμενη γνώση τῶν προσέγγιση), δηλαδή μέ τή μελέτη τῶν συμβόλων τῆς ἀρχαίας καί τῆς χριστιανι- κῆς θρησκείας, μέ τή μεταφορική ὁμιλία 20 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

μέσῳ εἰκόνων. Στήν πατερική γραμμα- εἰκονολογίας ἀφοῦ παραπέμπουν στήν τεία μιά τέτοια προσέγγιση ὀνομάζεται ἔσχατη κατάσταση, ὅπως ἀναλύονται τροπολογική. Καλύτερα ὅμως θά κατα- στίς περισσότερες πατερικές ἐξηγήσεις. νοήσουμε τή σημασία τῆς εἰκονολογικῆς Αὐτό φαίνεται καθαρά στήν ἀνάσταση γλώσσας, ἄν ἀνατρέξουμε στούς λόγους τοῦ Λαζάρου, ἡ ὁποία κατά τή θεολο- τοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος κατεξοχήν χρησι- γία τῆς Ἐκκλησίας προτυπώνει τήν κοινή μοποίησε εἰκόνες γιά νά εἰσαγάγει τούς ἀνάσταση τῶν ἐσχάτων, ὅπως ἐπισημαί- ἀκροατές του (τῶν μαθητῶν του συμπε- νεται στό ἀπολυτίκιο τῆς ἑορτῆς: «τὴν ριλαμβανομένων) στό μυστήριο τῆς Βα- κοινὴν ἀνάστασιν πρὸ τοῦ σοῦ πάθους σιλείας τοῦ Θεοῦ, ἐξηγώντας συγχρόνως τυπούμενος…». Παρατηροῦμε μάλιστα ὅτι ἡ ἁπλή ἀκρόαση, ἑπομένως καί ἀνά- ὅτι τά «σημεῖα» πού διηγεῖται ὁ εὐαγ- γνωση αὐτῶν τῶν εἰκόνων, δέν ἀρκεῖ γιά γελιστής Ἰωάννης ἀκολουθοῦνται ἀπό τήν κατανόηση τῶν μυστηρίων τῆς θείας ἀνάπτυξη τοῦ Ἰησοῦ πρός τούς μαθητές Οἰκονομίας ἐάν λείπει τό μυσταγωγικό του, ὥστε νά ἀνάγονται στήν κατάστα- στοιχεῖο, δηλαδή ἡ ἐπενέργεια τοῦ Ἁγί- ση τῆς μέλλουσας θείας Βασιλείας τήν ου Πνεύματος, τό ὁποῖο «ὁδηγήσει ὑμᾶς ὁποία καί ἐξεικονίζουν. εἰς πᾶσαν τὼν ἀλήθειαν» (Ἰωάν 16:13). Ἀναφέρομαι βέβαια στίς παραβολές Αὐτή ἡ εἰκονολογική γλώσσα, πού ἐμ- (κατά τούς συνοπτικούς εὐαγγελιστές) φανίζεται ἤδη στίς ἀπαρχές τῆς βιβλικῆς ἤ στίς παροιμίες (κατά τόν εὐαγγελιστή ἀποκάλυψης μέ τό βιβλίο τῆς Γένεσης Ἰωάννη). Κατά τόν Χριστό οἱ λόγοι του καί κορυφώνεται μέ τά ὁράματα τοῦ εἶναι συνήθως κεκρυμμένα μυστήρια πού ἀποκαλυπτῆ Ἰωάννη στό τελευταῖο βι- ἀρχίζουν νά ἀποκαλύπτονται κατ᾽ ἀρχήν βλίο τῆς Ἀποκάλυψης, ἦταν οἰκεία στούς μέ τό γεγονός τῆς Πεντηκοστῆς καί τε- λαούς τῆς Βίβλου, μέχρι πού ὁ δυτικός λικά θά ἀποκαλυφθοῦν στούς ἔσχατους τρόπος σκέψης ἄρχισε νά τήν ἐγκατα- καιρούς, πού ὁ ἀπόστολος Παῦλος θά λείπει καί νά συγχέει τήν εἰκόνα μέ τήν ὀνομάσει «τὸ τέλειον», ἐπισημαίνοντας ἐξ ἀντικειμένου πραγματικότητα, καί ὅτι μέχρι τότε «ἐκ μέρους γινώσκομεν συχνά νά τήν ταυτίζει. Φοβοῦμαι μάλι- καὶ ἐκ μέρους προφητεύομεν» (Α´ Κορ στα ὅτι καί στόν κόσμο τῆς Ὀρθόδοξης 13:9). Ἄλλωστε, τό ἔχει ἐξηγήσει ὁ ἴδιος παράδοσης τούς τελευταίους αἰῶνες ὁ Χριστός στούς μαθητές του: «Καὶ προ- γλυστρίσαμε σέ τέτοιες παγιδεύσεις. Ἡ σελθόντες οἱ μαθηταὶ εἶπον αὐτῷ· Διὰ τί σύγχυση αὐτή ἐντάθηκε μετά τήν Ἀνα- ἐν παραβολαῖς λαλεῖς αὐτοῖς; Ὁ δὲ ἀπο- γέννηση, ὅπου ἀφενός παρατηρήθηκε κριθεὶς εἶπεν αὐτοῖς· Ὅτι ὑμῖν δέδοται μία ἐπίθεση στό περιεχόμενο τῆς Βίβλου, γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τῶν γιά ὅσους τήν ταύτιζαν μέ ἕνα ἐγχειρί- οὐρανῶν, ἐκείνοις δὲ οὐ δέδοται» (Ματθ διο ἱστορικῶν πληροφοριῶν πού ὅμως 13:10-11). συγκρούονταν μέ τήν ὀρθολογική γνώση, ἀφετέρου μία ἄμυνα τῆς ἐκκλησιαστι- Ἀλλά καί πράξεις τοῦ Χριστοῦ, ὅπως κῆς ἡγεσίας, μέ ἐπικεφαλῆς τόν Καθο- εἶναι τά θαύματα, ἐμπεριέχουν στοιχεῖα λικισμό, νά ὑποστηρίξουν τίς θέσεις τῆς Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 21

Βίβλου. Ὡς πρός τή δεύτερη περίπτωση ἄνθρωπο καί σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ ἀναφέρω τήν καταδίκη τοῦ Γαλιλαίου τόν Θεό καί τήν κτίση. (1633), ἐπισημαίνοντας ὅτι ἡ Ὀρθοδοξία δέν χρεώνεται μέ τέτοια ἀτοπήματα. β) Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, προσεγγίζοντας τή διήγηση τῆς Ἁγίας Θά ἀναφέρω δύο παραδείγματα γιά νά Γραφῆς ὅσον ἀφορᾶ τή δημιουργία καί δείξω τήν παρουσία ἤ τήν ἀπουσία σύγ- τήν πτώση τοῦ ἀνθρώπου, χρησιμοποι- χυσης πού προκαλεῖται ἀπό τήν ταύτιση εῖ αὐτή τή διήγηση τροπολογικά γιά νά ἤ τή διάκριση εἰκόνας καί πραγματικότη- ἐπικεντρωθεῖ στήν ἀνάδειξη τοῦ μυστη- τας, τό ἕνα παραπέμποντας σέ σύγχρονη ρίου τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας. Παίρνει πηγή, ἡ ὁποία νομίζω ὅτι συνοψίζει τίς δηλαδή τήν εἰκόνα καί τήν ἀνάγει στό διαχρονικές συνέπειες τῆς σύγχυσης, τό μέλλον γιά νά φωτίσει τό κεκρυμμένο ἄλλο παραπέμποντας σέ πατερική πηγή περιεχόμενο. Γι᾽ αὐτό καί κατά τήν ἀνά- πού διασώζει τή διάκριση. πτυξη τοῦ θέματος εἰσάγει οὐσιώδεις ἐπισημάνσεις, ὅπως: «Τοῦτο δὴ βουλη- α) Τό 2002 κυκλοφόρησε ἕνα βιβλίο θεὶς ὁ τεχνίτης ἐπιδείξασθαι Λόγος καὶ μέ τόν τίτλο Ὁ πλανήτης τῆς θεολογί- ζῷον ἓν ἐξ ἀμφοτέρων (ἀοράτου τε λέγω ας, γραμμένο ἀπό ἱερομόναχο, πτυχιοῦ- καὶ ὁρατῆς φύσεως) δημιουργεῖ τὸν ἄν- χο θετικῶν ἐπιστημῶν, ὅπου ἐξέθετε τήν θρωπον. Καὶ παρὰ μὲν τῆς ὕλης λαβὼν ἀντίθεση τῶν περιγραφῶν τῆς Βίβλου, τὸ σῶμα ἤδη προϋποστάσης, παρ’ ἑαυ- κοσμολογικῶν καί ἀνθρωπολογικῶν, μέ τοῦ δὲ πνοὴν ἐνθείς (ὃ δὴ νοερὰν ψυχὴν τίς ἀπόψεις τῆς ἐπιστήμης. Σπεύδω νά καὶ εἰκόνα Θεοῦ οἶδεν ὁ λόγος), οἷόν τινα ὑπογραμμίσω ὅτι ἡ πρόθεση τοῦ συγ- κόσμον δεύτερον, ἐν μικρῷ μέγαν, ἐπὶ γραφέα ἦταν νά ἐνισχύσει τήν πίστη τῆς τῆς γῆς ἵστησιν, ἄγγελον ἄλλον, προσκυ- Ἐκκλησίας, καλώντας την νά «διορθώ- νητὴν μικτόν, ἐπόπτην τῆς ὁρατῆς κτίσε- σει» τή γλώσσα της. Τό θεμελιακό ὅμως ως, μύστην τῆς νοουμένης, βασιλέα τῶν λάθος αὐτοῦ τοῦ ἐγχειρήματος εἶναι ἐπὶ γῆς, βασιλευόμενον ἄνωθεν, ἐπίγειον ἡ ταύτιση εἰκόνας καί πραγματικότη- καὶ οὐράνιον, πρόσκαιρον καὶ ἀθάνατον, τας, ἡ ἀπουσία δηλαδή κατανόησης τῆς ὁρατὸν καὶ νοούμενον. […] Τοῦτον ἔθετο εἰκονολογικῆς γλώσσας. Ὁ συγγραφέας μὲν ἐν τῷ παραδείσῳ (ὅστίς ποτε ἦν ὁ μᾶς καλεῖ νά παραδεχθοῦμε ὅτι ἡ γῆ ὡς παράδεισος οὗτος)», ἤ, «Τὸ δὲ ἦν τὸ ξύ- δημιουργία τοῦ Θεοῦ καί χῶρος δράσε- λον τῆς γνώσεως, οὔτε φυτευθὲν ἀπ’ ἀρ- ως καί ἐνεργειῶν τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως χῆς κακῶς, οὔτε ἀπαγορευθὲν φθονερῶς περιγράφεται στά βιβλικά κείμενα, δέν […]. Ἀλλὰ καλὸν μὲν εὐκαίρως μετα- ὑπῆρξε ποτέ, ἑπομένως ὅλες οἱ βιβλικές λαμβανόμενον (θεωρία γὰρ ἦν τὸ φυτόν, ἀναφορές εἶναι ψευδεῖς, ὅτι δηλαδή πρό- ὡς ἡ ἐμὴ θεωρία, ἧς μόνοις ἐπιβαίνειν κειται γιά ἕναν κατά φαντασίαν πλανή- ἀσφαλές, τοῖς τὴν ἕξιν τελεωτέροις), οὐ τη, ἕναν «πλανήτη τῆς θεολογίας». Ἀδυ- καλὸν δὲ τοῖς ἁπλουστέροις ἔτι καὶ τὴν νατεῖ δηλαδή νά δεῖ τίς βιβλικές εἰκόνες ἔφεσιν λιχνοτέροις (Εἰς τὸ ἅγιον Πάσχα, ὡς παραβολές ἤ παροιμίες πού παραπέ- Ζ΄ , PG 36, 632CD). μπουν σέ σχέσεις, σχέση τοῦ Θεοῦ μέ τόν 22 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Διακονικά παραγγέλματα κατά τήν μικρή εἴσοδο καί πρό τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς θείας Λειτουργίας Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἐρώτηση: Ποιά εἶναι ἡ ἔννοια τῶν διακονικῶν παραγγελμάτων: α) «Σοφία· ὀρθοί» κατά τήν ὕψωση τοῦ Εὐαγγελίου στήν μικρή εἴσοδο, β) «Πρόσχωμεν, Σοφία, Πρόσχωμεν» πρίν ἀπό τό Ἀποστολικό ἀνάγνωσμα καί γ) «Σοφία· ὀρθοί» πρίν ἀπό τό Εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα; π. Σ.Κ. Κατά τήν τέλεση τῆς θείας Λειτουρ- Μεγάλην Τεσσαρακοστήν: “Προκείμενον. γίας ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον ἔχουν τά Ἦχος... Ψαλμός...”· ὁ διάκονος παρήγ- παραγγέλματα τοῦ διακόνου κατά τή μι- γελλε: “Πρόσχωμεν”, καί τότε ἐψάλλετο κρή εἴσοδο, καθώς ἐπίσης καί οἱ προτρο- ἤ ἀπηγγέλλετο τό προκείμενον μετά τῶν πές πρό τῶν ἀναγνωσμάτων. Ἐρχόμενος, στίχων ἤ τοῦ στίχου. Τήν ὀρθήν ταύτην λοιπόν, ὁ διάκονος στό μέσον τοῦ ναοῦ τάξιν προβλέπει καί ἡ προτασσομένη τοῦ «καί σταθείς ἔμπροσθεν τοῦ ἱερέως βιβλίου τοῦ Ἀποστόλου οἱονεί ὡς πρόλο- ὑψοῖ μικρόν τάς χεῖρας, ἴσον τοῦ μετώ- γος αὐτοῦ “Εἴδησις πρός τόν ἀναγνώστην που αὐτοῦ, καί δεικνύων τό Εὐαγγέλιον τοῦ Ἀποστόλου”, ὁρίζουσα τά ἑξῆς: “Καί ἐκφωνεῖ· Σοφία· ὀρθοί». «Πρόσχωμεν. ἀφοῦ ἔλθῃ ὁ ἀναγνώστης ἐν μέσῳ τῆς Σοφία. Πρόσχωμεν», προτρέπει κατά τό Ἐκκλησίας ἀσκεπής μετά τοῦ Ἀποστό- πρό τοῦ Ἀποστόλου Προκείμενο. λου, λέγει ὁ ἱερεύς· Πρόσχωμεν..., Ὁ δέ ἀναγνώστης, λέγει τό προκείμενον, ἤτοι Σήμερα οἱ ἐν λόγῳ διακονικές προτρο- τούς προφητικούς στίχους τούς πρό τοῦ πές –γράφει ὁ μακαριστός π. Κωνσταντί- Ἀποστόλου”. Καί σήμερον δέ ἐν Ἁγίῳ νος Παπαγιάννης– ἐκφωνοῦνται ὡς ἑξῆς: Ὄρει ὁ μέλλων ν' ἀναγνώσῃ τόν Ἀπόστο- «Τό πρῶτο “Πρόσχωμεν” μετά τό προκεί- λον ἐκφωνεῖ: “Προκείμενον τοῦ Ἀποστό- μενο· τό “Σοφία” μετά τόν στίχο τοῦ προ- λου”. Ὁ διάκονος· “Πρόσχωμεν”· καί τότε κειμένου, καί τό β΄ “Πρόσχωμεν” μετά τόν ἀπαγγέλλεται τό προκείμενον. τίτλον τοῦ ἀναγνώσματος. Ἡ συνήθεια αὕτη», συνεχίζει ὁ ἴδιος, «εἶναι ἐσφαλμέ- Εἰς τούς ἐνοριακούς ναούς, μή ἀπαγ- νη ὡς πρός τό α´ “Πρόσχωμεν”, τό ὁποῖον γελλομένου τοῦ τίτλου τοῦ προκειμένου, ἐκφωνεῖται διά τό προκείμενον καί πρέ- δέον νά τηρῆται ἡ ἑξῆς ὀρθή τάξις: πει νά λέγεται πρό αὐτοῦ. Παλαιότερον δηλ. πρό τοῦ προκειμένου ἀπηγγέλλετο ὁ Εὐθύς μετά τόν τρισάγιον ὕμνον: τίτλος αὐτοῦ: “Προκείμενον, Ψαλμός τῷ Ὁ διάκονος (ἤ ὁ ἱερεύς)· Πρόσχωμεν. Δαβίδ”, ἤ, ὡς λέγομεν σήμερον κατά τήν Ὁ ἀναγνώστης· Τό προκείμενον καί τόν στίχον αὐτοῦ. Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 23

Ὁ διάκονος· Σοφία. δὲ μὴ ἔμπροσθεν· καὶ βλέπων πρὸς δυ- Ὁ ἀναγνώστης· Τόν τίτλον τοῦ ἀνα- σμάς» ἐκφωνεῖ· «Σοφία· ὀρθοί ἀκούσω- γνώσματος. μεν τοῦ ἁγίου Εὐαγγελίου». Ὁ διάκονος· Πρόσχωμεν. Ὁ ἀναγνώστης· Τήν περικοπήν. Ὡς πρός τή σημασία αὐτῶν τῶν προ- Σημειωτέον ὅτι ἡ αὐτή τάξις ἐτηρεῖτο τροπῶν, τό «Πρόσχωμεν», πού ὡς λει- καί διά τό μεταξύ τοῦ Ἀποστόλου καί τουργική ἔκφραση εἶναι γνωστή ἀπό τά τοῦ Εὐαγγελίου ψαλλόμενον “Ἀλληλού- ἔργα τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, «ἔστηκεν ϊα”, τό ὁποῖον ἐπίσης ἐψάλλετο μετά στί- ὁ διάκονος μέγα βοῶν καὶ λέγων· “Πρό- χων, ἤτοι: σχωμεν” καί τοῦτο πολλάκις», κατά τόν Ὁ ἀναγνώστης: Ἀλληλούϊα. Ψαλμός τῷ ἅγιο Νικόλαο Καβάσιλα σημαίνει «τὸ μὴ Δαβίδ. Ἤ Ἀλληλούϊα. Ἦχος... Ψαλμός... ῥαθύμως ἑστάναι καὶ ἀμελῶς», δηλαδή Ὁ διάκονος· Πρόσχωμεν. νά μή στέκονται οἱ πιστοί μέ ραθυμία καί Ὁ ψάλτης ἔψαλλε τό Ἀλληλούϊα μετά ἀμέλεια, ἀλλά νά ἔχουν τόν νοῦ τους προ- τῶν στίχων κατά δέ τήν ψαλμῳδίαν σηλωμένο στά τελούμενα καί ψαλλόμενα. αὐτοῦ (καί ὄχι κατά τήν διάρκειαν τοῦ Ἀποστόλου) ὁ μέν διάκονος ἐθυμία, ὁ δέ «Σοφία» δέ εἶναι «οἱ προσήκοντες τῇ ἱερεύς ἀνεγίνωσκε τήν πρό τοῦ Εὐαγγε- τελετῇ λογισμοί, μεθ’ ὧν ὁρᾶν δεῖ καὶ λίου εὐχήν καί ἀκολούθως παρέδιδεν εἰς ἀκούειν τὰ τελούμενα καὶ λεγόμενα οἱ τόν διάκονον τό Εὐαγγέλιον, οὗτος δέ πίστεως γέμοντες». Εἶναι ἀναγκαία αὐτή μετέβαινεν εἰς τόν ἄμβωνα διά τήν ἀνα- ἡ ἀνάμνηση τῶν κατάλληλων γιά τήν τε- γνωσιν τῆς περικοπῆς. Μετά δέ τό τέλος λετή λογισμῶν, ὡς μία ἀντίσταση κατά τοῦ Ἀλληλουαρίου παρήγγελεν ὁ ἱερεύς· τῆς τυραννίας τῆς λήθης. «Οὐδὲν τῶν ἀν- “Σοφία· ὀρθοί· ἀκούσωμεν κ.λπ.”». θρωπίνων παθῶν οὕτω συνεχῶς καὶ ῥα- Εἰδικότερα τά προκαταρκτικά τοῦ δίως ἐκτρέπει τὸν ἄνθρωπον ὡς τοῦτο τὸ Εὐαγγελίου ὅταν λειτουργεῖ μόνος ὁ πάθος». Χάνει κανείς τόν χρόνο του, ἐάν ἱερεύς ἄνευ διακόνου «τό φυσικώτερο δέν μετέχει μέ καθαρούς λογισμούς στή –σημειώνει ὁ καθηγητής Ἰωάννης Φου- θεία Λειτουργία καί ἄν δέν εἶναι ἄγρυ- ντούλης– εἶναι νά λέγωνται μέ τό πρό- πνος καί ἐν ἐγρηγόρσει. «Χρεία δὲ τῆς σωπο ἐστραμμένο πρός τόν λαό, ἐφ’ ἔξωθεν ὑπομνήσεως, ἵνα συνεχῶς ὑπὸ ὅσον πρός αὐτόν διαλέγεται ὁ ἱερεύς ἤ τῆς λήθης συλώμενον τὸν ἡμέτερον νοῦν, ὁ διάκονος, καί τόν καλεῖ νά ἀπαντήσει καὶ περιελκόμενον εἰς ματαίας μερίμνας στίς προτροπές του». Κατά τή «Διάταξι ἀναλαμβάνειν δυνώμεθα πάλιν». Θά τῆς θείας Λειτουργίας» τοῦ πατριάρχου πρέπει δηλαδή νά μᾶς ὑπενθυμίζει κά- Φιλοθέου τοῦ Κοκκίνου († 1379), ἡ ὁποία ποιος τήν προσοχή πού χρειάζεται κατά περιγράφει τήν τάξη τῆς Λειτουργίας καί τή θεία Λειτουργία, ὥστε ὁ νοῦς μας νά μέ διάκονο, ὁ ἱερέας, λέγει τά «Σοφία· μήν παρασύρεται σέ μάταιες μέριμνες. ὀρθοί...», ἱστάμενος ὄπισθεν τῆς ἁγίας τραπέζης (σύνθρονο) εἴπερ ἔχει τόπον, εἰ Τό «ὀρθοί» εἶναι καί αὐτό ἐπιφώνη- μα παραινέσεως. «Τίς δὲ ἡ παραίνεσις; Ἐναγωνίους ἡμᾶς εἶναι βούλεται τῷ Θεῷ καὶ τοῖς μυστηρίοις ἐντυγχάνοντας καὶ 24 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

μὴ ῥαθύμως, ἀλλὰ μετὰ σπουδῆς καὶ πά- Λατρεία, ἑρμηνεύει χριστοκεντρικά τά σης αἰδοῦς τὴν τοιαύτην ὁμιλίαν ποιεῖ- παραγγέλματα αὐτά. Ὅλα ὅσα γίνονται σθαι, εἴτε ὁρᾶν εἴτε λέγειν εἴτε ἀκούειν τι κατά τή μικρή λεγόμενη εἴσοδο συμβο- δεήσει ἱερῶν καὶ σημεῖον τοῦτο πρῶτον λίζουν «τὴν ἐπὶ Χριστῷ χαρὰν διὰ τὴν δεικνύναι τῆς σπουδῆς ταύτης καὶ τῆς αὐτοῦ ἐν τῷ σταυρῷ νίκην τῇ ἀναστάσει εὐλαβείας τὴν ὄρθωσιν τοῦ σώματος, τὸ καὶ ἀναλήψει». Ἡ ἔλευση τοῦ Χριστοῦ μὴ καθημένους, ἀλλ’ ἐστῶτας τοῦτο ποι- στόν κόσμο, ὁ θάνατος, ἡ ταφή καί ἡ κά- εῖν». Γιά νά καταβάλουμε τή σημασία θοδός του στόν Ἅδη σημαίνονται μέ τήν πού ἔχει ἡ ὄρθια στάση τοῦ σώματος καί κλίση τῆς κεφαλῆς τοῦ ἀρχιερέα καί ὅλων ἡ μετά σπουδῆς, σεβασμοῦ καί εὐλαβεί- τῶν ἱερέων. «Ἔπειτα μετὰ τὴν προσευ- ας συμμετοχή σέ ὅσα λέγονται καί ἀκού- χὴν ἀναστάντων, δηλοῦται ἡ ἔγερσις, γονται στή σύναξη τῆς Εὐχαριστίας ὁ ἣν καὶ ὑψούμενον τὸ ἱερὸν Εὐαγγέλιον ἱερός Καβάσιλας φέρνει τό παράδειγμα ὁμοίως παριστᾷ· καὶ ἡ φωνὴ δὲ τοῦ δια- τῶν δούλων, πού ἔχουν ὅλο τόν νοῦ τους κόνου τὸ “Σοφία· ὀρθοί”. Ἀνώρθωσε γὰρ στραμμένο πρός τό νεῦμα τῶν κυρίων, ἡμᾶς ἀναστὰς ὁ Κύριος καὶ ἀνύψωσε. γιά νά εἶναι ἕτοιμοι νά τρέξουν ἐκεῖ πού Διὸ καὶ ἡ τῆς ἀναλήψεως αὐτοῦ γίνεται αὐτοί θά τούς καλέσουν. «Ἡμεῖς δὲ καὶ ἐντεῦθεν προπομπή τε καὶ εὐφημία κα- ἱκέται τῷ Θεῷ περὶ τῶν μεγίστων καὶ θὼς καὶ οἱ ἄγγελοι ἔλεγον τότε Χριστοῦ δοῦλοι δουλείαν παντοδαπήν». ἀναγομένου, “τίς ἐστιν οὗτος ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης;” Διὸ καὶ ὁ ἀρχιερεὺς ἀνερ- Ὁ ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης, πι- χόμενος τόν Ἰησοῦν ἐκτυπῶν εἰς τὸν στός στή δική του ἑρμηνευτική γραμμή οὐρανὸν ἀνερχόμενον, εὐφημεῖται». πού ἔχει γιά τά τελούμενα κατά τή θεία ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἱεροδιακονικόν, Καρυαί-Ἅγιον Ὄρος: Πανσέληνος 1989, σ. 43. 2. Μ. Πρωτοπρ. Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης, «Λειτουργικῶν ἀτόπων ἐπισήμανσις», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 80 (1997) 220-221· 225-227. 3. Ἰωάννης Μ. Φουντούλης, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς Ἀπορίας, τ. Γ΄, Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία 1991, σ. 47-48. 4. Χφ. Παντελεήμονος 770. Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι κατά τούς ἐν Ἀθήνας κώδικας, Ἀθήνα 21982, σ. 8. 5. Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων 19, 5, PG 60, 156 ε΄. 6. Νικόλαος Καβάσιλας, Εἰς τὴν θείαν Λειτουργίαν, Source Chrétiennes, 4bis, 150 (= PG 150, 413B). 7. Νικόλαος Καβάσιλας, ὅ.π., SC 4bis, 152 (= PG 150, 413B). 8. Νικόλαος Καβάσιλας, ὅ.π., SC 4bis, 152 (= PG 150, 413C). 9. Νικόλαος Καβάσιλας, ὅ.π., SC 4bis, 152 (= PG 150, 413C). 10. Νικόλαος Καβάσιλας, ὅ.π., SC 4bis, 152 (= PG 150, 413C). 11. Νικόλαος Καβάσιλας, ὅ.π., SC 4bis, 152 (= PG 150, 414A). Βλ. καί Γρηγόριος Ἱερομόναχος, Ὁ Ἐκκλησιασμός, σ. 43-44. 12. Ἰωάννης Μ. Φουντούλης, Τό λειτουργικόν ἔργον Συμεών τοῦ Θεσσαλονίκης [Συμβολή εἰς τήν ἱστορίαν καί θεωρίαν τῆς θείας Λατρείας], Θεσσαλονίκη 1965, σ. 115-141· Ἀ. Γιέβτιτς, «Ὁ ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης ὡς ἑρμηνευτής τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν», στόν τόμο Χριστός ἀρχή καί τέλος, Ἀθήνα: Ἵδρυμα Γουλανδρῆ-Χόρν 1983, σ. 265-308. 13. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος…, PG 155, 292BD-586CD. Χέυδεν, Κόδρινγκτον καί Δεριγνύ (ἀπό ἀριστερά πρός δεξιά), οἱ ναύαρχοι τῶν εὐρωπαϊκῶν πλοίων στό Ναυαρίνο Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 25

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1 Ζ΄ Λουκᾶ Πρωτ. Γεωργίου Δορμπαράκη Ἐφημ. Ἱ. Ν. Ἁγίας Παρασκευῆς Καλλιπόλεως, Ἱ. Μ. Πειραιῶς ᾽Εμοὶ δὲ μὴ γένοιτο καυχᾶσθαι, εἰ μὴ ἐν τῷ Σταυρῷ τοῦ Κυρίου ἡμῶν ᾽Ιησοῦ Χριστοῦ, δι᾽ οὗ ὁ κόσμος ἐμοὶ ἐσταύρωται, κἀγὼ τῷ κόσμῳ (Γαλ 6:14) Προσέχετε τούς ἰουδαιοχριστιανούς Σταυρό τοῦ Κυρίου. Γιατί; Διότι πάνω πού θέλουν νά σᾶς χρησιμοποιοῦν στόν Σταυρό ἀποκορυφώθηκε ἡ ἀγάπη ἀπό πλευρᾶς θρησκευτικῆς, λέει ὁ ἀπό- τοῦ Θεοῦ γιά τόν ἄνθρωπο –«οὕτω γὰρ στολος Παῦλος στούς Γαλάτες, προβάλ- ἠγάπησεν ὁ Θεὸς τὸν κόσμον ὥστε τὸν λοντάς τους τόν Σταυρό τοῦ Κυρίου Υἱὸν αὐτοῦ τὸν μονογενῆ ἔδωκεν»– πού ὡς τή μοναδική καύχηση τῆς ζωῆς του. ἔφερε τήν ἀπελευθέρωσή του μέ τήν κα- «῞Οσο γιά μένα, δέν θέλω ἄλλη ἀφορμή τάργηση τῆς ἁμαρτίας, τήν ἐξαφάνιση γιά καύχηση ἐκτός από τόν σταυρό τοῦ τῆς δυνάμεως τοῦ διαβόλου, τή διάλυση Κυρίου μας ᾽Ιησοῦ Χριστοῦ, τόν σταυρό τοῦ βασιλείου τοῦ θανάτου μέ τήν Ἀνά- πού πάνω του ὁ κόσμος πέθανε γιά μένα σταση πού ἐπακολούθησε, ὁ Σταυρός κι ἐγώ γιά τόν κόσμο». πού ὡς ὁ θρίαμβος τῆς ἀγάπης καί τῆς ζωῆς ἔγινε ἡ θύρα τοῦ Παραδείσου καί 1. Ὁ ἀπόστολος δέν καυχᾶται γιά ἐπί- «σφράγισε» καί τήν πορεία τοῦ κάθε γεια πράγματα: χρήματα, δόξα, δύναμη, χριστιανοῦ στόν κόσμο. ὅ,τι ἐκφράζει τόν κοσμικό λεγόμενο ἄν- θρωπο, διότι μία καύχηση γιά τά γήινα 2. Ὁ ἀπόστολος ἐξηγεῖ τήν ἀνθρωπο- μόνον ἀγαθά ἀποκαλύπτει ἐκεῖνον πού λογική προέκταση: «μέ τόν Σταυρό ὁ ἔχει διαγράψει τόν Θεό ἀπό τή ζωή του κόσμος γιά μένα ἔχει σταυρωθεῖ καί ἐγώ καί ἔχει κάνει κέντρο αὐτῆς μόνον τό γιά τόν κόσμο». ῞Ο,τι ὑπέστη ὁ Κύριος, ἐγώ του. ῞Ενα ἐγωπαθές ἄτομο, γι’ αὐτό δηλαδή, ἀντανακλᾶ πιά στόν ἄνθρωπο καί ἁμαρτωλό, ἔχει ὡς μόνη ὅραση ζωῆς τόν ὁποῖο προσέλαβε καί ὁ ὁποῖος μπο- τήν ἱκανοποίηση τῶν αἰσθήσεων καί τῶν ρεῖ νά ὑπερνικήσει τίς ὅποιες ἐπιρροές παθῶν του, κατά τό «φάγωμεν, πίωμεν, τοῦ ἁμαρτωλοῦ κόσμου, προερχόμενες αὔριον γὰρ ἀποθνῄσκομεν» τοῦ ἄφρονος εἴτε ἔξω ἀπό αὐτόν εἴτε ἀπό τά δικά του πλουσίου τῆς παραβολῆς τοῦ Κυρίου. πάθη. ᾽Αρκεῖ βεβαίως νά πιστέψει στόν Χριστό ὡς Κύριο τῆς ζωῆς του, πού ση- Ὁ ἀπόστολος καυχᾶται γιά ὅ,τι οἱ μαίνει νά βαπτισθεῖ στό ὄνομά Του καί Ἰουδαῖοι σκανδαλίζονταν καί γιά ὅ,τι οἱ νά γίνει μέλος τοῦ ζωντανοῦ σώματός εἰδωλολάτρες θεωροῦσαν ἀνοησία: τόν 26 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

Του, τήν ᾽Εκκλησία. ᾽Ενσωματωμένος αρκές βίωμα τῆς καρδιακῆς μετανοίας στόν Χριστό εἰσπράττει τή δύναμή Του του, βλέπει νά μετατίθεται ἐσωτερικά καί ἀπελευθερώνεται ἀπό τή δύναμη τῆς σέ μία ἄλλη κατάσταση: γίνεται «καινή ἁμαρτίας. Ὁ κόσμος, κατά τόν ἀπόστο- κτίσις», καινούργια δημιουργία. Ἡ χάρη λο, νεκρώνεται γι᾽ αὐτόν καί ὁ ἴδιος νε- τοῦ Θεοῦ ἐνεργεῖ σέ αὐτόν, κάνοντάς τον κρώνεται γιά τόν κόσμο μέ τό ἁμαρτωλό νά βιώνει ἤδη ἀπό τή ζωή αὐτή τήν πνευ- φρόνημά του: «τήν ἐπιθυμίαν τῆς σαρ- ματική ἀνάστασή του, πού ἐκδηλώνεται κός καί τήν ἐπιθυμία τῶν ὀφθαλμῶν καί μέ τόν καρπό τοῦ ἁγίου Πνεύματος: τήν τήν ἀλαζονεία τοῦ βίου». ἀγάπη, τή χαρά, τήν εἰρήνη, τή μακρο- θυμία, τήν ἐγκράτεια. Τό ἐπισημαίνει ὁ Ἔτσι ὁ ἀπόστολος δέν βλέπει τόν ἀπόστολος: «ὅσοι τῷ κανόνι τούτῳ στοι- Σταυρό τοῦ Κυρίου ἰδεολογικά, ἀλλά χήσουσιν, εἰρήνη ἐπ᾽ αὐτοὺς καὶ ἔλεος χάριτι Θεοῦ ὡς προσωπικό ὑπαρξιακό καὶ ἐπὶ τὸν ᾽Ισραὴλ τοῦ Θεοῦ». Ὅσοι γεγονός, ὡς βίωμα δικό του, πού τόν ἀκολουθοῦν αὐτήν τήν ἀρχή, θά ἔχουν κάνει νά μετέχει σ᾽ Αὐτόν, ὅπως τό εἶχε τήν εἰρήνη καί τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ μαζί πεῖ ὁ ἴδιος ὁ Κύριος. «῞Οστις θέλει ὀπί- τους, αὐτοί καί ὅλος ὁ λαός τοῦ Θεοῦ. σω μου ἐλθεῖν ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν καὶ Ὁ ἐν Χριστῷ δηλαδή ἄνθρωπος, πού με- ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολου- τέχει στόν Σταυρό τοῦ Χριστοῦ ὡς μέ- θείτω μοι». Κι αὐτό θά πεῖ: ὁ χριστιανός λος Αὐτοῦ καί ὡς τηρητής τῶν ἐντολῶν δέν μπορεῖ νά ἀφήσει χῶρο στήν ὕπαρξή Του, μακριά συνεπῶς ἀπό τήν ἁμαρτία, του γιά τήν ἀνάπτυξη τῆς ὅποιας ἁμαρ- ζεῖ ἐνεργά μέσα στή χάρη καί τό ἔλεος τίας. Κάθε κίνημα ἐμπαθές, φιληδονίας, τοῦ Θεοῦ. Εἶναι μέσα στόν Θεό καί ὁ φιλαργυρίας, φιλοδοξίας, νεκρώνεται ἐν Θεός μέσα σ᾽ αὐτόν. Βρίσκεται, ὅσο εἶναι τῇ γενέσει του, ὅπως ἀντιστοίχως ὅπου δυνατόν, σέ μία κατάσταση ἀδιάκοπης ἐνεργεῖται ἡ ἁμαρτία, ἐκεῖ δέν μπορεῖ θεοκοινωνίας. νά βρεῖ παρόντα τόν χριστιανό. Γιά τόν πεσμένο στήν ἁμαρτία κόσμο ὁ χριστια- Ὁ δρόμος τοῦ χριστιανοῦ δέν εἶ- νός εἶναι ἀπών, δέν ὑπάρχει. Ἡ γνω- ναι εὔκολος. «Οὐδείς ἀνῆλθεν εἰς τὸν στή εἰκόνα τοῦ ἐσταυρωμένου μοναχοῦ, οὐρανὸν μετὰ ἀνέσεως». Χρειάζεται νά ὅπου στή θέση τοῦ μοναχοῦ βρίσκεται σταυρώνουμε καθημερινῶς τά πάθη μας καί κάθε χριστιανός, εἶναι κατεξοχήν ὡς μέλη Χριστοῦ, προκειμένου νά δια- ἀποκαλυπτική τῆς ἀλήθειας αὐτῆς. τηρεῖται ἡ χάρη τοῦ βαπτίσματος μέσα μας, ὁ ἴδιος ὁ Χριστός. Ὅλοι οἱ ἅγιοι τό 3. ᾽Εσταυρωμένος ὁ χριστιανός, μέ ἔκαναν. ᾽Απομένει νά τό ἀποδεικνύουμε ἀνενέργητη τήν ἁμαρτία μέσα του ἤ καί ἐμεῖς. καθιστώντας την ἀνενέργητη μέ τό δι- P. von Hess, Ἡ ὑποδοχή τοῦ Ὄθωνα στήν Ἀθήνα, λεπτομέρεια (1839), Μόναχο, Neue Pinakothek Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 27

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 2 Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου πρωτ. Βασιλείου Θερμοῦ Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ ΑΕΑΑ - Παιδοψυχιάτρου Ἡσημερινή Θεομητορική ἑορτή, ἀδελ- τρέπεται Αὐτή σέ Ναό, μιά εἰκόνα πού φοί μου, ἔχει ἀποτελέσει θησαυρό συχνά συναντᾶμε στόν Ἀκάθιστο Ὕμνο προβληματισμοῦ καί ὠφέλειας. Ἔγινε καί σέ ἄλλα τροπάρια. Γίνεται Ναός κατά καιρούς ἀφορμή γιά βαθειές θεο- ἀσύγκριτα πιό πολύτιμος ἀπό τόν κατα- λογικές σκέψεις, ὅπως γιά παράδειγμα, σκευασμένο Ναό τοῦ Σολομώντα. Μετα- περί τοῦ ἡσυχασμοῦ, ἀφοῦ ἡ Θεοτόκος τρέπεται ἡ Παναγία μας σέ ἕνα ἀνθρώ- ὑπῆρξε ἡ πρώτη ἡσυχάστρια, κατά τόν πινο πλάσμα, τό ὁποῖο προκαλεῖ δέος Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ. Ἀλλά καί πολλά καί συντριβή. πρακτικά συμπεράσματα πνευματικῆς ζωῆς ἐξάγονται ἀπό τήν ἀφιέρωσή της, Τό ἀσύλληπτο γεγονός μιά γυναίκα νά ὡς πρός τήν εὐλάβεια τῶν γονέων ἤ τήν γίνει κατοικητήριο τοῦ Θεοῦ, καί μάλι- προσευχή καί λειτουργική ζωή τῶν παι- στα παρέχοντάς Του τήν σάρκα Της γιά διῶν. νά δομήσει τήν ἀνθρώπινη φύση Του, ἀλ- λάζει ἀνατρεπτικά τά δεδομένα. Χάρη Σέ αὐτό τό κήρυγμά μας θά πλησιά- σέ αὐτή τήν ριζική καί μοναδική ἀλλαγή, σουμε τό γεγονός τῆς Εἰσόδου Της στόν καταργεῖται ὁ Ἰουδαϊκός Ναός ὁριστικά, Ναό ἀπό μιά ἄλλη γωνία. Θά ἐξετάσου- ὁ δέ Υἱός Της ἀρχίζει νά ἐγκαινιάζει και- με πῶς ἡ Παναγία μας ἔγινε αἰτία νά κα- νούργιους Ναούς! Ποιοί εἶναι αὐτοί; ταργηθεῖ ὁ Ναός τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου καί τί σημαίνει αὐτό γιά ἐμᾶς. Οἱ Χριστιανικές Ἐκκλησίες, τίς ὁποῖες χτίζουμε, καί οἱ ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι βα- Ὅπως εἶναι σέ ὅλους μας γνωστό, πτίζονται καί χρίονται. Παύει, δηλαδή, ὑπῆρχε μόνο ἕνας νομικός Ναός, πού νά ὑπάρχει μόνο ἕνα μέρος ὅπου φανε- βρισκόταν στήν Ἱερουσαλήμ, καί στόν ρώνεται μέ ἰδιαίτερο τρόπο ὁ Θεός (αὐτό ὁποῖο προσφέρονταν προσευχές καί θυ- πίστευαν οἱ Ἑβραῖοι γιά τόν Ναό τους) σίες σύμφωνα μέ πολύπλοκες τελετουρ- καί πλέον ἡ παρουσία καί δράση τοῦ γικές διατάξεις. Σέ αὐτόν μέσα προε- Θεοῦ ἁπλώνεται παντοῦ, κυρίως, μάλι- τοιμάσθηκε ἡ Μαρία ἀπό μικρή γιά νά στα, σέ δύο πλαίσια. Ἀπό τή μιά, στό γίνει Θεοτόκος σύμφωνα μέ τό σχέδιο κτίριο τοῦ Ναοῦ, ὅπου τελεῖται ἡ σύνα- τοῦ Θεοῦ. ξη τῆς Εὐχαριστίας, μεταδίδεται Σῶμα καί Αἷμα Χριστοῦ, καί εἰκονίζεται ἡ Τό καθοριστικό σημεῖο στή ζωή της, μέλλουσα Βασιλεία Του. Ἀπό τήν ἄλλη, ὅμως, ὑπῆρξε ἡ στιγμή τοῦ Εὐαγγελι- στόν νοῦ καί στήν καρδιά μας καί στό σμοῦ. Ἀπό τότε ἀρχίζει νά φέρει ἡ Ἴδια σῶμα μας, ὅπου προσφέρεται ἡ δική τόν Θεό Λόγο μέσα Της, ὁπότε μετα- 28 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

μας προαίρεση ὡς θυσία, ἐφαρμόζονται ἔζησαν ὡς Ναός Του καί γι’ αὐτό τώρα οἱ ἐντολές τοῦ Θεοῦ, οἱ ὁποῖες φέρνουν δοξάζονται μαζί Του. Ὅπως ὁ Ἀπόστο- τόν ἁγιασμό μας, καί ἔτσι συντελεῖται λος Παῦλος μᾶς εἶχε προειδοποιήσει, τό μυστήριο τῆς σωτηρίας. Γι’ αὐτό καί ἐνισχύσει, παρηγορήσει: «Ὅταν θά φα- τό Ἅγιο Μύρο χρησιμοποιεῖται σέ δύο νερωθεῖ ὁ Χριστός, ἡ ζωή σας, τότε καί περιπτώσεις: γιά νά ἐγκαινιασθεῖ Ἁγία σεῖς θά φανερωθεῖτε μαζί Του μέ δόξα» Τράπεζα καί γιά νά ἁγιασθεῖ ὁ ζωντανός (Κολ 3:4). Ναός, δηλαδή ὁ Χριστιανός βαπτισμένος ἄνθρωπος. Ἔτσι λοιπόν, ἐνῶ οἱ ἄνθρωποι θά φέρουμε σώματα στά ἔσχατα, δέν θά Ἔτσι λοιπόν ἡ Παναγία μας καταργεῖ ὑπάρχει ὑλικός Ναός: ὅλη ἡ Βασιλεία τόν παλαιό Ναό, ἐπειδή γίνεται ἡ Ἴδια τοῦ Θεοῦ εἶναι Ναός, ὅπως καί καθένας Ναός. Στή συνέχεια γίνεται κάτι ἐξίσου πού συμμετέχει σέ Αὐτήν. Ἀλλά γιά νά θαυμαστό, διότι Τήν μιμούμαστε καί φθάσουμε σέ αὐτό τό ποθούμενο, πρέπει ἐμεῖς: γινόμενοι Ναός, ὅπως Αὐτή, συν- νά περάσουμε ἀπό τό τωρινό στάδιο μέ τελοῦμε στό νά καταργηθεῖ κάποτε, στά τούς δύο Ναούς πού ἀναφέραμε: τούς ἔσχατα, καί ὁ σύγχρονος Χριστιανικός οἰκοδομημένους τόπους τῆς Εὐχαριστί- Ναός! ας καί τούς ψυχοσωματικούς Ναούς τῆς ὕπαρξής μας. Ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης, στό τέλος τῶν θαυμαστῶν ὁραμάτων του, παρατη- Παρατηρήσαμε τά δύο σκαλοπάτια. Ἡ ρεῖ τό μεγαλειῶδες θέαμα νά κατέρχεται Θεοτόκος κατήργησε τόν νομικό Ναό μέ ἡ Πόλη τοῦ Θεοῦ ἀπό τόν οὐρανό, ἡ Νέα τό νά γίνει ἡ Ἴδια Ναός τοῦ Θεοῦ. Καί Ἱερουσαλήμ. Κοιτάζοντας την καί ἐξετά- στή συνέχεια ἐμεῖς ὅλοι οἱ «σωζόμενοι» ζοντας την μᾶς λέει: «Καί Ναό δέν εἶδα δεχόμαστε τήν κλήση νά καταργοῦμε σ’ αὐτήν τήν πόλη, διότι ὁ Κύριος, ὁ Θεός τούς ὑλικούς Ναούς μέ τό νά σχηματί- ὁ Παντοκράτωρ εἶναι Ναός της, καί τό ζουμε τήν Βασιλεία. Ἀβίαστο συμπέρα- Ἀρνίο» (Ἀποκάλυψη 21:22). σμα: ἀπό τή μιά εὐγνωμοσύνη πρός τήν Παναγία, ἀπό τήν ἄλλη μίμησή Της. Τί ἔχουμε ἐδῶ, ἀδελφοί μου; Πλήρη κατάργηση τοῦ Ναοῦ, κάθε Ναοῦ! Για- Ἡ διαδικασία αὐτή ἀπαιτεῖ ταπείνω- τί; Διότι στά ἔσχατα ἡ δόξα καί ἡ δύ- ση. Ἡ Θεοτόκος ὑποτάχθηκε στόν Νόμο ναμη τοῦ Θεοῦ βρίσκονται παντοῦ πιά, προκειμένου νά τόν καταργήσει. Τό ἴδιο θριαμβεύουν θά λέγαμε, ὥστε δέν ὑπάρ- ἔπραξε καί ὁ Χριστός, ἄλλωστε. Κάθε χει ἀνάγκη συγκεκριμένου τόπου ὅπου βῆμα ταπείνωσης, λοιπόν, ἔχει τή θέση θά φανερώνεται ἡ Θεία Ἐνέργεια. «Νῦν του καί στή δική μας ζωή, προκειμένου πάντα πεπλήρωται φωτός». Μάλιστα, μέ τή Χάρη τοῦ Θεοῦ νά περάσουμε στήν τόν Παντοκράτορα πλαισιώνουν καί οἱ κατάσταση ἐκείνη ὅπου δέν ὑφίστα- Χριστιανοί πού χαίρονται τήν παρουσία ται οὔτε Νόμος οὔτε περιορισμός, ἀλλά Του στά ἔσχατα, αὐτοί δηλαδή οἱ ὁποῖοι «ζωὴ ἀτελεύτητος». Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 29

ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος σέ μιά μεταβατική ἐποχή Δημητρίου Ν. Μόσχου Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Στό ἑορτολόγιο τῆς Ἐκκλησίας στίς 13 ὅπως τήν ἀλληλογραφία του καί περι- Νοεμβρίου ἔχει τοποθετηθεῖ ἡ μνήμη γραφόμενες ἀπαντήσεις καί στιχομυθίες τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. τοῦ ἰδίου, ὅπου βλέπουμε ἕναν ἄνθρωπο Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος εἶναι πού συμβούλευε εἰρήνη καί ὑποχωρητι- φυσικά πασίγνωστος γιά τό πλῆθος τῶν κότητα καί εἶχε μιά βαθειά καλλιέργεια ὁμιλητικῶν του συγγραμμάτων, τῶν κη- καί ἀκόμη αἴσθηση τοῦ χιοῦμορ. Ποιά ρυγμάτων πού ἔκανε ἤδη ὡς πρεσβύτε- ἱστορική ἐξήγηση θά μποροῦσε νά δοθεῖ ρος (χειροτονημένος ἀπό τό 386 μετά γιά τά φοβερά συμβάντα τοῦ βίου του; ἀπό λαμπρές σπουδές ρητορικῆς καί κα- τόπιν δοκιμῆς στήν ἀσκητική ζωή), πλάι Ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος πρόλαβε στό μεγάλο κοινωνικό του ἔργο στήν τόν 4ο αἰῶνα καί τήν κορύφωση τῆς ἐκ- Ἀντιόχεια. Τό 398 σέ μιά σπάνια στιγ- κλησιαστικῆς δράσης στήν ὑστεροαρχαϊ- μή ὁμοφωνίας λαϊκῆς βούλησης, αὐτο- κή πόλη (πού παρέπαιε ἀπό τήν παρακ- κρατορικῆς ἀπόφασης καί ἐκκλησιαστι- μή καί τή διαφθορά τῶν τοπικῶν βουλευ- κῶν φατριῶν, κατεστάθη ἀρχιεπίσκοπος τῶν της) μέσα ἀπό τήν καταλυτική δράση Κωνσταντινουπόλεως. Παρά τό μεγάλο τῶν Χριστιανῶν ἐπισκόπων. Αὐτοί ἔγιναν κοινωνικό, ποιμαντικό καί κηρυκτικό του οἱ νέοι «πατέρες» τῶν πόλεων, σέ ἀντί- ἔργο ὁ ἅγιος Χρυσόστομος, ὅπως εἶναι στιξη μέ τούς νέους ἥρωες τῆς ὑπαίθρου, γνωστό, καταδιώχθηκε καί τελικά πέθανε τούς ἀσκητές. Ὁ Χρυσόστομος ἔζησε καί στήν ἐξορία, στήν πραγματικότητα ἐξαι- τά δύο καί δέν ἦταν ἐχθρός τῆς ἀστικῆς τίας τῶν κακουχιῶν πού ὑπέστη τό 407, ζωῆς καί παιδείας (ὅπως τόν παρουσιά- ἐνῶ τά λείψανά του ἔπρεπε νά περάσουν ζουν κάποιοι μέ ἀφορμή τά κηρύγματά σχεδόν 30 χρόνια (τό 434) γιά τήν μετα- του ἐναντίον π.χ. τῶν ἱπποδρομιῶν) ἀλλά κομιδή τους στήν Κωνσταντινούπολη καί ἦταν ἐχθρός τῆς παρακμῆς της, πιστεύ- τήν ἐπανεγγραφή του στά Δίπτυχα. οντας ὅτι ἡ ἄσκηση καί ἡ χριστιανική ἀγάπη εἶναι ἕνα εἶδος πραγμάτωσης τοῦ Τοῦ καταλογίζουν οἱ ἱστορικοί τῆς ἐπο- πραγματικοῦ φιλόσοφου βίου καί ὁλο- χῆς, κυρίως ὁ Σωκράτης Σχολαστικός, κλήρωση τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἐπίσκοπος σ’ ὅτι ἦταν πολύ ἄκαμπτος, ἀποξενωμένος αὐτό ἔπρεπε νά εἶναι μπροστάρης, θυσι- καί ἀπό τόν τοπικό του κλῆρο καί ἀπό αζόμενος γιά τό ποίμνιο καί ἐλέγχοντας τό αὐτοκρατορικό περιβάλλον. Αὐτές τούς ἄρχοντες πού ἀδικοῦν καί ἀποφεύ- οἱ ἐξηγήσεις δέν συνάδουν μέ στοιχεῖα, γοντας τήν χωρίς λόγο συναναστροφή 30 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

μαζί τους. Εἶναι ἐνδιαφέροντες οἱ πανη- μικρόκοσμους τῆς Πόλης πού τήν ἔκαναν γυρικοί λόγοι πρός τούς ἐπισκόπους τῆς νά θυμίζει τίς σύγχρονες μεγάλες μητρο- Ἀντιόχειας Μελέτιο καί Εὐστάθιο πού πόλεις, τή Νέα Ὑόρκη ἤ τό Λονδίνο: σχι- ἐκφράζουν τά ἰδανικά του. Ὅταν ἔγινε σματικές ὁμάδες σάν τῶν Νοβατιανῶν, ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Μακεδονιανοί, Σύροι μοναχοί πού σέ ἐφάρμοσε αὐτά μέ θυσιαστικό ἦθος πι- ἄλλες πηγές ἁγιογραφοῦνται, ἀλλά κατά στεύοντας ὅτι ἡ πρώτη πόλη πρέπει νά τόν βιογράφο τοῦ Χρυσοστόμου Παλλά- εἶναι «λυχνία ἐπὶ τοῦ ὄρους». Συγκέ- διο Ἑλενοπόλεως ἦταν οἱ ἄμεσοι ὑπαί- ντρωσε σ’ ἕνα ταμεῖο τό φιλανθρωπικό τιοι τῆς καταστροφῆς του, γιατί δέν ἔργο, παρενέβη ὅταν ἐκλήθη στήν Ἔφεσο ἔβλεπαν μέ καλό μάτι τήν ὑπαγωγή τους γιά νά διαλευκάνει τίς κατηγορίες περί στόν ἐπίσκοπο, κυρίως στά οἰκονομικά. σιμωνιακῶν χειροτονιῶν ἀπό τόν Μητρο- Ἐπίσης, ἔπρεπε νά χειρίζεται τά ἄλλα πολίτη Ἐφέσου καί τίς ὁποῖες χειρίστηκε μεγάλα ἐκκλησιαστικά κέντρα μέ κεντρι- μέ παιδαγωγική διάθεση καί σωφροσύ- κό του ἀντίζηλο τήν Ἀλεξάνδρεια καί τόν νη, ἐνῶ ὀργάνωσε τήν ἱεραποστολή στούς ἀμφιλεγόμενο ἀρχιεπίσκοπό της Θεόφιλο Γότθους καί σέ ἄλλους λαούς καί βέβαια καί βέβαια νά ἀνέχεται τό Παλάτι. ἔλεγχε τήν ἀδικία τῶν ἀρχόντων ἀκόμα καί μέσα στό παλάτι. Ὁ Χρυσόστομος ἐπιτέλεσε αὐτόν τόν νέο ρόλο, ἀλλά μέ γνώμονα τό Εὐαγγέ- Ἡ ἐποχή ὅμως τοῦ Χρυσοστόμου ἦταν λιο. Δέν προσπέρασε τή διαφθορά καί μιά ἐποχή ἀλλαγῶν. Ὁ ἑλληνορωμαϊκός τή σιμωνία, δέν ἔκλεισε τά μάτια στόν κόσμος τῶν κλασικῶν πόλεων ἀντικαθί- διωγμό τῶν Μακρῶν Ἀδελφῶν ἀπό τόν στατο ἀπό ἕναν κόσμο ὀργανωτικῆς ἀπο- Θεόφιλο, χρησιμοποίησε τή δύναμη τῆς τελεσματικότητας καί καθετοποιημένης αὐτοκρατορικῆς ἐπισκοπῆς του γιά νά ἐξουσίας, κυρίως κατά τή Θεοδοσιανή διακονήσει. Ἔτσι, στή Σύνοδο ἐπί Δρῦν δυναστεία, σέ μιά προσπάθεια ν’ ἀντι- τό 403 μετατράπηκε αἰφνιδιαστικά σέ μετωπίσει τίς ξαφνικές καί ἐντεινόμενες κατηγορούμενο, ἀπό τό «ἀνώτερο δι- κρίσεις πού ἔρχονταν, θυμίζοντας τή δική καστήριο», πού θά ἔκρινε τίς ἐφέσεις μας ἐποχή: μετακίνηση λαῶν ὅπως Γότ- αὐτῶν πού εἶχαν τιμωρηθεῖ ἀπό κεῖνον. θοι, Οὗννοι κ.λπ., κάμψη τῆς παραγωγῆς, Ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος δείχνει πῶς ἡ συσσωρευμένες φυσικές καταστροφές Ἐκκλησία προσαρμόζει τό ἔργο της στίς ἀπό σεισμούς καί πανώλη, χτυποῦσαν νέες κάθε φορά συνθῆκες, ἀλλά ἐπιλέγει τήν ἄλλοτε κραταιά αὐτοκρατορία. Ἡ τά κριτήρια τοῦ Εὐαγγελίου γιά νά τό συγκεντροποίηση στά μεγάλα πολιτικά κάνει, βέβαιος ὅτι ἀκόμη καί τό προσω- κέντρα καί στή διαχείριση τῆς κρατικῆς πικό κόστος θά εἶναι τελικά παράγων ἰδεολογίας (μέρος τῆς ὁποίας θά γινόταν προόδου τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔργου γιά σταδιακά καί ἡ χριστιανική πίστη) ἤθε- τούς ἀνθρώπους καί τή σωτηρία τους. λε ἕναν ποιμένα μέ πολιτικά χαρακτηρι- Γι’ αὐτό καί τά τελευταῖα του λόγια στικά, πού θά χειριζόταν τούς ποικίλους ἦταν «Δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκεν». Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 31

ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΖ΄) Ἡ μέθοδος τῆς κανονοθέσπισης καί τῆς κανονοθεσίας ἐντός/ἐκ μέρους τῆς Ἐκκλησίας (Α΄ χιλιετία)-Β (α) Σεβ. Μητροπολίτου Περιστερίου κ. Γρηγορίου Καθηγητοῦ Κανονικοῦ Δικαίου Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Πράγματι, ἡ Πενθέκτη Οἰκουμενι- (καί) τήν θεολογία τῶν δύο προαναφερ- κή Σύνοδος (691) συγκλήθηκε, γιά θεισῶν τελευταίων Οἰκουμενικῶν Συ- νά θεσπίσει ἀποκλειστικά καί μόνον ἱε- νόδων. Γιά δέ τήν Κανονική Παράδοση ρούς Κανόνες, μέ βάση τήν προηγηθεῖ- τῆς Ἐκκλησίας, ὁ κανόνας 2 τῆς Συνόδου σα συνοδική θεολογία τῆς Ε΄ καί τῆς Στ΄ αὐτῆς εἶναι εἰσαγωγικό κείμενο ὑψίστης Οἰκουμενικῆς Συνόδου (553 καί 680/681 σημασίας, λόγῳ τοῦ κύρους της καί τοῦ ἀντίστοιχα), οἱ ὁποῖες δέν θέσπισαν Κα- ἔργου πού αὐτή κανονοθετικά ἐπετέλε- νόνες –γεγονός πρωτοφανές γιά Οἰκουμε- σε, καθώς προέβη μέ τόν κανόνα αὐτόν νική Σύνοδο– ἐκχωρώντας ἀπό λαθεμένη σέ πλήρη ἀναγραφή κατά χρονική τάξη ἐντύπωση καί πολιτειακή ὑπόδειξη αὐτό καί χρονολογική διάταξη τῶν Ἱερῶν Κα- τό ἔργο στά αὐτοκρατορικά θεσμικά νο- νόνων, τούς ὁποίους ἔλεγξε, ἐπεξεργά- μοθετικά ὄργανα, πού δημοσίευαν τότε σθηκε, δέχθηκε ἐπίσημα καί συνοδικῶς Ἐκκλησιαστικούς Νόμους πρός ὄφελος «ἐπεσφράγισε». Πρόκειται οὐσιαστικά καί ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας. Τό κανονικό γιά τόν πρῶτο καί μόνο στήν ἱστορική κενό τῶν 250 ἐτῶν (451-691) τό ἀντιλή- ζωή καί παράδοση τῆς Ἐκκλησίας ἐπί- φθηκε τελικά ἡ Ἐκκλησία καί τό θερά- σημο κατάλογο τῶν Ἱερῶν Κανόνων, οἱ πευσε μέ τήν σύγκληση τῆς συμπληρω- ὁποῖοι ἐλέγχθηκαν, διακριβώθηκαν (ἡ ματικῆς Πενθέκτης (ἐξ οὗ καί ἡ σύνθετη διακρίβωση ἔγινε σέ σχέση καί μέ τούς ἀριθμητική ὀνομασία) Οἰκουμενικῆς Συ- «παρενειρόμενους» (Καν. 2/Πενθέκτης) νόδου. Γιά τόν λόγο αὐτόν, ἡ τελευταία καί ἐπείσακτους “κανόνες” πού ἀναλύο- δέν λογίζεται ἀριθμητικά ὡς ἀνεξάρτητη νται παρακάτω), ἀναδείχθηκαν συνοδικά Οἰκουμενική Σύνοδος, διότι ἀκριβῶς εἶχε καί ἐγκρίθηκαν ὁμοδύναμα. ἐξ ἀρχῆς –χρονικῶς καί τροπικῶς– ὡς μοναδικό καί ἀποκλειστικό σκοπό νά Ἀναλυτικώτερα, τό κανονοθετικό ἔργο θεραπεύσει αὐτό τό κανονικό κενό καί τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου συ- νά ὑποβοηθήσει τό σημαντικό ἔργο δια- νίσταται σέ τέσσερις διακριτές πτυχές: ποίμανσης τοῦ Ἐκκλησιακοῦ Σώματος διαχρονικά ἀνά τήν Οἰκουμένη μέ βάση α) Θέσπισε ἡ ἴδια 102 ἱερούς Κανόνες· β) Ἐπεκύρωσε τούς 301 Κανόνες μόνον ὀκτώ (8) Τοπικῶν Συνόδων, ἀποκλείοντας 32 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

ἐκεῖνες τίς Τοπικές Συνόδους πού συ- <δ>, ἡ Πενθέκτη Οἰκουμενική Σύνοδος γκλήθηκαν μέχρι τότε σέ Ἀνατολή καί σέ ἦταν ἡ πρώτη ἱστορικά Οἰκουμενική Σύ- Δύση, καί πού εἶχαν προβληματική θεολο- νοδος, ἡ ὁποία κανονοκατέστησε ἐπικυ- γία καί προβληματικούς θεολογικά “κανό- ρωτικά, κανονοτεχνικά καί ἐπίσημα τούς νες”, προσδίδοντας σέ αὐτούς τούς (301) Πατερικούς Κανόνες καί παραμένουν σέ κανόνες οἰκουμενικό καί ἐφάμιλλο κύρος ἐφάμιλλη, ἰσόκυρη καί ἰσοδύναμη ἰσχύ μέ αὐτό τῶν κανόνων τῶν (προηγηθεισῶν) μέ τούς Ἀποστολικούς καί τούς Συνοδι- τεσσάρων [Α΄-Δ΄] Οἰκουμενικῶν Συνόδων· κούς συλλήβδην Κανόνες. γ) Ἐπεκύρωσε καί ὁριστικοποίησε τούς Καί ἐάν προβοῦμε σέ ἄθροισμα ὅλων 85 Ἀποστολικούς Κανόνες, καθώς διαπι- τῶν κατηγοριῶν Κανόνων, θά ἀνακαλύ- στώθηκε εὐρεῖα ποικιλία ἀριθμητικῶν ψουμε ἕνα πραγματικό κανονοβούλιο, ἐκδοχῶν τους καί κυρίως προβληματι- καθώς καί τόν τεράστιο ὄγκο Κανόνων σμός κατά πόσον ἦταν ἤ ὄχι ἔγκυροι, καί πού προσέφερε ποικιλοτρόπως καί ἀπό τῆς Ἀποστολικῆς ἐποχῆς, ἐφ’ ὅσον ἦταν διαφορετικές διαδρομές ἡ Οἰκουμενική ἐνταγμένοι σέ αἱρετικές συμπιληματικές αὐτή Σύνοδος στήν Ἐκκλησία καί θά συλλογές (στό γνωστό πολυθεματικό καί τῆς ἀναγνωρίσουμε τό σημαντικό ἔργο συμπιληματικό ἡμιαρειανικό ἔργο Διατα- κανονοθέσπισης καί κανονοθεσίας, πού γαί τῶν Ἀποστόλων) τοῦ 4ου αἰ. (Sources μοναδικά ἐπετέλεσε, τόσο σέ ἐπιλογή Chrétiennes, βιβλίο VIII, κεφ. 47, τ. 336, σ. (Πατερικῶν κανόνων) ὅσο καί σέ διαλο- 274-309, ἑλληνιστί καί γαλλιστί)· καί γή (τῶν κανονικῶν κανόνων ἔναντι τῶν νόθων καί αἱρετιζόντων “κανόνων”) καί δ) Ἀνέδειξε 174 Πατερικούς Κανό- σέ ὁριστικοποίηση (τῶν Ἱερῶν Κανόνων νες, ἐπιλέγοντας ἀποσπάσματα ἤ μικρά τῆς Ἐκκλησίας μέχρι τότε). Πρόκειται αὐτοτελῆ κεφάλαια ἀπό Πατέρες τῆς συνολικά γιά 662 Κανόνες (ἁπάντων Ἐκκλησίας (τοῦ Ἀποστολικοῦ 3ου-5ου αἰ.) μέχρι τήν ἐποχή της, τό 691/7ος αἰ.) ἐπί καί προσδίδοντας σέ αὐτούς τούς (174) συνόλῳ 770 Κανόνων, πού ἐμπεριέχει κανόνες οἰκουμενικό καί ἐφάμιλλο κύρος τό Corpus Canonum (883 μ.Χ.) τῆς Ἐκ- μέ αὐτό τῶν κανόνων τῶν (προηγηθει- κλησίας (662/770 Κανόνες σημαίνει τά σῶν) τεσσάρων [Α΄-Δ΄] Οἰκουμενικῶν Συ- 6/7 τῶν ἱερῶν Κανόνων τοῦ ὁριστικοῦ νόδων καί ὀκτώ (8) Τοπικῶν Συνόδων. Corpus Canonum τῆς Ἐκκλησίας). Εἰδικά γιά τό τελευταῖο αὐτό σημεῖο Ἡ κανονική συστηματοποίηση τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου (691) α/α Πηγή Ἱερῶν Κανόνων Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου Σύνολο Κανόνων 1. Πενθέκτη Οἰκουμενική Σύνοδος 102 2. Ἀποστολικοί Κανόνες 85 3. Τοπικές Σύνοδοι 301 4. Πατερικοί Κανόνες 174 662/770 Γενικό Σύνολο Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 33

TΟ ΑΓΡΙΕΛΑΙΟΝ ΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΛΑΙΟΝ Ὁ πρωτομάρτυρας Στέφανος καί ὁ νέος Ναός (Πράξ 6-7) Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινῆς Τέχνης ὉΣτέφανος, ὁ πρῶτος στόν κατάλο- Στήν ἀπολογία του ὁ Στέφανος (Πράξ γο τῶν ἑπτά διακόνων πού ἐξελέ- 7) ἐξηγεῖ τή νέα ἑρμηνεία ἐκθέτοντας ὅλη γησαν γιά τήν ὑπηρεσία τῶν προβλημά- τήν ἱστορία τοῦ σχεδίου τοῦ Θεοῦ πού των καθημερινότητας (Πράξ 6.2: διακο- κατέληξε στήν ἵδρυση τοῦ Ναοῦ: ἀπό τόν νία καθημερινή, ἰδιαίτερα τῶν Ἑλληνι- Ἀβραάμ, Ἰσαάκ, Ἰακώβ, τούς 12 πατρι- στῶν πού παραπονοῦντο), ἔχει καί τόν άρχες, τή μετοικεσία στήν Αἴγυπτο, τόν πρῶτο λόγο. Ἦταν ὁ πιό μορφωμένος, Ἰωσήφ, τόν Μωυσῆ: τήν ἀρχική ἀπόρριψή ἀφοῦ αὐτό ἦταν κριτήριο ἐπιλογῆς τῶν του ἀπό τούς Ἑβραίους, τήν ἐπιλογή του κατά μαρτυρίαν τῆς κοινότητας (Πράξ ἀπό τόν Θεό (ὅραμα Βάτου), τήν ἀπο- 6.3: «μαρτυρουμένους ἑπτὰ πλήρεις κάλυψη στό Σινᾶ, τήν ἀπόρριψη τῆς εἰ- Πνεύματος καί σοφίας»). Ὡς ἐπικεφαλῆς δωλολατρίας τοῦ μόσχου, τή «Σκηνή τοῦ διεξάγει διάλογο μέ τούς Ἰουδαίους ἐπί- Μαρτυρίου» (Πράξ 7.44). Περνᾶ στόν σημα σέ συναγωγή ἑλληνοφώνων ἀπό Δαβίδ πού σχεδίασε τόν ναό (σκήνωμα), τήν Ἀφρική καί Ἀσία. Δέν ἑστιάζεται ἡ τόν Σολομώντα πού ἔκτισε τό Οἶκον, ὡς παρουσία του στόν Ναό, τό ἐθνικό κέ- εἰκόνα τοῦ οὐρανίου θρόνου-κατοικίας ντρο τῶν Ἑβραίων, ὅπου πήγαιναν κατ’ τοῦ Θεοῦ (Ἠσ 66.1 κ.ἑ.), μέχρι τίς διώξεις ἀποκλειστικότητα οἱ ἀπόστολοι. τῶν προφητῶν. Στό τέλος ἀποκαλύπτει τό ὅραμα τοῦ οὐρανίου θρόνου καί τοῦ Τό θέμα τῶν συζητήσεων κατανοεῖται Ἰησοῦ ἐκ δεξιῶν (Πράξ 7.55-56), σκηνή ἀπό τήν κατηγορία πού ἀποδόθηκε στόν ἀνάλογη μέ αὐτή στή δίκη τοῦ Χριστοῦ Στέφανο. Ἀνεπίσημα πρῶτα ἀπό πληρο- στό ἴδιο Συνέδριο (Ματθ 26.64). φοριοδότες «ρήματα βλάσφημα εἰς Μω- ϋσῆν καὶ τὸν Θεόν» (Πράξ 6.11) ἤ στό Τό σκηνικό πού παραθέτει ὁ Λουκᾶς εἶ- Συνέδριον ἐπίσημα ἀπό ψευδομάρτυρες ναι ἕνα πρῶτο δεῖγμα τῆς νέας ἑβραϊ- κῆς «ρήματα βλάσφημα κατὰ τοῦ τόπου τοῦ (ὑπό χριστιανική θεώρηση) κοσμολογίας, ἁγίου καὶ τοῦ νόμου», στή συνέχεια τῶν ἡ ὁποία ἐγκολπώνει τό μυστήριο τῆς Θεί- ὅσων εἶπε ὁ Χριστός ὅτι θά καταλύσει ας οἰκονομίας πρός τόν ἑβραϊκό λαό. Πε- τόν Ναό σέ τρεῖς ἡμέρες (Ματθ 24.2), ριγράφεται ἕνας νέος ναός, ἀπορρίπτεται ὁμιλώντας πιό ἀναλυτικά περί οἰκοδο- ὁ παλαιός. Αὐτό δικαιολογεῖται θεολογι- μῆς τοῦ νέου ναοῦ καθώς καί τῆς λατρεί- κά, ἀναθεωρώντας ὅλη τήν παλαιά Ἱστο- ας (Πράξ 6.12-15: «καταλύσει τὸν τόπον ρία: Οἱ ἐπίγονοι τοῦ Ἀβραάμ κατέληξαν τοῦτον καὶ ἀλλάξει τὰ ἔθη»]. μετά ἀπό περιπέτειες στήν ἵδρυση τῆς 34 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

Σκηνῆς τοῦ Μαρτυρίου (τῶν Τεκμηρίων) Πιστούς. Μία τελετουργική (γιά κάθαρ- καί κατ’ ἐπέκτασιν τόν Ναό, τόν ὁποῖο ση) ἐπίσκεψη τοῦ Παύλου πού κατέληξε ἦλθε νά ἀνανεώσει ὁ Χριστός. Ὁ Ναός σέ σύλληψή του (Πράξ 21.26-36), 25-30 ὡς χριστιανικός πλέον εἶναι εἰκόνα τῆς χρόνια ἀργότερα, ἐντάσσεται σέ ἄλλη οὐράνιας παρουσίας τοῦ Θεοῦ καί τοῦ πολιτική, τήν ἐπιδιωκόμενη διαιτησία τῆς Χριστοῦ, μιά εἰκόνα πού θά περιγραφεῖ Ρώμης, ὅπου μεταφέρθηκε νά δικαστεῖ. στήν Πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολή. Ἄν τό Γιά τόν Λουκᾶ οἱ Ρωμαῖοι θά ἔβλεπαν ὅραμα τοῦ ναοῦ καί τοῦ οὐράνιου προ- θετικά τήν ἀποστασιοποίηση τῆς χριστια- τύπου ἀναπαριστᾶ τόν νέο (ἀνανεωμένο) νικῆς Ἐκκλησίας μέ τόν Στέφανο ἀπό τό ἱερό χῶρο, ἡ ἔκθεση τῆς ἑβραϊκῆς ἱστορί- ἑβραϊκό κέντρο (πβ. Πράξ 18.2: ἐκδίωξη ας ἀντιστοιχεῖ μέ τό εἰκονογραφικό πρό- Ἑβραίων ἀπό Ρώμη ἐπί Κλαυδίου). γραμμά του. Οἱ ἀνεικονικοί Ἑβραῖοι στήν Γι’ αὐτόν τόν λόγο δέν ἑστιάζει πλέον ἑλληνιστική καί ρωμαϊκή ἐποχή χρησιμο- στήν Ἐκκλησία τῶν ἐντοπίων Ἱεροσολυμι- ποιοῦσαν μία βασική εἰκονογραφία καί τῶν, στρέφοντας τό ἐνδιαφέρον του στήν στίς Συναγωγές, μέ πιό τελική διαμόρ- πρώτη ἐξ ἐθνῶν Ἐκκλησία, προερχόμενη φωση στή Συναγωγή τῆς Δούρας-Εὐρω- ἀπό τήν ἑβραϊκή διασπορά καί ἑλληνό- ποῦ (3ος αἰ. μ.Χ.), ὅπου ἀπεικονίζεται φωνους προσηλύτους, παρά τήν ἀντίθεσή πλήρης ἐξιστόρηση τῆς ἑβραϊκῆς ἱστορίας τους μέ τούς Ἑλληνιστές Ἰουδαίους (Πράξ καί τῆς λατρείας στό Ἱερό. 9.29). Ὁμοίως ἐξαίρει τόν τόπο τοῦ λιθο- Ἡ ἀπολογία τοῦ Στεφάνου οὐσιαστι- βολισμοῦ τοῦ Στεφάνου, ὁ ὁποῖος βρισκό- κά εἶναι ἡ πρώτη πράξη τῆς αὐτόνομης ταν «ἔξω τῆς πόλεως» (Πράξ 7.58-60), Ἐκκλησίας τῆς Ἱερουσαλήμ μέ τά μά- πρῶτος τόπος Μαρτυρίου, καί τήν ἐξόδιο τια ἑνός «ἑλληνιστῆ». Προσδιορίζει μέ τελετή πού ἀκολούθησε (Πράξ 8.2). Ἐξαί- εἰκονιστικές παραστάσεις τό Μυστήριο ρει τό ἡρωικό πρότυπο, πού εἶναι στήν τῆς Οἰκονομίας καί ἱδρύσεως τοῦ Ναοῦ οὐσία ἑλληνορωμαϊκό, ἀφοῦ οἱ Ρωμαῖοι στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. Ἀντίθετα ὁ τιμοῦσαν ὅσους ἔδιναν τή ζωή τους ἐθε- Πέτρος χρησιμοποιεῖ συμβολικό θεολογι- λούσια ὑπέρ τῆς πατρίδος μέ τή devotio. κό λόγο, πού εἶναι τό κύριο ρεῦμα τῆς Δέν εἶναι τυχαῖο πού τό σχῆμα αὐτό θά ἑβραϊκῆς παράδοσης, ὅπως ἀναθεωρήθη- κυριαρχήσει στόν Χριστιανικό ναό. Ἱδρυ- κε ἀπό τήν Πεντηκοστή1. τής ἦταν ὁ πρῶτος ἀμφιτρύων τῶν χρι- Μέ τόν λιθοβολισμό καί τόν διωγμό στιανικῶν ἀγαπῶν τῆς Ἱερουσαλήμ! τῶν Χριστιανῶν στήν Ἱερουσαλήμ (Πράξ Ὁ Λουκᾶς προβάλλει θεωρητικά τήν 8.1, 11.19: «θλίψις μεγάλη»), ὁ Λουκᾶς ἵδρυση ἑνός νέου Ναοῦ, βασισμένου στό δέν ἀναφέρει πλέον νά χρησιμοποιοῦν μαρτύριο τοῦ Στεφάνου, στή συνέχεια οἱ Ἀπόστολοι τόν Ναό καί νά ἀποσποῦν αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ὁ Πέτρος δέν κάνει ἀνάλογη εἰσήγηση στά κηρύγματά του, στόν πρῶτο λόγο τήν Πεντηκοστή σχολιάζει τή νέα Ἐκκλησία ὡς ἱερό βασίλειο τοῦ Ἰσραήλ, τόν Ἀναστάντα Χριστό καί εἰς τά δεξιά τοῦ Θεοῦ ὡς πνευματικό διάδοχο τοῦ Δαβίδ (Πράξ 2.14 κ.ἑ., 29, 32-33). Στόν δεύτερο λόγο στόν ναό μέ ἀφορμή τή θεραπεία τοῦ χωλοῦ (Πράξ 3.11 κ.ἑ.) ὁμιλεῖ γιά τίς ρήσεις τῶν προφητῶν περῖ Χριστοῦ (προφητικό ἀξίωμα). Στόν τρίτο λόγο στό ἑβραϊκό Συνέδριο (Πράξ 4.8-12) προσδιορίζει τόν Χριστό ὡς θεμέλιο λίθο τῆς νέας Συναγωγῆς (πβ. Ματθ 21.42), εἶναι κάτι σάν ὑπαινιγμός τῆς ἱερατικῆς ἰδιότητας. Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 35

ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ - ΚΕΛΤΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά ΙΧ. Θεόδωρος Ταρσέας ζ. Ἡ ἐκλογή ὡς ἀρχιεπίσκοπου Canterbury Ἀρχιμ. Παντελεήμονος Τσορμπατζόγλου Δρος Θεολογίας - Ἱ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγίων Ἀναργύρων Ψυρρῆ «[Ὁ Ἀδριανός]…πρότεινε, λοιπόν, στόν του ἀνθρώπους στά μέρη ἐκεῖνα. Ἀκόμη, πάπα κάποιον ἀββᾶ ὀνόματι Ἀνδρέα, νά μείνει συνεργάτης του στήν διδασκα- ἀπό ἕνα γειτονικό γυναικεῖο μοναστήρι, λία καί ἄγρυπνο μάτι γιά νά ἀποτρέπει στόν ὁποῖο ἀναγνώριζαν ὅλοι ὅσοι τόν τήν εἰσαγωγή ἑλληνικῶν συνηθειῶν ἀπό ἤξεραν τήν καταλληλότητα γιά ἕνα τέ- τόν Θεόδωρο στήν ἐκκλησία πού θά δι- τοιο ἀξίωμα. Δυστυχῶς, ὅμως, ἡ σωμα- οικοῦσε, οἱ ὁποῖες εἶναι ἀντίθετες στήν τική ἀδυναμία καί ἡ ἀσθένεια, δέν ἐπέ- ἀληθινή πίστη. Ἔτσι, λοιπόν, αὐτός χειτο- τρεπαν τήν χειροτονία του ὡς ἐπισκόπου. νήθηκε ὑποδιάκονος, ἀφοῦ ὅμως πρῶτα Κατόπιν τούτου πάλι ὁ Ἀδριανός πι- περίμενε τέσσερις μῆνες νά μακρύνουν έσθηκε γιά νά ἀποδεχθεῖ τήν ἐπισκοπή. τά μαλλιά του γιά νά λάβει κουρά κατά Ὁ Ἀδριανός τότε ζήτησε λίγο χρόνο, γιά τόν τύπο τοῦ στέμματος, διότι προηγου- νά δεῖ ἐάν θά μποροῦσε νά βρεῖ κάποιον μένως εἶχε τήν κουρά τοῦ ἀπ. Παύλου κατάλληλο γιά νά χειροτονηθεῖ ἐπίσκο- κατά τόν ἀνατολικό τύπο. Χειροτονήθηκε πος. Ὑπῆρχε ἐκείνη τήν ἐποχή στήν Ρώμη, [ὁ Θεόδωρος] ἀπό τόν πάπα Βιταλιανό ἕνας μοναχός ὀνόματι Θεόδωρος γνωστός τό ἔτος 668 μ.Χ. Κυριακή 26 Μαρτίου τοῦ Ἀδριανοῦ, γεννημένος στήν Ταρσό καί στίς 27 Μαΐου ἐστάλη μέ τόν Ἀδρι- τῆς Κιλικίας, ἄνθρωπος πολύ μορφω- ανό στήν Βρετανία. Διά θαλάσσης ἔφθα- μένος στήν θύραθεν καί ἐκκλησιαστική σαν στήν Μασσαλία καί ἀπό ἐκεῖ διά ξη- γραμματεία, καθώς ἐπίσης στά ἑλληνι- ρᾶς στήν Ἀρελάτη (Arles), διότι εἶχε νά κά καί στά λατινικά· ἐγνωσμένης ἀρε- παραδώσει στόν ἀρχιεπίσκοπο ἐκείνης τῆς καί σεβάσμιος ὡς πρός τήν ἡλικία, τῆς πόλεως, συστατικές ἐπιστολές ἀπό ἑξήντα ἕξ χρόνων. Ὁ Ἀδριανός πρότεινε τόν πάπα Βιταλιανό. Φιλοξενήθηκαν μέ- στόν πάπα τόν ἄνδρα αὐτόν καί αὐτός χρις ὅτου ἔδωσε ὁ Ebroin, μαγιορδόμος ἀμέσως συμφώνησε νά τόν χειροτονή- τοῦ παλατιοῦ, ἄδεια νά φύγουν σέ ὅποια σει ἐπίσκοπο, ἀλλά ὑπό τόν ὅρο νά τόν κατεύθυνση ἤθελαν. Μετά ἀπό αὐτό, ὁ συνοδεύσει ὁ Ἀδριανός στήν Βρετανία, Θεόδωρος πῆρε τόν δρόμο καί ταξίδευσε ἐπειδή εἶχε ταξιδέψει ἤδη μέσῳ τῆς Γαλ- στό Παρίσι στόν ἐπίσκοπο Agilbert, ὁ ὁ- λίας δύο φορές γιά διάφορες ἀποστολές ποῖος τόν ὑποδέχθηκε πολύ εὐγενικά καί καί ἑπομένως ἦταν ἐξοικειωμένος μέ τόν ἀναπαύθηκε ἐκεῖ γιά μεγάλο διάστημα. δρόμο καί ἐπιπλέον εἶχε ἀρκετούς δικούς Ἐν τῷ μεταξύ ὁ Ἀδριανός ἐπισκέφθηκε 36 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

πρῶτα τόν Emme ἐπίσκοπο τοῦ Sens βασιλεῖς τῆς Βρετανίας, ἡ ὁποία μποροῦ- καί ἔπειτα τόν Faro ἐπίσκοπο τοῦ Me- σε νά στρεφόταν ἐναντίον τοῦ βασιλείου aux καί πέρασε κοντά τους μέ ἄνεση ἀρ- πού εἶχε τώρα αὐτός τήν εὐθύνη. Ὅταν κετό καιρό, διότι ἐξαιτίας τοῦ χειμῶνος τελικά διαπίστωσε τήν ἀλήθεια, ὅτι δηλ. πού πλησίαζε ἔπρεπε νά βρεῖ κατάλυμα δέν συνέβη ποτέ παρόμοια ἀποστολή τόν ὅπου μποροῦσε. Ὅταν ὁ βασιλέας Egbert ἀπάλλαξε καί ἐπέτρεψε νά ἀκολουθήσει ἐνημερώθηκε ἀπό τούς ἀγγελιαφόρους τόν Θεόδωρο. Μόλις ἔφθασε, ὁ Θεόδωρος του ὅτι ὁ ἐπίσκοπος πού εἶχαν [μαζί μέ τοῦ παρεχώρησε τό μοναστήρι τοῦ ἁγ. τόν Oswiu, βασιλεά τῶν Northumbrians] Πέτρου τοῦ ἀποστόλου, ὅπου οἱ ἀρχιε- ζητήσει ἀπό τόν ἐπίσκοπο τῆς Ρώμης πίσκοποι τοῦ Canterbury θάβονται συνή- εὑρισκόταν πλέον στό βασίλειο τῶν Φρά- θως, διότι κατά τήν ἀναχώρησή του [τοῦ γκων, ἀπέστειλε ἀμέσως τόν ὕπαρχό του Θεοδώρου], ὁ ἀποστολικός πατέρας εἶχε Raedfrith νά τόν συνοδεύσει σέ αὐτόν. ὑποδείξει νά φροντίσει γιά τήν παραχώ- Ὅταν ὁ Raedfrith ἀφίχθηκε παρέλαβε τόν ρηση ἑνός καταλλήλου ἐνδιαιτήματος γιά Θεόδωρο καί μέ τήν ἄδεια τοῦ Ebroin τόν ἴδιο [τόν Ἀδριανό] καί τούς συνοδούς κατευθύνθηκαν στό λιμάνι πού ὀνο- του. Ὁ Θεόδωρος ἀφίχθη στήν Ἀγγλία μάζεται Quoentavic, ἐδῶ ὅμως καθυστέ- τήν Κυριακή 27η Μαΐου 669 καί ὁ Ἀδρι- ρησε γιά ἀρκετό καιρό λόγῳ σωματικῆς ανός τό ἑπόμενο ἔτος», Βέδας, Ἐκκλησι- ἀδιαθεσίας καί μόλις ἀνένηψε ἀπέπλευ- αστική Ἱστορία, ΙV. 1. σε γιά τήν Βρετανία. Ὁ Ebroin, ἐν τῷ μεταξύ, ἔθεσε ὑπό κράτηση τόν Ἀδριανό, Σέ ἄλλο σημεῖο τοῦ ἔργου του ὁ Βέ- διότι τόν ὑποψιαζόταν ὅτι εἶχε κάποια δας ἀναφέρει ὅτι συνέκδημος στό ταξί- ἀποστολή ἀπό τόν αὐτοκράτορα στούς δι πρός τήν Ἀγγλία ἦταν καί ὁ Benedict Biscop. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἡ προσωπικότητα καί ἡ δράση τοῦ Ἀδριανοῦ συνιστοῦν ἄλλο μεγάλο κεφάλαιο τῆς ἱεραποστολῆς. Ἡ ἐπιμονή του νά μήν ἀναλάβει τά ἀρχιεπισκοπικά καθήκοντα, παρότι διακρίνεται καί ἀναγνωρίζεται ἀπό ὅλους καί ἀποτελεῖ πρώτη ἐπιλογή τοῦ πάπα Βιταλιανοῦ, φαίνεται ἀκατανόητη ἐκ πρώτης ὄψεως, ἀλλά ἄν προσέξουμε καλύτερα τούς ὑπαινιγμούς πού γίνονται ἀναφορικά μέ τόν Θεόδωρο ἀπό τόν Βέδα, θά ἀνακαλύψουμε μία προσωπικότητα μέ ἱκανότητες, κύρος, θάρρος, σύνεση καί ἐμπειρία· πιθανολογῶ, λοιπόν, ὅτι ἡ ἄρνησή του ἦταν συνειδητή καί θά πρέπει νά συνδέεται μέ τό παρελθόν τοῦ ἀνδρός· ἴσως νά εἶχε χρηματίσει στρατιωτικός, ἤ πολιτικός ἀξιωματοῦχος, ὁ ὁποῖος κατά τήν ἐξάσκηση τῶν καθηκόντων του νά διέπραξε κάτι ἀπό αὐτά πού στήν ἐκκλησιαστική ὁρολογία χαρακτηρίζονται ὡς κα- νονικά κωλύματα ἱερωσύνης. Ἀπό ὅσα γνωρίζουμε, πάντως πουθενά δέν ἀναφέρεται ἄν ἦταν ἱερέας, μᾶλλον παρέμεινε μοναχός, ὅπως ἐγώ πιστεύω, καί παρέμεινε συνειδητά μοναχός μέχρι τῆς τελευτῆς του· βλ. A.S. Cook, \"Hadrian of Africa, Italy, and England\", Philogical Quarterly 2 (1923) 241-258· Bischoff, Lapidge, Biblical Commentaries, σ. 82-132. 2. Ὁ καθεδρικός ναός τοῦ Canterbury ἱδρύθηκε ἀπό τόν ἅγ. Αὐγουστῖνο τό 602, στόν Σωτῆρα Χριστό. Ὁ Αὐγουστῖνος ἵδρυσε ἐπίσης τό μοναστήρι τῶν ἁγ. Πέτρου καί Παύλου ἔξω ἀπό τά τείχη τῆς πόλεως, τό ὁποῖο ἀργότερα ἀφιερώθηκε στόν ἅγ. Αὐγουστῖνο, ὅπου γιά αἰῶνες ἦταν ὁ τόπος ταφῆς τῶν βασιλέων τοῦ Kent καί τῶν ἀρχιεπισκόπων τοῦ Canterbury· βλ. N. Brooks, The Early History of the Church of Canterbury: Christ Church from 597 to 1066, London 1984, σ. 15-71· P. Collinson, N. Ramsay, M. Sparks (ἔκδ.), A History of Canterbury Cathedral, Oxford ἀναθ. ἔκδ. 2002. Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 37

ΒΙΒΛΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ Ὁ Παῦλος στά νησιά τοῦ Αἰγαίου (Πράξ 20-21) Πρωτ. Σπυρίδωνος Λόντου Ἱερ. Προϊσταμένου Ι.Ν. Ἁγ. Παντελεήμονος Ἰλισσοῦ Ὑποψ. Διδάκτορος Θεολογίας Ε.Κ.Π.Α. Ἀπό τίς Πράξεις Ἀποστόλων μαθαίνου- τό 167 π.Χ. καί ἔγινε ρωμαϊκή ἐπαρχία με ὅτι ὁ Ἀπ. Παῦλος κατά τήν ἐπιστροφή ἀπό τόν Μᾶρκο Μινούκιο. Τό 62 π.Χ. ὁ του ἀπό τό τρίτο ἱεραποστολικό ταξίδι Πομπήιος ἐπισκέφθηκε τή Μυτιλήνη καί μέσῳ Μακεδονίας καί κατευθυνόμενος τῆς ἔδωσε αὐτονομία, μέχρι τό 70 μ.Χ., πρός τά Ἱεροσόλυμα γιά τήν ἡμέρα τῆς ὅταν ἔγινε καί πάλι ρωμαϊκή ἐπαρχία. Πεντηκοστῆς, διῆλθε, μαζί μέ τούς συνερ- γάτες του, ἀπό διάφορα νησιά τοῦ Αἰγαί- Τήν ἑπομένη ὁ Παῦλος καί ἡ συνοδεία ου. Ἐπειδή δέν ἤθελε νά καθυστερήσει του ἀπέπλευσαν γιά τή Χίο, χωρίς ὅμως στήν Ἀσία, ἡ παραμονή του στά νησιά νά ἀποβιβαστοῦν. Τό μυροβόλο νησί κα- αὐτά ἦταν σύντομη (Πράξ 21:1) καί πρέ- τοικήθηκε ἀρχικά ἀπό τούς Πελασγούς, πει νά περιορίστηκε σέ μερικές ὧρες στά- καί ἀργότερα τούς Ἄβαντες καί τούς Ἴω- σης ἤ τό πολύ σέ μερικές διανυκτερεύσεις. νες. Τό 493 π.Χ. ὑποτάσσεται στούς Πέρ- σες, καί τό 479 π.Χ. ἀνεξαρτητοποιήθηκε Τά πρόσωπα πού συνόδευσαν τόν καί ἔγινε μέλος τῆς Ἀθηναϊκῆς Συμμαχί- Παῦλο ἦσαν οἱ συνεργάτες του Σώπατρος ας. Τό 386 π.Χ. ἡ Χίος ἐντάσσεται στή Β΄ ἀπό τή Βέροια, οἱ Θεσσαλονικεῖς Ἀρί- Ἀθηναϊκή Συμμαχία καί στά χρόνια τῆς σταρχος καί Σεκοῦνδος, ο Γάιος ἀπό τή Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας ὑποτάσσεται Δέρβη, ὁ Τιμόθεος, καί οἱ Τυχικός (Εὔτυ- στούς Ρωμαίους. χος) καί Τρόφιμος ἀπό τήν Ἀσία (Πράξ 20:4). Αὐτοί ἀπέπλευσαν ἀπό τήν Τρωά- Μία ἡμέρα μετά ὁ Παῦλος καί ἡ συνο- δα πρός τήν Ἄσσο, ὅπου θά συναντοῦσαν δεία του ἔφθασαν στή Σάμο, ὅπου ἔμει- τόν Παῦλο, γιά νά τόν πάρουν μαζί τους ναν τήν νύκτα στό ἀκρωτήριο Τρωγύλλιο, στό πλοῖο (Πράξ 20:13). γιά νά καταλήξουν τή μεθεπομένη στή Μίλητο (Πράξ 20:15). Ἡ Σάμος, νῆσος Ἀπό τήν Τρωάδα, ὕστερα ἀπό παραμο- καταγωγῆς τοῦ Πυθαγόρα, κατοικήθη- νή ἑπτά ἡμερῶν, ὁ Παῦλος πῆγε μέ τά κε τήν 3η χιλ. π.Χ. ἀπό Κᾶρες καί Λέ- πόδια στήν Ἄσσο, μπῆκε στό πλοῖο καί λεγες, ἐνῶ τό 900 π.Χ. ἐγκαταστάθηκαν ἀπέπλευσαν γιά τή Μυτιλήνη, στήν ὁποία οἱ πρῶτοι Ἴωνες. Καταλήφθηκε ἀπό τούς παρέμειναν γιά μία ἡμέρα (Πράξ 20:14). Ρωμαίους τό 131 π.Χ., ἑνώθηκε μέ τήν Ἡ νῆσος Λέσβος κατοικήθηκε τήν 4η χιλ. ἐπαρχία τῆς Ἀσίας το 84 π.Χ. καί ἔγινε π.Χ. ἀπό τούς Πελασγούς καί πῆρε τό ἐλεύθερη πολιτεία τό 17 π.Χ. ὄνομά της ἀπό τόν ἀρχηγό τῶν Τυρηννῶν Λέσβο. Καταλήφθηκε ἀπό τούς Ρωμαίους Ἔπειτα, ὁ Παῦλος καί ἡ συνοδεία του ἔφθασαν στήν Κῶ καί τήν ἑπόμενη ἡμέρα 38 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

στὴ Ρόδο (Πράξ 21:1). Ἡ Κῶς, νησί τοῦ της καί περασε δίπλα ἀπό τό ἀκρωτήριο Ἱπποκράτη, ἀπέναντι τῆς Κνίδου τῆς Μ. Σαλμώνη (σημερινό Κάβο Σίδερο), στό Ἀσίας, πῆρε τήν ὀνομασία του ἀπό τή νύμ- ἀνατολικό ἄκρο τῆς Κρήτης, καί ἔφθασαν φη Κῶ. Κατοικήθηκε ἀπό τούς Κᾶρες καί μέ δυσκολία στήν περιοχή «Καλοί Λιμέ- τούς Δωριεῖς. Τό 500 π.Χ. κατακτήθηκε νες», πλησίον τῆς πόλεως Λασαίας (Πράξ ἀπό τούς Πέρσες καί ὅταν ἐλευθερώθη- 27:7-8). Ἐκεῖ ὁ Παῦλος συμβούλευσε τόν κε, ἔγινε μέλος τῆς Ἀθηναϊκής Συμμαχίας. ἑκατόνταρχο νά παραχειμάσουν λόγῳ Τήν ἐποχή τοῦ αὐτοκράτορα Αὐγούστου τῆς ἐπικινδυνότητας τοῦ ταξιδιοῦ καί τῆς (29 π.Χ.-14 μ.Χ.) τό νησί ἐνσωματώθηκε πιθανῆς ταλαιπωρίας τους (Πράξ 27:9- στή ρωμαϊκή ἐπαρχία τῆς Ἀσίας. Τοπική 13 καί 21), ἀλλά δέν εἰσακούσθηκε μέ παράδοση μαρτυρεῖ ὅτι τό πλοῖο πού με- ἀποτέλεσμα τίς γνωστές περιπέτειες τοῦ τέφερε τόν Παῦλο, προσάραξε σέ μιά πα- πλοίου καί τό ναυάγιό του στή Μελίτη ραθαλάσσια περιοχή κοντά στήν πόλη τῆς (Πράξ 27:40-44). Κῶ, πού ὀνομάζεται «Λάμπη», καί ἐκεῖ κήρυξε1. Ἡ ἀρχαία Λασαία, λιμάνι τῆς ἀρχαίας Γόρτυνος, βρισκόταν κοντά στό ἀγκυρο- Ἡ Ρόδος κατοικήθηκε ἀρχικά τόν 15ο αἰ. βόλιο τῶν Καλῶν Λιμένων. Σήμερα, τό π.Χ. ἀπό Μυκηναίους καί ἀργότερα ἀπό ἴδιο ὄνομα φέρει ἕνας οἰκισμός στίς νότι- Δωριεῖς. Συμμετεῖχε στή Δωρική Ἑξάπο- ες ἀκτές τοῦ νομοῦ Ἡρακλείου ἀνάμεσα λη, στή Δηλιακή Συμμαχία, καί τό 386 π.Χ. στά ἀκρωτήρια Λίθινο καί Κεφάλας. ἦταν αὐτόνομη. Ἀργότερα, βοήθησε στρα- τιωτικά τή Ρώμη στούς πολέμους της. Τό Ἡ Κρήτη κατοικήθηκε ἀρχικά ἀπό τούς 43 π.Χ. ἡ Ρόδος καταλαμβάνεται ἀπό τόν Μίνωες καί ἀργότερα, περί το 1400 π.Χ., Κάσσιο, καί τό 31 π.Χ. ὁ Ὀκταβιανός τήν ἀπό τούς Ἀχαιούς. Τό 69 π.Χ. ὑποδουλώ- κηρύσσει ἀνεξάρτητη. Ἀρχαία παράδοση θηκε στούς Ρωμαίους καί ἀπετέλεσε ρω- ἀναφέρει ὅτι ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ὅταν μαϊκή ἐπαρχία. Ὁ Παῦλος μετά τήν ἀπο- ἐπισκέφθηκε τή Ρόδο, ἀποβιβάσθηκε στή φυλάκισή του ἀπό τή Ρώμη, πιθανότατα Λίνδο. Ἡ Ρόδος μαρτυρεῖται ἀπό τόν 2ο ἐπισκέφθηκε τήν Κρήτη περί τό 65 μ.Χ., αἰ. μ.Χ. ὡς ἕδρα Ἐπισκοπῆς, στή δέ Α΄ ὅπου ἐγκατέστησε ὡς τοπικό Ἐπίσκοπο Οἰκουμενική Σύνοδο τῆς Νικαίας μετέσχε τόν συνεργάτη του Τίτο (Τιτ 1:5). ὁ ἐπίσκοπος Ρόδου Εὐφρόσυνος2. Ὁ μέγας Ἀπόστολος «δεδεμένος τῷ Κατά τή μεταγωγή τοῦ Ἀπ. Παύλου στή πνεύματι» (Πράξ 20:22) δίδαξε μέ παρ- Ρώμη γιά νά δικασθεῖ, τό πλοῖο ἔπλευσε ρησία καί δύναμη τήν «εἰς τὸν Θεὸν με- κατά μῆκος τῆς νότιας ἀκτῆς τῆς Κρή- τάνοιαν καὶ πίστιν τὴν εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν» (Πράξ 20:21). ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Μ. Κόνιας, Πόλεις-σταθμοί τῆς ἱεραποστολικῆς πορείας τοῦ Ἀποστόλου Παύλου στήν Ἑλλάδα, Κύπρο, Μάλτα καί Ν. Ἰταλία, Θεσσαλονίκη: Ἐκπαιδευτικό καί Πολιτιστικό Ἵδρυμα «Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», σ. 78. 2. Μ. Κόνιας, ὅ.π., σ. 80. Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 39

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ: Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Ἀρχαῖες ἀντιλήψεις περί ψυχῆς Ἑλένης Κακλαμάνου Δρος Φιλοσοφίας Σύμφωνα μέ τήν ὀρθόδοξη χριστιανι- ρακτηριστικά, ὅπως τό θάρρος καί ἡ ἀν- κή ἀντίληψη, ἡ ἀνθρώπινη ψυχή, ἄν δρεία. Ὁ Οἰδίπους τοῦ Σοφοκλέους λέγει καί ἄυλη, ὡς κτιστή-δημιουργημένη οὐ- ὅτι ἡ ψυχή του θρηνεῖ τίς δυστυχίες τῆς σία εἶναι ἀνόμοια ἀπό τό ἄκτιστο-ἀδη- πόλης καί τῶν κατοίκων τῆς (Οἰδίπους μιούργητο θεῖον. Φύσει ἀθάνατος εἶναι Τύραννος, στ. 64). μόνον ὁ Θεός. Ἡ ἀνθρώπινη ψυχή δέν εἶ- ναι φύσει ἀθάνατη, καθώς ἡ «ἀθανασία» Τά δύο βασικά ἐρωτήματα πού ἀπα- της πηγάζει ἀπό τή χάρη τοῦ Θεοῦ, εἶναι σχόλησαν τή φιλοσοφική σκέψη, ἤδη ἀπό δηλαδή χάριτι καί ὄχι φύσει ἀθάνατη, τίς ἀπαρχές της, ἀφοροῦν τό ζήτημα τῆς κάτι πού ἀντιδιαστέλλεται σαφῶς ἀπό ἀθανασίας τῆς ψυχῆς καί τή σχέση σώ- τίς ἀντιλήψεις τῆς ἀρχαιότητας. ματος ψυχῆς, δηλ. πῶς ἡ ψυχή ὑπάρχει στό σῶμα ὡς αἰτία τῆς ζωῆς, ἀλλά καί Τό ζήτημα τῆς φύσεως, τῆς λειτουργί- τῶν συναισθηματικῶν καί νοητικῶν ποι- ας καί τῆς σχέσεως σώματος καί ψυχῆς οτήτων. ἀπασχόλησε τήν ἀρχαία ἑλληνική σκέ- ψη καί ἐν πολλοῖς ἔθεσε τά θεμέλια τῆς Ἴσως τό πλέον γνωστό παράδειγμα μετέπειτα συζήτησης. Ἡ ψυχή γιά τούς εἶναι ἡ πίστη τῶν Πυθαγορείων στή με- ἀρχαίους Ἕλληνες, ἤδη ἀπό τά ὁμηρικά τεμψύχωση. Σύμφωνα μέ τή συγκεκριμέ- χρόνια, σήμαινε ζωή (ὅπως καί στήν Πα- νη φιλοσοφική παράδοση, οἱ ψυχές τῶν λαιά Διαθήκη). Αὐτός εἶναι ὁ λόγος πού ἀνθρώπων ἀποτελοῦν τμήματα τῆς θείας ἡ ἄρνηση τῆς ψυχῆς θά ἦταν πραγματικά ψυχῆς, τά ὁποῖα βρίσκονται ἐγκλωβισμέ- τόσο παράλογη καί ἐξωφρενική ὅσο καί να σέ σώματα θνητά. Στόχος τῆς ψυχῆς ἡ ἴδια ἡ ἄρνηση τῆς ὕπαρξης τῶν ἔμβι- κατά τή διάρκεια τοῦ ἐνσώματου βίου της ων ὄντων. Ὁ Ὅμηρος ἀναφέρεται στήν εἶναι ἡ κάθαρση. Γιά νά ἐπιτευχθεῖ αὐτή, ψυχή ὡς τή ζωοποιό δύναμη, πού ἀπο- κρίνεται ἀναγκαία ἡ πνευματική ἄσκηση χωρίζεται τοῦ σώματος μέ τόν θάνατο, καί ὁ αὐτοέλεγχος. Τό ἄτομο πρέπει νά καί σάν σκιά ξεκινᾶ τό ταξίδι πρός τόν ζεῖ μιά ζωή πνευματική καί νά μήν παρα- Ἅδη. Στήν ποίηση καί τήν τραγωδία, ἡ σύρεται ἀπό τίς ἀδυναμίες τοῦ σώματος, ψυχή παρουσιάζεται νά εἶναι ὑπεύθυνη τό ὁποῖο εἶναι ἡ φυλακή τῆς ψυχῆς. καί γιά χαρακτηριστικές λειτουργίες τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως οἱ ἐπιθυμίες καί τά συ- Στόν διάλογο  Φαίδων, ὅπου μέ γλαφυ- ναισθήματα, ἀλλά καί γιά τά ἠθικά χα- ρό τρόπο παρουσιάζεται ἡ τελευταία νύ- χτα τοῦ Σωκράτη στή φυλακή, ὁ Πλάτων, ἀκολουθώντας τό πυθαγόρειο δόγμα τῆς 40 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

μετεμψύχωσης, ἐπιχειρηματολογεῖ ὑπέρ καταφέρνει. Ἡ διαδικασία τῆς ἀνάμνη- τῆς ἀθανασίας τῆς ψυχῆς. Ὁ φιλόσοφος σης, ἐκτός ἀπό τή στόχευση ἀπόδειξης ὑποστηρίζει ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖ τῆς ἀθανασίας τῆς ψυχῆς, ἀναδεικνύει ἕνωση φθαρτῆς ὕλης, τοῦ σώματος, καί τόν ρόλο τοῦ ἀνθρώπινου ὑποκειμένου μιᾶς ἀθάνατης ψυχῆς. Τό σῶμα ὡς ὕλη στήν εὕρεση τῆς ἀλήθειας. Ἡ γνώση δέν εἶναι παραδομένο στήν ἀναπόφευκτη ἀποτελεῖ μιά διαδικασία διδαχῆς, δηλα- φθορά καί τόν θάνατο, ἐνῶ ἡ ψυχή, πού δή ἁπλῆς μετάδοσης γνώσεων ἀπό ἕναν εἶναι ἀπαλλαγμένη ἀπό τό ὑλικό στοι- διδάσκαλο σέ ἕναν μαθητή· ἀντιθέτως χεῖο καί αἰώνια, εἶναι συγγενής μέ τίς ἀπαιτεῖται ἡ προσωπική αὐτενέργεια αἰώνιες, αὐθύπαρκτες καί ἀμετάβλητες καί κινητοποίηση. ὀντότητες, τίς Ἰδέες. Αὐτός εἶναι ὁ λόγος πού ὁ Σωκράτης δέν νιώθει ταραχή ἀπό Γιά τόν μαθητή τοῦ Πλάτωνα Ἀριστο- τό ἀναπόφευκτο τοῦ θανάτου. Ἀντίθετα, τέλη, ἡ ψυχή δέν εἶναι ἀθάνατη οὔτε ἔχει εἶναι ἐξοικειωμένος μέ τήν προοπτική ξεχωριστή ὕπαρξη ἀπό τό σῶμα. Στήν τοῦ θανάτου του. Ὁ θάνατος καί ἡ φιλο- πραγματεία Περὶ Ψυχῆς, ἡ ψυχή ταυτί- σοφία ἔχουν τόν ἴδιο σκοπό: τόν ἀποχω- ζεται µέ τό φαινόμενο τῆς ζωῆς καί συ- ρισμό τῆς ψυχῆς ἀπό τό σῶμα. Ὁ ἀπο- νιστᾶ µιά εἰδική ἀρχή ὀργάνωσης μιᾶς χωρισμός αὐτός εἶναι ἀναγκαῖος ὥστε νά ὑλικῆς ὀντότητας πού τῆς ἐπιτρέπει νά ἔχουμε καθαρή γνώση, καθώς τήν ἀλή- εἶναι ζωντανή, δηλαδή νά κινεῖται, νά θεια τῶν πραγμάτων μποροῦμε νά τή φθείρεται, νά αἰσθάνεται, νά ἀναπαρά- γνωρίσουμε μόνο μέσῳ τῆς νόησης καί γεται κ.λπ., ἀνάλογα µέ τή φύση της. Τά ὄχι μέ τή βοήθεια τῶν αἰσθήσεων. Μέ τήν ἔμψυχα ὄντα διακρίνονται κατά ἱεραρχι- ἀποδέσμευσή της ἀπό τό σῶμα, ἡ ψυχή κή κλίμακα σέ φυτά, ζῶα καί ἀνθρώπους, ἀπαλλάσσεται ἀπό τά δεσμά τῆς ὕλης ἡ ψυχή τῶν ὁποίων εἶναι προικισμένη µέ καί μπορεῖ νά ἀφιερωθεῖ ἀπερίσπαστη διαφορετικές ἱκανότητες ἤ δυνάμεις (π.χ. στή θέαση τῶν Ἰδεῶν. Ἡ φιλοσοφία εἶ- πρόσληψη τροφῆς, αὔξηση καί φθορά, ναι «μελέτη θανάτου» (Φαίδων 65a κ.ἑ). κίνηση καί ἀνάπαυση, αἴσθηση, νόηση). Τά φυτά διαθέτουν µόνο θρεπτική ψυχή Σύμφωνα μέ τήν προτεινόμενη θεω- (ἔχουν ἱκανότητα πρόσληψης τροφῆς καί ρία τῆς ἀνάμνησης στόν συγκεκριμένο ἀναπαραγωγῆς). Τά ζῶα διαθέτουν ἐπι- πλατωνικό διάλογο, ἡ ψυχή μας προϋ- πλέον αἰσθητική ψυχή (ἔχουν τήν ἱκανό- πῆρχε τοῦ σώματός μας καί θά ὑπάρ- τητα νά κινοῦνται καί νά αἰσθάνονται), χει καί μετά ἀπό αὐτό. Ἡ ψυχή, προτοῦ ἐνῶ οἱ ἄνθρωποι εἶναι προικισμένοι καί «μπεῖ» στό σῶμα, γνώριζε ὅλα τά θεω- µέ διανοητική ψυχή (ἔχουν τήν ἱκανότητα ρητικά ἀντικείμενα. Μέ τήν ἐνσωμάτω- γιά νόηση, τήν οὐσιώδη δραστηριότητα σή της ξεχνάει, ἔχει ὅμως τή δυνατότη- γιά τήν ἐπίτευξη τῆς εὐτυχίας), καί ἄρα τα νά ξαναθυμηθεῖ καί πολλές φορές τό ὑπερέχουν τῶν ἄλλων ὄντων. Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 41

ΠΡΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΙΝ Διεθνεῖς Εκκλησίες τοῦ Χριστοῦ. Μιά ἀντιτριαδική αἵρεση Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργόπουλου Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Στίς ἀντιτριαδικές αἱρέσεις πού ἐμ- τῶν ἰδιαίτερων ἀκτιβιστικῶν ἱεραποστο- φανίστηκαν τόν 20ό αἰ., ἔχοντας λικῶν πρακτικῶν πού ἐφάρμοζε. ὡς ἀφετηρία καί ἐπίκεντρο τίς Η.Π.Α., καί ἐπεκτάθηκαν μέ τόν ἱεραποστολικό Κυρίαρχη πρακτική του ἦταν ὅτι προ- ἀκτιβισμό τους διεθνῶς, ἀνήκουν καί σπάθησε νά μετατρέψει τά κατ’ ὄνομα οἱ λεγόμενες «Διεθνεῖς Ἐκκλησίες τοῦ μέλη τῆς ὀργάνωσης σέ δραστήριους μα- Χριστοῦ» (Τhe International Churches θητές τοῦ Χριστοῦ, ἀναθέτοντας κάθε of Christ). Ἡ ὀνομασία αὐτή ἐπισήμως νέο μέλος της σέ ἕνα παλαιότερο πιό υἱοθετήθηκε τό 1993, ἐνῶ ἡ κίνηση ἦταν ὥριμο. Αὐτή ἡ διαδικασία καθοδήγησης ἀρχικῶς γνωστή ὡς «Κίνημα τῆς Βοστό- περιλάμβανε τακτικές ἐπαφές μεταξύ νης». Ὁ ἀντιτριαδικός χαρακτήρας της τοῦ καθοδηγητῆ καί τοῦ νέου μαθητῆ. σχετίζεται μέ τό γεγονός, ὅτι τά μέλη Ἡ ἀληθινή ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, ὑπο- πού προσηλυτίζουν τά βαπτίζουν μόνο στήριξε ὁ Κip McKean, συγκροτεῖται ἐξ στό ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ. ὁλοκλήρου ἀπό μαθητές. Συνεργαζόμε- νος στενά καί διαδίδοντας τίς πεποι- Ἱδρυτής τῆς ἐν λόγῳ αἱρετικῆς κίνησης θήσεις του μέσῳ τοῦ δικτύου τῶν ἤδη καί ὁ ἀρχικός ὀργανωτικός της ἐγκέφα- ὑπαρχουσῶν «Ἐκκλησιῶν τοῦ Χριστοῦ» λος ἦταν ὁ Ἀμερικανός Κip McKean πού (Churches of Christ), ὁ McKean διαμόρ- εἶχε θητεύσει καί συνεργαστεῖ ὡς φοιτη- φωσε ἕνα πρόγραμμα παγκόσμιου εὐαγ- τής στήν προτεσταντική κίνηση δράσης γελισμοῦ, δημιουργώντας κοινότητες σέ ἐντός Κολλεγίων καί Πανεπιστημίων τῶν διάφορες πόλεις τοῦ κόσμου. Η.Π.Α., γνωστή ὡς \"Grossroads Church of Christ\". Μετά τίς σπουδές του, μέ μιά Τό μοντέλο πού ἀκολούθησε ὡς πρός μικρή ἀρχική ὁμάδα συνεργατῶν στά τή θέση τοῦ ὀπαδοῦ ἀκόλουθου εἶχε ὡς τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1970, δημιούργη- ἀρχή τό «ἑστίασε στούς λίγους». Κάθε σε τή \"Lexington Church of Christ\" στή προσήλυτος ἐκπαιδεύεται πλήρως, ὥστε Βοστόνη, ὡς μιά κοινότητα χριστιανῶν μετά νά πορευθεῖ καί νά δημιουργήσει κι μαθητῶν σέ αὐστηρά ἐλεγχόμενο καθο- ἄλλους μαθητές. Αὐτοί μέ τή σειρά τους δηγητικό πλαίσιο. Σύντομα μετονομά- συνεχίζουν καί δημιουργοῦν νέους μαθη- στηκε «Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ τῆς Βο- τές δημιουργώντας μιά δομή πυραμίδας. στόνης», ἤ «Κίνημα τῆς Βοστόνης» λόγῳ H αἵρεση αὐτοδιαφημίζεται ὡς ἡ μόνη πραγματική Ἐκκλησία στόν κοσμο καί 42 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

πώς ὅλες οἱ ἄλλες εἶναι διεφθαρμένες. Ἡ κριτική καί τό ρῆγμα πού ἀκολούθη- Χαρακτηριστικά εἶναι ἐν προκειμένῳ τά σε εἶχε ὡς συνέπεια ἡ μητρική ὀργάνωση λόγια τοῦ Κip McKean: «Ὅσον ἀφορᾶ νά διατηρήσει μέν τή δομή τῆς πυραμίδα σέ αὐτούς πού συνεχίζουν νά ἀντιτίθε- ὡς πρός τή διοίκηση, ὅμως ἀπέσυρε ἀρ- νται σέ ἐμᾶς, εἶναι χαμένοι, ὄχι ἐπειδή κετούς βασικούς ἡγέτες καί τροποποίησε τό βάπτισμά τους κατέστη ἄκυρο, ἀλλά τό καθοδηγητικό της πρόγραμμα γιά νά ἐπειδή οἱ Γραφές εἶναι σαφές πώς ὅσοι τό κάνει λιγότερο ἐνοχλητικό. Ἔχοντας ἐναντιώνονται καί διαμαρτύρονται ἐνά- ἐπεκταθεῖ διεθνῶς, τό 1993 ὁ ἱδρυτής τῆς ντια στήν ἡγεμονία τοῦ Θεοῦ καί δια- αἵρεσης τῆς ἔδωσε τή σημερινή ὀνομα- χωρίζουν τήν Ἐκκλησία τοῦ Θεοῦ στήν σία «Διεθνεῖς Ἐκκλησίες τοῦ Χριστοῦ» πραγματικότητα ἀντιτίθενται ἀπέναντι (ICOC). στόν ἴδιο τό Θεό (Ἔξοδος 16,8). Ἑπο- μένως ἐκεῖνοι πού ἀντιδροῦν χάνονται Τό 1994, ἐκδόθηκε μιά Διακήρυξη διότι δέν ἔχουν πραγματικό Θεό». Εὐαγγελισμοῦ δηλώνοντας τήν πρόθεση νά δημιουργηθεῖ μιά κοινότητα σέ κάθε Οἱ Διεθνεῖς Ἐκκλησίες τοῦ Χριστοῦ εἶ- χώρα μέ πόλη πού εἶχε 100.000 κατοί- ναι μία ἀπό τίς αὐστηρότερες ὁμάδες ὡς κους μέχρι τό 2000. Μέ τήν ἔναρξη τοῦ πρός τήν πειθαρχική διαδικασία ἐπιβολῆς 21ου αἰ. ἡ αἵρεση εἶχε διενθῶς περίπου αὐστηρῆς ὑπακοῆς. Ὅταν ἕνα μέλος δέν 120.000 μέλη. ἀποδέχεται τήν ἐπίπληξη καί ἀρνεῖται νά ὁμολογήσει τά λάθη του, ὁ ἀνώτερος Στή δεκαετία τοῦ 2000 ἀρκετές κοι- ἐπόπτης του ξεκινᾶ μιά πειθαρχική δια- νότητες σταδιακά διαφοροποιήθηκαν δικασία ἀπόσυρσης καί ἐν τέλει τό μέλος ἀπό τό μητρικό σῶμα μέ ἀφορμή καί τήν ἀποκόπτεται ὁριστικά ἀπό τήν ὁμάδα. ἀποχώρηση τοῦ ἱδρυτῆ ἀπό τήν κεντρι- κή καθοδήγηση τό 2002. Αὐτό εἶχε ὡς Ἡ αὔξηση τῶν κοινοτήτων καί τῶν συνέπεια τήν ἐφαρμογή κάποιων ἀλλα- μελῶν τοῦ «Κινήματος τῆς Βοστόνης», γῶν· λ.χ., ἡ κίνηση προχώρησε πρός μιά δημιούργησε ἔντονη διαμάχη μέ τίς «Ἐκ- συλλογικότερη ἡγεσία, τροποποίησε τό κλησίες τοῦ Χριστοῦ», σχετικά μέ τήν πρόγραμμα διοίκησης τοῦ Κip McKean, πρακτική τῆς καθοδήγησης. Ἄλλες Προ- πού ἀπαιτοῦσε μεγάλο βαθμό κεντρικοῦ τεσταντικές Ὁμολογίες χαρακτήρισαν ἐλέγχου τῶν μελῶν, δέχθηκε τή χρήση αὐτό πού ἔβλεπαν ὡς ἐπιθετικό προση- μουσικῆς καί τήν παραχώρηση στίς γυ- λυτισμό ἰδιαιτέρως μεταξύ τῶν φοιτη- ναῖκες ἡγετικῶν θέσεων, ἄν καί ἀκόμη τῶν. Μιά ὄχι μικρή ὁμάδα πρώην μελῶν δέν τίς δέχονται στό διορισμένο ἱερα- πού εἶχαν ἀποχωρήσει ἀπό τό «Κίνημα τεῖο. Μέχρι σήμερα τά κεντρικά γραφεῖα τῆς Βοστόνης» τό χαρακτήρισαν ὡς «κα- τῆς αἵρεσης ἑδρεύουν στό Λός Ἄντζελες ταστροφική λατρεία». τῆς Καλιφόρνιας. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. W. Behnk, \"Internationale Gemeinden Christi / Boston – Bewe- gung\", Βerliner Dialog 28 (2005) 11-13. L.A. Nichols - G.A. Mather - A. J. Schmidt, Encyclopedic Diction- ary of Cults, Sects, and World Religions, Grand Rapis, Michigan 22006, σ. 135-139. N. Scotland, A Pocket Guide to Sects & New Religions, Oxford 2005, σ. 105-109. Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 43

ΙΕΡΑΤΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΜΝΗΜΗ Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος ὁ ἐξ Οἰκονόμων καί ὁ ἐπιτάφιος λόγος στόν Θ. Κολοκοτρώνη πρωτ. Ἠλία Δροσινοῦ Ἱερ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ζωοδόχου Πηγῆς Ἀκαδημίας Ἀπό τίς σημαντικότερες ἐκκλησιαστι- λιτικό Ναό τῆς Ἁγίας Εἰρήνης. Σύμφωνα κές προσωπικότητες τοῦ 19ου αἰ., ὁ μέ δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδος Ἀθηνᾶ, ὁ Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος ὁ ἐξ Οἰκονό- Κων. Οἰκονόμος χρειάστηκε «νὰ συντά- μων (1780-1857), λόγιος τοῦ Νεοελληνι- ξῃ ἐσπευσμένως» τόν λόγο, ἕνεκα τοῦ κοῦ Διαφωτισμοῦ, παιδαγωγός, πολυσχι- ξαφνικοῦ θανάτου τοῦ ἐθνικοῦ ἥρωα. δής συγγραφέας, διαδραμάτισε ἀποφα- Παρ᾽ ὅλο πού ὁ «ρήτωρ ἦτο ἀπρομελέτη- σιστικό ρόλο στήν ἔκδοση τοῦ Συνοδικοῦ τος», ὁ λόγος ἦταν ὑπόδειγμα ρητορικῆς Τόμου τοῦ 1850, μέ τήν ὁποία τό Οἰκου- τέχνης, μέ λαμπρές εἰκόνες καί γλαφυρά μενικό Πατριαρχεῖο ἀνεγνώριζε τό αὐτο- σχήματα λόγου. Στή συνέχεια, παραθέ- κέφαλο τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας, μέ τουμε χαρακτηριστικά ἀποσπάσματα: ἀποτελέσμα τήν ἀποκατάσταση τῆς κοι- νωνίας μέ τή Μητέρα Ἐκκλησία. Ἡ δρά- «Ἔπεσε, λοιπόν, ὦ σεβασμιωτάτη καὶ ση του ὑπῆρξε πλούσια ἤδη ἀπό τά προ- περιφανὴς ὁμήγυρις, ἔπεσε τὸ κοινὸν τῆς επαναστατικά χρόνια, τόσο ὡς πρός τήν ἀνθρωπίνης φύσεως πέσημα καὶ ὁ γεν- ἐνίσχυση τῆς παιδείας, ὅσο καί ὡς πρός ναῖος Ἀντιστράτηγος καὶ Σύμβουλος τῆς τήν προετοιμασία τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ Ἐπικρατείας, καὶ πρώην ἀρχηγὸς τῆς ἀγῶνα. Μεταξύ τῶν πολλῶν ἰδιοτήτων Πελοποννήσου, Θεόδωρος ὁ Κολοκοτρώ- του, ὁ Κων. Οἰκονόμος ὑπῆρξε ἔξοχος νης. Κεῖται καὶ οὗτος ὁ δυνατὸς ἐν πο- ρήτορας. Ὁ ἐπικήδειος λόγος του γιά τόν λέμοις καὶ περικλεὴς ἐν ἀνδραγαθίαις, Πατριάρχη Γρηγόριο Ε´, πού ἐξεφώνη- ὁ τοσαῦτα καὶ αὐτὸς συνάμα μετὰ τῶν σε στήν Ὀδησσό τό 1821, συγκλόνισε τό λοιπῶν ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἀγωνιστῶν ἀκροατήριο καί κυκλοφόρησε ἀμέσως σέ κατορθώσας εἰς σωτηρίαν τοῦ νέου τῆς ρωσική μετάφραση. Τό 1842, ἐξεφώνησε εὐσεβείας Ἰσραήλ, τοῦ λαοῦ τῆς βασι- τόν ἐπικήδειο λόγο στήν ἐξόδιο ἀκολου- λευούσης Ἑλλάδος. \"Ἔπεσε δυνατὸς θία τοῦ ἐθνικοῦ εὐεργέτη Νικολάου Ζω- σῴζων τὸν Ἰσραήλ!\" Καὶ ἤδη τί βλέπο- σιμᾶ καί τό ἑπόμενο ἔτος τόν ἐπιτάφιο μεν; Ἀντὶ τῶν δαφνίνων στεφάνων, δι᾽ λόγο στόν ἐπίσκοπο Σελλασίας Θεοδώ- ὧν ἐστέφθη πολλάκις ἡ νικηφόρος αὐτοῦ ρητο καί στόν ὁπλαρχηγό Θεόδωρο Κο- κεφαλή, ἐπικάθηται εἰς αὐτὴν ἡ πελιδνὴ λοκοτρώνη, ἡ νεκρώσιμος ἀκολουθία τοῦ σκιὰ τοῦ θανάτου. Ἀντὶ τῶν θριάμβων ὁποίου ἐτελέσθη στόν (τότε) Μητροπο- καὶ πανηγύρεων καὶ τροπαίων, ὅσα συ- νώδευον τὰς πανταχοῦ τῆς Πελοποννή- 44 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον

σου δραστηρίους αὐτοῦ στρατείας, πα- νεκροῦ. Καὶ ὁ λόγος πρόδηλος. Ὁ βα- ράκεινται παρὰ τὴν νεκροφόρον αὐτοῦ θὺς τάφος ἀποβαίνει μεσότοιχον ὑψηλόν, κλίνην ἐπίσημα κοσμήματα, τοῦ φο- διαχωρίζον τὴν ἀληθῆ καὶ βεβαίαν τιμὴν ροῦντος ἔρημα, συντρίμματα καὶ ταῦτα ἀπὸ τῆς ψευδοῦς καὶ πεπλασμένης· καὶ τῆς ματαίας τοῦ βίου δόξης, ὡς ἄν τινα τότε γνωρίζεται ἡ γνησία τοῦ ἀνθρώ- μικρὰ μεγάλης τριήρεως ναυάγια, προ- που ἀξία, ὅταν μετὰ τῆς ἐσχάτης αὐτοῦ σηραγμένα πρὸς τὴν ἀκτήν, ὅπου κεῖται πνοῆς συναφανισθῇ καὶ τὸ φάντασμα τῆς τὸ πτῶμα τοῦ τριηράρχου. Αὐτὸν δὲ τὸν περιστοιχούσης τὴν ζωὴν ματαιότητος δυνατὸν περικλείει στενὴ κοίτη νεκρική, τοῦ κόσμου. \"Θάνατος ἀνθρώπου, ἀπο- ἄπρακτον καὶ ἄψυχον σῶμα, τὸν ἔνδοξον γύμνωσις ἔργων αὐτοῦ\". Ναί, ἀγαπητοί! στρατάρχην καιρίαις δεδεμένον καὶ πό- Μόνη ἡ ἀρετὴ καὶ νεκρὸν τὸν ἑαυτῆς ἐρ- δας, τοὺς πρῴην ἀκαμάντους καὶ ταχεῖς, γάτην ἐπικοσμεῖ, καὶ ἐπέκεινα τοῦ τάφου καὶ χεῖρας, τὰς ποτὲ βριαρὰς καὶ δεδι- παρακολουθοῦσα τοῦτον ἐπιλαμπρύνει. δαγμένας εἰς παράταξιν καὶ πόλεμον. Καὶ ὅσῳ κοινότερον ἀποβαίνει τὸ πένθος [...] Δακρύουσιν ἤδη καὶ τοῦτον καὶ ἄρ- τοῦ τελευτήσαντος, τοσοῦτον ἀρίζηλοι χοντες καὶ ἀρχόμενοι, ὡς πατέρα ποθοῦ- διαλάμπουσιν οἱ χαρακτῆρες τῆς κοινω- ντες, ὡς εὐεργέτην, ὡς ἀδελφόν, ὡς ἐνά- φελεστάτης αὐτοῦ ζωῆς. Ὁ μικρὸς οὗτος ρετον καὶ γνήσιον υἱὸν τῆς Ἑλλάδος. Καὶ ὁ μετὰ σώματος βίος στάδιον πρόκειται τὸ σέβας τῆς Αὐλῆς σκυθρωπάζει, καὶ τοῖς ἀνθρώπους, καὶ μάλιστα τοῖς χρι- πρέσβεων βασιλικῶν εὐμενὴς παρουσία στιανοῖς, ἐναρέτων πράξεων ἀγωνιστή- συμμερίζεται τὴν κατήφειαν, καὶ ὑπουρ- ριον· τέρμα δὲ τοῦ σταδίου γίνεται ἡ γοὶ μετὰ τῶν συμβούλων τοῦ Κράτους, τὴν νίκην φέρουσα τελευτήν. Ὅθεν καὶ καὶ στρατάρχαι μετὰ παντὸς τοῦ στρα- ὁ στρατηγὸς Κολοκοτρώνης, φθάσας εἰς τιωτικοῦ, καὶ σεμνότης δικαστηρίων, καὶ τοὺ βίου τὸ φερένικον τέλος, ἐνίκησεν σοφία καθηγητῶν καὶ πᾶσα τάξις τῆς ἤδη τὴν εὐκλεεστάτην καὶ ἀγήραντον Μητροπόλεως ταύτης, καὶ πολῖται καὶ νίκην, ἥτις ὑπόσχεεται τὸν ἀμάραντον ξένοι τιμῶσι τὸν προκείμενον νεκρόν, στέφανον τῆς αἰωνίου μακαριότητος. προσφέροντες τὴν σπονδὴν τῶν δακρύων Ὥστε καὶ ἡ πένθιμος τῆς κηδείας αὐτοῦ τῆς συμπαθείας. Ἤδη δὲ πρὸς τοὺς ἔξω τελετὴ ἀποβαίνει συγχρόνως σεμνοτάτη πετῶσα ἡ φήμη διαγγέλλει τὸ πάθος, καὶ καὶ μεγαλοπρεπὴς πανήγυρις. Τὴν σι- πενθοῦσι καὶ δῆμοι καὶ χῶραι καὶ πόλεις γηρὰν καὶ δάκρυσι νενοτισμένην αὐτοῦ ὅλου τοῦ Κράτους, ἀρετῆς αἰσθανόμενοι λάρνακα περιστέφει, ὡς ἴριδος τόξον, ἡ καὶ εὐγνωμοσύνης, καὶ ἐπιλέγοντες μετὰ λαμπρότης τῶν ποικίλων αὐτοῦ ἀρετῶν. πόνου \"πῶς ἔπεσε δυνατὸς σῴζων τὸν Θάλλει εἰς τῶν ζώντων τὰς ψυχὰς ἀκ- Ἰσραήλ;\" μαία καὶ νεαρὰ τῶν γενναίων αὐτοῦ κα- τορθωμάτων ἡ μνήμη, καὶ ζώσας εἰς τοὺς Καὶ ὅμως ἡ κοινὴ αὕτη θλίψις τῶν καρ- ἐφεξῆς αἰῶνας ἀναπέμπει τὰς εὐλογίας. διῶν γίνεται ἡ αὐτὴ καὶ κάλλιστος ἅμα Ἐκ καρδίας ἀναπέμπουσι πρὸς Κύριον καὶ ζηλωτότατος ὅλων τῶν θριάμβων καὶ οἱ ἀδελφοὶ τὰς δεήσεις ὑπὲρ τῆς ἀιδίου ὅλων τῶν στεφάνων τοῦ ἐνδόξου τούτου Τεῦχος 6ον Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 45

ἀναπαύσεως τοῦ προμάχου τῆς πίστεως παναγάθου σοφίας αὐτοῦ. Ἐξῆγεν εἰς καὶ πατρίδος. μάχας τὸν στρατὸν ὁ πιστὸς στρατηγός; πρῶτον ὅπλον εἶχε τὴν προσευχήν. Ὑπέ- [...] στρεφε νικητής; τὸν Θεὸν ἐδοξολόγει, καὶ Ἀλλ᾽ ἱκανοῦσι ταῦτα τὰ κατορθώματα εἰς αὐτὸν ἀπεδίδου τῆς νίκης τὸν στέφα- τοῦ γενναίου τῆς πατρίδος προμάχου· νον. Συνήθροιζεν ἢ ἐκυβέρνα στρατόπε- μηδὲ μνημονεύωμεν ἐπὶ πλέον μαχῶν δον; πρῶτον αὐτοῦ κήρυγμα πρὸς τοὺς καὶ πολέμων ἀπὸ ταύτης τῆς ἀχράντου στρατιώτας ὑπῆρχεν, ἵνα εὐτακτῶσιν ἐλ- καθέδρας τοῦ εὐαγγελίου τῆς εἰρήνης. πίζοντας εἰς μόνον τὸν Θεὸν καὶ Κύριον Τοῦτο μόνον ὑπενθυμίζομεν τὴν ὑμετέ- τῶν δυνάμεων, ὅστις ὁ αὐτὸς καὶ τοὺς ραν ἀγάπην, ὦ σεβάσμιον ἀκροατήριον, ἐπιγείους στρατοὺς ἀοράτως παρὼν δι- ὅτι ὁ Στρατηγὸς Κολοκοτρώνης [...] εἰς οικεῖ καὶ σῴζει τῶν κινδύνων, καὶ οὗτι- ὅλας τὰς ἀνδρείας αὐτοῦ πράξεις εἶχε νος τῆς βοηθείας καὶ ἀντιλήψεως χωρίς, τελεσιουργὸν τὴν εἰς Θεὸν ἀκράδαντον οὔτε πλῆθος ἀνδρείων, οὔτε δύναμις πίστιν, ὡς θώρακα τούτων ἐνδεδυμένος ὅπλων, οὔτε στρατηγικὴ ἐμπειρία ἰσχύει [...]. Καὶ ἡ πίστις αὐτοῦ ὑπῆρχε, κατὰ κατὰ τῶν πολεμίων. [...] τὴν ἄπλαστον αὐτοῦ καρδίαν, ἁπλοϊ- κὴ καὶ ἄθικτος καὶ ἀκέραιος. Ἀσφαλῶς Πόσον ὑψηλὴ καὶ ζωτικὴν ὑπῆρχεν ἡ καὶ ἀδιστάκτως ἐκράτει τὴν ἁγίαν πα- πίστις τοῦ ἀνδρείου Κολοκοτρώνη, καὶ ρακαταθήκην τῆς εὐσεβείας, ἣν παρέ- πόσον αἰσθητικὴ καὶ εὐγνωμονοῦσα πρὸς λαβε παρὰ τῶν πατέρων, καὶ διετήρει τὰς δωρεὰς τοῦ Θεοῦ. Ὅτε τὸ πρῶτον τὴν ἑαυτοῦ διάνοιαν εἰς τὴν ἐπίγνωσιν ἔφευγεν ἐκ τῆς πατρίδος τὸν κίνδυνον τῆς θείας ἀληθείας ὀρθὴν καὶ βεβαίαν τοῦ διωγμοῦ, διέβη διά τινων ἐρειπίων καὶ πρὸς αὐθάδεις συζητήσεις ἀζυγομά- κατηδαφισμένου ναοῦ τῆς Θεοτόκου, καὶ χητον. [...] Οὕτως ἔχων ἁπλοῦν τὸ ῥῆμα σταθεὶς καὶ δακρύσας, ὦ Παντάνασσα, τῆς πίστεως ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ, καὶ ἐν εἶπε σῶσόν με διὰ τῶν ἁγίων σου πρε- τῷ στόματι αὐτοῦ, ἔβλεπε διὰ παντὸς σβειῶν, καὶ ἀξίωσόν με πάλιν ἐπιστρέ- τὸν ἀόρατον ὡς παρόντα· καὶ διὰ τῆς εἰς ψαι βοηθὸς τοῦ τεταπεινωμένου λαοῦ αὐτὸν ἐλπίδος ἐκράτυνε τὴν ῥώμην τοῦ σου, καὶ λατρεῦσαι μετ᾽ αὐτοῦ τὸν υἱόν σώματος εἰς τοὺς πολυπόνους ἀγῶνας, σου καὶ Θεόν μου καὶ Κύριον εἰς τοῦτο καὶ εἶχε τὴν βοήθειαν αὐτοῦ ἐν ὀνόμα- τὸ πρῴην τῆς Θεομητορικῆς σου δόξης τι Κυρίου· ὅστις καὶ σθένος ἐμπνέει καὶ ἁγιαστήριον, ἐκ βάθρων ὑπ᾽ ἐμοῦ ἀνεγη- θάρσος εἰς τὰς τῶν ἡρώων καρδίας, καὶ γερμένον. Καὶ ἐπανελθὼν ἀπέδωκε τὴν τὰ σώματα ἐπιῤῥώνυσι [...], ὅπως πλη- εὐχὴν τῷ Κυρίῳ κτίσας τὸν ναὸν τῆς ἁγί- ρωθῶσιν αἱ κρίσεις τῆς πανσόφου καὶ ας Μονῆς. [...]» Martin Verdiot, Ἡ ναυμαχία τοῦ Ναυαρίνου, λεπτομέρεια, Ἀθήνα, Μουσεῖο Μπενάκη 46 Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 Τεῦχος 6ον