หนว่ ยที 2 รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พทั ลงุ
หวั ข้อเรือง 1. รปู รางและรปู ทรงของปลา 2. เคร่ืองมอื วัดขนาดและสัดสว นรา งกายของปลา 3. การแบงสดั สว นของปลา 4. การวดั ขนาดและสัดสว นของปลา 5. อวยั วะภายนอกของปลา 6. อวยั วะภายในของปลา รวบรวมโดย ครูนสุ ราสินี ณ พทั ลงุ
จดุ ประสงค์การเรียนรู้ 1. นักศกึ ษาสามารถอธิบายรูปรา งและรูปทรงของปลาได 2. นักศึกษาสามารถจําแนกรปู รางและรูปทรงของปลาแบบตา งๆ ได 3. นักศกึ ษาสามารถอธิบายการแบง สวนของตวั ปลาได 4. นักศกึ ษาสามารถอธบิ ายการวดั ขนาดและสัดสว นตางๆ ของปลาได 5. นักศกึ ษาสามารถบอกช่ือและอธบิ ายลกั ษณะหนาท่ขี องอวัยวะ ภายนอกของปลาได 6. นักศกึ ษาสามารถบอกช่ือและอธิบายลักษณะหนาท่ีของอวัยวะ ภายในของปลาได 7. นักศึกษามีความสนใจใฝ รู มีความรับผิดชอบเรยี นรูดว ยความ ซ่ือสัตย มีคณุ ธรรมและมีมนุษยส มั พันธ ดําเนินชีวิตตามหลักปรชั ญา ของเศรษฐกิจพอเพยี ง รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พทั ลงุ
สาระการเรยี นรู้ ปลาแตละชนิดมีรปู รา งลักษณะภายนอกท่ีแตกตา งกนั ออกไป ทงั้ นีเ้ พ่ือ ประโยชนในการหาอาหารและเพ่อื พรางศัตรู ปลาบางชนิดมีรูปรา งปราดเปรยี ว วายนํ้าไดรวดเรว็ บางชนิดมรี ปู รางแบนจากบนลงลา ง เพราะเป็ นปลาท่ีหากิน ตามหนาดนิ และสะดวกในการฝั งตัวลงไปในโคลน นอกจากนัน้ ปลามีครีบเพ่ือ ชวยในการวา ยนํ้าและทรงตวั ลักษณะรูปรา งของปลายงั นํามาใชใ นการจัด จาํ แนกประเภทของปลาอีกดว ย สว นอวยั วะภายในของตวั ปลา มอี วัยวะตา งๆ อยูหลายระบบ เชน ระบบหมนุ เวียนโลหติ ระบบยอยอาหาร ระบบสืบพันธุ และการขับถา ย ซ่งึ จะกลา วในรายละเอยี ดตอไป รวบรวมโดย ครนู สุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.1 รูปร่างและรูปทรงของปลา การแบง่ รูปร่างของปลา ปลาเป็ นส่งิ มีชีวิตท่อี าศัยอยใู นนํ้าท่มี สี ภาวะแวดลอ มท่ี แตกตา งกัน จึงมีวิวัฒนาการของรูปรางแตกตางกันออก ไปหลายแบบ เพ่ือใหเหมาะสมในการท่จี ะดาํ รงชีวิตใน สภาพแวดลอมนัน้ ๆ เชน การเคล่อื นท่ีในนํ้า รปู รา งของ ปลาจึงมีหลายๆ แบบ ดงั นี ้ รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พัทลงุ
2.1.1 การแบ่งตามรูปทรงของปลา เมอื มองทางดา้ นข้างและภาคตัดขวาง จะแบ่งรูปทรงของปลาได้ 8 แบบ ดังนี (วมล, 2540 และ สุภาพ, 2529) 2.1.1.1 รูปทรงแบบกระสวย (fusiform หรือ torpedo shape) มลี กั ษณะแหลมหัวแหลมทายคลา ยกระสวยทอผา ทางสว นหนาจะมี ความหนา แลวคอยๆ เรยี วเล็กลงไปทางสว นทาย เพ่ือใหตานนํ้านอยลง ถามองทางดา นหนาตดั แลว ตัดออกเป็ นแวน ๆ จะเป็ นรูปวงรีเลก็ นอย โดยสว นหนามขี นาดใหญแลว เรียวเล็กลงจนถึงคอดหางจะเล็กท่สี ดุ ปลากลุม นีว้ า ยนํ้าเร็ว อาศัยในมวลของนํ้าท่ไี มมสี ่ิงกดี ขวางหากนิ ไดท งั้ บรเิ วณกลางนํ้าและผวิ นํ้า เชน ปลาโอ ปลาทู ปลาทนู า ปลาฉลาม เป็ นตน (วมิ ล, 2556) (ภาพท่ี 2.1) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
ตวั อยา งปลาท่มี ีรปู ทรงแบบกระสวย เชน รวบรวมโดย ครูนสุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.1.1.2 รปู ทรงกลม (globiform หรอื globe-shaped) ลักษณะคอน ขา งเป็ นทรงกลมคลายลูกโลก พวกนีจ้ ะวายนํ้าชา เชน ปลาปั กเป า ปลาฟุตบอล ปลาทอง เป็ นตน (ภาพท่ี 2.3) รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พทั ลงุ
ตวั อยางปลาท่มี รี ปู ทรงกลม เชน รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.1.1.3 รูปทรงแบบงู (anguilliform หรอื snake-shape หรือ serpentine-shape) รูปรางเรียวยาวคลายงู การวา ยนํ้าเหมอื นกับการส่นั ของเสน เชอื ก ซ่ึงปลายสวนท่ีไมถูกส่นั จะมคี วามแรงนอยลงทาํ ใหม กี ารตา นนํ้านอยลง เชน ปลาไหล ปลาตหู นา ปลายอดจาก เป็ นตน (ภาพท่ี 2.5) รวบรวมโดย ครูนสุ ราสินี ณ พัทลงุ
ตวั อยางปลารูปทรงแบบงู เชน รวบรวมโดย ครนู สุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.1.1.4 รปู ทรงแบบเสน ดาย (filiform หรอื thread-like shaped) ลกั ษณะเรียวยาวมากคลายเสนดา ย เชน ปลาไหลทะเลลึกชนิดหน่ึง (Snipe eel) (ภาพท่ี 2.7) รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พัทลงุ
ตวั อยา งปลารปู ทรงแบบเสนดา ย เชน รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.1.1.5 แบบแถบแบนยาว (trachipteriform หรือ taeniform หรือ ribbon-shape) รูปทรงมลี กั ษณะยาวและแบนขา งมาก เคล่อื นไหวไปมาโดยอาศัยกลามเนื้อ ลาํ ตวั และครีบท่ีเจริญดี เชน ปลาดาบเงิน ปลาดาบลาว เป็ นตน (ภาพท่ี 2.9) รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พทั ลงุ
ตวั อยา งปลารปู ทรงแบบแถบแบนยาว เชน รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.1.1.6 แบบลกู ธนู (arrow-shaped หรือ sagittiform) รปู ทรงแบบลกู ธนู ลกั ษณะคลายรูปทรงกระสวยแตลําตวั ยาวกวา ภาคตดั ขวางลาํ ตวั จะกลมหรอื คอ น ขา งกลม วายนํ้าไดด ี เชน ปลาการ ปลาไพท ปลาชอน ปลาปากคม ปลานํ้าดอกไม ปลาเข็ม ปลากระทงุ เหว เป็ นตน (ภาพท่ี 2.11) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
ตัวอยางปลารปู ทรงแบบแบบลูกธนู เชน รวบรวมโดย ครนู สุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.1.1.7 รปู ทรงแบนขา ง (compressed form หรอื compressiform) เม่อื มองจาก ภาคตัดขวางจะเหน็ วาลําตัวดานซา ยและดานขวาจะแบนเขาหากนั เชน ปลาอินทรี ปลาสกี นุ ปลาแป น ปลาผีเสอื้ เป็ นตน และถา มองภาพทางดา นขา งจะสามารถแบงออก 3 แบบ คอื 1) แบบรปู ป อม (bream type) รปู ทรงคลา ยรูปไข เชน ปลากระด่ี ปลาผีเสอื้ (ภาพท่ี 2.13) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พัทลงุ
2) แบบรูปเหล่ียม (moonfish type) มีลักษณะเป็ นเหล่ยี ม เชน ปลาพระจนั ทร ปลาโฉมงาม ปลาแป น ปลาตะกรบั เป็ นตน (ภาพท่ี 2.14) รวบรวมโดย ครูนสุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
3) แบบลนิ ้ หมา (pleuronectiid type) เป็ นปลาท่มี ลี ักษณะเอาดานขางไปนอน กบั พืน้ แลว วิวัฒนาการเอาสว นของตาขึน้ มาอยูบนขางเดยี วกัน ไดแ ก ปลาลนิ ้ หมา ปลาลนิ ้ ควาย ปลาจกั รผาน ปลาซีกเดยี ว เป็ นตน (ภาพท่ี 2.15) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พัทลงุ
2.1.1.8 รูปทรงแบนลง (depressed form หรือ depressiform) ภาคตดั ขวางลาํ ตัว ดานบน-ลา ง จะแบนเขา หากนั เชน ปลากระเบน ปลาฉนาก เป็ นตน (ภาพท่ี 2.16) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พทั ลงุ
2.1.2 การจดั แบง รูปทรงของปลา โดยเปรยี บเทยี บระหวางความยาวกับความลกึ ของ ตัวปลาซ่ึงแบง รปู รา ง (Body shape) ได 3 แบบดว ยกนั (สืบสิน, 2527) คอื 2.1.2.1 ลาํ ตัวยาว (elongate) ลาํ ตวั คอ นขางยาวเม่ือเปรยี บเทียบกบั ความลึกของ ลําตัว ความยาวมาตรฐานจะมากกวา 4.1-8.0 เทาของความลกึ หรืออาจมากกวานีก้ ไ็ ด เชน ปลาไหล ปลาดาบลาว ปลานํ้าดอกไม เป็ นตน (ภาพท่ี 2.18) รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พทั ลงุ
2.1.2.2 ลาํ ตัวปานกลาง (oblong) ลาํ ตัวจะสัน้ กวาแบบ elongate มคี วามยาว มาตรฐานตอ ความลกึ ของตวั ปลามากกวา 2 เทา แตไ มเกนิ 4 เทา เชน ปลาใบขนุน ปลาโอ เป็ นตน (ภาพท่ี 2.19) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พัทลงุ
2.1.2.3 ลําตวั สนั้ (ovate) ลําตวั สนั้ กวาแบบท่ี 2 มีความยาวมาตรฐานตอ ความลึกเป็ น 1–2 เทา เชน ปลาจาระเมด็ ปลาพระจนั ทร ปลาลิน้ หมา บางชนิด เป็ นตน (ภาพท่ี 2.20) รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พทั ลงุ
2.2 เครอื งมือวัดขนาดและสดั สว่ นรา่ งกายของปลา อุปกรณและเคร่อื งมือท่ีใชในการวดั ความยาวของปลานัน้ มหี ลายแบบ ทัง้ นีข้ ึน้ อยกู ับ ขนาดของปลาและความละเอียดของการศกึ ษา ซ่งึ มดี งั นี ้ 2.2.1 ไมบ รรทัด ใชว ัดปลาท่ีมขี นาดเล็กความยาวไมมากนัก หนวยของการวดั อาจเป็ นเซนติเมตร มลิ ลิเมตรหรือนิว้ กไ็ ด (ภาพท่ี 2.21) รวบรวมโดย ครูนสุ ราสนิ ี ณ พัทลงุ
2.2.2 เวอรเนียแคลปิ เปอร (vernier caliper) เป็ นเคร่อื งมอื ท่ใี ชว ัดขนาดความยาวของปลาท่มี ีความยาวไมมากนัก โดยท่ัวไป ใชวดั ปลาท่มี คี วามยาวไมเ กนิ 20 เซนติเมตร และสามารถวดั ปลาไดหลายลกั ษณะในตัว เดยี วกันและสะดวกรวดเรว็ เวอรเ นียแคลิปเปอร ท่ีใชวดั ปลามที ัง้ แบบดจิ ิทัลและแบบสเกลวดั หนวยท่ใี ชว ัดอาจเป็ นเซนติเมตรหรือมลิ ลิเมตรก็ได (ภาพท่ี 2.22) สเกลเวอรเ นียสามารถบอก ความละเอียดถงึ 0.05 มิลลเิ มตร เวอรเนียแคลปิ เปอรมสี วนประกอบดงั นี ้ (ภาพท่ี 2.23) ก สเกลหลกั ข สเกลเวอรเนีย ค ป ุมเล่ือนสเกลเวอรเนียไปในสเกลหลัก ง น็อตลอ คสเกลเวอรเนีย จ ปากหนีบวัตถุท่ีตองการวดั เป็ นการวดั ภายนอก ฉ ปากวัดขนาดภายในของวัตถุ รวบรวมโดย ครนู สุ ราสนิ ี ณ พัทลงุ
รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
การวดั และอา นคาของเวอรเนียรแ คลิปเปอร มขี นั้ ตอนการปฏิบตั ิดังนี ้ 1. เล่ือนปากเวอรเ นียรช ดิ กัน และตรวจสอบวา ขีดศูนยของสเกลเวอรเนียรจะตรงกบั ขดี ศนู ยของสเกลหลกั หรือไม หากไมเป็ นเชนนัน้ ใหพ จิ ารณาความคลาดเคล่อื นศูนย 2. เล่อื นปากของเวอรเ นียรใ หช ดิ กบั ปลาท่ีจะวัด โดยการวดั ปลาใหวดั ดานภายนอก 3. ล็อกสลกั ใหเวอรเนียรอ ยูกบั ท่ี 4. การอา นคาการวัดขนาดของปลา มีวธิ กี ารอา นดังนี ้ 4.1 อา นตาํ แหนงบนสเกลหลกั กอ น 4.2 อา นคา ของเลขตรงขีดศนู ยข องสเกลเวอรเ นียรในตาํ แหนงท่ตี รงกบั สเกล หลกั เป็ นคา ตําแหนงท่ี 1 หลงั จดุ ทศนิยม 4.3 อานคา ของเลขตรงขดี ศูนยของสเกลเวอรเนียรใ นตาํ แหนงท่ีตรงกับสเกล หลักเป็ นคา ตําแหนงท่ี 2 หลงั จุดทศนิยม รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พัทลงุ
2.2.3 สายเทปวัด เทปวัดมีหลากหลายรูปแบบ สาํ หรับท่ใี ชว ัดปลาตองเป็ นเทปท่ีใชด งึ และเปิ ด ปิ ดได สามารถวดั ปลาท่ีมขี นาดความยาวไดม ากกวาไมบรรทดั หรือเวอรเ นียร แคลปิ เปอร หรือวดั ปลาไดประมาณ 5-10 เมตร หรืออาจมากกวานี ้ หนวยท่ใี ช วดั อาจเป็ นเซนติเมตร นิว้ หรือเมตร (ภาพท่ี 2.24) รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.3 การแบงสัดสว นของตวั ปลา โดยท่ัวไปเม่อื ปลาโตเต็มวัยแลว จะมรี ูปรางแบบสมมาตรซา ย-ขวา ยกเวน ปลาซกี เดียว รา งกายปลาแบงออกได 3 สวน (วมิ ล, 2540 และ สภุ าพ, 2529) (ภาพท่ี 2.25) คอื 2.3.1 หัว (head) เร่มิ จากปลายสดุ ของจะงอยปากถึงริมสุดของกระดูกกระพงุ แกม หรอื กระดูกปิ ดเหงือก (opercal หรอื opercular bone) สว นหวั นีจ้ ะเป็ นท่ีตัง้ ของอวัยวะรับความรูส กึ เกือบทกุ ชนิด ไดแ ก ตา ปาก จมูก หนวด นอกจากนีย้ ังเป็ นท่ตี ัง้ ของระบบประสาท ไดแ ก สมอง และระบบหายใจ คือ เหงือกซ่งึ ใชแลกเปล่ยี นกา ซจากนํ้า อกี ทัง้ มีระบบยอยอาหารบางสวน คอื ปาก ฟั น ลนิ ้ และชองคอ 2.3.2 ลาํ ตัว (trunk หรือ body) อยถู ดั จากกระดูกปิ ดเหงือกไปจนถงึ รทู วาร (anus) สวนนีเ้ ป็ นสวนท่ีตงั้ ของครบี (fin) เกือบทงั้ หมดยกเวน ครีบหางและครีบกน เป็ นสว นท่ีมเี กลด็ และตอมเมอื กมากซ่ึงใชสําหรับการป องกันตวั นอกจากนีย้ งั เป็ นท่ีตงั้ ของอวัยวะภายในซ่ึง ไดแ ก ระบบทางเดินอาหาร ระบบขบั ถา ย และระบบสืบพันธุ รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พทั ลงุ
2.3.3 หาง (tail) เป็ นสว นสุดทายของตวั ปลา โดยเร่ิมจากรทู วารไปจนสดุ ปลาย ครบี หาง สวนนีเ้ ป็ นท่ตี งั้ ของครบี กน และครบี หาง เป็ นสว นท่ีมเี กลด็ ปกคลุมเชน กนั มีกลา มเนื้ออยหู นาแนน เพ่อื ใชในการควบคุมทศิ ทางการเคล่อื นท่ีเหมอื นหางเสอื และชวยในการทรงตัว ปลาไมมีคอแตม ีสวนท่เี รยี กวา อสิ ทมัส (isthmus) ซ่งึ อยูระหวา งเหงอื ก แบงเหงอื กออกเป็ น 2 ขา งซาย-ขวา เทา ๆกนั รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พัทลงุ
2.4 การวัดขนาดและสดั สวนของปลา การวดั ขนาดของปลา (Lagler และคณะ, 1962) (ภาพท่ี 2.26) ดงั นี ้ 2.4.1 การวดั ความยาวทัง้ สิน้ หรอื ความยาวเหยียด (Total length; TL) เป็ น ความยาวท่ีวดั โดยเร่มิ จากปลายสดุ ของจะงอยปากทางดานหนาไปจนถึงปลายสดุ ของครีบหาง 2.4.2 การวดั ความยาวตรงรอยเวาของครบี หาง (Forked length; FL) โดยวดั จากปลายสุดทางดา นหวั ไปจนถงึ สวนท่ีเวาลึกท่ีสุดของรอยหยกั เวาของครบี หาง 2.4.3 การวัดความยาวมาตรฐาน (Standard length; SL) โดยวัดจากปลายสุด ทางดานหัวไปจนถงึ เสนด่ิงท่ลี ากลงมาตัดกบั ฐานครีบหางหรอื ปลายสุดของกระดูก hypural plate 2.4.4 การวดั ความยาวของจะงอยปากหรือการวัดความยาวหนาตา (Snout length; SnL) หรือ (preorbital length) โดยเร่มิ วดั จากปลายสดุ ของจะงอยปาก มาถงึ เสน ตัง้ ฉากท่ตี ัดผานขอบหนาของตา รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พทั ลงุ
2.4.5 การวดั ขนาดเสน ผา ศนู ยกลางของตา (Eye diameter; ED) โดยวัดจาก เสน ตัง้ ฉากท่ีตัดกับขอบทางดานหนาสุดของตาไปจนจรดเสนตงั้ ฉากท่ตี ดั กบั ขอบหลงั สดุ ของตา 2.4.6 การวดั ขนาดความยาวของหวั (Head length ; HL) โดยเร่มิ วัดจากปลาย สดุ ของจะงอยปากไปจนถงึ เสน ตงั้ ฉากท่ีลากลงมาตดั กับดา นทา ยสุดของแผน เย่ือปิ ดกระพงุ แกม (opercular flap) 2.4.7 การวัดความลึกของลาํ ตัว (Body height; BH) เป็ นการวัดชวงท่ลี ึกหรือสงู ท่สี ดุ ของตวั ปลาโดยท่ัวไปแลว มักจะเป็ นบริเวณหนาครบี หลงั เป็ นแนวด่ิงลงไปท่ีบรเิ วณ สว นทอ งของปลา 2.4.8 การวัดความยาวแกม ปลา (postorbital length) เป็ นการวัดจากขอบหลงั ตาปลาไปจนถงึ ขอบปลายสดุ ของแผนปิ ดเหงอื ก (operculum) 2.4.9 การวดั ความยาวครบี หลังอนั แรก (length of first dorsal fin) เป็ นการวัด จากขอบครีบหลงั ดา นหนาสุดไปจนถึงขอบครบี หลงั ดานทา ยสุดในแนวระนาบเม่ือกางครีบ ออก รวบรวมโดย ครูนุสราสินี ณ พทั ลงุ
2.4.10 การวดั ความยาวครีบหลงั อนั ท่ีสอง (length of second dorsal fin) เป็ นการวัดความยาวจากขอบกา นครบี อนั แรกสุดของกา นครบี อันท่ีสอง ไปจนถึงปลาย สดุ ของกานครบี อันสดุ ทา ยในแนวระนาบเม่ือกางกา นครีบออกเต็มท่ี 2.4.11 การวดั ความยาวของครบี หหู รอื ครบี อก (length of pectoral fin) เป็ นการวดั จากฐานครบี บริเวณท่อี ยูใกลแ ผน ปิ ดเหงือกมากท่สี ดุ ไปจนถงึ ปลายสุดของ ครบี หูในแนวระนาบ 2.4.12 การวัดความยาวครีบกน (length of anal fin) เป็ นการวดั จากขอบหนา สุดของครบี ไปจนถึงขอบหลงั สุดของครีบกนในแนวระนาบ 2.4.13 ความกวา งของจาน (disc width) หมายถึง ความกวา งจากดา นหน่ึงไป ยงั อีกดา นหน่ึงของแผนจานปลากระเบน วัดไดเฉพาะกลุมปลากระเบน กระเบนไฟฟ า ปลาโรนัน และปลาโรนิน เป็ นตน 2.4.14 ความยาวของจาน (disc length) ความยาวของแผนจานจากปลายสุด ของจะงอยปากไปยงั ขอบทางดานทา ยสุดของครบี หู วัดไดในกลุมปลากระเบน ปลากระเบนไฟฟ า ปลาโรนัน รวบรวมโดย ครนู สุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
การวัดขนาดสัดสว น ความกวางและความยาวสวนตางๆ ของปลาจากตัวอยางจริง มแี นวทางการปฏบิ ัติดังนี ้ (ภาพท่ี 2.27 ) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พทั ลงุ
การวัดขนาดสัดสว น ความกวางและความยาวสวนตางๆ ของปลาจากตัวอยางจริง มแี นวทางการปฏบิ ัติดังนี ้ (ภาพท่ี 2.27 ) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสินี ณ พทั ลงุ
2.5 อวัยวะภายนอกของปลา อวัยวะภายนอกตัวเป็ นอวัยวะท่สี ามารถมองเห็นไดทนั ทีจากภายนอก สวนใหญจ ะเป็ นอวยั วะท่ี ทําหนาท่ีเก่ียวกับการรับสัมผัสทางประสาท เพ่ือใหป ลาหลบหนีไดทนั กาลและชวยในการหาอาหาร ดังนัน้ อวัยวะภายนอกทงั้ หลายจงึ จําเป็ นอยางย่งิ ในการดํารงชีวิตขัน้ พืน้ ฐานของปลา (พชิ ยา, 2555) อวยั วะเหลา นี ้ ไดแก รวบรวมโดย ครูนุสราสินี ณ พทั ลงุ
รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.5.1 ปาก (mouth) เป็ นชอ งเปิ ดท่ีใหญท่ีสุดของรา งกาย อยใู นตําแหนงสว นหนา ของรางกาย ทาํ หนาท่ใี นการรบั อาหาร รบั นํ้าเพ่ือการหายใจ ชว ยในการเกาะยดึ บางชนิด ใชใ นการตอสู บางชนิดใชใ นการหาอาหาร ปากของปลาแตกตางกนั ท่ีตาํ แหนง ขนาด รูปทรง โดยเทียบขนาดกบั ความกวางกบั สวนหัวสวนใดสวนหน่ึงปากปลาสามารถแบง ออกเป็ น 3 ตําแหนง ไดแ ก (ภาพท่ี 2.31) 1) ตําแหนงปากดานบน (superior mouth) มตี ําแหนงของปากปลาเฉียงขึน้ ทาง ดานบน พบในปลาท่ีหากินผิวนํ้า เชน ปลาเข็ม ปลาเขือ ปลาคางเบือน ปลาซวิ ปลาซวิ ใบไผ ปลาดาบลาวทะเล ปลาดาบลาวนํ้าจดื เป็ นตน (ภาพ ก.) 2) ตําแหนงปากดา นหนาสุดของหวั (anterior mouth หรือ terminal mouth) เป็ นกลุมปลาท่ีหากนิ กลางนํ้า เชน ปลาตะเพยี นขาว ปลากระแห ปลาทู ปลาลัง ปลาหลัง เขยี ว ปลาแขงไก ปลาจาระเมด็ ปลาสวาย ปลากระบอก ปลากะพงขาว ปลาสลดิ (ภาพ ข.) รวบรวมโดย ครูนสุ ราสนิ ี ณ พทั ลงุ
3) ตาํ แหนงปากอยูดานลา ง (inferior mouth) ตาํ แหนงปากเฉียงลงทางดา น ลา งอาจอยูตําแหนงดานลา งมากนอยแลวแตชนิดของปลา สวนใหญเป็ นปลาท่หี ากนิ ท่ี พืน้ ทองนํ้า เชน ปลาสเตอรเ จียน ปลากุเรา ปลาหนวดพราหมณ ปลาฉลาม ปลาคอ ปลากระเบน ปลาโรนัน ปลาจิง้ จก ปลาหลด ปลาเลยี หิน ปลาลกู ผึง้ ปลาไสตัน เป็ นตน (ภาพ ค.) รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
2.5.1.1 รูปทรงของปาก (shape of mouth) รปู ทรงของปากปลาท่ีเป็ นแบบแปลกออกไปกม็ ีหลายรูปแบบตามนิสัยการกินอาหาร แบงออกไดด ังนี ้ (วิมล, 2528; สภุ าพ, 2529 และ Nikolsky, 1965) 1) ปากเป็ นทอหลอดหรอื ปลองยาสูบ (tube-like mouth หรือ pipe-like mouth หรือ spout-like mouth) มีจะงอยปากย่ืนยาวเป็ นทอ ขนาดเลก็ เชดิ ขึน้ เลก็ นอย ชองเปิ ดของปากอยตู รงปลายทอ เชน ปลาปากแตร ปลามานํ้า ปลาจมิ ้ ฟั นจระเข ปลาผเี สือ้ เป็ นตน (ภาพท่ี 2.32) รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พทั ลงุ
2)ปากนก (beak-like mouth) ลักษณะเป็ นเหมอื นปากนกย่นื ยาวออกไป แบงออก ไดเป็ น 3 แบบ คือ (อภนิ ันท, 2561) (1) ขากรรไกรบนสัน้ และขากรรไกรลางยาว เชน ปลากระทงุ เหว ปลาตับเตา และปลาเขม็ (2) ขากรรไกรลางสัน้ และขากรรไกรบนยาว เชน ปลากระโทงแทง และ ปลากระโทงแทงดาบ (3) ขากรรไกรแขง็ แรงพัฒนาเป็ นฟั น เชน ปลานกแกว และปลาปั กเป า 3)ปากแบบฟั นเล่อื ย (saw-like mouth) จะงอยปากย่ืนยาวออกมาและมรี อยหยกั เหมือนใบเล่อื ย พบในปลาฉนาก (พชิ ยา, 2556) 4)ปากยดื -หดได (protractile mouth) เน่ืองจากกระดกู สว นพรแี ม็กซิลลายาวและ กระดูกสวนแมก็ ซิลลาใชเป็ นคานงัด ทาํ ใหป ากยึดออกมาได ลกั ษณะการยดื อาจชีต้ รง ออกไปหรือชขี ้ ึน้ ขางบน หรือลงลางก็ได (Jobling, 1995) ปลาท่มี ปี ากลกั ษณะนี ้ เชน ปลาแป น ปลาหมอตาล ปลากระเบนไฟฟ า ปลาสรอ ย เป็ นตน (ภาพท่ี 2.33) รวบรวมโดย ครูนสุ ราสินี ณ พทั ลงุ
รวบรวมโดย ครนู ุสราสนิ ี ณ พทั ลงุ
5) ปากเป็ นปากดดู (sucking mouth) ใชปากในการดูดกินอาหารและใชใ น การเกาะติดกับท่ี เชน ปลาแลมเพรย ปลาทรงเคร่ือง ปลาสเตอรเ จียน ปลาลกู ผึง้ 2.5.2 จะงอยปาก (snout หรือ rostrum) อยูระหวา งปลายสดุ ปากถึงหนาตา บริเวณนี ้ จะมีจมกู และหนวดอยู 2.5.3 จมูก (nostril หรือ nare) เป็ นอวยั วะท่ใี ชใ นการรับกล่ิน สารเคมี และประจุไฟฟ า ในปลาไมไดใ ชเพ่ือการหายใจ ปลาปากกลมมี 1 รู ตรงกลางจะงอยปาก ปลากระดูกออ น จะมีดา นละ 2 รู และปลากระดกู แข็งสวนใหญจะมดี านละ 2 รู ยกเวน ในกลุม ปลานิล (ภาพท่ี 2.34) รวบรวมโดย ครนู สุ ราสนิ ี ณ พัทลงุ
2.5.4 ตา (eye) เป็ นอวัยวะท่ีใชรับแสงใหเ ขา ไปแลวสะทอนเพ่ือเห็นภาพใหม องเหน็ ตาปลาไมม ีเปลือกตา ยกเวน บางชนิด เชน ในปลาฉลามหดู ํา ปลาบางชนิดมวี ุนใสคลุม เชน ปลานวลจนั ทรท ะเล หรอื มีหนังคลมุ ทงั้ ตา เชน ปลาแขยง ตาปลาสวนใหญจะอยู 2 ขางของหวั ยกเวน ปลาซีกเดียว มีตาอยูดา นขางหัวดา นท่อี ยขู างบนเม่ือปลานอนอยบู น พืน้ ทะเล ปลาสวนมากมี 2 ตา ยกเวนปลา 4 ตา และปลาไมมตี าซ่ึงอยูใตทะเลลกึ หรอื ใน ถํา้ มดื (ภาพท่ี 2.35) รวบรวมโดย ครูนุสราสินี ณ พทั ลงุ
2.5.5 แผน ปิ ดเหงอื ก (operculum) ในปลากระดูกแขง็ แผนปิ ดเหงือกจะอยู 2 ขาง ของหัวทาํ หนาท่ปี ิ ดเหงอื ก และขยับปิ ด-เปิ ดเพ่ือหายใจ โดยการปิ ดเปิ ดของสว นท่เี ช่ือม กบั กระดูก branchiostegal ray ทาํ ใหส ามารถขยายองุ ปากไดใหญข นึ้ เพ่อื ใหน ํ้าสามารถ ขังอยไู ดในกระพุงแกม ใชใ นการแลกเปล่ียนกาซ ในปลากระดูกออ นจะมชี องแยกออก จากกนั เรียกวาชองเหงือก (gill slit) แผนปิ ดเหงอื กเรียกวา gill septum (ภาพท่ี 2.36) รวบรวมโดย ครูนสุ ราสินี ณ พัทลงุ
2.5.6 หนวด (barbel) หนวดอยบู ริเวณหัวใกลป ากและจมูกหรอื อาจอยใู ตค าง หนวดปลาเปล่ยี นแปลงมาจากผวิ หนังชนั้ นอก (ectoderm) จึงไมม ีโคนฝั งอยูเหมือน หนวดของสัตวช นั้ สงู ลกั ษณะเป็ นเนื้อนมุ ๆ หนวดปลาอาจจะสนั้ หรอื ยาว จาํ นวนมาก หรอื นอยแลว แตชนิดของปลา มหี นาท่ใี นการรบั สมั ผสั และชวยหาอาหาร หนวดปลาบาง ชนิดมตี ุม รบั รส (taste bud) อยูด ว ย ปลาไมม เี กล็ด หนวดจะเจรญิ ดกี วาปลามเี กลด็ เพ่ือ ชว ยในการรับความรสู ึกดีขึน้ สามารถแบงหนวดปลาตามตาํ แหนงท่ีตงั้ ได 5 ชนิด คือ (ภาพท่ี 2.37) 2.5.6.1 maxillry barbel เป็ นหนวดท่มี ักเป็ นคขู นาดใหญตงั้ อยูบนกระดกู maxillary ของขากรรไกรบน พบในปลาแขยง ปลาดกุ ปลากด ปลาแค เป็ นตน 2.5.6.2 mandible หรือ mandibulary barbel เป็ นหนวดท่ีอยูบรเิ วณขากรรไกรลาง Mandible มีเป็ นคูพ บในปลาดุก ปลากด เป็ นตน 2.5.6.3 snout barbel เป็ นหนวดคทู ่ีอยูบ นจะงอยปาก หนวดคนู ีห้ ากอยูบริเวณ ฐานของรูจมกู ก็จะเรยี กอีกอยางวา Nasal barbel พบอยทู ่วั ไปในปลากด รวบรวมโดย ครนู ุสราสินี ณ พทั ลงุ
Search
