pdf24_merged

1923 - 2023 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Ἐκπομπές πού προτείνουμε: Καθημερινά: 22.00: ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΙΣΤΗ (Ε) Προσεγγίσεις στούς ὅρους τῆς πίστεως. Μέ τόν Δημήτρη Μαυρόπουλο 12.00: ΤΟ ΑΛΑΤΙ ΤΗΣ ΓΗΣ Παραδοσιακή μουσική. Μέ τόν Λάμπρο Λιάβα. 20.00: ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ 89,5. 23.00: ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ 89,5. 00.00: ΜΕ ΛΟΓΙΑ ΑΚΡΙΒΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΦΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ. Ἀποσπάσματα ἀπό κείμενα Πατέρων μέ μουσικές γέφυρες. Μέ τήν Κυριακή Αἰλιανοῦ. Οἱ ἐκπομπές τοῦ Ραδιοφωνικοῦ Σταθμοῦ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 89,5 ἀναμεταδίδονται ἀπό τούς δικτυωμένους σταθμούς τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων.

ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΛΤΑ 21 2355 ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΕΛΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ε.Μ.Υ.Ε.Ε.) Ταχ. Γραφείο Ἀθηνᾶς 30 10551 Ἀθῆναι Κ.Ε.Μ.Π. ΚΡ Τηλ. 211-1825298 Fax: 211-1824317 Αριθμός Άδειας ISSN 1105-7203 10

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ἔτος 72oν - Τεῦχος 4ον «Ἡ μεταμόρφωση ἀποτελεῖ ἕνα ἐσχατολογικό κατόρθωμα...» Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023

1923 - 2023 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΠΡΟΝΟΙᾼ τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΛΑΔΟΥ: Ἐπίσκοπος Ὠρεῶν κ. Φιλόθεος ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Ἀλέξανδρος Ἰ. Κατσιάρας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2020-2022 ΜΕ ΔΙΕΤΗ ΘΗΤΕΙΑ (ἀλφαβητικά): πρωτ. Ἀκίνδυνος Δαρδανός (Ἱ.Μ. Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης), π. Κωνσταντῖνος Καλλιανός (Ἱ.Μ. Χαλκίδος), πρωτ. Ἰγνάτιος Καλογεράκης (Ἱ.Μ. Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου), π. Ἠλίας-Συμεών Λαουλάκος (Ἱ.Μ. Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ), πρωτ. Νικόλαος Μεντζελίδης (Ἱ.Μ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας), Ἀθανάσιος Β. Γλάρος, (Ἀναπλ. Καθ. ΕΚΠΑ) – ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΗΣ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ἀλέξανδρος Κατσιάρας – ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Ζαμπία Ἀγριμάκη, Ἐμμανουήλ Πλοῦσος – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος – Ὑπεύθυνος Τυπογραφείου: Β. Μπίτσης, Πρωτομαγιᾶς 3 - 145 68 Κρυονέρι Ἀττικῆς, Τηλ.: 210- 8160.127 – Fax: 210-8160.128. Τιμή τεύχους 1 € (γιά ὅσους δέν τό δικαιοῦνται δωρεάν). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Ἀθηνᾶς 30, 105 51 ΑΘΗΝΑ | Τηλ.: 211 18.25.298, Fax: 211 18.25.317 e-mail: [email protected] Προμετωπίδα ἐξωφύλλου: Ἀπό τό «Εἰσοδικόν» αὐτοῦ τοῦ τεύχους Ἐξώφυλλο: Σύνθεση μέ βάση τόν πίνακα τοῦ Ἀλέξη Βερούκα, Ὕδρα Ι (2012) Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη Τό τεῦχος εἰκονογραφεῖται μέ ζωγραφικούς πίνακες μέ καλοκαιρινά θέματα, ἀπό τή Μόνιμη Ἔκθεση τῆς Ἐθνικῆς Πινακοθήκης Τό περιοδικό Ἐφημέριος δέν εὐθύνεται γιά τό γλωσσικό ἰδίωμα τῶν ἀρθρογράφων του. Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή –ὁλική ἤ μερική– τοῦ περιεχομένου τοῦ περιοδικοῦ Ἐφημέριος καθ’ οἱονδήποτε τρόπο. Ἐπιτρέπεται μόνον ἡ παράθεση ἀποσπασμάτων ἀποκλειστικῶς γιά ἐπιστημονικούς καί ἐκπαιδευτικούς σκοπούς, μέ ἀναφορά τῆς πηγῆς προελεύσεως.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ Ἔτος 72ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον Περιεχόμενα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΤΣΙΑΡΑ Εἰσοδικόν .............................................................................................................. 3 ΕΚ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ 100 χρόνια ἀπό τήν ἵδρυση τοῦ περιοδικοῦ Θεολογία..................................................... 6 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΡΙΖΟΥ Λογική (ΙΙ).........................................................................................................................8 πρωτ. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΠΑΧΥΓΙΑΝΝΑΚΗ - ΕΜΜ. ΑΘ. ΛΟΥΚΑΚΗ Ὁ ἐσχατολογικός χαρακτήρας τῆς Θ. Λειτουργίας καί ἡ σύγχρονη ἐνοριακή πράξη......10 π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΘΡΕΛΛΟΥ Γενηθήτω τό θέλημά μου.................................................................................................13 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη στήν Καινή...............................................................................15 Πρωτ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ Ἀνθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις. Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς............................................18 ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ..........................................................................................................20 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗ Οἱ συμβολισμοί τοῦ μεσονυκτικοῦ...................................................................................23 Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ Δεκαπενταύγουστος........................................................................................................26 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ Κυριακή IΒ´ Ματθαίου..................................................................................................28 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΥ Οἱ Ἅγιοι Τόποι καί ἡ σημασία τους γιά τήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας..............................30 Σεβ. Μητρ. Περιστερίου κ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΚΖ´)..............................32 Ἀρχιμ. ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΥ ΜΗΛΤΟΥ Ἰχνηλατώντας τήν συνοδικότητα (V) ..............................................................................34 ΣΤΑΥΡΟΥ ΓΟΥΛΟΥΛΗ «...εἶδόν σε ὑποκάτω τῆς συκῆς...» (Ἰω 1.45-51): Οἱ ἀπόστολοι Ναθαναήλ καί Φίλιππος γιά τά Ἔθνη ..................................................... 37 Ἀρχιμ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Εἰσαγωγικά Ι. Ἱστορικό πλαίσιο 1. Λαοί καί γεωγραφία τῆς Εὐρώπης ............................................................................39 Ἀρχιμ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤ. ΦΟΥΝΤΟΥΚΙΔΗ Ἡ Ἀθωνιάς Ἀκαδημία ἀπό τίς ἀπαρχές ὥς σήμερα........................................................42 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Οὐνιτάριοι: Ἕνα ἀντιτριαδικό ὀρθολογιστικό θεολογικό ρεῦμα.....................................45 Βιβλιοπαρουσίαση............................................................................................................. 47 Ἐφημεριακά......................................................................................................................48 Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 1

'Οδυσσέας Ἐλύτης Ἡ Παναγιά τῶν κοιμητηρίων Πέτρες ἐπῆρα καί κλαδιά Τά κυπαρίσσια τά κελιά τά φύτεψα στήν ἀμμουδιά σοῦ τά ᾽κανα παραγγελιά Καί μιά ψυχή μελέτησα Τίς πόρτες τίς ἀμπάρες σου τό λόγο δέν ἀθέτησα καί τίς ὀχτώ καμάρες σου Μέ τόν καιρό μέ τόν καιρό Στό μέρος τό πιό δροσερό ἔγινε ἀλήθεια τ’ ὄνειρο ἔστησα τό καμπαναριό Οἱ πέτρες μεγαλώσανε Καί κύματα καί κύματα καί τά κλαδιά φυτρώσανε γύρω σου τ’ ἄσπρα μνήματα Ἔλα Κυρά καί Παναγιά μέ τ’ ἀναμμένα σου κεριά Δῶσε τό φῶς τό δυνατό στόν Ἥλιο καί στό Θάνατο. (Ἀπό τήν ποιητική συλλογή Τά ρῶ τοῦ ἔρωτα (1972) Κων. Μαλέας, Τοπίο παραθαλάσσιο (1918-1920), Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη 2 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

Εἰσοδικόν 'Επανευαγγελισμός: Προβληματισμοί καί προϋποθέσεις Σεβαστοί πατέρες Συνεχίζοντας τόν προβληματισμό πού ἀναπτύξαμε στό προηγούμενο «Εἰσοδικό», πρέπει νά θυμίσουμε ὅτι ὁ ὅρος ἐπανευαγγελισμός δέν πρωτοεμφανίστηκε στόν Ὀρθόδοξο χῶρο, ἀλλά στόν Ρωμαιοκαθολικό καί ἀπό ἐκεῖ μετακενώθηκε καί στούς Ὀρθοδόξους καί στούς Διαμαρτυρομένους. Εἶναι ἀπαραίτητο νά μελετήσουμε καί νά κατανοήσουμε πῶς καί γιατί προέκυψε ἡ ἀνάγκη τοῦ ἐπανευαγγελισμοῦ στόν Ρωμαιοκαθολικισμό, πρίν προβοῦμε σέ ὁποιαδήποτε διαδικασία ἐπανευαγγελισμοῦ, διότι ἴσως ἀφορᾶ καί ἐμᾶς τούς Ὀρθοδόξους. Οἱ ρίζες ἑνός φαινομένου δέν βρίσκο- νται στήν ἐπιφάνεια, εἶναι καλά κρυμμένες στό ὑπέδαφος. Πῶς ὅμως ὁ Ρωμαιοκαθολικός κόσμος ἔφθασε στή διαπίστωση ὅτι χρειάζεται ἐπα- νευαγγελισμό; Πῶς κατάλαβε ὅτι ἕνα μέρος του, μικρό ἤ μεγαλύτερο, ἀπομακρύν- θηκε ἀπό ἐκεῖνο πού θεωροῦσε ὡς ἀλήθεια του σέ ἐπίπεδο δόγματος, ἤθους καί ζωῆς; Σέ ἕνα πρῶτο ἐπίπεδο, ἀποφασιστικό ρόλο ἔπαιξε ἡ περιρρέουσα ἀτμόσφαιρα τοῦ μεταπολεμικοῦ κόσμου καί ἡ ἄσκηση κριτικῆς στόν Ρωμαιοκαθολικισμό γιά τή στάση πού τήρησε. Ἐπιπλέον, ἡ αὐξανόμενη ἀποχριστιανοποίηση τῶν δυτικῶν κυ- ρίως κοινωνιῶν καί ὁ ἀθεϊσμός σέ Ἀνατολή καί Δύση φανέρωσαν τήν ἀποτυχία τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ νά κρατήσει τόν κόσμο ἐκχριστιανισμένο καί τόν ὤθησαν νά βρεῖ τρόπους γιά νά ἀντιμετωπίσει αὐτήν τήν κατάσταση. Ὡς λύση, ἡ Β´ Βατικανή σύνοδος (1962-1965) προέκρινε τόν ἐπανευαγγελισμό καί τῶν ποιμαινομένων ἀλλά καί τῶν ἴδιων τῶν ποιμένων. Κατά βάθος, ὅμως, πρόκειται γιά ἕνα πολυεπίπεδο ζήτημα, πού οἱ αἰτίες του ἦταν προϊόν πολύχρονων ζυμώσεων, διότι ἡ ἐκκοσμίκευση, ἡ ἀποχριστιανοποίηση καί ἡ ἀπομάκρυνση τῶν πιστῶν δέν συνέβησαν ἀπό τή μιά μέρα στήν ἄλλη. Πρέπει, ὡστόσο, ἐξαρχῆς νά σημειώσουμε ὅτι ὅποιοι κι ἄν εἶναι οἱ εἰδικοί ἱστορικοί λόγοι αὐτῆς τῆς συγκεκριμένης κατάστασης, στούς ὁποίους θά ἀναφερθοῦμε ἀκροθι- γῶς, ἡ κοινή ἀφετηρία τους εἶναι ἡ πρωταρχική προπατορική ἀπομάκρυνση ἀπό τό θεῖο θέλημα, πού διαστρέβλωσε τήν εἰκόνα μας περί Θεοῦ. Γι᾽ αὐτό ὁ Χριστός θέτει διαρκῶς τό ἐρώτημα στούς μαθητές Του: «τίνα με λέγουσιν οἱ ἄνθρωποι εἶναι; [...] ὑμεῖς δὲ τίνα με λέγετε εἶναι;» (Μκ 8:27-28). Διότι ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό τήν ὀρθή ἀντίληψη περί Θεοῦ δέν συνέβη ἅπαξ, ἀλλά ἀποτελεῖ μιά πρόκληση πού προκύπτει διαρκῶς μέσα στήν ἱστορία, καθ᾽ ὅτι οὐδείς εἶναι ἄμοιρος τῆς πεπτωκυίας φύσεως. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 3

Ἡ ἀπομάκρυνση τοῦ μεταπτωτικοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν Θεό ἐκδηλώθηκε μέ πολ- λούς τρόπους μέσα στήν ἱστορία, μέ ἀποκορύφωμα τήν ἄμεση ἐπίθεση στό ἴδιο τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, πού τόν ὁδήγησε στό Πάθος. Κι ὅταν ἔγινε ἀντιληπτό ὅτι οἱ πιστοί τοῦ Χριστοῦ δέν πτοήθηκαν ἀπό τό Μαρτύριο τοῦ Κυρίου, χάρις στή βεβαι- ότητα τῆς Ἀναστάσεώς Του («εἰ δὲ Χριστὸς οὐκ ἐγήγερται, κενὸν ἄρα τὸ κήρυγμα ἡμῶν, κενὴ δὲ καὶ ἡ πίστις ὑμῶν», Α´ Κορ 15:14), τότε ἡ κοσμική ἐξουσία ἐξαπέλυσε τούς διωγμούς. Κι ὅταν οἱ διωγμοί ἀποδείχθηκαν ἀνίσχυροι μπροστά στήν πίστη, τότε ὁ μισόκαλος προσπάθησε νά ἀλλοιώσει τήν πίστη ἐκ τῶν ἔσω – «τά κάστρα παίρνονται ἀπό μέσα», λέει ἡ παροιμία. Ἔτσι ἐμφανίστηκαν οἱ αἱρέσεις, πού ἀντι- μετωπίστηκαν ἀπό τίς Οἰκουμενικές Συνόδους, χωρίς νά διαβρώσουν οὔτε τή διατύ- πωση οὔτε τήν οὐσία τοῦ δόγματος, ὅσον ἀφορᾶ τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ἐνῶ τά πράγματα ἐξελίχθηκαν ἔτσι στόν κόσμο τῆς Ὀρθοδοξίας, στή δυτική χρι- στιανοσύνη ἡ πορεία ἦταν διαφορετική. Ἡ μεταφορά τῆς πρωτεύουσας ἀπό τήν Πα- λαιά στή Νέα Ρώμη δείχνει τήν ὀξυδέρκεια τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, πού διέβλεψε ὅτι τό μέλλον τῆς αὐτοκρατορίας ἦταν στήν Ἀνατολή καί ὅτι ἡ αὐτοκρατορία χρειαζόταν ἕνα νέο ὅραμα, πού τό βρῆκε στή χριστιανική πίστη. Ὅ,τι ἀπέμεινε στή Δύση, ἤδη βαθιά τραυματισμένο ἀπό τίς ἐσωτερικές διαμάχες, κατέρρευσε μέ τίς ἀλλεπάλ- ληλες ἐπιδρομές τῶν βαρβαρικῶν φύλων. Στήν προσπάθειά της νά ἀντιμετωπίσει αὐτή τή δύσκολη πολιτικά, κοινωνικά καί ψυχολογικά κατάσταση, ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρώμης ἔκανε σιγά-σιγά πεμπτουσία τῆς πραγματικότητάς της τήν κοσμική ἱστορία, ἐκκοσμικεύοντας ταυτόχρονα τήν ἱερή ἱστορία. Αὐτό ὅμως ἰσοδυναμοῦσε μέ τή με- τατόπιση τοῦ κέντρου βάρους ἀπό τόν Θεό στόν ἄνθρωπο. Ἡ ἱστορία παύει πλέον νά ἔχει μιά σταθερή ἀναφορά ἐκτός τοῦ ἑαυτοῦ της, ἐσχατολογική, καί γίνεται πεδίο τῶν ἀνθρώπινων ἀλληλεπιδράσεων. Γίνεται, μέ ἄλλα λόγια, αὐτοαναφορική, ὡς ἐκ τούτου δέν ἔχει σωτηριολογικό περιεχόμενο καί μετατρέπεται σέ κινούμενη ἄμμο. Ἐπιπλέον, αὐτή ἡ ταύτιση τῆς ἱστορίας μέ τόν ἄνθρωπο καί τίς πράξεις του θέτει στό περιθώριο τό μεγαλύτερο μέρος τῆς δημιουργίας, τή φύση-κτίση (καί ὄχι τό περιβάλ- λον, ὅπως συνηθίζουμε νά λέμε, διότι ἡ λ. περιβάλλον προϋποθέτει ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι στό κέντρο καί γύρω του ὅλα τά ὑπόλοιπα), ἀποκλείοντάς την ἀπό τή μελλο- ντική ἀνακαίνιση, τήν ὁποία ἔχει πλέον ἀναλάβει ὁ ἄνθρωπος. Ὁ καλύτερος κόσμος δέν θά πραγματοποιηθεῖ μετά τό τέλος τῆς ἱστορίας, ἀλλά πρέπει νά ἐπιτευχθεῖ στό ἐδῶ καί τώρα μέ τήν πρόοδο τῆς γνώσης, τῆς ἐπιστήμης καί τῆς τεχνολογίας. Αὐτή εἶναι ἡ οὐσία τῆς ἐκκοσμίκευσης πού ἐγκιβωτίστηκε στόν Ρωμαιοκαθολικό κόσμο. Μέ αὐτές τίς προϋποθέσεις δημιουργήθηκε ὁ νεώτερος δυτικός πολιτισμός, πού τό βασικό του χαρακτηριστικό εἶναι ὅτι διαρκῶς ἀλλάζει καί μεταρρυθμίζεται, γιά νά ἀντιμετωπίζει τήν ἀτέλειά του. Διότι, ἐφ᾽ ὅσον ἔχει ὡς ἄξονα ἀναφορᾶς τόν ἑαυτό του (αὐτοαναφορικότητα), κάθε ἐπίτευγμά του εἶναι πρόσκαιρο καί ἐπιφανειακό. Ἀπό κάθε λύση ἑνός προβλήματος ξεπηδοῦν, σάν κεφαλές τῆς Λερναίας Ὕδρας, τοὐλά- χιστον δύο καινούργια προβλήματα, διότι τό πεδίο τῶν λύσεων ταυτίζεται ἀποκλει- 4 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

στικά μέ τό πεδίο τῆς ἀνθρώπινης δράσης, οὐσιαστικά προβάλλοντας τόν ἄνθρωπο ὡς ὑποκατάστατο τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, π.χ., ὡς λυτρωτής τοῦ κόσμου ἐμφανίζεται πλέον ὁ Σούπερμαν, ὁ Μπάτμαν καί ἄλλοι ὑπερήρωες τοῦ ἀμερικανικοῦ κινηματογράφου, ἐνῶ διάφορα \"ἐναλλακτικά\" κινήματα (θρησκευτικά, θεραπευτικά, ψυχολογικά κ.ἄ.) προτείνουν τήν ἐναρμόνιση τοῦ ἀνθρώπου μέ κάποια ἀφηρημένη \"συμπαντική δύνα- μη\" ἤ τήν \"αὐτοβελτίωσή\" του ὡς μέσο γιά τήν ἐπίλυση τῶν προβλημάτων του. Ὅταν ἡ δυτική χριστιανοσύνη ἤ ὁποιαδήποτε ἐκκλησιαστική κοινότητα μπαίνει στή διαδικασία νά λύσει ἀπευθείας, ἐνδοκοσμικά, τά ὁποιαδήποτε προβλήματα τῆς ἱστορίας, ἄθελα καί ἀνεπίγνωστα γίνεται μέρος τῆς ἱστορίας. Ἔτσι μπορεῖ κανείς νά καταλάβει τίς ἀλλεπάλληλες παπικές ἐγκυκλίους γιά τό ἴδιο ζήτημα, ἐξαιτίας τῆς \"αὐθεντίας\" πού ἀποδόθηκε σέ ἕναν ἄνθρωπο (στόν Πάπα). Ἑπομένως, ὁ ἐπα- νευαγγελισμός σ᾽ ἕνα τέτοιο πλαίσιο καταλήγει φαῦλος κύκλος. Γιατί, ἐφ᾽ ὅσον τό πρόβλημα εἶναι ἡ ἴδια ἡ κοσμική ἱστορία, δέν μπορεῖ νά ἐπιλυθεῖ μέσῳ τῆς κοσμικῆς ἱστορίας, μέσῳ ὁποιασδήποτε ἐκκοσμικευμένης ὀντότητας, ὅποια κι ἄν εἶναι ἡ δράση της. Διότι αὐτή ἡ ὀντότητα, προτοῦ ἐπανευαγγελίσει τούς ἀπομακρυσμένους, πρέπει νά ἐπανευαγγελίσει πρῶτα τόν ἑαυτό της. Ἀλλά ἐδῶ εἶναι ἡ μεγάλη πρόκληση, ὁ γόρδιος δεσμός, ὁ στόχος: νά ἐπανευαγγελίσει τόν ἑαυτό της, ἐνῶ εἶναι ἤδη ἐκκο- σμικευμένη. Αὐτή ἡ νοοτροπία τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ μετακενώθηκε στά καθ᾽ ἡμᾶς ἤδη ἀπό τήν ἵδρυση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, τή δημιουργία ἀστικῆς τάξης καί τή σταδιακή ἐπιβολή της στό λαϊκό στοιχεῖο, πού παρέμενε πιστό στήν παράδοσή του μέχρι τή μεταπολίτευση. Ἔκτοτε ὅμως ἐπιταχύνθηκε ἡ ἐκκοσμίκευση καί ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό τό δόγμα καί τό ἦθος τοῦ χριστιανισμοῦ καί ἔτσι τέθηκε καί σέ ἐμᾶς τό ζήτημα τοῦ ἐπανευαγγελισμοῦ, διότι γίναμε μέρος τοῦ δυτικοῦ κόσμου. Ὅμως, πέρα ἀπό τίς προηγούμενες ἐπισημάνσεις, μιά ἐπανακατήχηση προϋποθέ- τει τή διάκριση ἀνάμεσα στά οὐσιώδη καί τά ἐπουσιώδη τῆς πίστεώς μας. Τοῦτο θά διευκολύνει τήν ἀποφυγή τῆς ἐξιδανίκευσης τοῦ παρελθόντος ἤ τῆς βεβιασμένης προσχώρησης στούς \"νεωτερισμούς\" τοῦ παρόντος. Πρέπει ἐπίσης νά ἔχουμε κατά νοῦ ὅτι ὁ κόσμος τοῦτος δέν πρόκειται νά μετατραπεῖ σέ ἐκκλησία μέσα ἀπό τή χιλιαστικοῦ τύπου ἀντίληψη τῆς προόδου. Ἡ μεταμόρφωση ἀποτελεῖ ἕνα ἐσχατολο- γικό κατόρθωμα πού συμπίπτει μέ τή λήξη τῆς παρούσης ἱστορίας. Αὐτή ἡ σκέψη θά μᾶς κρατᾶ σέ ταπείνωση ἀπό τή μιά καί ἀπό τήν ἄλλη θά μᾶς χαρίζει τή βεβαιότη- τα, διότι τόν ροῦν τῆς ἱστορίας κατευθύνει ὁ Χριστός μέ τό Ἱερό Λεῖμμα. Αὐτό τό Λεῖμμα, ὅσο σμικρόν καί ἄν εἶναι, μπορεῖ νά θέσει τίς βάσεις τοῦ ἐπανευαγγελισμοῦ. Ἀλέξανδρος Κατσιάρας Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 5

1923-2023 100 χρόνια ἀπό τήν ἵδρυση τοῦ περιοδικοῦ Θεολογία Σκεπτικό (ratio) τοῦ Διεθνοῦς Θεολογικοῦ Συνεδρίου Ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία καί ἡ «ἄυλη πραγματικότητα» τῆς ὕστερης νεωτερικότητας (Ἀθήνα, 11-14 Ὀκτωβρίου) Ἡ Θεολογία συνήθως περιγράφεται ὡς ὁ καρπός τῆς διαρκοῦς ἐγρηγόρσεως καί τῆς μακρᾶς πάλης τῆς Ἐκκλησίας ἔναντι συγκεκριμένων αἱρετικῶν προκλήσεων καί ἀποκλίσεων. Ἐπιχειρεῖ νά ἑρμηνεύσει, ἐν τόπῳ καί χρόνῳ, ἐν ἑκάστῃ ἐποχῇ, τήν πο- λυμερῶς καί πολυτρόπως ἐκδηλούμενη θεία Ἀποκάλυψη ὡς σωτηριώδη ἀλήθεια γιά σύνολη τήν κτίση. Ἡ ἀπώθηση τοῦ Θεοῦ στό ὑπερπέραν καί ἡ ὑποβάθμιση τοῦ ὑπεραισθητοῦ κόσμου, κατ’ ἐξοχήν κατά τούς νεωτέρους χρόνους (Διαφωτισμός), ἄφησε μετέωρο τόν αἰ- σθητό κόσμο, μέ συνέπεια τή σύγχρονη ρευστότητα, καθ’ ὅτι ὁ τελευταῖος δέν εἶναι αὐτοδημιούργητος. Ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος προσπαθεῖ νά ἀντιμετωπίσει τήν ἄβυσσο τῆς ρευστότητας ἀναζητώντας ἔρεισμα στή «μηχανοποίηση». Οἱ ἐπιστημονικές ἐξελίξεις, ἡ τεχνολογική πρόοδος, ἡ ψηφιακή πραγματικότητα, ἡ βιοτεχνολογία μέ τίς διαρκῶς προστιθέμενες ἐφαρμογές καί δυνατότητές τους φαίνεται ὅτι ἀνακαθορίζουν τίς ἀνθρωπολογικές καί κοσμολογικές ἀντιλήψεις καί παραμέτρους. Ἔχει ἤδη ἀνατείλει ἡ ἐποχή τοῦ μετα-σύμπαντος (metaverse), πού «ὑπόσχεται» τήν ἀποδόμηση καί κατάργηση τῶν φυσικῶν περιορισμῶν τοῦ χωροχρόνου. Ἡ «ἐπαυξη- μένη» πραγματικότητα, ὁ εἰκονικός κόσμος, τά τεχνητά περιβάλλοντα ἀποδιαρθρώ- νουν, ἀπειλοῦν καί ὑποκαθιστοῦν μαζικά τό φυσικό καί κοινωνικό περιβάλλον. Ἡ ἀνθρωπότητα ὅμως δείχνει ἀνυποψίαστη γιά τό μεταφυσικό ὑπόβαθρο τῆς εἰκο- νικότητας καί τίς βαθύτερες προεκτάσεις τῶν παρενεργειῶν της. Το θέμα τῆς τεχνο- λογίας ἀνάγεται σέ ἐπίπεδο χρήσης. Ἡ ἁπλῶς ὀρθή χρήση τῆς τεχνολογίας, δέν μπο- ρεῖ νά τίς ἄρει ἤ ἔστω νά τίς περιορίσει, γιατί «μεταπτωτικά» ἡ «οὐδετερότητα» τῆς τεχνικῆς εἶναι αὐταπάτη, ὅπως ἔχει ἀποδειχθεῖ πλεῖστες φορές μέσα στήν ἱστορία. Δυστυχῶς, ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος ταύτισε τήν τεχνική δυνατότητα (δῶρο τοῦ Τρια- δικοῦ Θεοῦ), ὡς γνώρισμα τοῦ ἀνθρώπου, μέ τήν τεχνική ὡς στάση ζωῆς. Ὅμως ὁ Martin Heidegger ἐδῶ καί δεκαετίες ἔχει προειδοποιήσει ὅτι: «ἡ οὐσία τῆς τεχνο- λογίας κατά κανένα τρόπο δέν εἶναι κάτι τό τεχνικό». Ἡ τεχνική, ὅπως σημειώνει 6 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

ὁ Σπ. Κυριαζόπουλος (Ἡ καταγωγή τοῦ τεχνικοῦ πνεύματος, 1965, σ. 15): «δέν ἐμφανίζεται εἰς τήν ἐποχήν μας ὡς ἰδιότης ἁπλῶς καί μόνον τοῦ τεχνίτου, ἀλλ’ εἶναι ἡ στάσις τοῦ ἀνθρώπου ἐντός τοῦ κόσμου [...]. Δέν εἶναι λοιπόν ἡ τεχνική ἁπλῶς τό σύνολον τῶν μηχανικῶν ἀντικειμένων, ἀλλ’ ὁ τρόπος, διά τοῦ ὁποίου δημιουργοῦ- νται τά σύγχρονα προβλήματα καί ἡ μέθοδος τῆς λύσεώς των καί ἀπό τῆς ἀπόψεως αὐτῆς ἡ προϋπόθεσις τῆς ἀνθρωπίνης οὐσίας. Ἰδού διατί ὁ λόγος περί τεχνικῆς δέν ἀναφέρεται εἰς τά πράγματα ἀλλ’ εἰς τόν ἄνθρωπον· δέν εἶναι λόγος περί τεχνικοῦ ἔργου, ἀλλά περί τεχνικοῦ πνεύματος». Ἑπομένως, τά τεχνολογικά ἐπιτεύγματα καί τό τεχνικό πνεῦμα εἶναι διαφορετικά, σχετίζονται ἀλλά δέν ταυτίζονται. Ἡ «τεχνολογικοποίηση» τοῦ ἀνθρωπίνου βίου εἶναι πλέον καθολική καί λαμβά- νει διαστάσεις σωτηριολογικές, ὑπαρξιακές, ὀντολογικές. Ἡ πίστη στήν τεχνολογική πρόοδο καί ἡ διευκόλυνση πού αὐτή παρέχει λαμβάνουν στό ἐδῶ καί τώρα χαρακτη- ριστικά θρησκευτικῆς λειτουργίας μεσσιανικοῦ χαρακτῆρα, ἀποδυναμώνοντας καί ὑποσκάπτοντας κάθε παραδοσιακή ἔκφραση θρησκευτικότητας. Μέ βάση τά προα- ναφερθέντα, προκύπτει ἕνα κρίσιμο ἐρώτημα: Κατά πόσον ἀλλοιώνεται ἡ θεολογική μας παράδοση ἀπό τή μεσολάβηση τῆς τεχνικῆς; Ἡ ἀντινομία τοῦ σύγχρονου πολιτισμοῦ ἔγκειται στό ὅτι ἀφ’ ἑνός παραμένει προ- σκολλημένος στήν ὕλη καί ἀφ’ ἑτέρου προβάλλει ἕνα ἄυλο, εἰκονικό μοντέλο ζωῆς. Κατά βάθος ὁ σύγχρονος πολιτισμός, ἀποδεσμευόμενος ἀπό τήν ὕλη, ἐξαϋλούμενος, ὑποτιμᾶ τήν ὕλη σέ τέτοιο βαθμό, ὥστε νά διερωτᾶται κανείς μήπως ἡ Σάρκωση καθίσταται «ἄνευ νοήματος» καί ἡ κατά Χριστόν μεταμόρφωση τῆς ὕλης ἀνέφικτη. Ἐνώπιον αὐτῶν τῶν περίπλοκων ζητημάτων, ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία καλεῖται νά ὁριοθετήσει κριτικά τίς προϋποθέσεις τοῦ τεχνικοῦ πνεύματος ὡς στάσης ζωῆς καί νά ἀναγγείλει μία αὐθεντική πρόταση ζωῆς σέ ἕναν πλανήτη πού κινδυνεύει μέ ὁλο- κληρωτική καταστροφή. Καί ὁ θεολογικός λόγος τῆς Ἐκκλησίας καλεῖται, γιά ἀκόμη μία φορά, νά περισώσει καί νά ἀναδείξει τήν ἀξία τῆς ὕλης καί τοῦ σώματος, «ὑπὲρ ὧν» ὁ Χριστός ἐτέχθη, «ἀπέθανε» (Ρωμ 5:8) καί Ἀνέστη, ὁριοθετώντας τή ζωηφόρο ἀλήθεια τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Oἱ ἐνδιαφερόμενοι μποροῦν νά βροῦν περισσότερες πληροφορίες γιά τό Συνέδριο καθώς καί φόρμα προεγγραφῆς, γιά νά παρακολουθήσουν τίς ἐργασίες του, στόν ἱστότοπο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (https://www.ecclesia.gr/theologia100/). Ὑπάρ- χει ἐπίσης ἡ δυνατότητα τηλεφωνικῆς προεγγραφῆς στό τηλέφωνο 2111824316 (ὧρες: 08.00-14.00) καί ἠλεκτρονικά στό e-mail: [email protected]. Ἡ παρακολούθηση τοῦ Συνεδρίου εἶναι ἐλεύθερη. Ὡστόσο, παρακαλοῦμε γιά τήν προεγγραφή τῶν ἐνδιαφερομένων, γιά τήν καλύτερη ὀργάνωση καί διεξαγωγή τῶν ἐργασιῶν του. Ἐκ τῆς Συντάξεως Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 7

ΛΕΞΙΚΟ ΒΑΣΙΚΩΝ ΟΡΩΝ Λογική (ΙΙ) Αἰκατερίνης Ρίζου Δρος Φιλοσοφίας Στό προηγούμενο τεῦχος ἀναφερθήκαμε στή σημασία πού δίνει ἡ Λογική στή μορφή τῶν προτάσεων καί ὄχι στό περιεχόμενό τους. Τοῦτο φαίνεται καί ἀπό τό γεγονός ὅτι οἱ ὅροι τῶν προτάσεων ἤ ἀκόμη καί ὁλόκληρες οἱ προτάσεις δηλώνονται μέ σύμβολα. Γιά παράδειγμα, ἡ ἀριστοτελική (ἤ τυπική) Λογική ἀσχολεῖται μόνο μέ κατηγορικές προτάσεις (δηλαδή, προτάσεις μέ ὑποκείμενο-Υ καί κατηγορούμενο-Κ), καταφατικές ἤ ἀποφατικές, καθολικές ἤ μερικές (π.χ., «Ὅλες οἱ γάτες εἶναι θηλαστι- κά» ἤ «Μερικοί ἄνθρωποι δέν εἶναι ὄμορφοι»). Ἄλλα συστήματα Λογικῆς ἀσχολοῦνται μέ ἄλλα εἴδη προτάσεων: π.χ. ἡ δεοντι- κή Λογική (deontic Logic) ἀσχολεῖται μέ δεοντικές προτάσεις (δηλ. προτάσεις πού δηλώνουν τό ὑποχρεωτικό, τό ἐπιτρεπτό καί συναφεῖς ἔννοιες)· ἡ τροπική Λογική (modal Logic) μέ προτάσεις πού δηλώνουν πιθανότητα ἤ ἀπιθανότητα καί συναφεῖς ἔννοιες (π.χ. «Ἴσως βρέξει σήμερα»)· ἡ προτασιακή Λογική (propositional Logic) με- λετᾶ τούς τρόπους σύνδεσης ἤ διαφοροποίησης ὁλόκληρων προτάσεων ἤ δηλώσεων, ὥστε νά σχηματιστοῦν συνθετότερες προτάσεις ἤ δηλώσεις (οἱ προτάσεις ἤ οἱ δηλώ- σεις συμβολίζονται μέ τά γράμματα p, q, z, κ.λπ. – ἐπειδή ἐν προκειμένῳ ἐνδιαφέρει ἡ σύνδεση τῶν προτάσεων μεταξύ τους καί ὄχι τό εἶδος τους· ἔτσι μιά πρόταση πού ἀνήκει στό πεδίο τῆς προτασιακῆς λογικῆς μπορεῖ νά ἔχει τή μορφή: «Ἄν p καί q, τότε z»)· ἡ μαθηματική Λογική ἀσχολεῖται μέ τήν ἐφαρμογή τῆς τυπικῆς Λογικῆς στά μαθηματικά· ἡ μή-τυπική Λογική (informal Logic) ἀσχολεῖται μέ τά ἐπιχειρή- ματα τῆς φυσικῆς γλώσσας, τῆς καθημερινῆς ὁμιλίας, ἑστιάζοντας περισσότερο στις λογικές πλάνες, στά λεγόμενα πεπλανημένα ἐπιχειρήματα ἤ σοφίσματα, μέ τά ὁποῖα θά ἀσχοληθοῦμε σέ εἰδικό σημείωμα. Ἐκτός ἀπό τή μορφή τῶν προτάσεων, βασικό στοιχεῖο στή Λογική ἔχει ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖον ἀπό δύο ἤ περισσότερες προτάσεις (πού ὀνομάζονται προκείμενες) συνάγεται (ἕπεται, ἀκολουθεῖ) μιά ἄλλη πρόταση, πού ὀνομάζεται συμπέρασμα. Ὁ τρόπος αὐτός καθορίζεται ἀπό ἰδιαίτερους κανόνες, πού ὀνομάζονται κανόνες συ- ναγωγῆς καί πρέπει νά πληροῦνται προκειμένου τό ἐπιχείρημα νά εἶναι ἔγκυρο. Οἱ κανόνες συναγωγῆς ἀναφέρονται ἐπίσης σέ μορφικά στοιχεῖα (π.χ., ὁ κανόνας ὅτι ἄν μία προκείμενη εἶναι ἀποφατική, τότε τό συμπέρασμα εἶναι ἐπίσης ἀποφατικό, ἤ ὅτι ἄν μία προκείμενη εἶναι μερική τότε καί τό συμπέρασμα θά εἶναι μερικό κ.ἄ.). 8 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

Ἕνα ἀκόμη οὐσιῶδες στοιχεῖο εἶναι ἡ σχέση πού ὑπάρχει ἀνάμεσα στό συμπέρα- σμα καί τίς προκείμενες: ἄν ἡ σχέση αὐτή εἶναι ἀναγκαία, ἄν δηλαδή τό συμπέρα- σμα συνάγεται, ἐξάγεται, προκύπτει (συμβαίνει, κατά τήν ἀριστοτελική ὁρολογία) ἐξ ἀνάγκης ἀπό τίς προκείμενες, τότε τό ἐπιχείρημα εἶναι παραγωγικό· ἄν ὅμως ἡ σχέση αὐτή εἶναι πιθανή, δηλαδή τό συμπέρασμα συνάγεται κατά πιθανότητα, τότε τό ἐπιχείρημα εἶναι μή-παραγωγικό (ἤ ἐπαγωγικό). Κάθε σύστημα Λογικῆς, λοιπόν, ὁρίζεται σέ σχέση μέ δύο βασικά στοιχεῖα, τή μορφή τῶν προτάσεων καί τούς κανόνες συναγωγῆς. Πέρα ἀπό τούς εἰδικότερους κανόνες συναγωγῆς, ὑπάρχουν καί οἱ λεγόμενες ἀρχές (ἤ νόμοι) τῆς Λογικῆς (ἤ τῆς νόησης): α) ἡ ἀρχή τῆς μή-ἀντίφασης (δέν εἶναι δυνατό νά δεχόμαστε, συγχρόνως καί ἀπό τήν ἴδια ὀπτική γωνία, ὅτι μία πρόταση εἶναι καί δέν εἶναι ἀληθής, π.χ. «Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἶναι θνητοί καί ὅλοι οἱ ἄνθρωποι δέν εἶναι θνητοί»)· β) ἡ ἀρχή τῆς ταυτότητας (πού συμβολίζεται ὡς Α=Α, δηλαδή κάθε ὅρος ἤ κάθε πρόταση ταυ- τίζεται μέ τόν ἑαυτό της καί διαφοροποιεῖται ὁτιδήποτε ἄλλο)· καί γ) ἡ ἀρχή τοῦ ἀποκλειομένου τρίτου ἤ μέσου (μία πρόταση θά εἶναι ἀληθής ἤ ψευδής, δέν μπορεῖ νά εἶναι κάτι ἐνδιάμεσο. συνεπῶς ἄν ἔχουμε δύο ἀντιφατικές προτάσεις, Α καί ὄχι-Α, ἤ μία θά εἶναι κατ' ἀνάγκην ἀληθής καί ἡ ἄλλη κατ' ἀνάγκην ψευδής, καθώς εἶναι ἀδύνατο νά συναληθεύουν ἤ νά συμψεύδονται). Οἱ κανόνες συναγωγῆς ἐμφανίζουν διαφοροποιήσεις ἀπό σύστημα σέ σύστημα Λο- γικῆς. Ἔτσι, π.χ., ὁ κανόνας ὅτι πρέπει νά ὑπάρχει νοηματική συνάφεια μεταξύ προκειμένων καί συμπεράσματος, πού ἰσχύει στήν ἀριστοτελική Λογική, δέν ἀνα- γνωρίζεται ἀπό τή σύγχρονη Λογική. Σέ γενικές γραμμές, στή σύγχρονη Λογική ἡ ἔννοια τῆς ἐγκυρότητας εἶναι πολύ εὐρύτερη ἀπό ὅ,τι στήν ἀριστοτελική, δηλαδή ἀπαιτοῦνται πολύ λιγότερες προϋποθέσεις γιά νά εἶναι ἔγκυρος ἕνας συλλογισμός ἤ ἕνα ἐπιχείρημα. Ἔτσι, κατά τόν σύγχρονο ὁρισμό, ἕνα παραγωγικό ἐπιχείρημα εἶναι ἔγκυρο ὅταν εἶναι ἀδύνατο νά ἔχουμε ἀληθεῖς προκείμενες καί ψευδές συμπέρασμα. Γιά τό μή-παραγωγικό ἐπιχείρημα, ὁ κανόνας διατυπώνεται ὡς ἑξῆς: ἕνα μή-παραγωγικό ἐπιχείρημα εἶναι ἔγκυρο, ὅταν εἶναι ἀπίθανο οἱ προκείμενες νά εἶναι ἀληθεῖς καί τό συμπέρασμα νά εἶναι ψευδές. Μαρία Φιλοπούλου, Κολυμβητές κάτω ἀπό τό νερό (2020), λεπτομέρεια, Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 9

ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Ὁ ἐσχατολογικός χαρακτήρας τῆς Θ. Λειτουργίας καί ἡ σύγχρονη ἐνοριακή πράξη πρωτ. Εὐαγγέλου Παχυγιαννάκη - Ἐμμ. Ἀθ. Λουκάκη, Θεολόγου Παρατηρήσεις - διαπιστώσεις πές δεήσεις καί μνημονεύσεις τῆς Ἀρτο- Γιατί τό κήρυγμα νά ἔχει καθιερωθεῖ νά κλασίας ἀμέσως μετά τήν εὐχή τῆς ἁγίας γίνεται, σχεδόν πάντοτε στό Κοινωνικό Ἀναφορᾶς καί τό «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ καί ὄχι στή θέση του, δηλαδή μετά τήν ἀληθινόν»; ἀνάγνωση τοῦ Εὐαγγελίου; Στίς περισσότερες ἐκκλησίες ἡ πλειο- Στίς ἑλληνόφωνες ἐκκλησίες παρα- ψηφία τῶν ἐκκλησιαζομένων (ἀκόμη καί λείπονται (διαβάζονται, τοὐλάχιστον, αὐτοί πού δέν ἔχουν ἀνάγκη) κάθονται μυστικῶς;) πάντοτε κατά τίς ἐπίσημες στό διάστημα μετά τή Μεγάλη Εἴσοδο λειτουργίες τῶν Κυριακῶν, ἑορτῶν καί μέχρι τή Θεία Κοινωνία. Ἔτσι στά κε- καθημερινῶν ἡ Μεγάλη Ἐκτενής καί τά λεύσματα τοῦ ἱερέως «Στῶμεν καλῶς...», Κατηχούμενα, ἐπειδή δῆθεν ἐπιμηκύνουν «Ἄνω σχῶμεν τὰς καρδίας» ἤ καί κατά τή Λειτουργία, ἐνῶ λέγονται πάντοτε τή στιγμή τοῦ καθαγιασμοῦ τῶν Τιμίων στήν Προηγιασμένη, καταχρηστικῶς λε- Δώρων, δέν φαίνεται νά ὑπάρχει ἡ ἀνά- γόμενη Λειτουργία, γιατί δέν εἶναι Λει- λογη ἀνταπόκριση. Στό «Τὰς κεφαλὰς τουργία1 καί δέν συμμετέχει καί πολύ ἡμῶν τῷ Κυρίῳ κλίνωμεν», δέν σκύβει ἐκκλησίασμα. Δέν εἶναι κακομεταχείρι- τό κεφάλι κανείς. Πῶς ἐξηγεῖται αὐτό; ση καί ἀσέβεια τόσο πρός τό μυστήριο ὅσο καί πρός τήν πίστη τῆς Ἁγίας μας Ποιά εἶναι ἡ θέση τῶν Μεγαλυναρίων Ἐκκλησίας αὐτό; Καί βέβαια, ἡ Μεγά- τῶν Ἁγίων καί τῶν ἑορτῶν κατά τήν ὥρα λη Ἐκτενής καί τά Κατηχούμενα κατά τῶν Διπτύχων; κανόνα παραλείπονται. Ἄν ὅμως προ- σέξει κανείς, ὁσάκις ἀκολουθεῖ μετά τή Στίς ἑλληνικές ἐκκλησίες δέν λέγε- Λειτουργία Ἀρτοκλασία ἤ γενικά ὁποια- ται ποτέ τό «Πληρωθήτω». Τό ψάλλουν δήποτε φορά κι ἄν τελεῖται Ἀρτοκλασία ὅμως στίς σλαβικές ἐκκλησίες, στό Ἅγιο (σέ ὁρισμένες ἐνορίες ἀκόμη καί μετά τή Ὄρος καί σέ ἀρκετά μοναστήρια καί Μικρή Εἴσοδο, πρό τοῦ Κοντακίου), ἀπό τώρα τελευταῖα δειλά-δειλά ἀρχίζει νά αὐτήν δέν παραλείπεται «οὔτε ἕν ἰῶτα, ψέλνεται καί σέ μερικές ἐνορίες. οὔτε μία κεραία»! Ἄν κατά σύμπτωση βρεθεῖ κανείς ἐν Πῶς δικαιολογοῦνται καί ποιά λει- ὥρᾳ λειτουργίας σέ διάφορους ἐνορι- τουργική καί θεολογική στήριξη ἔχουν ακούς ναούς τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας, τά «Ἐλέησον ἡμᾶς ὁ Θεός...» καί οἱ λοι- ἐκεῖ τά πράγματα εἶναι ἐντελῶς διαφο- ρετικά. Στό παρελθόν, πού μᾶς δόθηκε αὐτή ἡ εὐκαιρία νά ἐκκλησιαστοῦμε σέ 10 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

διάφορες ρωσικές ἐνορίες, πρός μεγάλη σεως (6 Αὐγούστου), «Θέλων ἐπιδεῖξαι μας ἔκπληξη, τή μία Κυριακή ἔψαλαν τά τοῖς μαθηταῖς...», διάταξη ἡ ὁποία (εὐτυ- Τυπικά καί τούς Μακαρισμούς καί τήν χῶς) δέν ὑπάρχει στά ἄλλα Τυπικά. ἄλλη τά κανονικά Ἀντίφωνα τῆς Θείας Λειτουργίας, τηρουμένης ἐπακριβῶς τῆς Σέ ὅλα δέ τά παραπάνω Τυπικά, κατά τάξεως τῆς Μικρᾶς Εἰσόδου. πιστή ἐφαρμογή τοῦ Τυπικοῦ τῆς Με- γάλης Ἐκκλησίας (ΤΜΕ), διατάσσεται Ἡ ἀσυμφωνία τῶν ἰσχυόντων Τυπικῶν κατά τήν 1η Ἰανουαρίου μόνο, γιά ἄγνω- Στά Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλά- στο λόγο, στά Δίπτυχα, τό μεγαλυνάριο δος, ἤδη ἀπό τήν ἔκδοση τοῦ 2007 (τῆς τοῦ Μ. Βασιλείου «Τὸν ἱεροφάντορα Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησί- τοῦ Χριστοῦ». Ἀλλ’ ἡ διάταξη αὐτή ἐκ ας τῆς Ἑλλάδος), παρατηρεῖται ὅτι στή πρώτης ὄψεως –τηρουμένων τῶν ἀναλο- Θεία Λειτουργία, ἐκτός ἀπό τίς πρόσφα- γιῶν–φαίνεται νά ἀδικεῖ τή Λειτουργία τες καίριες καί οὐσιώδεις προσθῆκες τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου κατά τήν ἡμέ- (ἐπαναφορά) τοῦ Προκειμένου καί τοῦ ρα τῆς μνήμης του 13 Νοεμβρίου, γιά τήν Ἀλληλουιαρίου τοῦ Ἀποστόλου, προστέ- ὁποία οὐδέν ἀναφέρεται. Τό ΤΜΕ δια- θηκε καί νέος ὕμνος, ἄγνωστος μέχρι σή- τάσσει, ἐπίσης, τήν ψαλμωδία μεγαλυνα- μερα στίς ἑλληνόφωνες Ἐκκλησίες, καί- ρίου καί κατά τήν ἑορτή τῆς Ζωοδόχου τοι μαρτυρούμενος ὑπό τῆς ἀρχαίας πα- Πηγῆς (Παρασκευή τῆς Διακαινησίμου), ραδόσεως, τό «Πληρωθήτω». Ἡ προσθή- «Ὕδωρ τὸ ζωήρρυτον τῆς Πηγῆς...», δι- κη αὐτή θά ἔλεγε κανείς ὅτι ἔγινε στα- άταξη τήν ὁποία μιμοῦνται καί τά ἄλλα διακά, μέ πολύ ὀρθό τρόπο, προφανῶς Τυπικά. Κατά τό ἴδιο σκεπτικό, ὅμως, γιά τήν ἀποφυγή ἀντιδράσεων (;) γιατί ἔπρεπε καί οἱ ἄλλες Θεομητορικές ἑορτές μόνο στήν ἔκδοση τοῦ 2008 παρατίθεται νά δικαιοῦνται μεγαλυνάρια καί μάλιστα γιά πρώτη φορά ὁλόκληρος ὁ ὕμνος μέ οἱ ἑορτές τοῦ Γενεθλίου, τῶν Εἰσοδίων, σχετικά σχόλια.2 Ὅμως εἶναι προφανές τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καί τῆς Κοιμήσεως, ὅτι σέ ὅσες ἐνορίες γίνεται χρήση τοῦ ἐν οἱ ὁποῖες καί ἀποτελοῦν τόν πυρῆνα τῆς λόγῳ Τυπικοῦ μόνο σέ εὐάριθμες ψάλ- Θεομητορικῆς λατρείας καί Θεολογί- λεται. Τήν προσθήκη αὐτή φαίνεται νά ας τῆς Ἐκκλησίας (καί ὄχι ἡ ἑορτή τῆς ἀγνοοῦν τά ἄλλα ἰσχύοντα Τυπικά, ὅπως Ζωοδόχου Πηγῆς).3 Ὁ μακαριστός ὅμως τό Ἡμερολόγιον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πα- Ἰωάννης Φουντούλης ἔχει ἄλλη γνώ- τριαρχείου καί ἡ Τυπική Διαταξις τῶν μη, τήν ὁποία δέν ἔχει προσέξει κανείς: Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ Ἀπ. Παπαχρή- «Ἄλλο μεγαλυνάριο πλήν τοῦ Θεομητο- στου, ἐνῶ ἀπό τοῦ 2009 προστέθηκε, ρικοῦ (δηλαδή τοῦ \"Ἄξιόν ἐστιν...\" καί μέ ἐπαρκεῖς ἐξηγήσεις, καί στό Μικρόν τοῦ \"Ἐπί σοι χαίρει...\" στίς λειτουργίες Τυπικόν, συντασσόμενο ὑπό ἐπιτροπῆς. τοῦ Ἰ. Χρυσοστόμου καί Μ. Βασιλείου Ἐπιπλέον, τό Μικρόν Τυπικόν διατάσσει ἀντίστοιχα ἡ τοῦ εἱρμοῦ τῆς θ´ ὠδῆς στίς τήν ψαλμωδία μεγαλυναρίου στή Θεία Δεσποτικές καί Θεομητορικές ἑορτές) δέν Λειτουργία τῆς ἑορτῆς τῆς Μεταμορφώ- ψάλλεται στή Θεία Λειτουργία»4. Καί βέβαια εἶναι πανθομολογούμενο ὅτι τά Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 11

παραπάνω Τυπικά στηρίζονται καί ἐξαρ- κές παρατηρήσεις σέ ἀρκετά σημεῖα, οἱ τῶνται κατ’ ἐξοχήν ἀπό τό ἰσχῦον ΤΜΕ ὁποῖες ἄν καί ἀξιοπρόσεκτες, φυσικά δέν –γιά τό ὁποῖο ὑπάρχουν ἐπιφυλάξεις ὡς μᾶς ἐνδιαφέρουν ἐδῶ.5 Ἀλλά τό θέμα τῶν πρός τήν πλήρη καί ἀκριβῆ ἐφαρμογή μεγαλυναρίων στή Θεία Λειτουργία δέν τῶν διατάξεών του στίς ἐνορίες– γι’ αὐτό ἐξαντλεῖται ἐδῶ καί γι’ αὐτό θά ἐπανέλ- καί συχνά παρεμβαίνουν μέ διευκρινιστι- θουμε. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἡ λειτουργία τῶν Προηγιασμένων εἶναι ἀκριβῶς κοινωνία τῶν φρικτῶν τοῦ Χριστοῦ μυστηρίων κατά τήν πένθιμη περίοδο (καθημερινές) τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Δέν περιέχει Ἀναφορά. Συνάπτεται στήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ καί δέν περιλαμβάνει τίποτε ἄλλο παρά μόνο τήν προπαρασκευή, τή μεταφορά τῶν προηγιασμένων Δώρων ἀπό τήν πρόθεση στό θυσιαστήριο καί τή Θεία Κοινωνία. Πλαισιώνεται κατά τό πρότυπο τῆς Θείας Λειτουργίας μέ προπαρασκευαστικές εὐχές γιά τή μετάληψη καί εὐχαριστήριες μετά ἀπό αὐτήν καί τή συνήθη ἀπόλυση τῆς Θείας Λειτουργίας. 2. Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 2008 (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία), σ. 13. 3. Βέβαια γιά πληρέστερη ἐνημέρωση ἐπί τοῦ θέματος τῶν Μεγαλυναρίων, ἄς σημειωθεῖ ἐδῶ ὅτι κατά τό Τυπικόν τοῦ Κωνσταντίνου (Τυπικόν Ἐκκλησιαστικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, Κωνσταντινούπολη 71874), διατάσσονται Μεγαλυνάρια κατά τήν ὥραν τῶν Διπτύχων, στίς ἑορτές τεσσάρων Ἁγίων: Ἁγ. Ἀνθίμου ἐπισκόπου Νικομηδείας (σ. 10), Ἁγ. Αἰκατερίνης (σ. 44), Μεγάλου Βασιλείου (σ. 75), Ἁγ. Κωνσταντίνου (σ. 171) καί γιά τήν ἑορτή τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς (σ. 245). Στό Τυπικό τοῦ Γ. Βιολάκη μειώνονται σέ δύο, τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καί τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς. 4. Ἰ. Φουντούλης, Λειτουργική Α´. Εἰσαγωγή στή Θεία Λατρεία, ὅ.π., σ. 243. 5. Πβ. Γεώργιος Βεργωτῆς, Τελετουργική (Συμβολή στήν Ἱστορία τῆς Χριστιανικῆς Λατρείας), Θεσσαλονίκη 1993, μέ σοβαρές καί ἐνδιαφέρουσες παρατηρήσεις ἐπί τοῦ θέματος, ἰδ. σ. 56-57. Κων. Μαλέας, Παντάνασσα Νάξου Κων. Μαλέας, Σαντορίνη (1924-1928) (περ. 1924-1928) Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη 12 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ Γενηθήτω τό θέλημά μου π. Δημητρίου Μπαθρέλλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἀναλήψεως Ντράφι - Ἐπισκ. Καθηγητοῦ Παν. Emory Σύμφωνα μέ τήν κλασική χριστιανική μέχρι περίπου τή Μεταρρύθμιση καί τούς θεολογία ἡ θέληση βρίσκεται σέ ἁρ- νεότερους χρόνους. Ἀντιδρώντας στόν μονική σχέση μέ τή φύση. Ὁ Θεός, γιά ρωμαιοκαθολικό αὐταρχισμό, ἡ Μεταρ- παράδειγμα, εἶναι φύσει ἀγαθός καί ἡ ρύθμιση πρόβαλε τό ὑποκείμενο, ἀποσά- φυσική ἀγαθότητά του ἀντανακλᾶται θρωσε τό κοινό χριστιανικό ὅραμα καί στή θέλησή του νά δημιουργήσει τόν θεσμικό πλαίσιο τῆς Εὐρώπης, καί ὁδή- ἄνθρωπο, ὥστε νά τόν καταστήσει κοι- γησε σέ ἀντιπαραθέσεις καί συγκρού- νωνό τῆς θείας ζωῆς. Ἐπιπλέον, δώρισε σεις ὄχι μόνο μεταξύ Προτεσταντῶν καί στόν ἄνθρωπο αὐτεξούσια θέληση, ὥστε Ρωμαιοκαθολικῶν ἀλλά καί ἐντός τοῦ ἐλεύθερα νά καλλιεργήσει τά χαρίσματά προτεσταντικοῦ κόσμου. Τό κοινό (ἡ ἀν- του καί νά καταστεῖ “ὅμοιος” μ' Ἐκεῖ- θρώπινη φύση) ὑποβαθμίστηκε χάριν τοῦ νον. Στήν ἀνθρώπινη θέληση χαρίστηκε ἰδίου (“ἰδιο-τροπία”). Ἡ συνεχής ἐμφάνι- ἐπιπλέον ἡ φυσική τάση ἐναρμονισμοῦ ση ἐναλλακτικῶν καί ἀσύμβατων μετα- της μέ τήν «κατ' εἰκόνα Θεοῦ» ἀνθρώ- ξύ τους παραλλαγῶν τοῦ χριστιανισμοῦ πινη φύση, μέ σκοπό τήν τελειοποίηση ὁδήγησε ὄχι μόνο στήν ἀπαξίωση καί ἀμφοτέρων. Γιά παράδειγμα, ὁ ἄνθρω- περιθωριοποίησή του ἀλλά καί σέ ἕναν πος ἔχει ἐκ φύσεως τήν τάση νά ἀγαπᾶ. ἄνευ προηγουμένου σχετικισμό. Ὁ Δια- Ἄν αὐτό τό ἀποδεχθεῖ καί τό καλλιεργή- φωτισμός ἀποπειράθηκε νά προμηθεύσει σει μέ τή θέλησή του, θά γίνει “ὅμοιος” ἕνα καινούργιο κοινό ὁρίζοντα νοηματο- μέ τόν Θεό. Ἄν ὅμως στραφεῖ ἐνάντια δότησης τοῦ βίου, ἀλλά ἡ προσπάθειά στή φύση του καί στή θελητική της ροπή του ἀποδείχθηκε ἐξίσου δονκιχωτική. νά ἀγαπᾶ, τότε θά ὁδηγηθεῖ σέ σχέσεις Τώρα πιά θά ἔπρεπε ὁ καθένας νά ἀπο- ἀντιπαλότητας μέ τόν Θεό, τούς συναν- φασίζει γιά τίς ἀλήθειες του. Ἡ θέληση θρώπους του, καί τή φυσική δημιουργία. θά ἄρχιζε νά ἀποκτᾶ πρωτοκαθεδρία ἔναντι τῆς φύσης. Ὁ ἐναρμονισμός τῆς θέλησης μέ τή φύση διασαλεύτηκε μέ τήν πτώση τοῦ ἀνθρώ- Ἄς δοῦμε τρεῖς ἐμβληματικούς φιλο- που, πού διέφθειρε καί τίς δύο. Ὡστό- σόφους τῶν τελευταίων τριῶν αἰώνων σο, ὁ ἐξαγιασμός καί ἐπανεναρμονισμός πού σηματοδότησαν αὐτήν τήν ἀλλαγή. τους παρέμειναν θεωρητικό ζητούμενο Τόν 18ο αἰ. ὁ Γερμανός φιλόσοφος Ἰμ- στόν χῶρο τῆς χριστιανικῆς σκέψης, ἀλλά μάνουελ Κάντ ἔκανε λόγο γιά τό «ριζικό καί εὐρύτερα τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, κακό» πού χαρακτηρίζει τήν ἀνθρώπι- Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 13

νη φύση καί ὑποστήριξε ὅτι τό ὕψιστο χει, δηλαδή, ἀνθρώπινη οὐσία / φύση – ἀγαθό εἶναι μιά καλή θέληση. Ὁ ἄνθρω- ἐφόσον δέν ὑπάρχει ὁ Θεός πού θά τήν πος θά πρέπει νά ὑπακούει ἑκούσια δημιουργοῦσε‒ ἀλλά μόνο τά ἄτομα, πού στήν κατηγορική προσταγή πού ὁ ἴδιος ἐκ τῶν ὑστέρων δημιουργοῦν τήν οὐσία θά συγκροτήσει ‒ ἐφόσον ὡς αὐτόνομο / φύση τους μέ βάση τήν ἀτομική θέλησή ὑποκείμενο θά πρέπει νά ὑποτάσσεται τους. μόνο στούς ἠθικούς νόμους πού θεσπίζει ὁ ἴδιος. Ἡ συμμόρφωση μέ τίς ἐπιταγές Στή μεταμοντέρνα ἐποχή μας οἱ παρα- τῆς κατηγορικῆς προσταγῆς σημαίνει σέ πάνω θεωρίες τείνουν νά καταστοῦν σχε- πολλές περιπτώσεις ὄχι τή συμπόρευση δόν αὐτονόητες. Ὁ ἄνθρωπος ἐπιλέγει, ἤ ἀλλά τήν ἐναντίωση στή διεφθαρμένη ἐπινοεῖ, ὄχι ἁπλῶς καί μόνο τίς ἀξίες του μας φύση. ἀλλά καί τόν ἴδιο τόν ἑαυτό του. Μπορεῖ, γιά παράδειγμα, νά ἐπιλέξει (ἤ τοὐλάχι- Ἕνα περαιτέρω βῆμα πραγματοποίη- στον ἔτσι νομίζει) τό φῦλο του, ἀγνοώ- σε τόν ἑπόμενο αἰῶνα ὁ Φρειδερίκος Νί- ντας ἐπιδεικτικά τίς βιολογικές του προ- τσε. Ὁ Νίτσε διακήρυξε τόν θάνατο τοῦ διαγραφές. Συγχρόνως ἀπαιτεῖ τήν ἠθι- Θεοῦ καί τή συνακόλουθη κατάρρευση κή καί θεσμική ἀναγνώριση τῶν ὅποιων τῶν ἀληθειῶν καί τῶν ἀξιῶν τοῦ δυτικοῦ ἐπιλογῶν του ἀπό τίς εὐνουχισμένες, πολιτισμοῦ, πού θεμελιώνονταν σ' Ἐκεῖ- ἐνοχικές, καί ἀνασφαλεῖς δημοκρατίες νον. Κατά συνέπεια, τώρα θά ἔπρεπε ὁ μας. Ἡ ἐπαπειλούμενη κατάρρευση θε- καθένας νά ἐπιλέξει ἤ νά ἐπινοήσει τίς μελιωδῶν ἀνθρωπολογικῶν σταθερῶν, ἀξίες καί τίς ἀλήθειες του. Ἡ ἀνθρώπινη ὅπως, γιά παράδειγμα, τό φῦλο, ἀποτε- φύση παύει νά νοεῖται ὡς δημιούργημα λεῖ ἕνα ἀπό τά πολλά ὑποπροϊόντα ὑπε- τοῦ Θεοῦ καί νά λειτουργεῖ ὡς κανονι- ρέξαρσης τῆς θέλησης ἔναντι τῆς φύσης, στική ἀρχή. Στή θέση της τοποθετεῖται ἡ ἑνός ἀκραίου, δηλαδή, βολονταρισμοῦ, «θέληση γιά δύναμη». πού φλερτάρει μέ τό παράλογο, τό μαγι- κό, καί τό ἀδύνατο. Τέλος, τόν 20ό αἰ. ὁ Ζάν Πώλ Σάρτρ, στό σύντομο ἔργο του Ὁ ὑπαρξισμός Λέγεται ὅτι ἕνας ὀπαδός τοῦ Σάρτρ, εἶναι ἕνας ἀνθρωπισμός, ὑποστήριξε ἐπιστρέφοντας ἀπό τήν κηδεία του, δή- ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν ἔχει ἁπλῶς ἐλευθε- λωσε ὅτι εἶχε πάει σέ μιά διαδήλωση ρία, εἶναι ἐλευθερία. Κατά συνέπεια, θά ἐνάντια στόν θάνατο τοῦ φιλοσόφου. Ὁ πρέπει νά δημιουργήσει ὁ ἴδιος τίς ἀξί- θάνατος, ὡστόσο, δέν νικιέται ἁπλῶς καί ες του, οἱ ὁποῖες θά εἶναι ἐξίσου καλές μόνον ἐπειδή τό θέλουμε καί τό διαδη- μέ ὁποιεσδήποτε ἄλλες, ἐάν ἐπιλεγοῦν λώνουμε. Ἡ ἀτομική θέληση δέν μπορεῖ στό ὄνομα τῆς ἐλευθερίας. Πέρα ὅμως νά ἀκυρώσει τήν πραγματικότητα. Στήν ἀπό τίς ἀξίες του, ὁ ἄνθρωπος ἐπινο- ἀπολυτοποιημένη καί εἰδωλοποιημένη εῖ καί κατασκευάζει τόν ἴδιο τόν ἑαυτό της μορφή ὁδηγεῖ ἁπλῶς καί μόνο σέ του. Σύμφωνα μέ τόν Σάρτρ, «ἡ ὕπαρξη ἐσωτερικές συγκρούσεις καί κοινωνικό προηγεῖται τῆς οὐσίας». Δέν προϋπάρ- χάος. 14 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ Ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη στήν Καινή Σχόλια στή γιορτή τῆς μνήμης τῶν ἁγίων Μακκαβαίων (1 Αὐγ.) Μιλτιάδου Κωνσταντίνου Ὁμ. Καθηγ. Α.Π.Θ. - Ἄρχ. Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ΜτΧ Ἐκκλησίας Ἡπρώτη μέρα τοῦ Αὐγούστου εἶναι κῆς περιόδου. Τό ὄνομα Μακκαβαῖος ἀφιερωμένη, σύμφωνα μέ τό ἑορ- δόθηκε ὡς παρωνύμιο στόν Ἰούδα, ἡγέτη τολόγιο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, στή τῆς ἰουδαϊκῆς ἐπανάστασης τοῦ 166 π.Χ. μνήμη ἐννιά μαρτύρων τῆς προχριστιανι- ἐναντίον τοῦ ἡγεμόνα τοῦ βασιλείου τῶν κῆς ἐποχῆς. Πρόκειται γιά ἑπτά ἀδέλφια Σελευκιδῶν Ἀντιόχου Δ΄ τοῦ Ἐπιφανοῦς μέ τή μητέρα τους, ἡ ὁποία στήν ὀρθό- (175-164 π.Χ.). Τό παρωνύμιο προέρχεται δοξη παράδοση ἀναφέρεται μέ τό ὄνομα ἀπό μιά ἑβραϊκή λέξη πού σημαίνει σφυ- Σολομονή, καί τοῦ γέροντα νομοδιδασκά- ρί, ὁπότε πιθανότατα δηλώνει αὐτόν πού λου Ἐλεάζαρου, πού μαρτύρησαν κατά σφυροκόπησε τούς ἐχθρούς του. Τό ἴδιο τόν διωγμό πού ἐξαπέλυσε ἐναντίον τῶν ἐπίθετο χαρακτηρίζει στή συνέχεια καί Ἰουδαίων ὁ βασιλιᾶς τῆς Συρίας Ἀντίο- τούς διαδόχους τοῦ Ἰούδα, παράλληλα μέ χος Δ´ ὁ Ἐπιφανής τό 167 π.Χ. Σύμφωνα τό οἰκογενειακό τους ὄνομα, Ἀσμοναῖοι. μέ τό ἀποστολικό ἀνάγνωσμα τῆς ἡμέ- ρας, ὅλοι αὐτοί μαρτύρησαν «οὐ προσδε- Ἡ ἐκτίμηση τῶν βιβλίων αὐτῶν καί τοῦ ξάμενοι τὴν ἀπολύτρωσιν, ἵνα κρείττονος περιεχομένου τους τόσο ἀπό τήν ἰουδα- ἀναστάσεως τύχωσιν» (Ἑβρ 11:35). Ἡ ϊκή ὅσο καί ἀπό τίς διάφορες χριστια- σημείωση αὐτή παραπέμπει στά τελευ- νικές παραδόσεις ποικίλλει σημαντικά. ταῖα λόγια τοῦ δεύτερου ἀπό τούς νεα- Συγκεκριμένα, κανένα ἀπό τά βιβλία δέν ρούς μάρτυρες, ὁ ὁποῖος: «ἐν ἐσχάτῃ δὲ συμπεριλαμβάνεται στήν Ἑβραϊκή Βίβλο πνοῇ γενόμενος εἶπε· Σὺ μὲν ἀλάστωρ οὔτε στή Βίβλο τῶν διάφορων προτεστα- ἐκ τοῦ παρόντος ἡμᾶς ζῆν ἀπολύεις, ὁ δὲ ντικῶν παραδόσεων, οἱ ὁποῖες χαρακτη- τοῦ κόσμου βασιλεὺς ἀποθανόντας ἡμᾶς ρίζουν τά δύο πρῶτα ὡς «ἀπόκρυφα» καί ὑπὲρ τῶν αὐτοῦ νόμων εἰς αἰώνιον ἀνα- τά δύο ἑπόμενα ὡς «ψευδεπίγραφα». Ἡ βίωσιν ζωῆς ἡμᾶς ἀναστήσει» (2Μα 7:9). ρωμαιοκαθολική παράδοση ἀναγνωρίζει τά δύο πρῶτα βιβλία ὡς «δευτεροκανο- Ἀναλυτικά στούς ἐννέα μάρτυρες ἀνα- νικά», ἐνῶ χαρακτηρίζει τά δύο ἑπόμενα φέρεται ἡ ἑνότητα 6:18-7:41 τοῦ βιβλίου ὡς «ἀπόκρυφα». Τέλος, ἡ ὀρθόδοξη πα- Β´ Μακκαβαίων. Βιβλία τῶν «Μακκα- ράδοση ἀναγνωρίζει τά τρία πρῶτα ὡς βαίων» ὀνομάζονται τέσσερα ἔργα πού «κανονικά» καί χαρακτηρίζει τό τέταρτο ἀναφέρονται σέ γεγονότα τῆς ἑλληνιστι- ὡς «ἀπόκρυφο», ἀλλά αὐτό συνεκδίδε- Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 15

ται στίς ὀρθόδοξες ἐκδόσεις τῆς Βίβλου ται στή Βίβλο του, γίνεται ὅμως μνεία σ᾽ μέ τά κανονικά βιβλία σέ παράρτημα. αὐτήν στή χριστιανική Βίβλο. Σύμφωνα μέ τό Ἰω 10:22-23, σέ κάποια ἀπό τίς Τό Α΄ Μακκαβαίων γράφτηκε πρω- ἐπισκέψεις τοῦ Ἰησοῦ στήν Ἱερουσαλήμ: τοτύπως στά ἑβραϊκά, ἀλλά τό κείμενο «ἐγένετο δὲ τὰ ἐγκαίνια ἐν τοῖς Ἱεροσο- αὐτό χάθηκε καί σώζεται μόνο στά ἑλ- λύμοις, καὶ χειμὼν ἦν καὶ περιεπάτει ὁ ληνικά. Τό Β΄ Μακκαβαίων δέν ἀποτελεῖ ᾿Ιησοῦς ἐν τῷ ἱερῷ ἐν τῇ στοᾷ τοῦ Σο- συνέχεια τοῦ προηγούμενου ὁμώνυμου λομῶντος». Στούς αἰῶνες πού ἀκολού- βιβλίου, ἀλλά ἀνεξάρτητο ἔργο, πού ἀνα- θησαν μετά τήν ἰουδαϊκή ἐπανάσταση φέρεται σέ γεγονότα τῆς ἴδιας μέ τό Α΄ καί τήν ὁλοκληρωτική καταστροφή τοῦ Μακκαβαίων περιόδου. Γράφτηκε πρω- Ναοῦ τῆς Ἱερουσαλήμ ἡ Χανουκά σχε- τοτύπως στά ἑλληνικά ὡς ἐπιτομή ἑνός δόν ἔχασε τή σημασία της καί κατέστη πεντάτομου ἔργου κάποιου Ἰάσονα Κυ- μιά περιθωριακή γιορτή. Τά τελευταῖα ρηναίου. Τό περιεχόμενο τῶν βιβλίων χρόνια ὅμως σέ χῶρες τοῦ δυτικοῦ κό- αὐτῶν, πού στήν ἑλληνική Μετάφραση σμου μέ σημαντικές ἑβραϊκές κοινότητες τῶν Ἑβδομήκοντα κατατάσσονται στά ἡ Χανουκά ἀνέκτησε σταδιακά τήν ἀρ- «Ἱστορικά Βιβλία» τῆς ΠΔ, ἀναφέρεται χαία της λαμπρότητα, καθώς ἀποτέλεσε στήν ἐπανάσταση πού προκάλεσε ἡ θρη- γι᾽ αὐτές τό ἀντίβαρο στή λάμψη τῶν σκευτική πολιτική του Ἀντιόχου Δ΄ τοῦ ἐμπορευματοποιημένων Χριστουγέννων. Ἐπιφανοῦς καί στούς ἀγῶνες πού ἀκο- λούθησαν. Τά δύο ἑπόμενα βιβλία ἔχουν Τό ἐνδιαφέρον τῆς χριστιανικῆς Ἐκ- διαφορετικό ἀπό τά προηγούμενα περιε- κλησίας δέν ἐπικεντρώνεται, βέβαια, στίς χόμενο, ἀλλά προέρχονται ἐπίσης ἀπό τήν σχετικές μέ τίς πολεμικές ἐπιχειρήσεις ἑλληνιστική ἐποχή καί σ᾽ αὐτό προφανῶς τῶν Μακκαβαίων ἀφηγήσεις, ἀλλά στούς ὀφείλουν τόν τίτλο τους. ὑπέρ τῆς πατρώας πίστης ἀγῶνες τῶν πιστῶν στόν Θεό ἀνθρώπων, τούς ὁποί- Ἀνάλογη ποικιλομορφία μέ ἐκείνη τῆς ους θεωρεῖ ὡς πρότυπα τῶν δικῶν της ἀποδοχῆς τῶν βιβλίων ἀπό τούς κανόνες ἀγώνων κατά τήν περίοδο τῶν μεγάλων τῶν διάφορων παραδόσεων χαρακτηρί- διωγμῶν. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ζει καί τήν ἀποδοχή τοῦ περιεχομένου στήν εἰσαγωγή τοῦ ἐγκωμιαστικοῦ πρός τους. Συγκεκριμένα, ὁ Ἰουδαϊσμός, ἄν τούς Μακκαβαίους λόγου του, ἐπιχειρώ- καί ἀπορρίπτει τά βιβλία τῶν Μακκα- ντας νά ἐξηγήσει θεολογικά τό θάρρος βαίων ἀπό τόν κανόνα τῆς Βίβλου του, καί τήν καρτερία τῶν πρίν ἀπό τή σάρ- ἀποδέχεται τά ἀναφερόμενα σ᾽ αὐτά κωση τοῦ Λόγου μαρτύρων, καταλήγει γεγονότα καί, μάλιστα, σέ ἀνάμνηση στό συμπέρασμα ὅτι μέ κάποιον μυστικό τῶν γεγονότων πού περιγράφονται στό τρόπο ὅσοι πρίν ἀπό τήν παρουσία τοῦ 1Μα 4:36-61 ἔχει θεσπίσει τή Γιορτή Χριστοῦ ἔφτασαν στήν τελειότητα, βοη- τῶν Ἐγκαινίων τοῦ Ναοῦ (ἑβρ. Χανου- θήθηκαν σ᾽ αὐτό ἀπό τήν πίστη στόν Χρι- κά) πού γιορτάζεται ἐπί 8 μέρες κατά στό, καθώς ὁ Λόγος «ἐγνωρίσθη δὲ καὶ τόν Δεκέμβριο. Ἔτσι, ὁ Ἰουδαϊσμός πα- πρότερον τοῖς καθαροῖς τὴν διάνοιαν». νηγυρίζει μιά γιορτή πού δέν ἀναφέρε- 16 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

Στό σημεῖο αὐτό ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γελιῶν τοῦ Θεοῦ, θά υἱοθετήσει σύνολη παρουσιάζει ἡ χριστιανική ἑρμηνεία τῆς σχεδόν τήν ἰουδαϊκή θρησκευτική γραμ- ἑνότητας Δευ 16:18-18:22, ὅπου ἐπιχει- ματεία καί θά τήν ἑρμηνεύσει χριστολο- ρεῖται ἡ συστηματοποίηση τοῦ ρόλου τῶν γικά, ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ θά δικαστῶν, τῶν βασιλιάδων, τῶν ἱερέων ἐκδηλωθεῖ μέ τή συγκρότηση τοῦ κανόνα καί τῶν προφητῶν μέσα στή μελλοντική τῶν ἱερῶν του Γραφῶν. Προκειμένου, μά- ἰσραηλιτική κοινωνία, μέ τόν ἀκριβῆ καθο- λιστα, νά προσδώσει σέ αὐτές κῦρος ἀρ- ρισμό τῶν καθηκόντων τους καί τῶν ὑπο- χαιότητας θά τοποθετήσει τή συγγραφή χρεώσεών τους. Στή σχετική μέ τούς προ- τους πρίν ἀπό τόν 5ο π.Χ. αἰ. Χαρακτη- φῆτες ἑνότητα (18:9-22) ὁ Μωυσῆς ὑπό- ριστικά εἶναι στήν προκειμένη περίπτωση σχεται ὅτι ὁ Κύριος «θά ἀναδείξει ἕναν τά ὅσα ἀναφέρει σχετικά στά τέλη τοῦ 1ου προφήτη ἀπό σᾶς, μέσα ἀπό τόν λαό σας, μ.Χ. αἰ. ὁ ἑλληνιστής Ἰουδαῖος ἱστοριο- σάν ἐμένα» (18:15· πβ. 18:18). Σύμφωνα γράφος Φλάβιος Ἰώσηπος στό ἀπολογη- μέ τό χωρίο αὐτό ὁ Θεός ἐμφανίζεται νά τικό ἔργο του Κατ' Ἀπίωνος. Σύμφωνα εἰσηγεῖται παράλληλα μέ τούς ἄλλους θε- μέ τόν Ἰώσηπο, ὁ ὁποῖος ἐκφράζει τήν σμούς καί τόν θεσμό τῶν προφητῶν ὡς ἰουδαϊκή παράδοση τῆς ἐποχῆς του, ὅ,τι διαδόχων τοῦ Μωυσῆ. Παρ' ὅλα αὐτά, κα- γράφτηκε μετά τήν ἐποχή τοῦ Ἀρταξέρξη νείς ἀπό τούς γνωστούς προφῆτες τῆς ΠΔ Α΄ (465-424 π.Χ.) ὑπολείπεται σέ ἀξία δέν ἐμφανίζεται ὡς διάδοχος τοῦ Μωυσῆ. «διὰ τὸ μὴ γενέσθαι τὴν τῶν προφητῶν Ἀντίθετα, ἡ ζωντανή παρουσία τοῦ Θεοῦ ἀκριβὴ διαδοχήν» (Λόγος Α´ 8). διά τῶν προφητῶν μέσα στόν λαό του θά δώσει βαθμιαῖα τή θέση της σέ ἕναν θε- Ἀποτέλεσμα ὅλων αὐτῶν τῶν διεργασι- σμό, ὁ ὁποῖος θά ἐπιχειρήσει μέσα ἀπό ῶν στούς κόλπους τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ ἦταν ἕνα πολύπλοκο σύστημα νομικῶν διατά- ὄχι μόνον ὁ ἀποκλεισμός κάποιων βιβλί- ξεων νά ρυθμίσει καί νά ἐλέγξει μέχρι τήν ων ἀπό τόν κανόνα τῶν Γραφῶν του ἀλλά τελευταία τους λεπτομέρεια τίς σχέσεις καί ἡ ἀδυναμία ἐξέλιξης τῆς θεολογικῆς τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό. Ἔτσι, ὅταν σκέψης, καθώς ἡ ἐπιμονή στήν περί μή ἀργότερα ὁ τέταρτος εὐαγγελιστής θά «ἀκριβοῦς διαδοχῆς τῶν προφητῶν» ἄπο- τονίσει μέ ἰδιαίτερη ἔμφαση τόν παραλ- ψη λειτουργεῖ ἀπαγορευτικά γιά τήν πε- ληλισμό Ἰησοῦ καί Μωυσῆ καί ὁ ἀπόστο- ραιτέρω ἀποδοχή τῶν θείων δωρεῶν, μέ λος Πέτρος (Πράξ 3:22-26), ὅπως καί ὁ πρώτη καί κύρια τήν ἐξαγγελλόμενη ἀπό διάκονος Στέφανος (Πράξ 7:37), θά ταυ- τόν Ἰησοῦ Χριστό σωτηρία. Ἔτσι, ἄν ἡ τίσουν στούς λόγους τους τόν Ἰησοῦ μέ ἰουδαϊκή παράδοση κατανοεῖ τούς μάρ- τόν ἀναμενόμενο προφήτη, κλονίζουν στήν τυρες τῆς μακκαβαϊκῆς περιόδου περισ- πραγματικότητα τό βασικότερο θεμέλιο σότερο ὡς ἐθνικούς ἥρωες, ἡ χριστιανική πάνω στό ὁποῖο στηρίζεται ὁ Ἰουδαϊσμός. Ἐκκλησία θεωρεῖ τή θυσία τους, ὅπως κα- ταλήγει στόν προαναφερθέντα λόγο του ὁ Στή συνέχεια, ὅταν ἡ χριστιανική Ἐκ- ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, «τῶν ὕστε- κλησία, αὐτοπροσδιοριζόμενη ὡς «νέος ρον ὑπὲρ Χριστοῦ θυμάτων, εἰς φιλοτιμίαν Ἰσραήλ» καί ὡς κληρονόμος τῶν ἐπαγ- οὐκ ἔλαττον». Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 17

ΠΡΟΣ ΚΑΤΗΧΗΣΙΝ 'Ανθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς Πρωτ. Ν. Ι. Λουδοβίκου Καθηγ. Ἀνωτάτης Ἐκκλ. Ἀκαδημίας Θεσσαλονίκης Στό κορύφωμα ὅλων αὐτῶν πού ἀνα- Σύμφωνα μέ τόν ἅγιο Γρηγόριο, δέν φέραμε στά προηγούμενα κείμε- ὑπάρχει πραγματική ἄνοδος τοῦ ἀνθρώ- να, εἶναι ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, που πρός τόν Θεό, χωρίς τό σῶμα. Χωρίς στόν ὁποῖον ἔχουμε μιά συνέχεια αὐτῆς τό σῶμα καί τό παθητικό τῆς ψυχῆς, δέν τῆς ἐκπληκτικῆς παραδόσεως πού εἴδα- μποροῦμε νά αἰσθανθοῦμε τόν Θεό, νά με στούς Ἀπολογητές, στόν Μάξιμο τόν κλάψουμε γι' Αὐτόν, νά τρέξουμε ξωπί- Ὁμολογητή, ἤ στόν Συμεών τόν νέο Θεο- σω Του, νά κάνουμε μετάνοιες, νά Τόν λόγο. ἀγκαλιάσουμε, νά Τόν λατρεύσουμε – ψυχοσωματικά λατρεύει ὁ ἄνθρωπος. Σέ ἀντίθεση μέ τόν Βαρλαάμ, τόν ἰδε- ολογικό του ἀντίπαλο, πού περιφρονεῖ Ἀλλά, ἐάν δέν εἶναι καθαρός ὁ νοῦς, τό σῶμα, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς δέν μποροῦμε νά καταλάβουμε πῶς τονίζει ὅτι τό σῶμα εἶναι πνευματικόν. ἀκριβῶς μπορεῖ νά τά κάνει ὅλα αὐτά. Μάλιστα, ὅπως λέει, διαθέτει «ἐνσυνε- Μέ τήν προσευχή, λοιπόν, στρέφουμε νωμένας πνευματικὰς διαθέσεις». Τό τόν νοῦ μας ἐντός τοῦ σώματος. «Ἔσω σῶμα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι φτιαγμένο πέμπειν τὸν νοῦν», εἶναι μία ἔκφραση, ἔτσι, ὥστε νά καθιστᾶ πνευματικά ὅλα ἡ ὁποία ριζικά διαφωνεῖ μέ ὁτιδήποτε τά σωματικά του ἔργα. Πρόκειται γιά ἔχει προηγουμένως εἰπωθεῖ ἀπό τούς μιά ἰδιαιτέρως σημαντική τοποθέτηση. πλατωνικούς ἀντιπάλους τοῦ Παλαμᾶ, Ὁτιδήποτε κάνει τό σῶμα, μπορεῖ νά γί- οἱ ὁποῖοι ζητοῦν «οὐρανοδρομίες», ἐξό- νει μέ τέτοιο τρόπο, ὥστε νά ἔχει χαρα- δους ἐκστατικές στόν νοῦ ὅπως σ' ἕνα κτῆρα πνευματικό. φανταστικό ἄπειρο ὅπου πραγματικά ἀναζητεῖται ὁ Θεός. Λέγοντας πνευματικό, ὁ ἅγιος Γρηγό- ριος ἐννοεῖ διαλογικό μετά τοῦ Θεοῦ, εὐ- Δέν ὑπάρχει τέτοια ἀναζήτηση τοῦ χαριστιακό, δοξολογικό, μέ ἄλλα λόγια Θεοῦ, κατά τόν Παλαμᾶ. Ἡ ἀναζήτηση προϋποθέτει τήν ἀναφορικότητα πρός τοῦ Θεοῦ γίνεται μέσα σέ ἕνα σῶμα καί τόν Θεό. Δι᾽ αὐτῆς τῆς ἀναφορικότητας, σέ μιά ψυχή. Καί τί θά κάνουμε τότε μέ τά ὁτιδήποτε κάνουμε συγκροτεῖ μιά σχέση, πάθη; Τά πάθη, λέει ὁ Παλαμᾶς, ἀκολου- ἐνδυναμώνει τή σχέση τῆς γνώσης τοῦ θώντας τόν ἅγιο Μάξιμο ἐν προκειμένῳ, Θεοῦ, πού εἶναι μιά σχέση κοινωνιακή εἶναι θετικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς, ἑπομέ- καί εὐχαριστιακή. νως δέν τά καταστρέφουμε. Δέν ὑπάρχει 18 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

τρόπος οὔτε πιθανότητα νά ἔχουμε ὁλό- μή-πραγματικό), ὅπως λέει ὁ ἅγιος. Τόν κληρο τόν ἄνθρωπο, ἄν τοῦ σβήσουμε τά Θεό τόν συναντοῦμε «μετὰ παντὸς εἴ- πάθη. Ὁ θυμός, ἡ ἀγάπη, τό μῖσος, ὅλα δους κτίσεως, ἵνα τὸ τῆς εἰκόνος ἀπηκρι- τά πάθη πρέπει ἁπλῶς νά μεταβληθοῦν, βωμένον ᾖ»: δηλαδή, γιά νά εἶναι πλῆρες νά μεταμορφωθοῦν ἐν Πνεύματι. Ν' ἀλ- τό κατ' εἰκόνα, πρέπει νά συναντήσω τόν λάξουν ἀντικείμενο. Νά μποῦν μέσα στήν Θεό μέ ὁλόκληρο τό κατ᾽ εἰκόνα, μέ ὁλό- προαίρεση τῆς εὐχαριστιακῆς διαλογικῆς κληρη τή δημιουργία, πού βεβαίως πε- κοινωνίας μετά τοῦ Θεοῦ. Νά ἀποκτή- ριλαμβάνει καί τό σῶμα καί τόν κόσμο σουν, δηλαδή, ἕνα περιεχόμενο ὄμορφο. καί τίς σχέσεις καί ὅλα τά ἄλλα ὄντα καί Νά μάθουμε νά ἀγαποῦμε κατά Θεόν. ὅλους τούς ἄλλους ἀνθρώπους. Νά αἰσθανόμαστε, νά ὀσφραινόμαστε, νά ψηλαφοῦμε, νά κάνουμε τά πάντα, κατά Ἑπομένως, ὁ ἡσυχασμός εἶναι βιωμέ- Θεόν. Αὐτός εἶναι ὁ δρόμος μᾶλλον πού νη Ἐκκλησιολογία. Εἶναι ἕνας τρόπος ἀπορρέει ἀπό τή Σάρκωση κι ὄχι κάποιος νά δοῦμε καί νά ζήσουμε ὑπαρξιακά τήν ἄλλος. Βεβαίως, στό τέλος τό σῶμα θά Ἐκκλησία, ὅπως ἀκριβῶς θέλησε ὁ γε- συναιωνίσει μετά τῆς ψυχῆς στή θέα τοῦ νάρχης τοῦ ἡσυχασμοῦ Μακάριος ὁ Αἰ- Θεοῦ καί θά ἀφθαρτισθεῖ μαζί της, ὁπότε γύπτιος, σχεδόν χίλια χρόνια πρίν ἀπό ὁ ἄνθρωπος, ὁλόκληρος ψυχοσωματικά, τόν Παλαμᾶ. Εἶναι τελείως ἄδικο –καί γίνεται φῶς καί βλέπει διά τοῦ φωτός θέλω νά πιστεύω ὅτι ὀφείλεται ὄχι σέ καί βλέπει καί τόν ἑαυτό του, μέσῳ τοῦ κακή πρόθεση, ἀλλά σέ ἐλλιπῆ γνώση φωτός καί ὅ,τι βλέπει εἶναι ἐπίσης φῶς, τοῦ Παλαμᾶ– νά τίθεται στό περιθώριο ὅπως λέει ὁ Παλαμᾶς, στίς τριάδες Ὑπὲρ ὅλος αὐτός ὁ στοχασμός, διά τοῦ ὁποίου τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων. καί μόνο μποροῦμε νά διαβάσουμε σή- μερα ὁλόκληρη τήν ὀρθόδοξη ἀνθρωπο- Δυστυχῶς, πολλοί νεώτεροι στοχαστές, λογία καί ὄχι μόνον τήν ἀνθρωπολογία ἀκόμη καί θεολόγοι, ἀπορρίπτουν τόν τοῦ ἡσυχασμοῦ. Εἶναι δέ ἀξιοπρόσεκτο ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, προφανῶς ὅτι ἡ σύγχρονη γνωσιακή ἐπιστήμη τῆς διότι τόν προσεγγίζουν ἐλλιπῶς, κατά νευροψυχολογίας ὁμιλεῖ γιά τόν ἐνσώ- τή γνώμη μου, καί δέν μποροῦν νά συλ- ματο νοῦ, ὑποστηρίζοντας ὅτι αὐτό πού λάβουν τήν ὁλιστική ἀνθρωπολογία του. ὀνομάζουμε διανοητική γνώση εἶναι σα- Εἶναι πολύ ἐνδιαφέρον ὅτι ὁ Παλαμᾶς φῶς ἐνσώματο. Μέ ἄλλα λόγια, τά πορί- τονίζει ὅτι δέν συναντοῦμε τόν Θεό μο- σματά της, βρίσκονται στούς ἀντίποδες νάχα μέ τόν νοῦ ἤ μέσα στόν νοῦ· κάτι τῆς πλατωνικῆς παράδοσης – ἀλλά πολύ τέτοιο θά ἦταν φανταστικόν (δηλαδή, κοντά στήν ἀνθρωπολογία τῶν Πατέρων. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 19

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΚΑ Ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, ΜΘ´ Τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ Δημήτρη Μαυρόπουλου Στίς ἀποκαλύψεις τοῦ Σινᾶ ὁ Μωυσῆς ξολογικές, εἴτε περιγραφικές αὐτῆς τῆς θέτει δύο ἐρωτήματα, ἀπευθυνόμε- σχέσης. Πρέπει νά συμπληρώσουμε, στό νος στόν Θεό: α) πές μου τό ὄνομά σου, σημεῖο αὐτό, ὅτι τό παραπάνω ὄνομα καί β) δεῖξε μου τό πρόσωπό σου. Αὐτά ἀποδίδεται στόν Θεό ἀπό τόν ἄνθρωπο, τά δύο ἐρωτήματα διατρέχουν τήν ἱερή πρόκειται δηλαδή γιά μιά ὀνοματοδοσία ἱστορία, ὅπως ξετυλίγεται στήν Παλαιά ἐκ μέρους τοῦ ἀνθρώπου. Διαθήκη, φθάνει μέχρι τόν Ἰησοῦ Χριστό, ὁ ὁποῖος μᾶς ἀποκαλύπτει τό πραγμα- Ὡστόσο, ὅπως γνωρίζουμε, ὁ ἴδιος ὁ τικό ὄνομα τοῦ Θεοῦ (βλ. «Ἐφανέρωσά Θεός θά ἀποκαλύψει τό ὄνομά του, ἤ σου τὸ ὄνομα τοῖς ἀνθρώποις οὓς δέδω- μάλλον σταδιακά ὀνόματά του, ἐνδει- κάς μοι ἐκ τοῦ κόσμου», Ἰωάν. 17,6), καί κτικά τῶν ἐνεργειῶν του. Πρώτη τέτοια συνεχίζεται στήν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία συ- ἀποκάλυψη ἐντοπίζεται στήν ἀνάπτυξη γκροτεῖται γύρω ἀπό τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ. σχέσης μέ τόν Ἀβραάμ, στόν ὁποῖο ἀπο- καλύπτει ἑαυτόν ὡς «ἐγώ εἰμι»: «καὶ Μέχρι νά μάθουμε τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ ὤφθη Κύριος τῷ Ἄβραμ καὶ εἶπεν αὐτῷ· ἀπό τό στόμα τοῦ Υἱοῦ του, ἔχουν κατα- ἐγώ εἰμι ὁ Θεός σου· εὐαρέστει ἐνώπιον τεθεῖ πολλά ἄλλα ὀνόματα, κατά ἐποχές ἐμοῦ καὶ γίνου ἄμεμπτος» (Γεν. 17,1). καί κατά συνθῆκες, ἀποτυπωμένα στήν Αὐτό τό «ἐγώ εἰμι» θά ἀποτελέσει ἕνα Ἁγία Γραφή. Πρώτη φορά συναντοῦμε ἀπό τά διαχρονικά, κατά ἀποκάλυψη, ἀναφορά στό ὄνομα τοῦ Θεοῦ, ὑπό γενι- ὀνόματα τοῦ Θεοῦ, πού τό βλέπουμε πα- κή ἔννοια, στόν χαρακτηρισμό τοῦ Ἐνώς, ρόν ἀπό τό πρῶτο βιβλίο τῆς Ἁγίας Γρα- ἐγγονοῦ τοῦ Ἀδάμ, ὡς θεοσεβούμενου: φῆς, τή Γένεση, μέχρι τό τελευταῖο, τήν «οὗτος [= ὁ Ἐνώς, υἱός τοῦ Σήθ, τρίτου Ἀποκάλυψη. Αὐτό τό «ἐγώ εἰμι» θά συν- υἱοῦ Ἀδάμ καί Εὔας], ἤλπισεν ἐπικαλεῖ- δεθεῖ μέ τίς ὑποσχέσεις τοῦ Θεοῦ πρός σθαι τὸ ὄνομα Κυρίου τοῦ Θεοῦ», δηλα- τούς δικαίους, ἰδιαίτερα μέ τήν ὑπόσχε- δή πίστευε καί ἔλπιζε στόν Θεό, τόν λά- σή του γιά τή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου, τρευε καί ἐπεκαλεῖτο τό ὄνομα Κυρίου ὅπως πρωτοδιατυπώθηκε στό λεγόμενο τοῦ Θεοῦ. Ἔκτοτε, ὁ προσδιορισμός «τὸ «πρωτευαγγέλιο», δηλ. τήν πρόρρηση ὄνομα Κυρίου τοῦ Θεοῦ» ἤ «τὸ ὄνομα ὅτι ἕνας ἀπόγονος τῆς γυναίκας θά συ- Κυρίου» θά ἀναφέρεται στή σχέση τῶν ντρίψει τήν κεφαλή τοῦ ἀρχίκακου θηρί- πιστῶν μέ τόν Θεό, σέ ἀναφορές εἴτε ου (βλ. Γεν. 3,15: «καὶ ἔχθραν θήσω ἀνὰ ἱκετήριες, εἴτε εὐχαριστιακές, εἴτε δο- μέσον σοῦ καὶ ἀνὰ μέσον τῆς γυναικὸς 20 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματός σου καὶ τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ· ὁ ὢν ἀπέσταλκέ με ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματος αὐτῆς· αὐτός πρὸς ὑμᾶς. Καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πάλιν πρὸς σου τηρήσει κεφαλήν, καὶ σὺ τηρήσεις Μωυσῆν· οὕτως ἐρεῖς τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ· αὐτοῦ πτέρναν»). Γι᾽ αὐτό καί στίς συνε- Κύριος ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, Θεὸς χεῖς ἀποκαλύψεις ἀπό γενιά σέ γενιά θά Ἀβραὰμ καὶ Θεὸς Ἰσαὰκ καὶ Θεὸς Ἰα- προστίθεται στό «ἐγώ εἰμι» ἡ ἐπισήμαν- κὼβ ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς», ἐπιφέ- ση ὅτι πρόκειται γιά τόν Θεό τῶν πατέ- ροντας τήν τελεσίδικη δήλωση:· «τοῦτό ρων, δηλαδή γιά τόν Θεό πού παραμένει μού ἐστιν ὄνομα αἰώνιον καὶ μνημόσυνον πιστός στίς ὑποσχέσεις του, ὅπως βλέ- γενεῶν γενεαῖς» (βλ. Ἔξοδ. 3,13-15). πουμε στήν περίπτωση τῆς ἀποκάλυψης στόν Ἰσαάκ: «καὶ ὤφθη αὐτῷ Κύριος ἐν Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ἡ διατύπωση «ἐγώ τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ καὶ εἶπεν· ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς εἰμι ὁ ὢν» ἀποδίδει, κατά τούς Ο´, τή δι- Ἀβραὰμ τοῦ πατρός σου» (Γεν. 26,24), ἤ ατύπωση τοῦ ἑβραϊκοῦ κειμένου «ἐχγιέ στόν Ἰακώβ: «Ἰακώβ, Ἰακώβ, ὁ δὲ εἶπε· ἀσέρ ἐχγιέ», πού κατά κυριολεξία σημαί- τί ἐστιν; Ὁ δὲ λέγει αὐτῷ· ἐγώ εἰμι ὁ νει «εἶμαι καί θά εἶμαι αὐτός πού ἤμουν», Θεὸς τῶν πατέρων σου» (Γεν. 46,2-3), μέ ἀναφορά δηλαδή στήν πιστότητα τοῦ ἤ, πολύ περισσότερο, στόν Μωυσῆ, ἐνώ- Θεοῦ πρός τούς πατέρες τοῦ λαοῦ. Ἑπο- πιον τῆς φλεγόμενης καί μή καιόμενης μένως δέν πρόκειται γιά τό καθαυτό ὄνομα βάτου: «… ἐκάλεσεν αὐτὸν ὁ Κύριος ἐκ τοῦ Θεοῦ, ἀλλά γιά τόν τρόπο παρουσίας τοῦ βάτου λέγων· Μωυσῆ, Μωυσῆ. Ὁ δὲ του στήν ἱστορία τοῦ λαοῦ του. Εἶναι ὁ εἶπε· τί ἐστι; Ὁ δὲ εἶπε· μὴ ἐγγίσῃς ὧδε. ἴδιος Θεός τῶν πατέρων του, καί μάλιστα Λῦσαι τὸ ὑπόδημα ἐκ τῶν ποδῶν σου· ὁ πιστός στίς ὑποσχέσεις του γιά σωτηρία. γὰρ τόπος, ἐν ᾧ σὺ ἕστηκας, γῆ ἁγία ἐστί. Καὶ εἶπεν· ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς τοῦ πατρός Πέραν αὐτῶν τῶν ἀποκαλύψεων ὅσον σου, Θεὸς Ἀβραὰμ καὶ Θεός Ἰσαὰκ καὶ ἀφορᾶ τό «ὄνομα» τοῦ Θεοῦ, στήν ἑβρα- Θεὸς Ἰακώβ» (Ἔξοδ. 3,4-6). Λίγους στί- ϊκή βίβλο παρατίθεται ἕνα τετραγράμμα- χους μάλιστα παρακάτω, ὁ Μωυσῆς θά το σύμβολο, τό YHWH (‫)יהוח‬, τό ὁποῖο ρωτήσει εὐθέως περί τοῦ ὀνόματος τοῦ ὅμως δέν προφέρεται, τουλάχιστον μέχρι Θεοῦ, ὥστε νά μπορεῖ νά ἀπαντήσει στόν τά χρόνια τῆς βαβυλώνιας αἰχμαλωσίας, λαό του ποιός τόν στέλνει νά ἀναλάβει ἄν καί μετά τήν περίοδο αὐτή ὑπάρχει μία τό ἐγχείρημα τῆς ἀπελευθέρωσης ἀπό τή σχετική προφορά του, ἀλλά μέ φωνήεντα δουλεία τῶν Αἰγυπτίων: «Καὶ εἶπε Μω- πού λαμβάνονται ἀπό τίς λέξεις Ἀδωνάι υσῆς πρὸς τὸν Θεόν· ἰδοὺ ἐγὼ ἐξελεύ- (= ὁ Κύριός μου) ἤ Ἐλοχείμ (= ὁ Θεός), σομαι πρὸς τοὺς υἱοὺς Ἰσραήλ, καὶ ἐρῶ μέ παράγωγες λέξεις «Γιαχβέ» ἤ «Γιεχω- πρὸς αὐτούς· ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν βά». Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὅταν οἱ Ο´ συνα- ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς. Ἐρωτήσουσί ντοῦν στήν ἑβραϊκή βίβλο τό YHWH, τό με· τί ὄνομα αὐτῷ; Τί ἐρῶ πρὸς αὐτούς; μεταφράζουν μέ τίς λέξεις Κύριος ἢ Θεός. Καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πρὸς Μωυσῆν λέγων· ἐγώ εἰμι ὁ ὤν. Καὶ εἶπεν· οὕτως ἐρεῖς Ἡ ἀναφορά στό ὄνομα τοῦ Θεοῦ ὡς «ἐγώ εἰμι», ἰδιαίτερα ἡ ὑπόδειξη τῶν προφητῶν ὅτι ἡ σωτηρία ἐνεργεῖται ἀπό τόν «αὐτός ἐστι», θά διατρέξει τήν ἱστο- Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 21

ρία τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ μέχρι τήν ἔλευση ἐνώπιον τοῦ Συνεδρίου: «Πάλιν ὁ ἀρχιε- τοῦ Χριστοῦ, τοῦ ὁποίου ἡ δημόσια δρά- ρεὺς ἐπηρώτα αὐτὸν καὶ λέγει αὐτῷ· Σὺ ση του θά συμπέσει μέ τήν ὑπόδειξη τοῦ εἶ ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ εὐλογητοῦ; Ὁ δὲ Προδρόμου: «Ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ» Ἰησοῦς εἶπεν· Ἐγώ εἰμι» (Μάρκ. 14,31- (Ἰωάν. 1,29), διατύπωση ταυτόσημη μέ 32)· ζ) Κατά τή σύλληψή του στόν κῆπο: τό «αὐτός ἐστι». Ἔκτοτε ὁ Ἰησοῦς θά «Ἰησοῦς […] ἐξελθὼν εἶπεν αὐτοῖς· Τίνα αὐτοπροσδιοριστεῖ ὡς ὁ «ἐγώ εἰμι» ἀρ- ζητεῖτε; Ἀπεκρίθησαν αὐτῷ· Ἰησοῦν τὸν κετές φορές, καί πρός τούς μαθητές του Ναζωραῖον. Λέγει αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς· Ἐγώ καί πρός τόν λαό, ἀλλά καί πρός τούς εἰμι», καί δύο στίχους παρακάτω ὁ ἴδιος ἐχθρούς του. Ἐνδεικτικές εἶναι οἱ περι- διάλογος ἐκ δευτέρου (βλ. Ἰωάν. 18,4-8). πτώσεις: α) Στόν διάλογο μέ τή γυναί- Καί, τελικά, ἡ ἀποκάλυψη τοῦ ὀνόματος κα τῆς Σαμάρειας: «Λέγει αὐτῷ ἡ γυνή· τοῦ δοξασμένου Ἰησοῦ στόν ἀποκαλυπτή Οἶδα ὅτι Μεσσίας ἔρχεται ὁ λεγόμενος Ἰωάννη, κατά τό πρῶτο ὅραμα: «Ἐγώ Χριστός· ὅταν ἔλθῃ ἐκεῖνος, ἀναγγελεῖ εἰμι τὸ Α καὶ τὸ Ω, λέγει Κύριος ὁ Θεός, ἡμῖν πάντα. Λέγει αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς· Ἐγώ ὁ ὢν καὶ ὁ ἦν καὶ ὁ ἐρχόμενος, ὁ πα- εἰμι, ὁ λαλῶν σοι» (Ἰωάν. 4,25-26)· β) ντοκράτωρ. […] ἐγώ εἰμι ὁ πρῶτος καὶ ὁ Κατά τή βάδισή του ἐπί τῶν κυμάτων: ἔσχατος καὶ ὁ ζῶν, καὶ ἐγενόμην νεκρός, ««… θεωροῦσι τὸν Ἰησοῦν περιπατοῦντα καὶ ἰδοὺ ζῶν εἰμι εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν ἐπὶ τῆς θαλάσσης καὶ ἐγγὺς τοῦ πλοίου αἰώνων» (Ἀποκ. 1,8.17-18). γινόμενον, καὶ ἐφοβήθησαν. Ὁ δὲ λέγει αὐτοῖς· Ἐγώ εἰμι· μὴ φοβεῖσθε» (Ἰωάν. Κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο, 6,19-20· βλ καί Ματθ. 14,25-27)· γ) Ὅταν ὁ Θεός εἶναι «πανώνυμος» (= φέρει ὅλα ἀπαντάει στόν σκεπτικισμό τῆς Μάρθας: τά ὀνόματα), ἀλλά συγχρόνως «ἀκλήϊ- «Λέγει αὐτῷ Μάρθα· Οἶδα ὅτι ἀναστήσε- στος» (= ἀδύνατον νά ὀνομαστεῖ), για- ται ἐν τῇ ἀναστάσει ἐν τῇ ἐσχάτῃ ἡμέρᾳ. τί εἶναι «πάντων ἐπέκεινα» (βλ. Ὕμνος Εἶπεν αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς· Ἐγώ εἰμι ἡ ἀνάστα- εἰς Θεόν, ΒΕΠ 61, σ. 53). Ὡστόσο, ὅπως σις καὶ ἡ ζωή» (Ἰωάν. 11,24-25)· δ) Στό εἴπαμε καί στήν ἀρχή τοῦ παρόντος πλάγιο ἐρώτημα τοῦ Θωμᾶ γιά τήν τελι- ἄρθρου, ὁ Χριστός μᾶς ἀποκάλυψε τό κή πορεία τοῦ διδασκάλου: «Λέγει αὐτῷ ὄνομα τοῦ Θεοῦ («Ἐφανέρωσά σου τὸ Θωμᾶς· Κύριε, οὐκ οἴδαμεν ποῦ ὑπάγεις· ὄνομα τοῖς ἀνθρώποις», Ἰωάν. 17,6). Καί καὶ πῶς δυνάμεθα τὴν ὁδόν εἰδέναι; Λέ- τό ὄνομα πού μᾶς ἀποκάλυψε εἶναι τό γει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ «Πατήρ», ὄχι μόνον Πατήρ τοῦ μονογε- ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή» (Ἰωάν. 14,5-6)· ε) Σέ νοῦς Υἱοῦ, ἀλλά Πατήρ πάντων. Ἔτσι διάλογο μέ τούς Ἰουδαίους: «Εἶπεν οὖν μαθαίνουμε ὅτι τό περιεχόμενο τῆς σω- αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς· Ὅταν ὑψώσητε τὸν υἱὸν τηρίας τῶν ἀνθρώπων ἀναπαύεται στήν τοῦ ἀνθρώπου, τότε γνώσεσθε ὅτι ἐγώ πραγματοποίηση τοῦ μυστηρίου τῆς θεί- εἰμι, καὶ ἀπ’ ἐμαυτοῦ ποιῶ οὐδέν, ἀλλὰ ας υἱοθεσίας, νά γίνουμε δηλαδή υἱοί καθὼς ἐδίδαξέ με ὁ πατήρ μου, ταῦτα τοῦ ἴδιου Πατέρα πού εἶναι Πατέρας τοῦ λαλῶ» (Ἰωάν. 8,28)· ϛ) Κατά τή δίκη του Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐκκεντριζόμενοι στή θε- ωθεῖσα ἀνθρώπινη φύση του. 22 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Οἱ συμβολισμοί τοῦ μεσονυκτικοῦ Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἐρώτηση: Γιατί στό Ὡρολόγιο τό νυχθήμερο ξεκινᾶ μέ τό μεσονυκτικό καί ποιός ὁ συμβολισμός τῶν ἐπιμέρους λειτουργικῶν στοιχείων αὐτῆς τῆς Ἀκολουθίας; π. Γ.Ἀ. «Ἀρχὴ δὲ πάντων τῶν εἰς Θεὸν ὕμνων τοῦ νοὸς περὶ τὴν θείαν δοξολογίαν»4. Ἡ καὶ προσευχῶν ὁ τοῦ μεσονυκτίου και- καταλληλότερη ὥρα γιά προσευχή εἶναι ρός». M’ αὐτά τά λόγια ὁ ἅγιος Μάρκος τά μεσάνυχτα, ἀφοῦ ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώ- ὁ Εὐγενικός ἐξηγώντας τήν ἐκκλησιαστι- που εἶναι ἤρεμος καί καθαρός γιά τή λα- κή ἀκολουθία1 τοποθετεῖ τό μεσονυκτικό τρεία τοῦ Θεοῦ. Τό ξύπνημα δέ ἀπό τόν ὡς πρώτη ἀκολουθία στή σειρά τῶν ἀκο- ὕπνο ἑρμηνεύεται «ὡς ἐκ τοῦ θανάτου λουθιῶν τοῦ νυχθημέρου, λαμβάνοντας ἔγερσις»5 καί ὑποδηλώνεται ὡς μετάθε- ὑπ’ ὄψη τήν ἑλληνορωμαϊκή διαίρεση τοῦ ση «ἐκ τοῦ σκότους τῆς πλάνης πρὸς τὴν ἡμερονυκτίου χρόνου, πού ἔχει ὡς ἀρχή κατὰ Χριστὸν ἐλευθέραν καὶ φωτεινὴν τά μεσάνυκτα, τήν ἐκ τοῦ ὕπνου ἔγερση. ζωήν»6. Τό ἴδιο λέγει καί ὁ ἄλλος ἑρμηνευτής τῶν ἀκολουθιῶν αὐτῶν, ὁ ἅγιος Συμεών Θεσ- Οἱ κυριότεροι ὅμως συμβολισμοί, πού σαλονίκης2. ἐπηρέασαν τή σχετική ἀκολουθία, εἶναι ἡ Σάρκωση καί ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, Τό μεσονυκτικό εἶναι μία παλαιά πα- ἡ Δευτέρα Του Παρουσία, ἡ κρίση καί ἡ ράδοση ἰδιωτικῆς προσευχῆς τῶν Χρι- ἀνάσταση τῶν νεκρῶν. Ὁ ἅγιος Μάρκος στιανῶν, ὅπως φαίνεται στήν περίπτωση ὁ Εὐγενικός ἐπισημαίνει τό γεγονός, πώς τῶν Ἀποστόλων Παύλου καί Σίλα, πού κατά τή νύχτα «ἐπεδήμησεν ὁ Σωτὴρ εἰς ὄντες στή φυλακή τῶν Φιλίππων «κατὰ τὸν κόσμον» καί γιά τή μέλλουσα ἀπο- τὸ μεσονύκτιον... προσευχόμενοι ὑμνοῦν κατάσταση «ὁ τῶν ψυχῶν νυμφίος ἐλεύ- τὸν Θεόν» (Πράξ 16:25). σεται μέσης νυκτός»7. Ὁ δέ ἅγιος Συμε- ών Θεσσαλονίκης τονίζει πώς ὁ «μεσο- Ἡ ἀτομική αὐτή μεσονύκτιος προσευχή νύκτιος μὲν ὕμνος διὰ τὴν τοῦ Σωτῆρος ἀπό τούς μοναχούς ἔγινε ὁμαδική δημό- ἀνάστασιν καὶ διὰ τὴν Δευτέραν αὐτοῦ σια προσευχή ὁλόκληρης τῆς μοναχικῆς Παρουσίαν, ὅτε ὡς νυμφίος μετὰ δόξης κοινότητας3. Εἶναι ἡ ἀκολουθία μέ τούς ἐλεύσεται»8. περισσότερους συμβολισμούς. Ὅλο, λοιπόν, τό μυστήριο τῆς θείας Τό μεσονυκτικό τελεῖται «διὰ τὸ ἄγρυ- Οἰκονομίας τό θυμόμαστε καί σ' αὐτήν πνον τῶν ἀγγέλων καὶ τὴν ἀσίγητον αἴ- τήν ἀκολουθία. Ἡ ζωή μας εἶναι στά χέ- νεσιν, καὶ διὰ τὸ ἡσύχιον καὶ εἰρηνικὸν Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 23

ρια τοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος κατά τήν ἐκ- Ἀπόδειπνο, διότι, λέγει ὁ ἅγιος Συμεών, κλησιαστική παράδοση γεννήθηκε νύκτα, πρέπει νά ἀναγγέλλουμε τήν πίστη μας ἀλλά καί ἀναστήθηκε νύκτα, «ὀψὲ Σαβ- πρωί καί βράδυ «ἵνα ἐὰν ἐπέλθῃ θάνα- βάτων» (Ματθ 28:1). Ἐκπληρώνοντας τος, ἡμᾶς εὕροι ἐν τῇ ὁμολογίᾳ»13. Τό τόν τύπο ἐκεῖνο ὁ Χριστός ἐπάταξε τούς «Κύριε, ἐλέησον» σαράντα φορές «ὡς ἐχθρούς τοῦ Ἰσραήλ, ὅπως ὁ ὀλοθρευτής θυσίαν ἀποδεκατώσεως τῶν ἡμερῶν ἄγγελος ἐπάταξε τά πρωτότοκα τῶν Αἰ- ἡμῶν καὶ ὡρῶν τῷ Θεῷ»14. Τά τρία νε- γυπτίων «μεσούσης τῆς νυκτός» (Ἔξοδ κρώσιμα τροπάρια τά ψάλλουμε, ἀφοῦ 18:29)9. Ἔτσι ἡ ἡμέρα τοῦ Κυρίου θά ἀκριβῶς «τῆς Δευτέρας Χριστοῦ Παρου- ἔλθει «ὡς κλέπτης ἐν νυκτί» (Α΄ Θεσ σίας τύπος ὁ μεσονύκτιος ὕμνος, καὶ τῆς 5:2-4. Β΄ Πέτρ 3:10. Ἀποκ 3:3· 16,15). κατ' αὐτὴν ἀναστάσεως τῶν κεκοιμημέ- «Μέσης νυκτὸς» θά ἀκουσθεῖ ἡ σάλπιγ- νων»15. «Ὁ νοῦς δὲ ἄρα τῶν τροπαρίων γα τῆς Δευτέρας Παρουσίας Του, ὅπως τῷ τε καιρῷ πρόσφορος»16. ἀκριβῶς, σύμφωνα μέ τήν παραβολή τῶν δέκα παρθένων, «μέσης νυκτὸς» ἀκού- Εἶναι ἀνάγκη, γράφει ὁ ἅγιος Συμε- σθηκε καί ἡ κραυγή «ἰδοὺ ὁ νυμφίος» ών, νά θυμόμαστε τούς νεκρούς «ὅτι καὶ (Ματθ 25:6)10. ἡμεῖς τεθνηξόμεθα, καὶ μάλιστα κατὰ τὸ μεσονύκτιον ἐλπιζομένης τῆς τῶν νεκρῶν Ἡ ἀναμονή, λοιπόν, τοῦ νυμφίου Χρι- ἀναστάσεως». Εἶναι ἀνάγκη νά εὐχόμα- στοῦ πρέπει νά μᾶς κρατᾶ σέ συνεχῆ στε γιά τούς κατά σάρκα οἰκείους μας ἐγρήγορση μήπως ἐρχόμενος ξαφνικά καί γιά ὅλους τούς ἀπελθόντας, διότι μᾶς βρεῖ «καθεύδοντας» (Μάρκ 13:15). αὐτό ἀποτελεῖ ἔκφραση ἀγάπης καί κοι- Ὅλο τό περιεχόμενο τῆς ἀκολουθίας τοῦ νωνίας μαζί τους17. μεσονυκτικοῦ μᾶς παιδαγωγεῖ σ’ αὐτήν τήν ἐν Χριστῷ ἐλπίδα. Πρῶτον ὁ πεντη- Στό σημεῖο αὐτό θά πρέπει πολύ ἐπι- κοστός «ὃς δὴ ἐξομολογήσεως καὶ ἱλεώ- γραμματικά νά τονίσουμε ὅτι τό μεσο- σεως τυγχάνει ψαλμός, καὶ συγχώρησιν νυκτικό τοῦ Σαββάτου ἀποκτᾶ ἕναν ἁμαρτήσαντος ἐξαιτεῖται, καὶ μὴ ἀπο- ἔντονα νεκρικό χαρακτῆρα, σύμφωνα μέ στῆναι αὐτοῦ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον»11. Ἡ τό θέμα τῆς ἡμέρας. Κι αὐτό φαίνεται ψαλμωδία ἀκολούθως τοῦ 118ου Ψαλμοῦ, ἀπό τήν ἀλλαγή διαφόρων ἐσωτερικῶν τοῦ λεγομένου Ἀμώμου, ὁ ὁποῖος κάνει στοιχείων, ὅπως π.χ. τήν ἀντικατάσταση λόγο καί γιά τή μεσονύκτιο ἔγερση καί τοῦ Ἀμώμου μέ τό Θ΄ κάθισμα τοῦ Ψαλ- δοξολογία τοῦ Δαβίδ· «Μεσονύκτιον ἐξε- τηρίου «Σοὶ πρέπει ὕμνος, ὁ Θεός, ἐν γειρόμην μετὰ φαιδρᾶς τῆς λαμπάδος». Σιών...» (Ψαλμ 64-69). Στόν 64ο ψαλμό Ὁ ψαλμός αὐτός «πρὸς τὸν ὅμοιον (μέ αὐτοῦ τοῦ καθίσματος ὑπάρχει ἡ φράση τοῦ Δαβίδ) ζῆλον ἐνάγων ἡμᾶς, καὶ ἧς «πρὸς σὲ πᾶσα σὰρξ ἤξει» (στ. 2) καί μάλιστα δεῖ προσευχῆς τε καὶ παρρησίας ὁ νεκρώσιμος στίχος «μακάριος ὃν ἐξε- ὅλος ὑπάρχων μεστός»12. λέξω καὶ προσελάβου» (στ. 5). Ὁ ἅγιος Μάρκος ὁ Εὐγενικός θεωρεῖ ὡς κριτήριο Στή συνέχεια ἀκολουθεῖ τό σύμβολο ἐπιλογῆς αὐτοῦ τοῦ καθίσματος, ἀντί τῆς πίστεως, ὅπως συμβαίνει καί στό τοῦ Ἀμώμου, τόν στίχο τοῦ 67ου ψαλ- 24 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

μοῦ («Ἀναστήτῳ ὁ Θεός...») πού προλέ- ἔχει πώς ἡ ἀκολουθία τοῦ μεσονυκτικοῦ γει «τὴν σωτήριον ἀνάστασιν»18. Ἄλλο γενικά περνᾶ στόν σύγχρονο ἄνθρωπο δεῖγμα τοῦ νεκρικοῦ χαρακτῆρος τοῦ τό μήνυμα τῆς ἐσχατολογικῆς προσδοκί- μεσονυκτικοῦ τοῦ Σαββάτου εἶναι καί ἡ ας καί τῆς χαρᾶς πού κρύβει ἡ ἀγρύπνια εὐχή τοῦ ἁγίου Εὐστρατίου «Μεγαλύ- καί ἡ ἐγρήγορση γιά τήν ἀναμονή τοῦ νων μεγαλύνω σε, Κύριε...» πού τοπο- Χριστοῦ. Ὅλη μας ἡ ζωή εἶναι μία νύκτα, θετεῖται στή θέση τῶν μετά τήν εὐλογία κατά τήν ὁποία «ἐξαίφνης» θά συναντή- καθημερινῶν εὐχῶν καί ἀναφέρεται στόν σουμε τόν νυμφίο τῶν ψυχῶν καί ἡ κάθε θάνατο καί τή μεταθανάτιο πορεία τῆς προσπάθεια γιά τήν πραγμάτωση αὐτῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου19. Τό μεσονυκτικό τῆς συνάντησης εἶναι βασικό στοιχεῖο τῆς ἐπίσης τῆς Κυριακῆς κρατᾶ ὡς θέματα, πνευματικῆς μας αὐτοσυνειδησίας. Ἡ ὅπως ἄλλωστε εἶναι φυσικό, τήν «μετὰ θέση λοιπόν τοῦ μεσονυκτικοῦ ὡς πρώτη τῶν ἀγγέλων τριαδικὴν αἵνεσιν» καί τήν ἀκολουθία στό Ὡρολόγιο, τήν ὥρα ἀκρι- Ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου. Κι αὐτό «διὰ τὸ βῶς πού ἀρχίζει νά μετρᾶ ὁ χρόνος τῆς λαμπρὸν τῆς ἡμέρας»20. ἄλλης ἡμέρας, ὑπηρετεῖ ἀκριβῶς καί τήν ἀνάγκη τῆς μετά τόν ὕπνο πνευματικῆς Πέρα ὅμως ἀπό τίς παραλλαγές καί ἐγρήγορσης. τούς ποικίλους συμβολισμούς, σημασία ΣΗ Μ ΕΙΩΣ ΕΙΣ. 1. Μάρκου Εὐγενικοῦ, Ἐξήγησις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας, PG 160:1168A. 2. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, PG 155:910B. 3. Ἰωάννης Μ. Φουντούλης, Λειτουργική, τχ. Ε΄, σ. 82. 4. Συμεών Θεσσαλονίκης, ὅ.π., PG 155:549D-552A. 5. Συμεών Θεσσαλονίκης, ὅ.π., PG 155:557A. 6. Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, ὅ.π., PG 160:1168Α. 7. Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, ὅ.π., PG 160:1168Α. 8. Συμεώv Θεσσαλογίχης, ὅ.π., PG 155:552Α. 9. Βλ. καί Ἰ. M. Φουντούλης, ὅ.π., σ. 80. 10. Βλ. καί Ἰ.M. Φουντούλης, ὅ.π., σ. 213. 11. Συμεών Θεσσαλονίκης, ὅ.π., PG 155:557D. 12. PG 160:1172D. 13. Συμεών Θεσσαλονίκης, ὅ.π., PG 155:560Β. 14. Συμεών Θεσσαλονίκης, ὅ.π., PG 155:560C. 15. Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, ὅ.π., PG 160:1176Α. 16. Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, ὅ.π., PG 160:1173C. 17. Συμεών Θεσσαλονίκης, ὅ.π., PG 155:561Β. 18. Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, ὅ.π., PG 160:1176Β. 19. Ἰ.Μ. Φουντούλης, ὅ.π., σ. 89-90. 20. Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, ὅ.π., ΡG 155:1176. Βλ. ’I.Μ. Φουντούλης, ὅ.π., σ. 91. Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, Δύο παιδιά στήν παραλία (1919) Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 25

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1 Δεκαπενταύγουστος Πρωτ. Γεωργίου Δορμπαράκη Ἐφημ. Ἱ. Ν. Ἁγίας Παρασκευῆς Καλλιπόλεως, Ἱ. Μ. Πειραιῶς Μενοῦν γε∙ μακάριοι οἱ ἀκούοντες τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ καὶ φυλάσσοντες αὐτόν (Λουκ 11,28) Εἶναι ἡ ἀπάντηση τοῦ Κυρίου ἀπένα- τή Μάνα Του τόν ἐπιβεβαίωσε καί μάλι- ντι στό    ξέσπασμα μιᾶς ἁπλῆς γυ- στα μέ τρόπο κατεξοχήν ἐπιτατικό. Ὄχι ναίκας μπροστά στό θάμβος πού ζοῦσε μόνον ἰσχύει αὐτό πού λές, ἀλλά πολύ ἀπό τήν παρουσία Του καί τή διδασκα- περισσότερο! «Μενοῦν γε!» Ὁπωσδή- λία Του. «Εὐλογημένη καί μακάρια αὐτή ποτε. Βεβαιότατα. Κατά τήν ἀπόδοση πού σέ γέννησε καί σέ βύζαξε». Ποιός τοῦ σοφοῦ μακαριστοῦ ἱεράρχη Διονυσί- μεγαλύτερος ἔπαινος ὑπάρχει γιά ἕναν ου (Ψαριανοῦ), Μητροπολίτου Κοζάνης: ἐπαινούμενο ἄνθρωπο ἀπό τήν ἀναφορά «Χαρά καί τρισχαρά της!» Διότι, αὐτο- στή μάνα του; Ἄν ἐμεῖς συχνά νιώθουμε νόητα, τέτοια Κόρη μέ τέτοια καθαρότη- τό ἴδιο, νά μακαρίσουμε τή μάνα ἑνός τα ψυχῆς, τέτοια ταπείνωση καί ἀγάπη, ἀνθρώπου γιά τήν εὐεργετική παρουσία τέτοια ἑτοιμότητα ὑπακοῆς στό θέλημα του, πόσο περισσότερο ἴσχυε τοῦτο τήν τοῦ Θεοῦ πουθενά δέν ὑπῆρξε στόν κό- ἐποχή πού ἦλθε ὁ ἴδιος ὁ Θεός ὡς ἄν- σμο οὔτε θά βρισκόταν καί στό μέλλον. θρωπος; Ὁ Χριστός «διῆλθεν εὐεργετῶν «Ὅταν ἦλθε ὁ κατάλληλος καιρός», ση- καὶ ἰώμενος πάντας», κατά τή Γραφή, μειώνει ὁ ἀπόστολος Παῦλος, «ἔστειλε ὁπότε ὁ δοξαστικός λόγος τῆς γυναίκας ὁ Θεός τόν Υἱό Του νά γεννηθεῖ ἀπό μία γιά τή Μάνα Του, («χαρά στή Μάνα πού γυναῖκα». Τή γυναῖκα αὐτή, τήν Πανα- σέ γέννησε»), πρέπει νά θεωρηθεῖ ὡς ἡ γία Κόρη τῆς Ναζαρέτ, πρόσμεναν ὅλοι λογικότερη ἀλλά καί ἡ πιό χαρισματική οἱ αἰῶνες. Σ' αὐτήν μόνον ἐκπληρώθηκαν ἀποτίμηση πού Τοῦ ἔγινε ποτέ ‒ μακά- οἱ προφητεῖες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ρισαν ἐξαιτίας Του Αὐτήν πού Τόν ἔφερε καί μάλιστα ἐκείνη τοῦ Πρωτευαγγελί- ὡς ἄνθρωπο στόν κόσμο! ου μετά τήν πτώση τῶν προπατόρων: «ὁ ἀπόγονος τῆς γυναίκας θά συντρίψει τόν Καί ὁ ἐνανθρωπήσας Θεός πῶς ἀντέ- ὄφι-διάβολο». Κι ἦταν ἡ ἀλήθεια: στόν δρασε; Δέν ἀντιπαρῆλθε τόν ἔπαινο, δέν Εὐαγγελισμό τῆς Θεοτόκου ἐκπληρώθη- ἀδιαφόρησε, δέν ἀντέδρασε ἀρνητικά, κε τό Πρωτευαγγέλιο. ὅπως ἔκανε συνήθως ὅταν ὁ ἐπαινετικός λόγος ἀναφερόταν ἀμέσως σ' Ἐκεῖνον ‒ Κι ὁ ἐν συνεχείᾳ λόγος τοῦ Κυρίου ἔρ- ἀρνιόταν τούς δοξαστικούς λόγους, τούς χεται καί ἐπιβεβαιώνει μέ τόν καλύτερο ἀπαγόρευε, ἔφευγε. Τόν λόγο ὅμως γιά τρόπο τήν παραπάνω πραγματικότητα. 26 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

«Μακάριοι ὅσοι ἀκοῦνε τόν λόγο τοῦ διαρκῶς αὐξανόμενος ‒ μία βάτος καιο- Θεοῦ καί τόν τηροῦνε στή ζωή τους». Ἡ μένη καί μή κατακαιομένη ἦταν ἡ καρδιά Μάνα Του δηλαδή δέν μακαρίζεται γιατί της ἀπό τη χάρη τοῦ Θεοῦ. Καί μαζί μ' ἁπλῶς ἐπιλέχθηκε ὡς ἡ γέφυρα πού θά Ἐκεῖνον ὁ μακαρισμός της θά ἐπαναλαμ- ἔφερνε τόν Θεό στόν κόσμο. Μακαρίζεται βανόταν ἀπό τήν καρδιά καί τά χείλη γιατί ἦταν προσανατολισμένη ἤδη ἀπό κάθε πιστοῦ μέλους Του, ἀπό τότε ἕως τά γεννοφάσκια της στόν λόγο τοῦ Θεοῦ, τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος. Ἐν πνεύματι στήν ἀγάπη Ἐκείνου, στήν ὑπακοή τοῦ τό προφήτεψε καί ἡ Ἴδια: «Ἰδού ἀπό τοῦ ἁγίου θελήματός Του. Ἡ Μαριάμ, ἀπό νῦν θά μέ μακαρίζουν ὅλες οἱ γενιές τῶν τριῶν ἐτῶν μέσα στά Ἅγια τῶν Ἁγίων ἀνθρώπων». Δέν ὑπάρχει χριστιανός πού τοῦ Ναοῦ, ζοῦσε ὡς ἄγγελος τοῦ Οὐρα- ἡ στάση του ἀπέναντι στήν Παναγία νά νοῦ, μέ ἀπόλυτη προτεραιότητα τῆς ζωῆς εἶναι διαφορετική ἀπό ὅ,τι τοῦ Κυρίου. της τόν ἴδιο τόν Θεό ‒ τό «ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς, Ἡ ἐπιτατική ἐπιβεβαίωση τοῦ μακαρι- ἐξ ὅλης τῆς καρδίας, ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος» σμοῦ τῆς ἁπλῆς γυναίκας ἀπό τόν Κύριο ἦταν τό καθοδηγητικό στοιχεῖο πού τήν γιά τή Μητέρα Του λειτουργεῖ ὡς φῶς συνεῖχε. Πῶς λοιπόν νά μή σαρκώσει τόν καί γιά κάθε πιστό: ξέρουμε πώς ἡ ἀκρό- Θεό ὡς ἄνθρωπο, ὅταν Ἐκεῖνος βρῆκε αση καί ἡ μελέτη τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ στό πρόσωπό της τό κατοικητήριο πού πού καταλήγει σέ ἐφαρμογή καί πράξη ἀναζητοῦσε; «Θά κατοικήσω σ' αὐτούς ζωῆς φέρνει πλούσια τή χάρη τοῦ Θεοῦ – καί θά περπατήσω στήν ὕπαρξή τους, ὁ Θεός σαρκώνεται στήν καρδιά καί τήν καί θά εἶναι αὐτοί λαός μου καί ἐγώ θά ὕπαρξή μας. Καί πῶς ἀλλιῶς; Ὁ Ἴδιος εἶμαι Θεός τους», ἦταν ἡ ὑπόσχεσή Του ὁ Κύριος βεβαίωσε ὅτι μέσα στόν λόγο καί ἡ μικρή Μαρία ὑπῆρξε τό «ἔδαφος» Του καί τίς ἐντολές Του περικλείεται τε- ἐκπληρώσεώς της ‒ ἡ θεοκοινωνία ἦταν λικῶς ἡ παντοδύναμη ἐνέργειά Του. Ἡ προδιαγεγραμμένη. Ἐκκλησία μας ἐπιμένει σέ κάθε ἑορτή τῆς Θεοτόκου, πολύ περισσότερο στή με- Κι αὐτός ὁ προσανατολισμός ἀγάπης γαλύτερη ἐξ ὅλων, τήν Κοίμησή της, νά πρός τόν Θεό δέν ἦταν περιστασιακός. μᾶς ὑπενθυμίζει τήν ἀλήθεια αὐτή. Γιατί Ἀπαρχῆς μέχρι τέλους τῆς ζωῆς της ἡ Θε- ἐνδιαφέρεται ὄχι ἁπλῶς νά δοξολογοῦμε οτόκος ἦταν ἕνα «ναί» πρός τόν Υἱό καί τήν Παναγία, ἀλλά νά γινόμαστε κι ἐμεῖς Θεό της, πού σημαίνει ὅτι ὁ μακαρισμός μικρές Παναγίες, ὅ,τι συνιστᾶ τή σπου- Του πρός τήν Παναγία Μάνα Του ἔβαινε δαιότερη δοξολόγησή Της. Νίκος Λύτρας, Θαλασσογραφία (περ. 1925), λεπτομέρεια Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 27

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 2 Κυριακή ΙΒ´ Ματθαίου πρωτ. Βασιλείου Θερμοῦ Καθηγητοῦ ΑΕΑΑ - Παιδοψυχιάτρου Ἀδελφοί μου, σήμερα ἀκούσαμε τόν λουμε νά τήν χρησιμοποιοῦμε καί ἐμεῖς; Ἀπόστολο Παῦλο νά κάνει μιά πε- Θά πρέπει νά πιστεύουμε πώς εἴμαστε ριληπτική ἀνασκόπηση τοῦ μηνύματος ἐκτρώματα; τό ὁποῖο μετέφερε στούς Χριστιανούς. Μᾶς λέει ὅτι κήρυξε Ἰησοῦ σαρκωμένο, Εἶναι προφανές ὅτι ἐμεῖς δέν μποροῦ- σταυρωμένο, ἀναστημένο. Καί θυμίζει με νά μεταχειρισθοῦμε τέτοια λέξη, ἤ τήν ἐμπειρία πού εἶχαν οἱ Ἀπόστολοι ὡς ἄλλες παρόμοιες, χωρίς νά ἔχουν σοβα- μάρτυρες τοῦ ἀναστημένου σώματος τοῦ ρές ἐπιπτώσεις στήν ψυχολογική μας κα- Χριστοῦ, μεταξύ αὐτῶν καί ὁ ἴδιος. τάσταση. Κάποιος πού θά ὀνομάσει τόν ἑαυτό του ἔκτρωμα ἤ σκουπίδι, καί θά Ὁ μεγάλος Παῦλος ἀναφέρει τόν ἑαυτό τό ἐννοεῖ φυσικά, θά πρέπει προηγου- του τελευταῖο, καί μάλιστα μέ σκληρά λό- μένως νά ἔχει λύσει τούς λογαριασμούς για: «Ὁ Ἰησοῦς ἐμφανίσθηκε καί σ' ἐμένα, του μέ τήν αὐτοεκτίμηση. τό ἔκτρωμα»! Θεωρεῖ τόν ἑαυτό του ὡς κάτι πού εἶναι γιά πέταμα! Ὁ κορυφαῖος Γενικά ἡ μετάνοια, ἀδελφοί μου, πρέ- Ἀπόστολος ἐκμηδενίζει τήν ἀξία του. πει νά ὑπηρετεῖ τήν ἀλήθεια. Ὄχι μόνο τήν ἀλήθεια γιά τήν πραγματική μας κα- Πῶς μπορεῖ νά τό κάνει; Καί γιατί; τάσταση, ἀλλά καί τήν ἀλήθεια ἐκείνη Ἐξηγεῖ: «Δέν εἶμαι ἄξιος νά λέγομαι τήν ὁποία μποροῦμε νά ἀντέξουμε τήν Ἀπόστολος, διότι ἐγώ καταδίωξα τήν Ἐκ- κάθε φορά. Ἄν μετανοώντας λέμε πράγ- κλησία τοῦ Χριστοῦ». Τό ἁμάρτημά του ματα τά ὁποῖα δέν πιστεύουμε, ὑπάρχει ἐξακολουθεῖ νά βαραίνει τόσο στήν καρ- ὁ κίνδυνος νά ἀναπτύξουμε εἴτε ταπεινο- διά του, ὥστε παραβλέπει τά ἀναρίθμητα σχημία, δηλαδή ἐξωτερική ὑπόκριση με- καλά τά ὁποῖα ἐργάσθηκε γιά τήν ἀλή- τάνοιας, εἴτε νά βιάσουμε τόν ἑαυτό μας θεια τοῦ Θεοῦ καί ἀπό ἀγάπη γιά τούς νά τά πιστέψει χωρίς νά εἶναι ἕτοιμος, ἀδελφούς του. Ἐδῶ ὁ Παῦλος κάνει πρά- μέ ἀποτέλεσμα ἕνα καταθλιπτικό βίωμα. ξη τόν στίχο τοῦ Ψαλμοῦ «καὶ ἡ ἁμαρτία μου ἐνώπιόν μου ἐστι διαπαντός»... Πολλοί ἀπό ἐμᾶς ἔχουμε σοβαρό πρό- βλημα μέ τήν αὐτοεκτίμηση. Δέν πατᾶμε Ὁ Ἀπόστολος μᾶς προσφέρει ἐδῶ ἕνα σέ ψυχολογικά στέρεο ἔδαφος. Ἡ μετά- ἰσχυρό παράδειγμα μετάνοιας καί ταπεί- νοια, λοιπόν, ὀφείλει νά μήν δημιουργεῖ νωσης. Ἀλλά ἡ βαρειά λέξη αὐτοκριτικῆς πρόσθετα προβλήματα στήν ψυχική μας τήν ὁποία παραθέτει μᾶς θέτει καί ἕνα ἰσορροπία, ἀλλά ἀντίθετα νά τά ἐπιλύ- ἐρώτημα. Ἄραγε, μποροῦμε καί ὀφεί- ει καί νά τήν ἐνισχύει. Ἡ μετάνοια μᾶς 28 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

ἀνακαλεῖ στήν τάξη ὑπό τήν ἔννοια ὅτι Μέ μιά τέτοια ἀγάπη δέν κινδυνεύει μᾶς ἀπαλλάσσει ἀπό ὑπαρξιακά ψέματα ἡ μετάνοιά μας. Ἡ ἀγάπη ἐκ μέρους τοῦ τά ὁποῖα καλλιεργήσαμε γιά τόν ἑαυτό Θεοῦ διαθέτει ἄλλες ἰδιότητες, ἐκεῖνες μας, συνεπῶς συμβάλλει στό νά γινόμα- πού καλεῖται νά ἀποκτήσει καί ἡ δική στε περισσότερο ψυχικά ἰσορροπημένοι. μας ἀγάπη. Ἡ ἔλλειψη αὐτοεκτίμησης, ὅμως δυσκο- Πιό συγκεκριμένα, ὁ Θεός μας ἀγαπᾶ λεύει τήν μετάνοια καί τήν ταπείνωση. Ἡ χωρίς προϋποθέσεις, χωρίς νά τό ἀξί- λύση σέ αὐτό δέν θά ἔλθει ἄν λέμε κάτι ζουμε. χωρίς νά τό πιστεύουμε, ἀλλά ἄν ζητοῦ- με μέ θέρμη ἀπό τόν Θεό νά μᾶς χαρίσει Ἐπίσης μᾶς ἀγαπᾶ μέ τρόπο ὁ ὁποῖος μετάνοια, ἐνῶ ταυτόχρονα ἀξιοποιοῦμε μᾶς ἐμπνέει νά γίνουμε κάτι καλύτερο, καί τίς παρατηρήσεις τῶν ἄλλων γιά νά τό ὁποῖο οὔτε καί ἐμεῖς οἱ ἴδιοι γνωρί- γνωρίσουμε τόν ἑαυτό μας καλύτερα. Ἄς ζουμε ἀκόμη. Ἐνῶ συχνά ἡ δική μας ἀφήσουμε τούς βαρεῖς χαρακτηρισμούς ἀγάπη γιά τόν ἑαυτό μας μᾶς κρατᾶ κα- γιά ὅσους τούς πιστεύουν ἀληθινά. θηλωμένους στά ἴδια, δέν μᾶς ἀφήνει νά ἀλλάξουμε. Καί ποιοί εἶναι αὐτοί; Εἶναι ὅσοι πα- τοῦν γερά στήν αὐτοεκτίμηση ἐξαιτίας τῆς Τέλος, ὁ Θεός ἀγαπᾶ χωρίς ἀποκλει- στενῆς σχέσης πού ἔχουν ἀναπτύξει μέ στικότητα. Ἀγαπώντας ἐμᾶς ἔχει τήν δύ- τόν Χριστό. Ὁ Παῦλος αἰσθανόταν ἀφά- ναμη καί τούς ἄλλους ἐξίσου νά ἀγαπᾶ, νταστα εὐεργετημένος ἀπό Αὐτόν, κάτι κάτι στό ὁποῖο ἐμεῖς δυσκολευόμαστε πού γέμιζε τήν ψυχή του μέ εὐγνωμοσύνη. πολύ. Μόνο ὅποιος αἰσθάνεται βαθιά στήν ψυχή του ὅτι ὁ Θεός τόν ἀγαπᾶ, ἀδελφοί μου, Ἔτσι, λοιπόν, ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ὁ βρίσκει τήν δύναμη νά γίνεται σκληρός μέ Ἀπόστολος Παῦλος ‒καί ὅσοι ἄλλοι Ἅγιοι τό ἁμαρτωλό παρελθόν του. Ὑπάρχουν τοῦ ἔμοιασαν μέσα στούς αἰῶνες‒ ἔχουν ἀντίβαρα στήν σκληρή αὐτοκριτική ὅταν τήν δύναμη νά ἀπεχθάνονται τό ἁμαρτω- μᾶς κρατάει ἡ ἀγάπη τοῦ πιό Ἰσχυροῦ. λό παρελθόν τους ἐπειδή μετέχουν στόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἀγαπᾶ ὁ Θεός. Νά προσθέσουμε κάτι ἀκόμη; Ἡ σκλη- Αὐτό εἶναι πού τούς στηρίζει καί δέν πα- ρή αὐτοκριτική δέν σημαίνει ὅτι δέν θαίνουν κατάθλιψη, δέν διαλύονται, ἀλλά ἀγαποῦμε τόν ἑαυτό μας. Ἀλλά τόν ἀγα- ἀντίθετα λάμπουν ἀπό χαρά. Αὐτό εἶναι ποῦμε μέσα ἀπό τά μάτια τοῦ Θεοῦ! τό μυστικό ἐξαιτίας τοῦ ὁποίου μποροῦν Ὄχι ὅπως εἴχαμε συνηθίσει ἀπό μικροί νά λένε, ὅπως ἀκούσαμε: «Κουράστηκα νά τόν ἀγαποῦμε, ἀμυντικά καί ἐγωκε- περισσότερο ἀπό ὅλους τούς Ἀποστό- ντρικά, ἀλλά μέσα ἀπό τό βλέμμα Ἐκεί- λους καί ὁ κόπος μου δέν πῆγε χαμένος. νου τό ὁποῖο ἀγκαλιάζει καί ἐξαγνίζει. Ὄχι ἐγώ, ὅμως, ἀλλά ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ Ἄλλωστε, ἔχοντας ταυτίσει τό θέλημά πού ἐνεργοῦσε μέσα μου». μας μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, ἀγαποῦμε ὅ,τι ἀγαπᾶ ὁ Θεός! Μεταξύ αὐτῶν καί Πρόκειται, δηλαδή, ἀδελφοί μου, γιά ἐμᾶς τούς ἴδιους. ἀνθρώπους οἱ ὁποῖοι ἔγιναν τόσο διαφα- νεῖς ὥστε νά ζῆ ὁ Χριστός ὁ Ἴδιος μέσα στήν ὕπαρξή τους. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 29

ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Οἱ Ἅγιοι Τόποι καί ἡ σημασία τους γιά τήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας Δημητρίου Ν. Μόσχου Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Ἡπρώτη χριστιανική κοινότητα δη- ναν. Κι ὡστόσο ὁ Χριστιανισμός δέν δια- μιουργήθηκε στά Ἱεροσόλυμα, λύθηκε. Πιθανότατα ὀργάνωσε τά κοινά ὅπου οἱ Χριστιανοί ἀνέμεναν τήν παρου- του γεύματα ὡς ὑπόμνηση τῆς Δευτέρας σία τοῦ Κυρίου καί παρέμεινε ἐκεῖ καί Παρουσίας μέ τόν ἐπίσκοπο εἰς τύπον μετά τόν μαρτυρικό θάνατο τοῦ Ἰακώ- Χριστοῦ και τούς πρεσβυτέρους γύρω βου Ἀδελφοθέου κατά τή μεγάλη ἐξέ- του «κρίνοντας τὰς δώδεκα φυλὰς τοῦ γερση τῶν Ἰουδαίων το 66 μ.Χ. Οἱ Ρω- Ἰσραὴλ» στην τράπεζα τῆς Θείας Εὐχα- μαῖοι πού τήν κατέστειλαν, ἰσοπέδωσαν ριστίας. Ἡ ἐσχατολογική του ἐλπίδα τόν τήν Ἱερουσαλήμ καί μαζί καί τόν Ναό τό ἔκανε να ζεῖ «ἐν τῷ κόσμῳ ἀλλ’ οὐκ ἐκ 70 μ.Χ. Στή θέση της σχεδίασαν μιά ρω- τοῦ κόσμου», προσφέροντας ἀγάπη στόν μαϊκή πόλη, τήν Αἰλία Καπιτωλίνα. Μό- πλησίον, προσκαρτερώντας στήν καθη- λις ἄρχισαν νά τήν οἰκοδομοῦν, μιά δεύ- μερινή προσευχή καί μαρτυρώντας γιά τερη ἐξέγερση ὑπό τόν λεγόμενο Μπάρ τήν πίστη καί τήν ἐλπίδα του ἀκόμα καί Κοχμπά (Υἱό τοῦ Ἀστέρος) τό 135 την μέ θάνατο ἀπό διῶκτες γιά τούς ὁποίους ὁδήγησε στήν ὁριστική καταστροφή. Οἱ προσευχόταν. Φορεῖς τῆς ἀποστολικῆς ντόπιοι (κυρίως ἐξ Ἰουδαίων) Χριστιανοί διδασκαλίας ἔγραψαν κείμενα γιά τήν διέφυγαν στήν κοντινή Πέλλα (σήμερα μαρτυρία τῆς ὀρθῆς πίστης (Εὐαγγέλια, στήν Ἰορδανία) καί ἀνασυγκροτήθηκαν Πράξεις Ἀποστόλων), κατόπιν ἀντιρρητι- λίγο ἀργότερα, ὅπως ἐξιστορεῖ ὁ Εὐσέ- κά, προφητικά ἤ κηρυκτικά ἔργα (π.χ. βιος. Σέ κάθε περίπτωση τίποτα ἀπ’ ὅσα Ἑρμᾶς, Εἰρηναῖος Λυών), ἤ ἐπιστολές ξέρουμε γιά τήν Ἱερουσαλήμ κατά τήν (Παύλου, Κλήμεντος, Καθολικές κλπ.) ἐποχή τοῦ Ἰησοῦ δεν ὑπάρχει πιά ἕως πού διαβάζονταν ἀπό τήν συναγμένη τόν 4ο αἰ. Στή θέση της ὑπάρχουν ρωμα- Ἐκκλησία και ὁριοθετοῦσαν τήν πίστη. ϊκά θέατρα, κτίσματα κλπ. Πολλοί Χριστιανοί εὐλαβοῦνταν τόπους ἤ τάφους μαρτύρων, ἀλλά δεν ὑπῆρχαν Εἶναι, λοιπόν, φανερό ὅτι ὁ ἀρχέγονος Παγχριστιανικοί Ἅγιοι Τόποι στήν Ἰου- Χριστιανισμός γιά ἕνα μεγάλο διάστημα δαία ἤ ἀλλοῦ. ἀπό τό 70 ἕως τίς ἀρχές τοῦ 4ου αἰ., δέν γνώριζε κάποιο κέντρο ἱστορικό ἤ γεω- Τά πράγματα ἄλλαξαν, ὅταν ἡ ἁγία γραφικό. Ἡ ἀναμενόμενη Δευτέρα Πα- Ἑλένη, μητέρα τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, ρουσία τοῦ Κυρίου δέν θά ἐρχόταν μέ ταξίδεψε στήν Αἰλία και κατάφερε νά τόν τρόπο πού οἱ Χριστιανοί τήν περίμε- ἀρχίσει τήν ἀποκάλυψη τοῦ ἰουδαϊκοῦ 30 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

ὑποστρώματος τῆς πόλης. Ἀπό τό 326 περαιτέρω ἐξέλιξη τῆς εὐσέβειας καί τῆς ἕως περίπου τό 333 ὁ υἱός της Μέγας λατρείας. Ἡ προερχόμενη ἀπό τή Δύση Κωνσταντῖνος ἔχτισε τούς μεγάλους ἀριστοκρατική κυρία ὀνόματι Αἰθερία, ναούς τῆς Ἀναστάσεως, τῆς Γεννήσεως πού ταξίδεψε στά Ἱεροσόλυμα περί τό στή Βηθλεέμ, καθώς καί στό Ὄρος τῶν 383 (ἀψηφώντας προφανῶς τίς προει- Ἐλαιῶν. Τό πελώριο ρεῦμα προσκυνη- δοποιήσεις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου), κατέ- τῶν, πού δημιουργήθηκε ἀμέσως, ἄλλα- γραψε στό περίφημο Ὁδοιπορικό της τά ξε πολλά δεδομένα στή χριστιανική ζωή λειτουργικά ἔθιμα πού εἶχαν ἀναπτυχθεῖ – ἀλλαγές ὄχι χωρίς ἀντιδράσεις. Ἡ πιό γύρω ἀπό τά σημεῖα τῶν Ἁγίων Τόπων χαρακτηριστική ἦταν τοῦ μεγάλου Πα- στήν Ἱερουσαλήμ (λιτανεῖες κλπ.) καί τέρα Γρηγορίου Νύσσης, ὁ ὁποῖος στήν πού θα ἀποτελέσουν ἀργότερα το Ἱερο- ἐπιστολή του «Περὶ τῶν ἀπιόντων εἰς σολυμιτικό Τυπικό. Ταυτόχρονα μεγά- Ἱεροσόλυμα, Κηνσίτορι», ἀφοῦ ξεκαθα- λες προσωπικότητες ἀπό τή Μικρά Ἀσία ρίσει ὅτι δέν ἀπαριθμεῖται στίς ἐντολές (ὅσιος Εὐθύμιος), τή Ρώμη (ὁσία Μελανία τοῦ Χριστοῦ «τὸ ἀπελθεῖν εἰς Ἱεροσόλυ- ἡ πρεσβυτέρα περί το 374, Ἱερώνυμος), μα», τονίζει τούς κινδύνους ἑνός τέτοιου τή Γεωργία (Πέτρος Ἰβηρίτης στή Γάζα) μακρινοῦ ταξιδιοῦ ἰδιαίτερα γιά τήν ἠθι- και ἀπ’ ὅλο τον χριστιανικό κόσμο, ἐγκα- κή κατάσταση τῶν γυναικῶν, πού εἶναι θίστανται ὡς ἀσκητές στήν Ἱερουσαλήμ ἐκτεθειμένες στή στήριξη καί τίς ὑπη- καί στήν παρακείμενη Ἰουδαϊκή ἔρημο, ρεσίες ἑνός ἀνδροκρατούμενου κόσμου, μιμούμενοι τά πάθη καί τήν κακοπάθηση ἐπισημαίνει ὅτι δέν ὑπάρχουν στοιχεῖα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ συμβάλλοντας στήν ὅτι στόν τόπο τῶν Παθῶν ὑπάρχει πε- ἀνάπτυξη τοῦ μοναχισμοῦ τόσο ὀργανω- ρισσότερη χάρις καί πνευματική πρόο- τικά (Λαῦρες), ὅσο καί πνευματικά. Ὅλη δος ἀπ’ ὅ,τι ἀλλοῦ, γιά νά καταλήξει ὅτι αὐτή ἡ ἐξέλιξη συνέβαλε ὥστε τόν 5ο «Θεοῦ προσεγγισμὸν τοπικὴ μετάστασις αἰ. μέ τήν ἀποφασιστική σύμπραξη τοῦ οὐ κατεργάζεται», ἀλλά ὁ «Θεός ἔρχε- ἐπισκόπου Ἱεροσολύμων Ἰουβεναλίων, ἡ ται στόν ἄνθρωπο, ἄν τόν δεχθεῖ ἡ ψυχή πόλη νά ἀναβιβασθεῖ στήν Πατριαρχική του». Τό ὅτι τό προσκύνημα ἦταν ἕνα τάξη καί ἀπέδειξε ὅτι δέν ἁγιάζει βεβαί- μαζικό γεγονός συνοδευόμενο καί ἀπό ως ὁ τόπος, ἀλλά καί ἡ μετοχή τῶν αἰ- ἠθική χαλαρότητα τό μαθαίνουμε καί σθήσεων στό μυστήριο τῆς πίστεως καί ἀπό μεταγενέστερη πηγή, τόν Βίο τῆς στήν ἱστορική καί τοπική του διάσταση, Ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας. μπορεῖ νά συνεγείρει τούς ἀνθρώπους ὥστε νά ἐπιτύχουν οἱ ἴδιοι καί διά τῆς Ὡστόσο, δεν μπορεῖ κανείς νά ἀμφι- συνδιαμόρφωσης τῆς χριστιανικῆς εὐσέ- σβητήσει ὅτι ἡ κατάβαση τῆς μετοχῆς στό βειας καί λατρείας νά συντελέσουν ὥστε ἔργο τῆς Θείας Οἰκονομίας στόν κόσμο νά ἐπιτύχουν καί ἄλλοι τήν ἁγιότητα. τῶν αἰσθήσεων, ἐπέδρασε βαθύτατα στήν Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 31

ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΚΖ΄) Ἡ ὀντολογική ὑπόσταση τῶν Ἱερῶν Κανόνων (Προεπισκόπηση μιᾶς κανονικῆς πραγματικότητας σέ νομικιστική ὁμηρία) Σεβ. Μητροπολίτου Περιστερίου κ. Γρηγορίου Καθηγητοῦ Κανονικοῦ Δικαίου Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. 6. Ἡ Ἀλήθεια τῶν Ἱερῶν Κανόνων (β) Καί ἡ Ἐκκλησία μέ τήν σειρά της θέσει τό ἀντίστοιχο ἐρώτημα ὁ Πιλάτος ἔχει προσδιορίσει τήν ὁδό καί τήν (βλ. Ἰω 18:38), ὅσο καί ἀπό τήν Βασι- διαδρομή πού καλοῦνται νά ἐπιλέξουν, λεία («Ἐγώ εἰμι τὸ Α καὶ τὸ Ω, ἡ ἀρχὴ προσωπικά καί συλλογικά (= ἐκκλησι- καὶ τὸ τέλος», βλ. Ἀποκ 1:8, 21:6, 22:13), ακά), οἱ ἄνθρωποι στούς ὁποίους ἀπευ- ἀντίστοιχα. Στό πανανθρώπινο ἐρώτημα θύνεται intra καί extra muros, ἐντός καί αἰώνων τῶν φιλοσόφων ‒καί ὄχι μόνον‒ ἐκτός τῶν τειχῶν, σέ σύνολη τήν Ἀνθρω- «τί ἐστιν ἀλήθεια;», ὁ Χριστός δίδει συ- πότητα, γιά νά φθάσουν στό ...τέρμα, τό γκεκριμένη ὀνοματισμένη καί ἐπώνυμη ὁποῖο ὅμως δέν εἶναι θεωρία, πόρισμα ἀπάντηση ἀπό τήν μία μεριά, καί, ἀπό ἤ ἐπιστημονικό ὁλοκληρωμένο κύκλωμα, τήν ἄλλη, προβαίνει σέ κάτι ἀνθρωπίνως ἀλλά Πρόσωπο, τό Ὁποῖο, αὐτόκλητα ἀδιανόητο: ταυτίζει τήν ἀλήθεια μέ τόν καί ἀπό μόνο Του, γιά νά ὑπογραμμί- ἑαυτό Του. Ἡ ἀλήθεια εἶναι Πρόσωπο!... σει τήν κατάληξη αὐτῆς τῆς διαδρομῆς, Καί αὐτό τό Πρόσωπο ἔχει ὄνομα («τὸ αὐτοαποκαλεῖται μέ τό τελευταῖο καί ὑπὲρ πᾶν ὄνομα», Φιλιπ 2:9)… ἔσχατο γράμμα τοῦ ἑλληνικοῦ Ἀλφαβή- του «Ω» καί μέ τήν ἀντίστοιχη σημειο- Οἱ φιλόσοφοι καί οἱ ἀρχηγοί τῶν θρη- λογία του. Οἱ Ἱεροί Κανόνες ἄρα γνωρί- σκειῶν θέτουν (ἀκόμη καί σήμερα) τό ζουν ἐκ τῶν προτέρων τό ...τέρμα, πρίν ἀναπάντητο γι᾽ αὐτούς ἐρώτημα «τί ἀκόμη ξεκινήσει ἡ ἐνδιάμεση διαδρομή... ἐστιν ἀλήθεια;», ἐνῶ ὁ Χριστός ἔρχεται Καί ὄχι μόνον τό γνωρίζουν, ἀλλά ἐκεῖ καί δέν θέτει κἄν τέτοιο ἐρώτημα, οὔτε κατατείνουν. Μέ ἄλλα λόγια, ὁ Χριστός κἄν τόν ἀπασχολεῖ σέ ὑπαρξιακό ἐπί- ἁπλῶς εἶπε δύο συγκεκριμένα πράγμα- πεδο. Ἐκεῖνοι, μετά τήν διατύπωση τοῦ τα τόσο ἀπό τήν Ἱστορία («Ἐγώ εἰμι ἡ ἐρωτήματος καί σέ ἀέναη ἀναζήτηση, δέν ἀλήθεια», Ἰω 14:6), χρονικά πολύ πρίν τό ἀπαντοῦν τελικά μέχρι σήμερα, ἐνῶ ὁ Χριστός ἀπό τήν ἄλλη μεριά δέν τό θέτει 32 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

καί τό ἀπαντᾶ. Ἐκεῖνοι προσκαλοῦν, μέ ταν ἐκεῖ: «Ποῦ πάει αὐτός ὁ δρόμος;» ἕναν οὐσιαστικά κοινό διατυμπανιζόμε- καί ἐκεῖνος τοῦ ἀπάντησε: «Δέν πάει νο παρονομαστή· «ἐλᾶτε σε ἐμᾶς νά σᾶς πουθενά· ἐδῶ εἶναι πάντα!»... Ὁ δρόμος δείξουμε τήν ἀλήθεια» ‒καί ἄρα, ἐμμέ- τῶν Θρησκειῶν καί τῆς Φιλοσοφίας μέ- σως πλήν σαφῶς, ...«δέν εἴμαστε ἡ ἀλή- νει πάντοτε ἐδῶ, ἐνιστορικός, στόν «νῦν θεια»!‒ ἐνῶ ὁ Χριστός δέν λέγει «ἐλᾶτε αἰῶνα» (βλ. Β΄ Τιμ 4:10. Πβ. Ἐφεσ 1:21.), νά σᾶς δείξω τήν ἀλήθεια», ἀλλά λέγει στό αἰωνιστικό παρόν, καθώς αὐτές δέν καθαρά καί διάφανα ὅτι «Ἐγώ εἶμαι ἡ μποροῦν νά παρακολουθήσουν τήν προο- ἀλήθεια»!, τήν ὁποία ἐσεῖς οἱ ἄνθρωποι πτική τοῦ δρόμου τῶν Ἱερῶν Κανόνων... ἀενάως ἀναζητᾶτε. Ἐκεῖνοι ὁρίζουν τήν Συνεπῶς, ἡ ἀνάδυση τῶν Ἱερῶν Κανό- ἀλήθεια ὡς ἰδέα, ἰδεολόγημα, ἐπινόηση, νων στούς κόλπους τῆς Ἐκκλησίας ἔχει, κατάσταση, ἐνῶ ὁ Χριστός τήν ὁρίζει σύν τοῖς ἄλλοις, καί τά ἑξῆς διακριτά ἰδι- ὀντολογικά ὡς Πρόσωπο, τόν Ἑαυτό του, ώματα: καί στήν προοπτική τῆς κοινωνίας μαζί α) Τόν ὁρισμό τῆς ἀλήθειας ὡς Πρό- Του. Ἐκεῖνοι ἀδυνατοῦν νά ἀποδώσουν σωπο πού εἶναι ὁ Χριστός, αὐτός ὁ ἴδιος, καί νά ὁρίσουν τό περιεχόμενό της καί β) Τήν φανέρωση τῆς ἐνδεδειγμένης δι- νά τῆς δώσουν ὄνομα, ἐνῶ ὁ Χριστός, αδρομῆς-ὁδοῦ, πού καλούμαστε νά δια- ὁρίζοντάς την ὡς Πρόσωπο, τῆς δίδει νύουμε ἀπό τό Βάπτισμά μας μέχρι τήν τό σημειολογικό ὄνομα «Ἐμμανουήλ» συνάντησή μας μέ τόν Χριστό τῶν Ἱερῶν (= «μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός», Μθ 1:23) καί Κανόνων, τήν ταυτίζει μέ τόν Ἑαυτό Του. Ἔχου- γ) Τήν ταύτιση τοῦ ἐνατενιζόμενου με δηλ. «προσωποποίηση» τῆς ἀλήθειας Χριστοῦ τῆς δικῆς μας διαδρομῆς μέ τόν ὀντολογικά στό Πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ Χριστό τῶν Ἱερῶν Κανόνων (καί) τῆς καί, κατ' ἐπέκταση, ἡ ἀλήθεια, τήν ὁποία Ἐκκλησίας, καί ὁ ἄνθρωπος, ὁ κόσμος ἀναζητεῖ στό σύ- δ) Τήν ὑποδήλωση ὅτι οἱ Ἱεροί Κανό- νολό του ἑτεροκεντρισμένα, ταυτίζεται νες δροῦν ὁδοδεικτικῶς καί «εὐθύνουν ὀντολογικά καί κοινωνιακά μέ τόν (Τρι- τίς τρίβους» μας (πβ. Μθ 3:3. Μκ 1:3. αδικό) Θεό τόν ἴδιο. Σέ αὐτήν τήν ὀντο- Λκ 3:4), ὅπως ἐμφατικά ἐπισημαίνει ἡ λογική προοπτική κινοῦνται ἀναπόκλιτα πατερική φωνή (ὁ Κανόνας «βούλεται καί ἀπαρέγκλιτα καί οἱ Ἱεροί Κανόνες. τὸν αὐτῷ κατ' ἴχνος ἑπόμενον μὴ κατα- Ἕνα ἐνδεικτικό ἀνακεφαλαιωτικό πα- λιπεῖν τὴν ὁδόν»1), καθώς ἡ σίγουρη καί ράδειγμα ἔχει ἐδῶ τήν θέση του. Κά- συντομότερη ὁδός εἶναι ἡ εὐθεῖα γραμ- ποιος διαβάτης, φτάνοντας σέ ἕνα ἄνοιγ- μή, ὅπως ἐμφαίνεται ἀνακεφαλαιωτικά μα δρόμου, ρώτησε κάποιον πού βρισκό- καί στό παρακάτω ἐνδεικτικό γράφημα: ΑΩ Βάπτισμα → Χριστός, Βασιλεία (Τριαδικός Θεός) Ἱεροί Κανόνες (=χάρακας) ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, Εἰς τὸν βίον Μωυσέως, Λόγος Β΄-Θεωρία, PG, τ. 44, στ. 420Α, καὶ ΒΕΠ, τ. 65Α, σ. 169. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 33

ΕΝ ΔΙΑΛΟΓῼ Ἰχνηλατώντας τήν συνοδικότητα (V) Ἀρχιμ. Ἀμφιλοχίου Μήλτου Δρος Θεολογίας Ἡ ρωμαιοκαθολική θεωρία Στό πλαίσιο αὐτό διατυπώθηκε ἡ δι- τῆς συλλογικότητας τῶν ἐπισκόπων δασκαλία περί ἐπισκοπικῆς συλλογικό- Συνεχίζοντας τήν ἱστορική ἀναδρομή, τητος, ἡ ὁποία, ὅπως ἀναφέραμε σέ προ- ὥστε νά δοῦμε πῶς προέκυψε τό θέμα ηγούμενο ἄρθρο, προκάλεσε ἔντονη ἀντι- τῆς συνοδικότητας στήν ρωμαιοκαθολι- παράθεση κατά τή συνοδική συζήτηση κή Ἐκκλησία, κατά τόν 20ό αἰ., θά πα- τοῦ περί Ἐκκλησίας διατάγματος τῆς Β´ ρουσιάσουμε τήν θεωρία τοῦ «συλλόγου Βατικανῆς, τό 1963. Ἀπό τήν μία πλευ- τῶν ἐπισκόπων» (collegium episcoporum), ρά ἦταν ὅσοι θεωροῦσαν ὅτι οἱ ἐπίσκο- ἤ, ὅπως ὀνομάστηκε στή συνέχεια, τῆς ποι ἀποτελοῦν ἕνα σῶμα, ἕνα κολλέγιο, συλλογικότητας (collegialitas), κατόπιν ὅπως καί οἱ Ἀπόστολοι ἦταν Δώδεκα, καί τῆς Πρώτης (1869-1870) καί Δεύτερης ὅτι μέ τήν ἀρχιερατική χειροτονία λαμ- Συνόδου τοῦ Βατικανοῦ (1962-1965), βάνει κάποιος τήν πληρότητα τῆς ἱερω- πού παρουσιάσαμε ἀκροθιγῶς στά δύο σύνης καί τήν ἐξουσία ὄχι μόνο να διδά- προηγούμενα ἄρθρα. σκει καί νά ἁγιάζει ἀλλά καί κυβερνᾶ1. Ἀνάμεσα στίς δύο αὐτές Συνόδους, Ἡ ἀντίθετη πτέρυγα πίστευε ὅτι ἔτσι στόν θεολογικό χῶρο ἐμφανίζεται ἕνα ἀποδυναμώνεται ἡ παπική αὐθεντία ὡς σημαντικό ἀνανεωτικό κίνημα «ἐπι- πηγή τῆς διακυβέρνησης τῆς Ἐκκλησίας. στροφῆς στίς πηγές» (resourcement) πού Μετά ἀπό ἀναλυτική ψηφοφορία φάνηκε ἀφορᾶ στήν Λατρεία, τίς βιβλικές σπου- ὅτι ἡ συντριπτική πλειοψηφία τῶν 2.500 δές καί τήν Πατρολογία. Ἀναμφίβολα, περίπου μελῶν τῆς Συνόδου ὑποστήριζε αὐτή ἡ θεολογική ἀναγέννηση προετοί- τήν πρώτη ἄποψη. Ἔτσι, τό προτεινόμε- μασε καί καθόρισε καί τήν ἐκκλησιολο- νο κείμενο στάλθηκε γιά τροποποίηση γική ἀνανέωση πού ἐνσάρκωσε ἡ Β´ Βα- μαζί μέ τήν ἑξῆς ἀλλαγή: τό κεφάλαιο τικανή, ἡ ὁποία ἐγκατέλειψε μία καθαρά περί τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ ἔπρεπε νά μπεῖ νομικίζουσα καί θεσμική θεώρηση τῆς μετά τό πρῶτο κεφάλαιο πού ἀφοροῦσε Ἐκκλησίας ὡς τέλειας [ἐπίγειας] κοινω- τό μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας (κεφάλαιο νίας (societas perfecta) καί υἱοθέτησε τήν θεμελιωμένο στήν Ἁγία Γραφή καί τούς παραδοσιακή πατερική θεώρηση τῆς Πατέρες), καί τό περί Ἱεραρχίας νά ἀκο- Ἐκκλησίας πρωτίστως ὡς Μυστηρίου, λουθήσει καί ἔτσι νά γίνει τό τρίτο ἀντί ὡς Σώματος τοῦ Χριστοῦ, ὡς κοινότητος γιά δεύτερο κεφάλαιο. Τό μήνυμα ἦταν τῶν πιστῶν, ὡς λαοῦ τοῦ Θεοῦ. ὅτι ἡ Ἱεραρχία δέν εἶναι ὑπεράνω, ἀλλά 34 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

ἐντός τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ, τῆς Ἐκκλησί- διατάγματος περί Ἐκκλησίας Lumen ας. Μία δεύτερη τροποποίηση ἦταν τό Gentium. Τό τέταρτο ἀσχολεῖται μέ τούς κείμενο περί τῆς Θεοτόκου νά μήν εἶναι λαϊκούς πιστούς, τό πέμπτο καί τό ἕκτο αὐτοτελές, ἀλλά νά συμπεριληφθεῖ στό μέ τήν παγκόσμια κλήση στήν ἁγιότη- περί Ἐκκλησίας, ὡς τό τελευταῖο κεφά- τα καί τούς μοναχούς ἤ ἀφιερωμένους λαιο τοῦ διατάγματος Lumen gentium. ἀντίστοιχα. Τό ἕβδομο παρουσιάζει τόν ἐσχατολογικό χαρακτῆρα τῆς Ἐκκλησίας Τό διορθωμένο κείμενο θά ἐπικυρω- καί τή σχέση της μέ τήν οὐράνια, ἐνῶ τό θεῖ τελικά στήν τρίτη συνοδική περίοδο τελευταῖο εἶναι ἀφιερωμένο στήν Παρθέ- τοῦ φθινοπώρου τοῦ 1964, στό ἄνοιγμα νο Μαρία καί στόν ρόλο της στό μυστή- τῆς ὁποίας ὁ Πάπας Παῦλος ΣΤ´ θά το- ριο τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας. νίσει τήν ἀνάγκη νά διαφυλαχθεῖ στήν ὁλότητά του τό δόγμα τῆς Πρώτης Βα- Τό τρίτο κεφάλαιο, στό ὁποῖο παρου- τικανῆς, ἀνησυχώντας σαφῶς καί ὁ ἴδιος σιάζεται ἡ θεωρία τῆς συλλογικότητας, μήπως θιγοῦν οἱ παπικές ἐξουσίες. Ἄν ξεκινᾶ μέ τή σύνδεση τοῦ Χριστοῦ, τῶν καί τελικά μέ πολύ μεγάλη πλειοψηφία ἀποστόλων, τῶν ἐπισκόπων, τοῦ ἀπο- ψηφίσθηκε τό τρίτο κεφάλαιο (μέ μόνο στόλου Πέτρου καί τοῦ διαδόχου του, 42 ψήφους κατά) πάνω στήν ἱεραρχική πού εἶναι, γιά τό κείμενο, «βικάριος τοῦ δομή τῆς Ἐκκλησίας, λίγο πρίν ἀπό τήν Χριστοῦ καί ὁρατή κεφαλή τῆς ὅλης Ἐκ- τελική ψηφοφορία μοιράστηκε στά συνο- κλησίας». Ἡ Σύνοδος τονίζει τήν καθι- δικά μέλη μία προεισαγωγική ἑρμηνευ- έρωση ἀπό τόν Ἰησοῦ τῶν Δώδεκα ὡς τική σημείωση (Nota explicativa prævia)2, ἀποστόλων, «μέ τή μορφή ἑνός κολεγί- τονίζοντας σέ τέσσερα σημεῖα τήν ἄνιση ου, δηλαδή μιᾶς σταθερῆς ὁμάδας, ἐπι- σχέση πάπα-ἐπισκόπων καί τήν μή δυνα- κεφαλῆς τῆς ὁποίας ὁ Κύριος ἔβαλε τόν τότητα νά λειτουργεῖ τό κολλέγιο χωρίς Πέτρο» (19). Γιά τή συνέχιση τῆς ἀπο- τόν πάπα. Αὐτή ἡ σημείωση ἐπιβλήθηκε στολῆς τους, οἱ ἀπόστολοι ὅρισαν τούς ἀπό τόν ἴδιο τόν Πάπα Παῦλο, ὁ ὁποῖος διαδόχους τους, τούς ἐπισκόπους «πού δέν ἤθελε τόσο νά πείσει τήν μειοψηφία, ἔλαβαν διαδοχικά τή θέση τῶν ἀποστό- ὅσο νά σιγουρεύσει ὅτι μέ τήν νέα διδα- λων ὡς ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας» (20). σκαλία περί συλλογικότητας δέν θά κιν- Ἡ ἀκόλουθη παράγραφος διακηρύσσει δυνεύσει τό πρωτεῖο του3. Ἡ ἀντίδραση ἐπίσημα ὅτι ἡ ἀρχιερωσύνη εἶναι ὁ ἀνώ- τῶν συνοδικῶν συνέδρων ἀσφαλῶς καί τατος ἱερατικός βαθμός καί ὅτι μέ τήν εἰς δέν ὑπῆρξε εὐνοϊκή καί ἡ ἰσχύς αὐτῆς ἐπίσκοπον χειροτονία δίδεται τό τριπλό τῆς Σημείωσης παραμένει ἀμφιλεγόμενη, ἀξίωμα νά ἱερουργεῖ, νά διδάσκει καί νά ἀφοῦ ἄν καί μπῆκε ὡς παράρτημα στό 3ο διακυβερνᾶ, μόνο πού τά δύο τελευταῖα κεφάλαιο, οὔτε ψηφίστηκε ἀπό τήν Σύ- (διδακτικό καί διοικητικό) «μποροῦν νά νοδο, οὔτε εἶχε τήν ὑπογραφή τοῦ πάπα. ἀσκηθοῦν μόνο σέ ἱεραρχική κοινωνία μέ τήν κεφαλή καί τά μέλη τοῦ Συλλόγου Ἀναφέραμε, ἤδη, τό θέμα τῶν τρι- [τῶν ἐπισκόπων]» (21). ῶν πρώτων κεφαλαίων τοῦ δογματικοῦ Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 35

Ἐδῶ, παρενθετικά, πρέπει νά ἐξη- στήν δικαιοδοσία (potestas juridictionis), ἡ γήσουμε ὅτι αὐτό τό τελευταῖο πού σέ ὁποία βασίστηκε στήν διάκριση τῆς σχο- ἐμᾶς φαίνεται αὐτονόητο, δέν ἦταν στήν λαστικῆς θεολογίας ἀνάμεσα στό corpus ρωμαιοκαθολική ἐκκλησιολογία, ἀπό τήν verum (τό «ἀληθινό Σῶμα» τοῦ Χριστοῦ, μέση περίοδο τοῦ σχολαστικισμοῦ (δηλ. πού βρίσκεται στήν θεία Εὐχαριστία) καί ἀπό τόν 12ο αἰ.), ὅπου ἡ ἐπισκοπική ἰδι- τό corpus mysticum (τό «μυστικό Σῶμα» ότητα δέν θεωροῦνταν τόσο ἱερατικός πού ἀναφέρεται στήν ὁρατή Ἐκκλησία)5. βαθμός ὅσο ἁπλῶς ἕνα ἀξίωμα. Ἐφόσον Ἔτσι, γιά νά τό ποῦμε ἁπλουστευτικά, ὁ ἱερέας εἶχε τήν ἐξουσία νά καθαγιάζει τό μυστήριο τῆς χειροτονίας ἔδινε μία τόν ἄρτο καί τόν οἶνο καί νά συγχωρεῖ ἐξουσία πού ἀφοροῦσε τήν τέλεση τῆς τίς ἁμαρτίες, ὁ ἐπίσκοπος δέν θεωροῦ- Εὐχαριστίας καί ὁ πάπας ἔδινε τήν δι- νταν ὅτι ἔχει κάποια ἀνώτερη ἐξουσία καιοδοσία πάνω στήν θεσμική Ἐκκλη- ἀπό τόν ἱερέα, καί ὅτι ἡ ἐξουσία νά δι- σία. Αὐτός ὁ διαχωρισμός δικαιολογεῖ, οικεῖ τήν ἐπισκοπή προερχόταν ὄχι ἀπό ἐξάλλου, καί μία ἄνιση σχέση πάπα καί τήν χειροτονία του ἀλλά ἀπό τόν πάπα. ἐπισκόπων, ἀφοῦ, ἄν καί ἔχουν τόν ἴδιο Ἀπό αὐτή τήν σχολαστική ἀντίληψη δια- ἱερατικό βαθμό, δέν ἔχουν τήν ἴδια δικαι- φοροποιεῖται, λοιπόν, ἡ Β´ Βατικανή. Ἡ οδοσία. Ἐνῶ, ὅμως, ἡ Β´ Βατικανή δέν διοικητική δικαιοδοσία τοῦ ἐπισκόπου υἱοθετεῖ τήν μεσαιωνική αὐτή διάκριση ἔχει ὡς πηγή της τήν χειροτονία καί ὄχι καί μιλάει γιά ἑνιαία ἱερατική ἐξουσία, τήν missio canonica, δηλαδή τόν διορισμό, ἐντούτοις ὁ ἐσφαλμένος αὐτός διαχωρι- τήν ἀνάθεση ἀποστολῆς ἀπό τόν πάπα4. σμός δέν ἔχει ἐκλείψει6. Ἔτσι, ἐνῶ, μετά Πρέπει νά ἀναφέρουμε, ἐπίσης, ὅτι στήν τήν Β´ Βατικανή, θεωρεῖται ὅτι ἡ δικαι- Δύση, κατά τήν δεύτερη χιλιετία, ἐμφα- οδοσία δίνεται θεωρητικά μέ τήν χειρο- νίστηκε ἕνας διαχωρισμός ἀνάμεσα στήν τονία, ἡ missio canonica τοῦ πάπα εἶναι ἱερατική ἐξουσία (potestas ordinis) καί προϋπόθεση γιά τήν ἄσκησή της. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἐδῶ υἱοθετεῖται ἡ καλβινιστική θεωρία τοῦ 19ου αἰ., σύμφωνα μέ τήν ὁποία ἡ ἱερατική ἐξουσία διακρινόταν στά τρία αὐτά ἀξιώματα (munera): L. Villemin, Pouvoir d’ordre et pouvoir de juridiction, Paris: Cerf 2003, σ. 338-339. 2. Βλ. G. Luis Antonio Tagle, \"La ‘semaine noire’ de Vatican II (14-21 no- vembre 1964)\", στό G. Alberigo (dir.), Histoire du Concile Vatican II, τ. IV, σ. 471-553. 3. J. Grootaers, Heurs et malheurs de la \"collégialité\", σ. xiv. 4. L. Villemin, \"La constitution Lumen gentium et sa réception\", Revue théologique de Louvain 45 (2014) 334. Βλ. ἐπίσης J. Ratzinger, \"La collégialité épiscopale\" στό Guilherme Barauna (sous la dir.), L’Église de Vatican II, τ. III, Paris: Cerf 1966, σ. 769-770. 5. Στό κλασικό του ἔργο, Corpus mysticum. Essai sur l ‘Eucharistie et l’Église au moyen âge, Paris 1942, ὁ H. de Lubac δείχνει ὅτι ἀρχικά ἡ ἔκφραση corpus mysticum ἀναφέρεται στήν Εὐχαριστία καί ἔτσι οὐσιαστικά ὅτι ὁ μεσαιωνικός διαχωρισμός δέν εἶναι σωστός. 6. L. Villemin, Pouvoir d’ordre et pouvoir de juridiction, σ. 338-339. 36 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

TΟ ΑΓΡΙΕΛΑΙΟΝ ΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΛΑΙΟΝ «...εἶδόν σε ὑποκάτω τῆς συκῆς...» (Ἰω 1.45-51): Οἱ ἀπόστολοι Ναθαναήλ καί Φίλιππος γιά τά Ἔθνη Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινῆς Τέχνης Γνωστή ἡ ἱστορία: Ὁ Φίλιππος «εὑρί- Ἄν ὄντως ἦταν μία θερμή ἡμέρα, ὁ σκει» τόν Ναθαναήλ, τόν φίλο του, Ναθαναήλ κατέφυγε στή σκιά τοῦ δέν- καί τοῦ «λέγει» ὅτι συνάντησε «ὃν ἔγρα- δρου. Ὁ Ζακχαῖος (Λκ 19.4) ἀνέβηκε σέ ψεν Μωϋσῆς καὶ οἱ προφῆται», τόν Ἰη- συκομορέα ἁπλῶς γιά νά δεῖ τόν Χρι- σοῦ, στόν ὁποῖο τόν συστήνει. Ἦταν ἡ στό, ὁ ὁποῖος τόν ἐπαίνεσε γι' αὐτό. Τά μεθεπόμενη ἀπό τή Bάπτιση (1.43). Πιό δένδρα ὅμως εἶχαν ἐκ παραδόσεως ἱερή πρίν ὅμως, ἁγνός καί εἰλικρινής ὅπως σημασία στόν Ἰσραήλ καί παντοῦ. Οἱ ἦταν, βασιζόμενος στόν Νόμο καί τήν εὐαγγελιστές, στό πλαίσιο ἀναλογικῆς Προφητεία, ἐκφράζει ἀμφιβολία ἄν ὁ σκέψεως (ἀλληγορία), δέχονται τόν ἱερό Μεσσίας μποροῦσε νά εἶναι ἀπό τή Να- συμβολισμό τοῦ δένδρου, ὅπως τό μαρ- ζαρέτ (1.46. Πβ. Ἰω 7.52). Ὁ Χριστός τόν τυρεῖ, ἀντίστροφα βέβαια, ἡ ἀποξήρανση ἐπαινεῖ ὅσο κανέναν ἄλλον [1.47: «Ἰσ- μέ ἐντολή τοῦ Ἰησοῦ τῆς ἄκαρπης συκῆς ραηλίτης, ἐν ᾧ δόλος οὐκ ἔστιν»]. Ἀλλά στήν Ἱερουσαλήμ (Μθ 21.18-22· πβ. Λκ καί τόν καταπλήσσει: γνώριζε ἤδη μία 13.6-9: παραβολή ἄκαρπης συκῆς). Τό συντελεσθεῖσα πράξη του (λίγο πρίν τόν δένδρο ἐκφράζει τό μυστήριο τῆς ζωῆς συναντήσει ὁ Φίλιππος) νά εἶναι «ὑπὸ ἀποδίδοντας καρπό πού παρέχει φυσική τὴν συκῆν»! Ἐδῶ ἐμφανίζονται δύο ἐκ- ζωή, ἀλλά καί μορφοποιεῖ τήν ἀλληγορι- δοχές. 1. τόν εἶδε πραγματικά νά στέ- κή σύλληψη τῆς καρποφορίας τῆς πνευ- κεται κάτω ἀπό τή συκιά, 2. τόν εἶδε ματικῆς ζωῆς, κατ' ἐπέκταση τῆς ἐκ τοῦ διορατικῶς. Ὁ Ἰωάννης φαίνεται νά σπόρου γεννήσεως, δηλαδή τῆς ἀναγεν- πιστεύει τό δεύτερο, ἀφοῦ ὁ Ναθαναήλ νήσεως (Ἰω 12.24) ἤ τῆς ἁπλῆς ἀλληγο- ὁμολογεῖ (1.49): «σὺ εἶ ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ, ρίας τοῦ δένδρου σινάπεως τῆς βασιλεί- σὺ βασιλεὺς εἶ τοῦ Ἰσραήλ». Ἑστιάζει ας τοῦ Θεοῦ, ὅπου πετοῦν πουλιά-ψυχές στό πῶς κατανοεῖ τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ τοῦ οὐρανοῦ (Μθ 13.31-32). Τί ἀποκλεί- καί τοῦ Υἱοῦ Του ἕνα ἄτομο μέ εὐσε- ει, λοιπόν, ὁ Ναθαναήλ νά βίωνε ἕναν βῆ λογισμό ἀλλά καί κριτική σκέψη, μέ θρησκευτικό διαλογισμό, στήν πηγή τῆς τό πού ἀναζητᾶ τό «ἀγαθόν» πέραν τῆς Ζωῆς; Ὅπως κι ὁ Ζακχαῖος. Ναζαρέτ τῆς Γαλιλαίας, περιοχή καί μέ Ἐθνικούς [πβ. Μθ 4.15]. Ὅπως καί νά ἔγινε, ἡ συνέχεια δείχνει ὅτι κατά τόν Ἰωάννη, τό δένδρο συμβολί- Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 37

ζει ἕνα Μυστήριο: ὁ Χριστός ἐπιβραβεύει [Κ.Π. Χαραλαμπίδης, Οἱ Δενδρῖτες..., τήν καλοπιστία του Ναθαναήλ καί συ- Θεσσαλονίκη 1986, σ. 19 κ.ἑ.] Γιά τόν νειρμικά ἀντιπαραβάλλει τό γεγονός τῆς Λουκᾶ (19.9) ἡ ἄνοδος στό δένδρο τοῦ παρουσίας του κάτω ἀπό τή συκῆ μέ «τόν Ζακχαίου ὁδηγεῖ σέ πιό ἁπλή ὑπόθεση, οὐρανό νά ἀνοίγει καί τούς ἀγγέλους τήν εὐλογία στόν οἶκο του. Ἡ Συκῆ δίνει τοῦ Θεοῦ νά ἀνεβοκατεβαίνουν ἐπὶ τὸν εὐκαιρία στόν Ἰωάννη νά μεταφέρει ἀπό υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου» (1.51). Ἄτομο χωρίς ἕνα λαϊκό τρόπο θεάσεως τοῦ μυστηρί- δόλο, οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ «τὸν Θεόν ου τῆς ζωῆς (γέννηση, γονιμότητα) στό ὄψονται» (Μθ 5.8). Κάτι ἀνάλογο εἶναι πνευματικό μυστήριο πού εἶναι ἐμπειρία τό μυστήριο τῆς κλίμακας στό ὄνειρο τοῦ πνευματικῆς ἀναγέννησης. Ἐνδιαφέρον Ἰακώβ [Γεν 28.12-13: «κλῖμαξ ἐστηριγ- εἶναι ὅτι ὁ Ναθαναήλ, μετά τή διορατική μένη ἐν τῇ γῇ, ἧς ἡ κεφαλὴ ἀφικνεῖτο εἰς ἐνέργεια πού ἀποκάλυψε ὁ Ἰησοῦς, κατά τὸν οὐρανόν, καὶ ἄγγελοι τοῦ θεοῦ ἀνέ- Ἰωάννην ἀναγνωρίζει τόν Ἰησοῦ ὡς Βα- βαινον καὶ κατέβαινον ἐπ' αὐτῆς»]. Τόν σιλέα. Ἀλλά τό δένδρο τῆς ζωῆς στήν ἀρ- οὐρανό ἀνοικτό βλέπει καί ὁ Ματθαῖος χαία Ἀνατολή, ἀκόμη καί στόν Ἰσραήλ, στή Βάπτιση [3.16: ὅπου οἱ ἄγγελοι κα- “φυλάσσει” ὁ βασιλεύς. Παραμένει ὅμως τεβαίνουν ἀπό τόν οὐρανό στόν Χριστό] ἐρώτημα ἄν ὁ Ναθαναήλ ἐρευνοῦσε στόν ἀλλά καί ὁ Στέφανος [Πράξ 7.56: Ὁ Χρι- μικρόκοσμο τῆς Συκῆς τό Μυστήριο τοῦ στός βρίσκεται στόν οὐράνιο θρόνο τοῦ μεγάλου Κόσμου. Πατρός]. Ὁ τόπος τοῦ ὀνείρου τοῦ Ἰακώβ (πρώην Οὐλαμλούς) εἶναι ἱερός, γίνεται Ὁ Ἀνδρέας καί ὁ Φίλιππος, φέροντας θυσιαστήριο, ὁ Ἰακώβ τόν θεωρεῖ «Οἶκο ἑλληνικά ὀνόματα εἶναι εὐαισθητοποιη- Θεοῦ» καί «πύλη τοῦ Οὐρανοῦ» (Γεν μένοι μέ τά ἔθνη. Αὐτοί εἰδοποιοῦν τόν 1.16-19), ἐνῶ ἐδῶ τίθεται ἡ διαθήκη γιά Ἰησοῦ γιά τούς «Ἕλληνες» προσκυνητές τή νέα γενιά (σπέρμα), ὅση ἡ ἄμμος τῆς στόν Ναό τῆς Ἱερουσαλήμ (Ἰω 12.20-24), θαλάσσης (Γεν 1.13-15). Εἶναι δηλαδή ἡ γιά τούς ὁποίους σχολιάζει τό ἐθνικό μυ- Κλῖμαξ δένδρο-στήλη ζωῆς καί γονιμότη- στήριο τοῦ σπόρου τοῦ σίτου πού πεθαί- τας μέ εὐλογία τοῦ Θεοῦ. Χῶρος ἄμεσης νει στή γῆ, δίνοντας ἔτσι καρπό. ἐπικοινωνίας τοῦ γήινου μέ τό οὐράνιο. Οἱ δύο μαθητές ἔρχονται ὡς ἐκλεκτοί Ἡ ἐπεξεργασία τοῦ Ἰωάννη περιέχει ἀμέσως μετά τούς τέσσερις κορυφαίους συνυποδήλωση, συνδέουσα τό “μυστή- (Ἀνδρέας, Ἰωάννης, Πέτρος, Ἰάκωβος), ριο” τοῦ δένδρου πρός αὐτό τοῦ δέν- κλείνοντας τήν πρώτη ἑξάδα Μαθητῶν. δρου-κλίμακος πού ἑνώνει γῆ καί οὐρα- Ὑπῆρξαν ἀνοικτοί στά ἔθνη. Ὁ Φίλιππος νό, ἀποκτώντας κοσμολογική διάσταση. ἔχει ἰδιαίτερη θέση στίς Πράξεις μέ τόν Ἀκριβῶς ἡ ἄνοδος στό καρποφόρο δέν- προσηλυτισμό τοῦ Αἰθίοπα: τόν βαπτίζει δρο εἶναι πράξη μυήσεως, ἀνόδου στόν καί τό Πνεῦμα τοῦ θεοῦ τόν “ἁρπάζει” οὐρανό. Εἶναι ἡ παράδοση τῶν Δενδρι- (8.26-40, 39). Ἀλλά τί εἶναι ἡ “ἁρπαγή”; τῶν ἤδη ἀπό τήν προχριστιανική ἐποχή. Ἄνοδος (ψυχανωδία) στό ὀντολογικό δένδρο τῆς ζωῆς! 38 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Εἰσαγωγικά Ι. Ἱστορικό πλαίσιο 1. Λαοί καί γεωγραφία τῆς Εὐρώπης Ἀρχιμ. Παντελεήμονος Τσορμπατζόγλου Δρος Θεολογίας - Ἱερ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγίων Ἀναργύρων Ψυρρῆ α) Oἱ «βάρβαροι» στην Εὐρώπη: μέχρι τήν Kασπία. Προχωρώντας δυτι- Oὗννοι, Ἄβαροι (συνέχεια) κά κατέστρεψαν τό κράτος τῶν Σαβεί- ρων Oὕννων, βορείως τοῦ Kαυκάσου, καί Tόν 6ο αἰ. ὁ Ἰουστινινιανός ἐπέτρεψε τήν ἐπιτέθηκαν στούς Oὐτιγούρους Oὕννους ἐγκατάσταση τῶν Ἐρούλων στήν πα- τῆς Mαιώτιδος λίμνης. Tό 539 γιά πρώτη ρόχθια Δακία καί τῶν Λογγοβάρδων (ἤ φορά ἔστειλαν πρεσβεία στόν Ἰουστι- Λομβαρδῶν) στήν Πανν­ ον­ ία (546). Oἱ Γέ- νιανό ζητώντας νά ἐγκατα­σταθοῦν ἐντός πιδες κατεῖχαν, πρό πολλοῦ, τήν περιοχή τῶν ὁρίων τοῦ κράτους. Ὁ Ἰουστινιανός βορείως τοῦ Σιρμίου καί τῆς Σιγγιδόνος. τότε ἔδωσε χορηγίες ὄχι ὅμως καί ἄδεια Σέ γενικές γραμμές τά παραπάνω γερ- νά εἰσέλθουν στά ἐδάφη τῆς αὐτοκρα- μανικά φῦλα κατεῖχαν τόν μέσο ροῦ τοῦ τορίας. Ἀπό τό ὁρμητήριό τους βο­ρείως Δουνάβεως· ἄλλα σλαβικά καί οὑννικά, τοῦ Kαυκάσου τό 562 ἐπιτέθηκαν στήν τόν κάτω ροῦ· σέ μεγαλύτερη ἀπόσταση χώρα των Kοτριγούρων, τούς ὁπ­οίους πρός τήν Mαιώτιδα λίμνη (Ἀζοφική) καί ὑπέταξαν καί ἔφθασαν μέχρι τόν Ἔλβα συνεχῶς πρός δυσμάς, τό ἰσχυρό Ἀβαρι- ποταμό καί ἐπέστρεψαν μέ λάφυρα καί κό ἔθνος. Ὅπως φαίνεται, τό μεγάλο χω- αἰχ­ μαλώτους στήν κοιτίδα τους. νευτήρι τῶν λαῶν καί τῶν φυλῶν ἦταν ἡ περιοχή βορείως τοῦ Δουνάβεως ἡ Δακία, β) Σλάβοι ὅπου συναντιόταν ἡ βάρβαρη «Ἀνατο- λή» μέ τούς ἐκλατινισμένους Kέλτες καί Ὅπως τήν ἐποχή τῶν Oὕννων συμμε- Δάκες1. τεῖχαν στίς ἐπιδρομές ὡς ὑποτελεῖς οἱ Σλάβοι, παρομοίως ἀργότερα τούς χρη- Mεταξύ τῶν ὑποτελῶν τῶν Oὕννων, σιμοποιήσαν καί οἱ Ἄβαροι. Ἄς σημειω- οἱ ὁποῖοι μετά τήν κατάλυση τῆς αὐτο- θεῖ ἡ διάφορη φυλετική προέλευση τῶν κρατορίας τους διεδραμάτισαν σοβαρό Ἀβάρων, ἡ ὁποία ἦταν τῶν μέν τουρα- ἱστορικό ρόλο, ἦταν οἱ Ἄβαροι, λαός νική, τῶν δέ Σλάβων ἰνδοευρωπαϊκή. τουρανικῆς προελεύσεως. Oἱ Ἄβαροι Tό ὄνομα Σλάβοι εἶναι περιεκτικό καί προέρχονταν ἀπό τήν K. Ἀσία καί κατά καλύπτει ὁλόκληρη τήν ἀρχική σλαβική τά μέσα τοῦ 6ου αἰ. ἵδρυσαν ἕνα μεγά- οἰκογένεια2. Oἱ ἴδιοι ὀνόμαζαν τούς ἑαυ- λο κράτος στό Tουρκεστάν πού ἔφθανε Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 39

τούς τους Σλοβένους, ἀλλά στίς Bυζα- νταν ἀπό τίς σλαβικές ὁμάδες τῆς Δαλ- ντινές πηγές ἀναφέρονται ὡς Σκλαβῆνοι, ματικῆς ἀκτῆς5. Στήν περ­ ι­οχ­ ή πού ἐγκα- Σκλάβοι, Σθλαβῆνοι, Σθλάβοι, Σλάβοι. ταστάθηκαν οἱ παραπάνω συνάντησαν ἄλλα σλαβικά φῦλα ἀγνώσ­ του προελεύ- Kοιτίδα τῶν Σλάβων ἦταν ἡ ἐκτεταμέ- σεως, γνωστά μόνον ἀπό τά τοπωνύμια νη περιοχή μεταξύ τῶν ποταμῶν Ὄντερ τῆς ἐγκατοικήσεώς τους, πιθ­ αν­ όν ἐν πολ- καί Bιστούλα δυτικά καί τοῦ ἄνω ροῦ λοῖς ἐκλατινισμένα, τά ὁποῖα ὅμως δέν τοῦ Δνειπέρου ἀνατολικά. Στήν περιοχή κατέστη δυνα­τόν νά ὀργανώσουν αὐ­ αὐτή πρέπει νά κατοικοῦσαν ὁπωσδήπο- τόνομο κρατικό βίο. τε πρίν ἀπό τόν 2ο αἰ. π.X. Tούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες ἐπεκτάθηκαν πρός Ὅλα τά παραπάνω φῦλα ἀποτελοῦν τόν νότο καί ἀνατολικά καί κατέλαβαν μία ἐθνική ἑνότητα καί ἀνήκουν στόν μία ἔκταση πού ὁριζόταν δυτικά ἀπό τόν κλάδο τῶν νοτίων Σλάβων. Oἱ ἄλλοι κλά- Bιστούλα, βορείως ἀπό τήν Bαλτική θά- δοι εἶναι οἱ Ἀνατολικοί Σλάβοι, Pῶσοι, λασσα, νοτίως και νοτιοανατολικά ἀπό Λευκορῶσ­οι, Oὐκρανοί καί οἱ Δυτικοί τόν Δνείπ­ ερο ὥς τόν κάτω ροῦ τοῦ ποτα- Σλάβοι, Πολωνοί, Tσέχοι. μοῦ καί νοτίως ἀπό τά Kαρπάθια. Mαζί μέ τούς Σλάβους ἀνατολικότερα ζοῦσαν Ἡ ἐγκατάσταση τῶν Σλαβικῶν φύλων και οἱ συγγενεῖς τους Ἄντες. Mοναδικά, ἀπό τόν Ἡράκλειο στίς ἐσωτερικές πε- ἀλλά ἀδιάψευστα, λείψ­ ανα τῆς τεράστι- ριοχές σκοπ­­ ό εἶχαν νά ἐπανδρώσουν τίς ας διάχυσης τῶν Σλάβων εἶναι τά τοπω- περιοχές πού εἶχαν ἀποψιλωθεῖ ἀπό τίς νύμια, πού μαρτυροῦν τό πέρασμά τους, Ἀβαρικές καταστροφές, διότι στά παρά- καί ἀφθονοῦν στήν Kεντρική Eὐρώπη λια οἱ Bυζαντινές πόλεις ἦταν μέν πάντο- ὅπως Γκράτζ, Bερολῖνο κ.ἄ.3 τε ἀνθ­ ηρές, ἀλλά δύσκολο νά ἐπιβιώσουν δίχως ἐνδοχώρα. Σημασία πάντως ἔχει, Στίς βορειοδυτικές περιοχές τῆς χερ- ὅτι ἡ ἐγκατάσταση τῶν τριῶν αὐτῶν φύ- σονήσου τοῦ Aἴμου, δηλ. Ἄνω Mοισία, λων συνδέεται ἔμεσα μέ τήν καταστρο- Παννονία, Δαλματία καί τίς Δειναρικές φική ἧττα τῶν Ἀβάρων πρό τῶν τειχῶν Ἄλπεις, ἐγκατεστάθηκαν τόν 7ο αἰ., στά τῆς Kωνσταντινουπόλεως τό 626. χρόνια τοῦ Ἡρακλείου, νέα­ σλαβικά φῦλα οἱ Σλοβένοι, οἱ Kροάτες καί τέ- Ἡ σημασία τῆς ἐγκαταστάσεως στίς λος οἱ Σέρβοι. Ἀκριβέστερα, οἱ Σλοβ­έ­ περιοχές αὐτές ἦταν μεγάλη, διό­τι δέ- νοι κατοίκησαν στήν περιοχή ἀνατολικά σποζαν σημαντικῶν ὁδῶν, ἐμπορικῶν τῶν Ἄλπεων, σέ ἔκταση μεγαλύτερη ἀπό καί στρατιωτικῶν, καί γι᾽ αὐτό βρέθ­ ηκ­ αν αὐτ­ή πού κατέχουν σήμερα. Oἱ Kροά- στό ἐπίκεντρο διεθνῶν συμφερόντων. τες στήν περιοχή μεταξύ τῶν ποταμῶν Ἀπό τίς περιοχές αὐτές περνοῦσαν μεγ­ ά­ Δραύου καί Σαύου4. Oἱ Σέρβοι νοτιονα- λες ὁδικές ἀρτηρίες, ὅπως ὁ ἄξονας Mο- τολικά τῶν Kροατῶν, στίς κοιλάδες τοῦ ράβα-Ἀξιοῦ, πού ἕνωνε τόν Δούναβη μέ ἄνω ροῦ τοῦ Δρί­νου καί τοῦ ἄνω ροῦ τοῦ τό Aἰγ­ αῖο· ὁ ἄλλος δρόμος πού ἀπό τήν Mοράβα, μέ κέντρο τήν Pάσκια (κοντά σημερινή Λουμπλιάνα καί τό Zάγκρεπ στό Nόβι-Παζάρ) καί δυτικά περιορίζο- ἔφθανε στήν Pάσκια (Nόβι-Παζάρ) καί τό Kοσσυφοπέδιο, ἀπό ἐκεῖ διακλαδιζό- 40 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

ταν σέ τρεῖς μικροτ­έρους δρόμους πού ὀργάνωση. Ἐπίσης, ἡ ἔλλειψη πολιτικῆς ὁδηγοῦσαν ὁ πρῶτος στά νότια στά Σκό- παραδόσεως σέ αὐτές τίς σλαβικές ὁμά- πια, στήν κοιλάδα τοῦ Ἀξ­ιο­ῦ καί στήν δες καί ἡ γειτνίαση μέ ἰσχυρά κρατικά Θεσσαλονίκη, ὁ δεύτερος ἀνατολικά ἀπό μορφώματα, γερμανικά, δέν ἐπέτρεψαν τήν Nαϊσσό στήν Σαρδική (Σόφια), καί ὁ τήν δημι­ουργ­ ία ἑνιαίων καί ἰσχυρῶν κρα- τρίτος δυτικά στήν Σκόδρα καί τίς ἀκτές τικῶν συγκροτημάτων. Mέχρι τήν ἐποχή τῆς Ἀδριατικῆς. Ἐπιπ­ροσθέτως, ἡ δια- τοῦ Στέφαν­ου Nεμάνια (1165), τοῦ με- μόρφωση τοῦ ἐδάφους, μέ τά ψηλά βου- σαιωνικοῦ βασιλείου τῆς Σερβίας, ὅλα τά νά, τίς μεγάλες δασώδεις ἐκτάσ­εις καί πρώιμα κράτη τῶν νοτίων Σλάβων ἦταν τίς κοιλάδες, δημιουργοῦσαν φυσικούς ἐφήμερα καί γρήγορα κατέρρευσαν, ἤ φραγμούς, πού εὐνοοῦσαν τήν διά­σπα­ση κατέστησαν δορυφόροι τῶν ἰσχυροτέρων καί ἐμπόδιζαν τά σλαβικά φῦλα νά ἀπο- γειτόνων, ὅπως τῶν διαφόρων Φραγκι- κτήσουν ἑνιαία κοινωνική καί πολιτική κῶν κρατῶν. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Βλ. Σ. Πατούρα, «Συμβολή στήν ἱστορία τῶν βορείων ἐπαρχιῶν τῆς αὐτοκρατορίας. Φιλολογικές μαρτυρίες, (4ος-6ος αἰ.)», Σύμμεικτα 6 (1985) 316, 327. 2. Bλ. Σ. Bρυώνης, «Ἡ ἀρχική κοιτίδα καί ἡ ἐθνογενετική πορεία τῶν ἀρχαίων σλαβικῶν φύλων», στόν τόμο Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἀνατολή, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 7-26. 3. Φ. Mαλιγκούδης, Ἡ Θεσσαλονίκη καί ὁ κόσμος τῶν Σλάβων, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 36-38. 4. Bλ. R. Katicic, «Oἱ ἀρχές τῆς Kροατικῆς παρουσίας στήν Ἀδριατική. Προβλήματα ἱστορικά, φιλ­ ολ­ ογικά καί γλωσσικά», Ἠπειρωτικά Xρονικά 24 (1982) 36-72. 5. Πβ. J. Koder, «Προβλήματα τῆς Σλαβικῆς ἐποίκισης καί τοπωνυμίας στή Mεσαιωνική Ἤπειρο», Ἠπειρωτικά Xρονικά 24 (1982) 9-35. Ἀριστερά: Ὕδρα (περ. 1929-1931) Κάτω: Βάρκες (1920-1925) Ἔργα τοῦ Μιχάλη Οἰκονόμου Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 41

ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ Ἡ Ἀθωνιάς Ἀκαδημία ἀπό τίς ἀπαρχές ὥς σήμερα Ἀρχιμ. Κωνσταντίνου Στ. Φουντουκίδη Ἱεροκήρυκος Ἱ.Μ. Θεσσαλονίκης - πρ. Καθ. Ἀθωνιάδος Δεύτερη περίοδος (1842-1930) ὁ κλεινός Εὐγένιος Βούλγαρις καί οἱ δι- άδοχοί του στήν Ἀθωνιάδα.2 Μετά τήν ἀποχώρηση τῶν ὀθωμανικῶν στρατευμάτων ἀπό τό Ἅγιον Ὅρος, τόν Ὁ σχολάρχης τῆς Ἀκαδημίας Χριστο- Ἀπρίλιο τοῦ 1830, οἱ Ἁγιορεῖτες πατέ- φόρος Προδρομίτης, ἀπό τήν Ἱερά Μονή ρες προβαίνουν στήν ἀνασυγκρότηση Τιμίου Προδρόμου Σερρῶν, ἀριστοῦχος τῶν Ἱερῶν Μονῶν καί τῶν ἐξαρτημάτων ἀπόφοιτος τῆς Χάλκης, ἐπί τῇ λήξει τοῦ τους. Μέ τήν προτροπή καί τήν παρα- σχολικοῦ ἔτους, κατά τήν 24η Ἰουνίου κίνηση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου 1884, ἀντί ἀπολογισμοῦ τῶν πεπραγμέ- συντάσσουν «Διοργανισμό» γιά τή νέα νων του στή Σχολή ἐκφωνεῖ λόγο περί πλέον Ἀθωνιάδα στίς Καρυές, τήν πρω- τῆς Χριστιανικῆς Ἠθικῆς καί τῶν ἀρχῶν τεύουσα τῆς Ἀθωνικῆς Πολιτείας. Ἡ της, βάσει τῶν ὁποίων λειτουργεῖ ἡ Ἀθω- Σχολή ἐπαναλειτουργεῖ τελικά κατά τό νιάς.3 Ὁ σκοπός τῆς Σχολῆς καί τῆς δι- 1842 καί μετά τήν παρέλευση διετίας δασκαλίας σέ αὐτήν εἶναι νά δείξει στόν στεγάζεται σέ καινούργιο, εἰδικά κατα- μαθητή της τόν ἀληθινό δρόμο τοῦ φω- σκευασμένο κτήριο, τό ὁποῖο φέρει ἐπά- τός καί τῆς γνώσης καί νά τόν βοηθήσει νω ἀπό τό ὑπέρθυρο τῆς κεντρικῆς εἰ- νά πλησιάσει στόν Χριστό, διότι ἐκεῖνος σόδου τήν ἐπιγραφή «Κεντρική Ἀθωνιάς πού ἀκολουθεῖ τόν Χριστό «οὐχί πλέον Σχολή 1844»1. ἐν τῷ σκότει τῆς ἀγνοίας περιπατεῖ, ἀλλ’ ὑπό τό φῶς τῆς τελείας γνώσεως τοῦ δέ- Ἡ νέα αὐτή Σχολή, λόγῳ τῶν περιστά- οντος ἑκάστοτε γενέσθαι»4. Ὁ μαθητής σεων, δέν ἔχει τήν αἴγλη τῆς παλαιᾶς, τῆς Ἀθωνιάδος, γράφει σέ ἄλλο σημεῖο παρ᾽ ὅλο πού προσφέρουν τίς ὑπηρεσί- τοῦ λόγου του ὁ Χριστοφόρος, πρέπει ες τους σέ αὐτήν, σπουδαῖοι διδάσκαλοι νά μεταδίδει στούς ἄλλους ὅ,τι παρέλα- καί σχολάρχες, ὅπως ὁ Δανιήλ Μάγνης, ὁ βε. Οἱ λαβόντες ἀπό τόν Θεό τά ἀγαθά Βαρθολομαῖος Κουτλουμουσιανός, ὁ Δω- «ὀφείλουσι νά ὦσι καί μεταδοτικοί πρός ρόθεος Εὐελπίδης, ὁ Νικηφόρος Γλυκᾶς, τούς ἄλλους, ὡς θεματοφύλακες μᾶλλον ὁ Χριστοφόρος Προδρομίτης, ὁ Χρυσό- ἤ ἰδιοκτῆται τούτων ὄντες. Πᾶς δέ ὁ μή στομος Λαυριώτης καί ὁ Ἰωάσαφ Λαυ- μεταδιδούς ἐκ τῶν ἀγαθῶν, ἅπερ παρά ριώτης. Αὐτοί καί πολλοί ἄλλοι ἀγωνίζο- τοῦ Πατρός ἔλαβε, καί εἰς τούς λοιπούς νται νά ἐμφυτεύσουν στούς μαθητές τους αὐτοῦ ἀδελφούς ἀντιστρατεύεται εἰς τίς ἀρχές καί τά ἰδανικά πού πρέσβευαν τήν θείαν πρόνοιαν, καθώς ἀναμφιλέ- 42 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον

κτως συνάγεται ἐκ τῆς εὐαγγελικῆς τοῦ Τά ἑπόμενα πέντε χρόνια τά πράγματα πλουσίου παραβολῆς»5. Ὡς καθῆκον του δέν διορθώνονται. λοιπόν πρέπει νά θεωρεῖ ὁ καθένας ὄχι μόνο νά μή βλάπτει τούς ἄλλους, ἀλλά Τρίτη περίοδος (1930-σήμερα) καί νά φροντίζει γι’ αὐτούς, ἀγαπώντας τους ὅσο καί τόν ἑαυτό του.6 Τό 1930 Πρωτεπιστάτης εἶναι ὁ Εὐλό- γιος Κουρίλας, πτυχιοῦχος τοῦ Πανεπι- Ἡ ἀληθής μόρφωση, ἡ αὐτογνωσία, ἡ στημίου καί καθηγητής φιλόλογος. Ἔχει ἐμπιστοσύνη στόν Θεό, ἡ μετάδοση τῶν διδάξει σέ Γυμνάσια τῶν Ἀθηνῶν καί γνώσεων πρός τούς ἄλλους, ἡ μετοχή διακρίνεται γιά τό φιλοπρόοδο πνεῦμα στά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας καί ἡ πο- του. Ἡ μεταπασχάλια Ἱερά Δισενιαύσιος ρεία πρός τόν Οὐρανό εἶναι οἱ στόχοι Σύναξη συζητᾶ τό πρόβλημα τῆς Ἀθω- τῆς Ἀθωνιάδος, ὅπως μέ γλαφυρό τρόπο νιάδος καί καταλήγει στήν ἀπόφαση νά ἐπισημαίνει ὁ σχολάρχης καί διδάσκαλος ἀναθέσει στόν Γέροντα Εὐλόγιο νά ὑπο- Χριστοφόρος Προδρομίτης. βάλει, στήν ἑπόμενη συνεδρίαση, τόν Αὔ- γουστο, κανονισμό τῆς Ἀθωνιάδος Ἱερα- Κατά τόν 20ό αἰ., καί κατά τίς δύο ἀνα- τικῆς Σχολῆς. Ἡ ἀπόφαση τῆς Δισενιαυ- διοργανώσεις τῆς Ἀθωνιάδος τό 1930 καί σίου εἶναι σαφής· ἡ Ἀθωνιάς πρέπει νά τό 1953, ἡ Ἀκαδημία παραμένει πιστή ἀνασυσταθεῖ καί νά ὀργανωθεῖ ὅσο τό σέ αὐτές τίς ἀρχές. Οἱ ὕψιστες ὑπηρεσί- δυνατόν καλύτερα καί παραλλήλως νά ες τίς ὁποῖες προσφέρει τό ἐκπαιδευτή- δημιουργηθεῖ οἰκοτροφεῖο.10 Τό ἀνώτα- ριο αὐτό στό Ἅγιον Ὅρος καί στό Γένος το διοικητικό ὄργανο τοῦ Ἁγίου Ὅρους κατά τά 268 ἔτη τῆς λειτουργίας του δίνει ἐντολή στήν Ἱερά Κοινότητα νά δικαιώνουν τούς σκοπούς του καί τούς ἐπικοινωνήσει μέ τό Οἰκουμενικό Πατρι- ἀγῶνες τῶν σχολαρχῶν καί τῶν καθηγη- αρχεῖο καί τό Ὑπουργεῖο Παιδείας καί τῶν του.7 νά ζητήσει κανονισμούς σχολείων, ὥστε ὁ Πρωτεπιστάτης νά τούς λάβει ὑπ᾽ ὄψιν Τό τελευταῖο ἔτος λειτουργίας τῆς του, προκειμένου νά συντάξει τόν νέο Σχολῆς στό κτήριο τῆς «Κεντρικῆς Ἀθω- κανονισμό τῆς Ἀθωνιάδος.11 Τό Οἰκου- νιάδος», στό κέντρο τῶν Καρυῶν, πρίν μενικό Πατριαρχεῖο ἀνταποκρίνεται ἀπό τή ριζική ἀναδιοργάνωσή της εἶναι ἀμέσως καί ἀποστέλλει τόν Κανονισμό τό σχολικό ἔτος 1929-1930. Τά πράγμα- τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τῆς Χάλκης τοῦ τα κατά τήν περίοδο 1919-1929 δέν εἶ- 1903.12 Ἡ Ἱερά Κοινότητα ἀπευθύνεται ναι εὐχάριστα γιά τήν Ἀθωνιάδα. Παρ’ στό Ὑπουργεῖο Παιδείας καί ζητᾶ τούς ὅλο πού ὁ Καταστατικός Χάρτης μέ τό κανονισμούς τῶν Ἱερατικῶν Σχολῶν πού ἄρθρο 182 παρέχει τήν προοπτική νά λειτουργοῦν ἐκείνη τήν περίοδο στό Ἑλ- λειτουργήσει ἡ Ἀθωνιάς ὅπως πρέπει, ληνικό Κράτος, τή σχετική νομοθεσία καί ἐντούτοις αὐτή ὑπολειτουργεῖ.8 Ἡ Ἱερά τά προγράμματα σπουδῶν παρόμοιων Μονή Μεγίστης Λαύρας μέ ἔγγραφό της Σχολῶν. Τό Ὑπουργεῖο Παιδείας ἀπαντᾶ πρός τήν Ἱερά Κοινότητα τό 1925 ἐπι- σημαίνει τό γεγονός: «ὅπως λειτουργεῖ (ἐνν. ἡ Σχολή), δέν ἔχει προορισμόν»9. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 43

στήν Ἱερά Κοινότητα ὅτι δέν ἔχει κανο- τροφεῖο, ὅπως ἐκεῖνες τῆς Χάλκης καί νισμούς τῶν Ἱερατικῶν Σχολῶν· οὔτε καί τῆς Ριζαρείου, καί ἐναρμονίζει τό πρό- ἀποστέλλει τή σχετική νομοθεσία.13 γραμμα σπουδῶν σύμφωνα μέ τό ἄρθρο 55 τοῦ «Διοργανισμοῦ». Στήν Ἀθωνιάδα Ὁ Εὐλόγιος Κουρίλας καταφεύγει τότε στό ἑξῆς θά διδάσκονται ὅλα τά θρη- στούς κανονισμούς πού ἔχει στήν προ- σκευτικά μαθήματα πού διδάσκονται σωπική του βιβλιοθήκη: α) τῆς Μεγάλης στή Χάλκη καί στή Ριζάρειο, τά κλασικά του Γένους Σχολῆς (1889), β) τοῦ Ἱερο- μαθήματα τῶν Γυμνασίων, τά Γεωπονι- διδασκαλείου τῆς Σάμου (1906) καί γ) κά καί ἡ Δασονομία.14 τῆς Ἱερατικῆς Σχολῆς Χανίων (1926) καί στό Βασιλικό Διάταγμα τοῦ 1916 «Περί Στόν Κανονισμό ὁ Εὐλόγιος δέν προ- εἰσαγωγῆς, κατατάξεως, προαγωγῆς καί βλέπει, ἐπίτηδες, τήν τοποθέτηση ἐπιθε- ἀπολύσεως μαθητῶν Ἑλληνικοῦ Σχο- ωρητῆ γιά νά ἀποφύγει τήν παρέμβαση λείου, Γυμνασίου κ.τ.λ.». Ἡ συγκριτική τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας, γιατί, ὅπως μελέτη τῶν παραπάνω κανονισμῶν μέ ὑποστηρίζει, ἡ παρέμβαση «μέλλει νά τόν «Διοργανισμόν» τῆς Ἀθωνιάδος τοῦ βλάψη τό ἔργον, ὅ ἐπιδιώκει ἡ ἡμετέρα 1832 ὁδηγεῖ τόν λόγιο Ἁγιορείτη στή δια- Σχολή»15. Ἡ Σχολή μπορεῖ κάλλιστα νά πίστωση ὅτι ὁ δεύτερος εἶναι πληρέστε- εἶναι ἰσότιμη μέ τά ἄλλα σχολεῖα τῆς ἑλ- ρος καί ἀνταποκρίνεται καλύτερα στά ληνικῆς ἐπικράτειας. Τό Ἑλληνικό Κρά- δεδομένα τοῦ ἱεροῦ τόπου. Ὁ Εὐλόγιος τος ἔχει τή δυνατότητα νά ἀναγνωρίσει λαμβάνει ὑπ᾽ ὄψιν του τίς ἑπτατάξιες ἰσότιμη τήν Ἀθωνιάδα, ὅπως ἀναγνωρί- Ἐκκλησιαστικές Σχολές πού ἔχουν οἰκο- ζει ἰσότιμα τά «ἐν Τουρκίᾳ» Γυμνάσια.16 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 55-61. Ἀρχιμ. Νικηφόρος, «Ἀθωνιάς», σ. 436. 2. Ἀρχιμ. Νικηφόρος, «Ἀθωνιάς», σ. 436. 3. Ἀρχιμ. Νικηφόρος, «Ἀθωνιάς», σ. 436 κ.ἑ. Χριστοφόρος ἱεροδιδάσκαλος Προδρομίτης, «Λόγος περὶ τοῦ ὕψους τῆς Χριστιανικῆς Ἠθικῆς», ΕΑ, τχ. 5, σ. 563 κ.ἑ. 4. Ἀρχιμ. Νικηφόρος, «Ἀθωνιάς», σ. 437. Χριστόφορος Προδρομίτης, ὅ.π., σ. 563β. 5. Χριστόφορος Προδρομίτης, ὅ.π., σ. 579β. 6. Χριστόφορος Προδρομίτης, ὅ.π., σ. 580α. 7. Ἀρχιμ. Νικηφόρος, «Ἀθωνιάς», σ. 439-440. 8. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 220. 9. Ἐπιστολή Ἱ. Μ. Μεγίστης Λαύρας πρός Ἱ. Κοινότητα μέ ἀρ. 379/16.08.1925. 10. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 220-221. 11. Ἐπιστολή Ευλογίου Κουρίλα τῆς 22.08.1930 πρός τήν Ἱ. Δισενιαύσιο Σύναξη. 12. Ἐπιστολή Εὐλογίου Κουρίλα, ὅ.π. 13. Ἐπιστολή Εὐλογίου Κουρίλα, ὅ.π. 14. Ν. Κωνσταντίνου, Ἀθωνιάδα, σ. 221-222. 15. Ἐπιστολή Εὐλογίου Κουρίλα, ὅ.π. 16. Ἐπιστολή Εὐλογίου Κουρίλα, ὅ.π. Νίκος Λύτρας, Τεῦχος 4ον Βάρκα μέ πανί στόν Πάνορμο τῆς Τήνου (περ. 1925), λεπτομέρεια Ἀθήνα, Ἐθνική Πινακοθήκη 44 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023

ΠΡΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΙΝ Οὐνιτάριοι: Ἕνα ἀντιτριαδικό ὀρθολογιστικό θεολογικό ρεῦμα Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργόπουλου Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. 1. Ἀφετηριακό πλαίσιο III. Βασικοί θεολογικοί ἄξονες Τό ἀντιτριαδικό ὀρθολογιστικό θεολογικό Οἱ βασικοί θεολογικοί ἄξονες τῶν Οὐνι- ρεῦμα τῶν Οὐνιταρίων συγκροτήθηκε ὡς ταρίων σχετίζονται μέ τήν αὐστηρῶς ὀρ- διάδοχη κατάσταση μετά τήν ἀπόσυρση θολογιστική προσέγγιση τῆς θρησκείας. ἀπό τό ἱστορικό προσκήνιο τῶν Σοκι- Κατ᾽ αὐτούς, εἶναι δυνατή ἡ δημιουργία νιανῶν, ἑνός ὀργανωμένου ἀντιτριαδικοῦ, μιᾶς γνήσιας καί μόνιμης θρησκευτικῆς καί ὄχι, μόνο συστήματος, μέ προέλευ- κοινότητας χωρίς νά ἀπαιτεῖται κάποια ση ἀπό τόν χῶρο τῆς ριζοσπαστικῆς Με- δογματική συμμόρφωση. Προσκαλοῦν ταρρύθμισης (16ος-17ος αἰ). Οἱ Οὐνιτάριοι, σέ κοινωνία ὁποιονδήποτε, ἀκόμη καί πού ἀπέρριπταν τό μυστήριο τῆς Ἁγίας διαφορετικῶν πεποιθήσεων, ἀρκεῖ νά Τριάδος, ἔχοντας μία αἰσιόδοξη ἄποψη αἰσθάνεται γενικά συμπάθεια γιά τά γιά τήν ἄνθρωπο σέ ἀντίθεση μέ τήν καλ- πνευματικά τους ἰδανικά καί τούς πρα- βινιστική πεσιμιστική ὀπτική, υἱοθέτησαν κτικούς τους στόχους. Κυρίαρχο σύνθη- μιά Ἀρειανική Χριστολογία. Ὅλα αὐτά μά τους ἦταν τό «Ἔργα, ὄχι δόγματα», συνδυάστηκαν μέ τόν ὀρθολογισμό τοῦ πού ἐκφράζει τή θέση τους ὅτι, σύμφωνα Διαφωτισμοῦ καί θεμελιώθηκαν πάνω σέ μέ τή διδασκαλία τοῦ Ἰησοῦ, ἡ πρακτική ντεϊστικές θεολογικές βάσεις. θρησκεία συνοψίζεται στήν ἀγάπη πρός τόν Θεό καί πρός τόν ἄνθρωπο. II. Ἱστορική ἐξέλιξη Ἡ πρώτη κοινότητα Οὐνιταρίων ἐμφανί- IV. Ἀντιπροσωπευτικές θεολογικές στηκε στό Λονδίνο (1774), καί ἀργότερα θέσεις τῶν Οὐνιταρίων στή Βοστόνη τῶν Η.Π.A (1785). Κορυ- φαῖοι ἐκπρόσωποι καί ἡγετικές μορφές α) Ὁ Θεός κατανοεῖται ὡς ἡ ὑπέρτατη τῶν Οὐνιταρίων ὑπῆρξαν στόν Ἀγγλοσα- ὀντότητα, ἑνότητα, καί δύναμη. Εἶναι ὁ ξονικό χῶρο οἱ J. Priestley (1733-1804), Πατέρας κάθε ἀνθρώπινης ψυχῆς, καί ἡ J. Martineau (1805-1900), W.E. Channing φύση Του ἐνέχει σοφία, δύναμη καί κα- (1780-1842), R.W. Emerson (1802-1882) λοσύνη, ἐνῶ εἶναι ἀπείρως συγχωρητικός. καί Th. Parker (1810-1860). Κατά τόν 20ό αἰ. οἱ Οὐνιτάριοι δημιούργησαν κοι- β) Ἡ Ἁγία Γραφή πρέπει νά ἐξεταστεῖ νότητες, ἐκτός ἀπό τίς Η.Π.Α καί τήν κριτικά ὑπό τό φῶς τῆς σύγχρονης ἐπι- Ἀγγλία, στόν Καναδά, Αὐστραλία, Νέα στήμης καί ὄχι νά θεωρεῖται θεόπνευστη. Ζηλανδία, Ὁλλανδία καί τή Δανία. Εἶναι ἔργο διάφορων εὐσεβῶν ἀνθρώπων καί μαρτυρεῖ, ὡς σύνολο, τή συνεχῆ ἀνα- ζήτηση τοῦ ἀνθρώπου γιά τό νόημα τῆς Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 45

ζωῆς. Κάποιοι, μάλιστα, θεωροῦν ὅτι ὁρι- ραδοχές δέν πρέπει νά ὁδηγοῦν στήν ἀπο- σμένα τμήματα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης δοχή ἑνός ὑπερφυσικά ἀποκαλυφθέντος δέν ἔχουν τήν ἴδιο κῦρος οὔτε ἀξίζουν δόγματος καί κώδικα ἠθικῆς. Ἀντιπροτεί- τόν ἴδιο σεβασμό μέ τούς λόγους τοῦ νουν ὡς κοινές ἀποδεκτές παραδοχές τήν Χριστοῦ στήν ἐπί τοῦ Ὄρους Ὁμιλία. Πατρότητα τοῦ Θεοῦ, τήν ἀδελφοσύνη τῶν ἀνθρώπων, τήν καθοδήγηση τοῦ Ἰησοῦ καί γ) Ἀπορρίπτουν κατηγορηματικά τό τήν διαρκῆ πρόοδο τῆς ἀνθρωπότητας. μυστήριο τῆς Ἁγίας Τριάδος, διότι θεω- ροῦν ὅτι εἶναι ἀκατανόητο, ἀντίθετο μέ V. Νεότερες ἱστορικές ἐξελίξεις τή λογική καί δέν διδάσκεται πουθενά Λόγῳ κοινῶν πεποιθήσεων μέ τούς Οὐνι- στήν Καινή Διαθήκη. Πιστεύουν ὅτι ὅπως βερσαλιστές, μέ ἕνα ἄλλο ὀρθολογιστικό οἱ ἄνθρωποι ἀποκαλοῦν τόν Θεό Δημι- ὑποσύνολο, ἐπίσης στά ἄκρα τοῦ πολυ- ουργό, τόν ἀποκαλοῦν καί Ἅγιο Πνεῦμα, τασικοῦ Προτεσταντισμοῦ τῶν Η.Π.Α, οἱ ὅταν προσπαθοῦν νά ἐκφράσουν τήν Οὐνιτάριοι ξεκίνησαν νωρίς συζητήσεις ἐμπειρία μιᾶς προσωπικῆς κοινωνίας γιά τό ἐνδεχόμενο ἕνωσης τῶν δύο κλά- μαζί Του, νιώθοντας τήν παρουσία Του δων. Ἀπό τίς διευρευνητικές ἐπαφές μιᾶς στήν καρδιά καί τήν ψυχή. κοινῆς ἐπιτροπῆς (1947-1951), τέθηκαν οἱ βάσεις γιά μία ὁμοσπονδιακή ἕνωση. δ) Ὁ Χριστός δέν θεωρεῖται ὁ μοναδικός Τό 1951 ἡ ἐπιτροπή παρουσίασε ἕνα σχέ- Υἱός τοῦ Θεοῦ, ὁ Λυτρωτής, ἀλλά μιά με- διο, γιά τή σταδιακή ἕνωση τῶν δύο ρευ- γάλη πνευματική ἰδιοφυΐα. Πιστεύουν ὅτι μάτων. Ἡ ἕνωση ὀνομάστηκε Unitarian ἀποστολή τοῦ Ἰησοῦ ἦταν νά σώσει τούς Universalist Association (Μάιος 1961) καί ἀνθρώπους ἀπό τήν ἁμαρτία βοηθώντας κατοχυρώθηκε νομικά. Σέ κοινή διακή- τους νά γίνουν καλοί ἄνδρες καί γυναῖκες. ρυξή τους δήλωναν, μεταξύ ἄλλων, ὅτι: «οἱ ἐκκλησίες τους εἶναι ἀφιερωμένες ε) Τό κακό πού πρέπει νά φοβοῦνται οἱ στόν προοδευτικό μετασχηματισμό καί ἄνθρωποι εἶναι ἡ ἁμαρτία ὡς κακία καί ἐξευγενισμό τῆς ἀτομικῆς καί κοινωνικῆς ὄχι ἡ τιμωρία γιά τήν ἁμαρτία. Ἡ μεγα- ζωῆς μέσῳ τῆς θρησκείας, σύμφωνα μέ λύτερη εὐλογία πού μπορεῖ νά ἐπιτευχθεῖ τήν προοδευτική γνώση καί τό αὐξανό- εἶναι ἡ ἴδια ἡ καλοσύνη, γιά τήν ὁποία μενο ὅραμα τῆς ἀνθρωπότητας». Μέχρι δέν ὑπάρχει καμμία μεταθανάτια ἀντα- σήμερα, ἡ εὐελιξία, ἡ ἐλευθερία καί ἡ μοιβή. Ἡ πίστη στόν Θεό καί τήν καλοσύ- αὐτονομία εἶναι τά τρία θεμελιώδη χα- νη Του τούς ἀπαγορεύει, ὑποστηρίζουν, ρακτηριστικά τῆςς Unitarian Universalist νά πιστέψουν ὅτι ὑπάρχει κόλαση. Association. Ἀμφότεροι οἱ κλάδοι διατη- ροῦν τήν ἀντίστοιχη διακριτή τους θεολο- στ) Ὁ Χριστιανισμός εἶναι μόνον ἕνας γία καί τίς παραδόσεις τους καί μετά τήν ἀπό τούς πολλούς δυνατούς δρόμους πρός ἵδρυση τοῦ κοινοῦ νέου σχήματος. τόν Θεό, ὄχι ἡ μοναδική θρησκεία τῆς σω- τηρίας. Ὑποστηρίζουν ὅτι στή θρησκεία, ὅπως καί στήν ἐπιστήμη, οἱ θεωρητικές πα- ΣΗΜΕΙΩΣΗ. 1. Βλ. L. Ullrich, \"Unitarier, Unitarismus\", LThK3 10 (2001) 414- 415. D.B. Parke, The Epic of Unitarianism, Boston 1957. J. Buehres, The UUA Pocket Guide, Boston 1999. 46 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2023 Τεῦχος 4ον