Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore nhasachmienphi-cau-chuyen-do-thai-2-van-hoa-truyen-thong-va-con-nguoi

nhasachmienphi-cau-chuyen-do-thai-2-van-hoa-truyen-thong-va-con-nguoi

Published by Thư viện Trường Tiểu học Tân Bình TPHD, 2023-03-08 02:55:02

Description: nhasachmienphi-cau-chuyen-do-thai-2-van-hoa-truyen-thong-va-con-nguoi

Search

Read the Text Version

["Gi\u1eefa\tn\u0103m\t115-117,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tm\u1ed9t\tl\u1ea7n\tn\u1eefa\tti\u1ebfp\tt\u1ee5c\tn\u1ed5i\td\u1eady\tch\u1ed1ng l\u1ea1i\tk\u1ebb\tcai\ttr\u1ecb\tLa\tM\u00e3\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tl\u00e1ng\tgi\u1ec1ng\tHy\tL\u1ea1p\t\u1edf\tm\u1ed9t\tv\u00e0i\ttrung\tt\u00e2m l\u1edbn\tb\u00ean\tngo\u00e0i\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tPalestine:\tAlexandria,\tCyprus,\tMesopotamia v\u00e0\tB\u1eafc\tPhi.\tT\u1ea5t\tc\u1ea3\tc\u00e1c\tcu\u1ed9c\tn\u1ed5i\td\u1eady\tn\u00e0y\t\u0111\u1ec1u\tb\u1ecb\td\u1eadp\tt\u1eaft,\tri\u00eang\t\u1edf Alexandria\tth\u00ec\tb\u1ecb\t\u0111\u00e0n\t\u00e1p\td\u00e3\tman.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora\thi\u1ec3u\tm\u1ed9t \u0111i\u1ec1u\tl\u00e0\th\u1ecd\tc\u1ea7n\tc\u00f3\tm\u1ed9t\tc\u00e1i\t\u0111\u1ea7u\tl\u1ea1nh\tn\u1ebfu\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tv\u00e0\t\u0111\u1ee9c\ttin\tDo\tTh\u00e1i mu\u1ed1n\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ts\u1ed1ng\tc\u00f2n. B\u1ecb\tl\u1ea5y\t\u0111i\tm\u1ea5t\tng\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tv\u00e0\tkh\u00f4ng\tc\u00f2n\tn\u01a1i\tth\u1edd\tc\u00fang,\tS\u00e1ch\tTalmud \u0111\u01b0\u1ee3c\tc\u00e1c\tRabbi\tthu\tth\u1eadp\tv\u00e0\tso\u1ea1n\tth\u1ea3o\ttrong\tkho\u1ea3ng\tth\u1eddi\tgian\tth\u1ebf\tk\u1ef7 3-5\t\u0111\u00e3\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\t\u201chi\u1ebfn\tph\u00e1p\tb\u1ecf\tt\u00fai\u201d\tcho\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tcu\u1ed9c s\u1ed1ng\tl\u01b0u\tvong.\tC\u00f9ng\tv\u1edbi\tKinh\tTh\u00e1nh\tHebrew,\tS\u00e1ch\tTalmud\t\u0111\u00e3\tkh\u00edch l\u1ec7\tnh\u1eefng\ttranh\tlu\u1eadn\tb\u00e1c\th\u1ecdc,\tnghi\u00ean\tc\u1ee9u\tv\u00e0\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tm\u1ed9t\tkho\tt\u00e0ng \u0111\u1ed9c\t\u0111\u00e1o\tv\u1ec1\tphong\tt\u1ee5c\tt\u1eadp\tqu\u00e1n,\tnh\u00e2n\tch\u1ee7ng,\tl\u1ec1\tlu\u1eadt,\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tv\u00e0\tv\u0103n ch\u01b0\u01a1ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i.\tD\u1ea7n\td\u00e0\ttheo\tth\u1eddi\tgian,\tBabylon\t\u0111\u00e3\tthay th\u1ebf\tGalilee\t\u0111\u1ec3\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tt\u00e2m\t\u0111i\u1ec3m\tv\u0103n\th\u00f3a\tv\u00e0\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i. M\u1ed9t\t\u0111i\u1ec3m\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\ttrong\th\u00e0nh\ttr\u00ecnh\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora l\u00e0,\t\u1edf\tb\u1ea5t\tc\u1ee9\tn\u01a1i\tn\u00e0o\th\u1ecd\tl\u01b0u\tl\u1ea1c\t\u0111\u1ebfn,\ttrong\tb\u1ea5t\tc\u1ee9\tho\u00e0n\tc\u1ea3nh\tn\u00e0o,\tv\u1eadt qu\u00fd\tnh\u1ea5t\tm\u00e0\th\u1ecd\tmang\ttheo\tm\u00ecnh\tkh\u00f4ng\tg\u00ec\tkh\u00e1c\tl\u00e0\tcu\u1ed1n\tKinh\tTh\u00e1nh c\u00f9ng\tnh\u1eefng\tl\u1eddi\tth\u00e1nh\tv\u1ecbnh\tc\u1ee7a\tVua\tDavid: Thi\u00ean\tCh\u00faa\tkh\u00f4i\tph\u1ee5c\tlinh\th\u1ed3n\tt\u00f4i Thi\u00ean\tCh\u00faa\td\u1eabn\tt\u00f4i\t\u0111i\ttr\u00ean\t\u0111\u01b0\u1eddng\tc\u00f4ng\tch\u00ednh\tv\u00ec\tdanh\tNg\u00e0i D\u00f9\tc\u00f3\tb\u01b0\u1edbc\tqua\tthung\tl\u0169ng\tb\u00f3ng\tt\u1ed1i\tc\u1ee7a\ts\u1ef1\tch\u1ebft T\u00f4i\tc\u0169ng\tkh\u00f4ng\ts\u1ee3\tc\u00e1i\t\u00e1c\tv\u00ec\tThi\u00ean\tCh\u00faa\t\u0111ang\t\u1edf\tv\u1edbi\tt\u00f4i\u2026 Kinh\tTh\u00e1nh\tHebrew\t\u0111\u1ed1i\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\t\u0111\u1ee9c\ttin,\tv\u1eeba\tl\u00e0\tl\u1ecbch s\u1eed,\tv\u1eeba\tl\u00e0\tngu\u1ed3n\ttri\tth\u1ee9c,\tgi\u00fap\th\u1ecd\tgi\u1eef\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tb\u1ea3n\ts\u1eafc\ttrong\tgi\u1ea5c\tm\u01a1\ttr\u1edf v\u1ec1\t\u0110\u1ea5t\tTh\u00e1nh. Trong\tn\u0103m\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tsau\tc\u00f4ng\tl\u1ecbch,\ttrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tchuy\u1ec3n\tt\u1eeb\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tIsrael\tsang\tMesopotamia,\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t \u1edf\tth\u1ee7\tph\u1ee7\tBabylon.\tTrong\tnh\u1eefng\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tti\u1ebfp\ttheo,\th\u1ecd\tdi\tchuy\u1ec3n\txa h\u01a1n\tt\u1edbi\tc\u00e1c\tqu\u1ed1c\tgia\tTrung\t\u0110\u00f4ng,\tr\u1ed3i\tt\u1edbi\tv\u00f9ng\tv\u00e0nh\t\u0111ai\t\u0110\u1ecba\tTrung H\u1ea3i,\tch\u00e2u\t\u00c2u,\tB\u1eafc\tPhi,\tM\u1ef9.\tTrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i","ti\u1ebfp\tt\u1ee5c\tdi\tchuy\u1ec3n\tt\u1eeb\tBabylon\tsang\tT\u00e2y\tBan\tNha,\tr\u1ed3i\tBa\tLan.\t\u1ede\tb\u1ea5t\tc\u1ee9 \u0111\u00e2u,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u0169ng\th\u00ecnh\tth\u00e0nh\tn\u00ean\tnh\u1eefng\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tnh\u1ecf\tr\u1ea3i r\u00e1c.\tTrong\tkhi\th\u1ecd\tt\u1ed3n\tt\u1ea1i\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tm\u1ed9t\td\u00e2n\tt\u1ed9c,\th\u1ecd\tkh\u00f4ng thi\u1ebft\tl\u1eadp\tb\u1ea5t\tk\u1ef3\tm\u1ed9t\tth\u1ec3\tch\u1ebf\tch\u00ednh\ttr\u1ecb\tn\u00e0o. T\u1eeb\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t13\tv\u1ec1\tsau,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tch\u1ecbu\ts\u1ef1\tt\u1ea9y\tchay,\tb\u1ee9c\th\u1ea1i \u1edf\th\u1ea7u\th\u1ebft\t\u1edf\tm\u1ecdi\tqu\u1ed1c\tgia\tch\u00e2u\t\u00c2u.\t\u0110\u1ebfn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t18,\t\u1edf\tm\u1ecdi\tn\u01a1i\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tgi\u00e1o\tb\u1ecb\td\u1ed3n\tv\u00e0o\tnh\u1eefng\tkhu\t\u1ed5\tchu\u1ed9t\tr\u1ea5t\tt\u00f9\tt\u00fang\tv\u00e0\tkh\u00f4ng\t\u00e1nh\ts\u00e1ng g\u1ecdi\tl\u00e0\tghetto.\tNhi\u1ec1u\tcu\u1ed9c\tth\u1ea3m\ts\u00e1t\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tti\u1ebfp\tt\u1ee5c\tx\u1ea3y\tra. T\u1ea5t\tc\u1ea3\tnh\u1eefng\ty\u1ebfu\tt\u1ed1\tn\u00e0y\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ecbnh\th\u00ecnh\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tg\u1ea7n 2.000\tn\u0103m\tti\u1ebfp\ttheo.\tTrong\tkho\u1ea3ng\tth\u1eddi\tgian\td\u00e0i\t\u0111\u00f3,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i \u0111\u00e3\tcho\tth\u1ea5y\tkh\u1ea3\tn\u0103ng\tph\u1ee5c\th\u1ed3i\tv\u00e0\tk\u1ef7\tc\u01b0\u01a1ng\t\u0111\u1ea7y\t\u1ea5n\tt\u01b0\u1ee3ng.\tDo\tTh\u00e1i gi\u00e1o\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tc\u1ee7ng\tc\u1ed1\tm\u1ea1nh\ttrong\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora. S\u00c1CH\tTALMUD. C\u00e1c\ttruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng\tDo\tTh\u00e1i\tlu\u00f4n\t\u0111\u1ec1\tc\u1eadp\t\u0111\u1ebfn\thai\tb\u1ed9\tlu\u1eadt:\t1)\tLu\u1eadt\tVi\u1ebft (Written\tLaw)\thay\tc\u00f2n\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tTorah\tVi\u1ebft\t(Written\tTorah)\t\u2013\tbao\tg\u1ed3m 24\tcu\u1ed1n\ts\u00e1ch\tc\u1ee7a\tTanakh\tt\u1ee9c\tl\u00e0\tKinh\tTh\u00e1nh\tHebrew;\tv\u00e0\t2)\tKh\u1ea9u\tLu\u1eadt (Oral\tLaw)\thay\tTorah\tN\u00f3i\t(Oral\tTorah)\t\u2013\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbao\tg\u1ed3m\ttrong Talmud.\tTheo\tng\u1eef\tngh\u0129a,\tTalmud\tc\u00f3\tngh\u0129a\tl\u00e0\t\u2018h\u1ecdc\u2019\t(learning).\tTuy nhi\u00ean\t\u00fd\tngh\u0129a\tth\u1ef1c\tc\u1ee7a\tTalmud\tc\u00f2n\tr\u1ed9ng\th\u01a1n\tr\u1ea5t\tnhi\u1ec1u.\tV\u1edbi\tnhi\u1ec1u ng\u01b0\u1eddi,\tngo\u00e0i\tTanakh\tth\u00ec\tTalmud\tl\u00e0\t\u0111\u1ea1i\tdi\u1ec7n\tcho\thi\u1ebfn\tph\u00e1p\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tv\u00e0 d\u00e2n\ts\u1ef1\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tm\u1ed9t\tb\u1ea3n\t\u201chi\u1ebfn\tph\u00e1p\tb\u1ecf\tt\u00fai\u201d\t\u0111\u00e3\tgi\u00fap\th\u1ecd s\u1ed1ng\tc\u00f2n\ttrong\tg\u1ea7n\thai\tthi\u00ean\tni\u00ean\tk\u1ef7\tDiaspora.\tNh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tkh\u00e1c\tcoi Talmud\tl\u00e0\tkho\tt\u00e0ng\tv\u00f4\tgi\u00e1\tc\u1ee7a\tv\u0103n\tminh\tDo\tTh\u00e1i\ttruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng. R\u1ed9ng\th\u01a1n\tn\u1eefa,\tTalmud\tt\u01b0\u1ee3ng\ttr\u01b0ng\tcho\tm\u1ed9t\tqu\u00e1\ttr\u00ecnh\tk\u00e9o\td\u00e0i nhi\u1ec1u\tth\u1ebf\tk\u1ef7,\tm\u1ed9t\tl\u1ed1i\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\th\u1ecdc\tgi\u1ea3\tv\u00e0\tm\u1ed9t\th\u01b0\u1edbng\td\u1eabn s\u1ed1ng\tcho\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\tnh\u1eefng\tai\tth\u1ef1c\th\u00e0nh\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o.\tTalmud\tch\u1ee9a\t\u0111\u1ef1ng nh\u1eefng\tl\u1ec1\tlu\u1eadt\tnghi\u00eam\tng\u1eb7t,\tnh\u1eefng\ttranh\tlu\u1eadn\tv\u1ec1\t\u0111\u1ea1o\t\u0111\u1ee9c,\tminh\ttri\u1ebft c\u1ee7a\tc\u00e1c\tnh\u00e0\tth\u00f4ng\tth\u00e1i,\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tv\u00e0\ttri\u1ebft\th\u1ecdc,\tnh\u1eefng\tc\u00e2u\th\u1ecfi\tv\u00e0\ttr\u1ea3\tl\u1eddi, nh\u1eadn\t\u0111\u1ecbnh\tv\u1ec1\tnh\u1eefng\t\u00fd\tngh\u0129a\tti\u1ec1m\t\u1ea9n\ttrong\tKinh\tTh\u00e1nh,\tth\u1eadm\tch\u00ed\tc\u1ea3 truy\u1ec7n\tng\u1ee5\tng\u00f4n\tv\u00e0\tph\u01b0\u01a1ng\tng\u00f4n,\tt\u1ee5c\tng\u1eef.\tKi\u1ec7t\tt\u00e1c\t\u0111\u1ed3\ts\u1ed9\tn\u00e0y\tv\u1eabn\tc\u00f2n ti\u1ebfp\tt\u1ee5c\tcho\t\u0111\u1ebfn\tng\u00e0y\tnay\tv\u00e0\tnh\u01b0\t\u0111\u01b0\u1ee3c\thi\u1ec3u\tth\u00ec\tkh\u00f4ng\tbao\tgi\u1edd\tch\u1ea5m d\u1ee9t. R\u1ea5t\thi\u1ebfm\t\u1edf\tc\u00e1c\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tkh\u00e1c\t(bao\tg\u1ed3m\tVi\u1ec7t\tNam)\tc\u00f3\tnh\u1eefng\tki\u1ec7t","t\u00e1c\tv\u00f4\tgi\u00e1\tnh\u01b0\tth\u1ebf\tn\u00e0y.\tC\u0169ng\tr\u1ea5t\thi\u1ebfm\t\u1edf\tc\u00e1c\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tkh\u00e1c\tc\u00f3\tm\u1ed9t\tdi\u1ec5n \u0111\u00e0n\tnh\u01b0\tTalmud\tcho\tph\u00e9p\tc\u00e1c\tnh\u00e0\tth\u00f4ng\tth\u00e1i\tv\u00e0\tgi\u1edbi\ttr\u00ed\tth\u1ee9c\t\u0111\u01b0\u1ee3c ph\u1ea3n\tbi\u1ec7n\t\u0111\u1ec3\tth\u00fac\t\u0111\u1ea9y\ts\u1ef1\tti\u1ebfn\tb\u1ed9\tc\u1ee7a\tx\u00e3\th\u1ed9i.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tl\u00e0m \u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111i\u1ec1u\tn\u00e0y\tt\u1eeb\ttr\u00ean\t2.000\tn\u0103m\ttr\u01b0\u1edbc! Kh\u1ea9u\tLu\u1eadt\t(Oral\tLaw)\tv\u00e0\tTalmud Hai\tb\u1ea3n\tTalmud\tc\u1ee7a\tPalestine\tv\u00e0\tBabylon,\ttheo\tngh\u0129a\th\u1eb9p,\tch\u1ec9\tl\u00e0 gi\u1ea3i\tngh\u0129a\tc\u1ee7a\tKh\u1ea9u\tLu\u1eadt.\tV\u1ec1\tng\u1eef\tngh\u0129a,\tKh\u1ea9u\tLu\u1eadt\tc\u00f3\tngh\u0129a\tl\u00e0\tnh\u1eefng l\u1ec1\tlu\u1eadt\ttruy\u1ec1n\tmi\u1ec7ng\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tc\u00e1c\tng\u00f4n\ts\u1ee9,\tc\u00e1c\tb\u1eadc\ttr\u01b0\u1edfng\tl\u00e3o,\tc\u00e1c Rabbi\u2026\ttruy\u1ec1n\tmi\u1ec7ng\tcho\tc\u00e1c\tm\u00f4n\tsinh\tc\u1ee7a\th\u1ecd\tt\u1eeb\tth\u1ebf\th\u1ec7\tn\u00e0y\tsang\tth\u1ebf h\u1ec7\tkh\u00e1c.\tV\u1eady\tKh\u1ea9u\tLu\u1eadt\t\u0111\u00e3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\th\u00ecnh\tth\u00e0nh\tnh\u01b0\tth\u1ebf\tn\u00e0o\tv\u00e0\tt\u1ea1i\tsao\t\u0111\u00e3 l\u00e0\ttruy\u1ec1n\tmi\u1ec7ng\tl\u1ea1i\tc\u00f2n\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u00ean\tso\u1ea1n\tth\u00e0nh\tv\u0103n\tb\u1ea3n\tth\u00e1nh\tl\u00e0 Talmud? N\u1ec1n\tt\u1ea3ng\tc\u1ee7a\tL\u1ec1\tLu\u1eadt\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\t613\tmitzvot,\thay\t\u2018\u0111i\u1ec1u\tr\u0103n\u2019,\tc\u00f3 th\u1ec3\tt\u00ecm\tth\u1ea5y\ttrong\tS\u00e1ch\tLevi\tv\u00e0\tS\u00e1ch\t\u0110\u1ec7\tNh\u1ecb\tLu\u1eadt\tc\u1ee7a\tKinh\tTorah. Nh\u1eefng\t\u0111i\u1ec1u\tr\u0103n\tn\u00e0y\tnhi\u1ec1u\tkhi\tkh\u00f4ng\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tgi\u1ea3ng\tgi\u1ea3i\tc\u1ee5\tth\u1ec3\tv\u00e0\t\u0111\u00f2i\th\u1ecfi c\u00f3\tth\u00eam\ts\u1ef1\tgi\u1ea3i\tth\u00edch\tb\u00ean\tngo\u00e0i,\tv\u00e0\t\u0111\u00f3\tch\u00ednh\tl\u00e0\tl\u00fd\tdo\tt\u1ea1i\tsao\tl\u1ea1i\tc\u00f3 Kh\u1ea9u\tLu\u1eadt.\tV\u00ed\td\u1ee5\tnh\u01b0,\tkhi\tKinh\tTorah\t\u0111\u01a1n\tgi\u1ea3n\tn\u00f3i\t\u201cthou\tshall\tnot cook\tthe\tcalf\tin\tits\tmother\u2019s\tmilk\u201d\t(Deuteronomy\t14:21\t\u2013\t\u201cAnh\tem kh\u00f4ng\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tl\u1ea5y\ts\u1eefa\td\u00ea\tm\u1eb9\tm\u00e0\tn\u1ea5u\tth\u1ecbt\td\u00ea\tcon\u201d),\tth\u00ec\tKh\u1ea9u\tLu\u1eadt\ts\u1ebd ph\u1ea3i\td\u1ef1a\ttr\u00ean\tch\u1ec9\td\u1ee5\tn\u00e0y\tm\u00e0\td\u1ef1ng\tl\u00ean\tc\u1ea3\tm\u1ed9t\tc\u00e2u\tchuy\u1ec7n\tgi\u1ea3i\tth\u00edch nh\u01b0\tth\u1ebf\tn\u00e0o\tv\u00e0\tt\u1ea1i\tsao\tng\u01b0\u1eddi\tta\tkh\u00f4ng\tth\u1ec3\tn\u1ea5u\tl\u1eabn\ts\u1eefa\tv\u00e0\tth\u1ecbt\tc\u00f9ng\tv\u1edbi nhau. Theo\tph\u01b0\u01a1ng\tth\u1ee9c\tnh\u01b0\tth\u1ebf,\tc\u00e1c\tRabbi\tth\u01b0\u1eddng\tc\u1eaft\tngh\u0129a\tm\u1ed9t\t\u0111i\u1ec1u lu\u1eadt\thay\t\u0111i\u1ec1u\tr\u0103n\ttrong\tKinh\tTorah\tsong\tsong\tv\u1edbi\tm\u1ed9t\ttruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng \u0111\u01b0\u1ee3c\ttruy\u1ec1n\tmi\u1ec7ng.\tKhi\ttrong\tKinh\tTorah\tc\u00f3\tnh\u1eefng\tt\u1eeb\tng\u1eef\tch\u01b0a \u0111\u01b0\u1ee3c\tgi\u1ea3ng\tgi\u1ea3i,\tnh\u1eefng\tnghi\tth\u1ee9c\tkh\u00f4ng\tc\u00f3\th\u01b0\u1edbng\td\u1eabn\tth\u00ec\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tm\u1eb7c\tnhi\u00ean\tcho\tr\u1eb1ng\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\tbi\u1ebft\tth\u00f4ng\tqua\tki\u1ec3u\ttruy\u1ec1n\tmi\u1ec7ng. C\u00e1ch\tgi\u1ea3i\tth\u00edch\tsong\tsong\tn\u00e0y\td\u1ea7n\td\u1ea7n\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tKh\u1ea9u\tLu\u1eadt.\tK\u1ebft\tqu\u1ea3 l\u00e0\ttrong\tv\u00e0i\tba\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tsau\ts\u1ef1\ts\u1ee5p\t\u0111\u1ed5\tc\u1ee7a\tng\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tJerusalem,\t\u0111\u1ec3\ttr\u00e1nh b\u1ecb\tth\u1ea5t\tl\u1ea1c,\tnhi\u1ec1u\tph\u1ea7n\ttrong\tKh\u1ea9u\tLu\u1eadt\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tc\u00e1c\tRabbi\ts\u01b0u\tt\u1eadp\tv\u00e0 bi\u00ean\tso\u1ea1n\tl\u1ea1i\tth\u00e0nh\tm\u1ed9t\tb\u1ed9\ts\u00e1ch\tqu\u00fd\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tTalmud.\t\u0110\u00e2y\tl\u00e0\tv\u0103n\tb\u1ea3n trung\tt\u00e2m\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tRabbi.","Mishna\t(hay\tMishnah) V\u1ec1\tc\u1ea5u\ttr\u00fac,\tTalmud\tg\u1ed3m\thai\tb\u1ed9:\tMishna\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tso\u1ea1n\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t2, v\u00e0\tGemara\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tso\u1ea1n\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t5.\tMishna\tl\u00e0\tb\u1ea3n\tt\u00f3m\tl\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean b\u1eb1ng\tv\u0103n\tb\u1ea3n\tc\u1ee7a\tKh\u1ea9u\tLu\u1eadt,\tth\u1ef1c\tch\u1ea5t\tt\u00f3m\tt\u1eaft\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\tnh\u1eefng\ttranh lu\u1eadn\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tth\u1ebf\tk\u1ef7\ttr\u01b0\u1edbc\tt\u1eeb\tth\u1eddi\tEzra\tv\u00e0\td\u1ef1a\ttr\u00ean\t\u0111\u00f3\t\u0111\u1ecbnh\tra\tb\u1ed5n ph\u1eadn\tv\u00e0\ttr\u00e1ch\tnhi\u1ec7m\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tm\u1ecdi\tl\u0129nh\tv\u1ef1c\tc\u1ee7a\tcu\u1ed9c s\u1ed1ng.\tRabbi\tYehuda\tHaNasi\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tbi\u00ean\tso\u1ea1n\tv\u0103n\tb\u1ea3n\tn\u00e0y v\u00e0o\tn\u0103m\t200.\tC\u00e2u\th\u1ecfi\tl\u00e0\tt\u1ea1i\tsao\tRabbi\tYehuda\tl\u1ea1i\tquy\u1ebft\t\u0111\u1ecbnh\tvi\u1ebft Kh\u1ea9u\tLu\u1eadt\tth\u00e0nh\tv\u0103n\tb\u1ea3n\tth\u00e1nh\tngay\tt\u1eeb\tl\u00fac\t\u0111\u1ea7u?\tM\u1ed9t\ts\u1ed1\tcho\tr\u1eb1ng\tr\u1ea5t nhi\u1ec1u\th\u1ecdc\tgi\u1ea3\t\u0111\u00e3\thy\tsinh\ttrong\thai\tcu\u1ed9c\tn\u1ed5i\td\u1eady\tv\u00ec\tv\u1eady\tvi\u1ec7c\tvi\u1ebft\tKh\u1ea9u Lu\u1eadt\tth\u00e0nh\tv\u0103n\tb\u1ea3n\t\u0111\u01a1n\tgi\u1ea3n\tl\u00e0\t\u0111\u1ec3\tnh\u1eb1m\ttr\u00e1nh\ts\u1ef1\tth\u1ea5t\tl\u1ea1c\ttrong t\u01b0\u01a1ng\tlai. Gemara Mishna\t\u0111\u00e1nh\td\u1ea5u\ts\u1ef1\tk\u1ebft\tth\u00fac\tc\u1ee7a\tm\u1ed9t\tqu\u00e1\ttr\u00ecnh\tv\u00e0\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tc\u1ee7a m\u1ed9t\tqu\u00e1\ttr\u00ecnh\tkh\u00e1c.\tNh\u01b0\t\u0111\u00e3\tn\u00f3i\t\u1edf\ttr\u00ean,\tMishna\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tvi\u1ebft\tth\u00e0nh\tv\u0103n b\u1ea3n\tnh\u1eefng\tl\u1ec1\tlu\u1eadt,\th\u01b0\u1edbng\td\u1eabn,\ttranh\tlu\u1eadn\tm\u00e0\ttr\u01b0\u1edbc\t\u0111\u00e2y\tch\u1ec9\t\u0111\u01b0\u1ee3c truy\u1ec1n\tmi\u1ec7ng.\tN\u00f3\tc\u0169ng\tl\u00e0m\tkh\u1edfi\tph\u00e1t\tnh\u1eefng\ttranh\tlu\u1eadn\tn\u00f3ng\tb\u1ecfng gi\u1eefa\tc\u00e1c\tRabbi,\tv\u00e0\tnh\u1eefng\ttranh\tlu\u1eadn\tn\u00e0y\tv\u1ec1\tsau\t\u0111\u00e3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u00ean\tso\u1ea1n th\u00e0nh\tm\u1ed9t\tb\u1ed9\ts\u00e1ch\tch\u00fa\tgi\u1ea3i\tchi\tti\u1ebft\tkh\u00e1c\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tGemara,\tl\u1ea5y\tt\u1eeb\tthu\u1eadt ng\u1eef\t\u2018nghi\u00ean\tc\u1ee9u\u2019\t(study)\ttrong\tti\u1ebfng\tAramaic(18).\tB\u1ed9\tGemara\tn\u00e0y v\u01b0\u1ee3t\ttr\u00ean\tc\u1ea3\tnh\u1eefng\tch\u00fa\tgi\u1ea3i\ttrong\tS\u00e1ch\tMishna\tv\u00e0\tKinh\tTorah,\t\u0111\u1ec1\tc\u1eadp t\u1edbi\tm\u1ecdi\tl\u0129nh\tv\u1ef1c\ttrong\t\u0111\u1eddi\ts\u1ed1ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\ttrong\tnh\u1eefng n\u0103m\tl\u01b0u\tl\u1ea1c.","Talmud","C\u00f3\thai\tphi\u00ean\tb\u1ea3n\tGemara:\tm\u1ed9t\tGemara\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u00ean\tso\u1ea1n\tb\u1edfi\tc\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\t\u1edf\tPalestine\tv\u00e0\tm\u1ed9t\tGemara\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u00ean\tso\u1ea1n\t\u1edf Babylon.\tTalmud\tl\u00e0\tk\u1ebft\tqu\u1ea3\tg\u1ed9p\tchung\tc\u1ea3\thai\tb\u1ed9\tGemara\tv\u00e0\tMishna. B\u1ed9\tTalmud\tc\u1ee7a\tPalestine\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tho\u00e0n\tth\u00e0nh\tv\u00e0o\tn\u0103m\t425.\tC\u00f2n b\u1ed9Talmud\tc\u1ee7a\tBabylon\tho\u00e0n\tth\u00e0nh\tv\u00e0o\tn\u0103m\t500,\tc\u00f3\tdung\tl\u01b0\u1ee3ng\tg\u1ea5p ba\tl\u1ea7n\tb\u1ed9\tTalmud\tc\u1ee7a\tPalestine,\tin\tth\u00e0nh\t5.894\ttrang\tkh\u1ed5\t\u0111\u00f4i\tv\u1edbi\t12 t\u1eadp\tv\u00e0\tc\u00f3\t\u1ea3nh\th\u01b0\u1edfng\tr\u1ea5t\tl\u1edbn\tv\u1edbi\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\ttr\u00ean to\u00e0n\tth\u1ebf\tgi\u1edbi.\tTo\u00e0n\tb\u1ed9\tTalmud\tc\u00f3\t63\tb\u00e0i\tlu\u1eadn,\tbao\tg\u1ed3m\tnh\u1eefng\t\u00fd\tki\u1ebfn c\u1ee7a\th\u00e0ng\tngh\u00ecn\tRabbi\ttrong\tnhi\u1ec1u\tch\u1ee7\t\u0111\u1ec1,\tc\u1ea3\tv\u1ec1\tph\u00e1p\tlu\u1eadt,\t\u0111\u1ea1o\t\u0111\u1ee9c, tri\u1ebft\th\u1ecdc,\tphong\tt\u1ee5c,\tl\u1ecbch\ts\u1eed,\tth\u1ea7n\th\u1ecdc,\ttruy\u1ec1n\tthuy\u1ebft\tv\u00e0\tnhi\u1ec1u\tch\u1ee7\t\u0111\u1ec1 kh\u00e1c.\tTrong\tm\u1ed9t\ts\u1ed1\ts\u00e1ch\tv\u1edf,\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t3-5\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tg\u1ecdi\tl\u00e0\t\u201cTh\u1eddi\tk\u1ef3 Talmud\u201d.M\u1ed9t\t\u0111i\u1ec1u\tch\u1eafc\tch\u1eafn\tr\u1eb1ng\tTalmud\tc\u00f3\t\u1ea3nh\th\u01b0\u1edfng\tr\u1ea5t\tl\u1edbn\t\u0111\u1ebfn \u0111\u1eddi\ts\u1ed1ng\tt\u00e2m\tlinh\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tcung\tc\u1ea5p\tnghi\tl\u1ec5\tth\u1ef1c\th\u00e0nh\tt\u1ea1i c\u00e1c\tH\u1ed9i\t\u0111\u01b0\u1eddng\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\tt\u00e0i\tli\u1ec7u\tcho\tc\u00e1c\tb\u00e0i\tthuy\u1ebft\tgi\u1ea3ng\tc\u1ee7a\tc\u00e1c Rabbi.\tS\u00e1ch\tTalmud\th\u00e9\tl\u1ed9\tnh\u1eefng\tl\u1eddi\td\u1ea1y\tc\u1ee5\tth\u1ec3\tgi\u00fap\tcon\tng\u01b0\u1eddi\tk\u00e9o d\u00e0i\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng,\tt\u0103ng\tc\u01b0\u1eddng\ts\u1ee9c\tkh\u1ecfe\tth\u1ec3\tch\u1ea5t,\tmang\tl\u1ea1i\ts\u1ef1\t\u1ed5n\t\u0111\u1ecbnh\tv\u1ec1 tinh\tth\u1ea7n,\tgi\u00fap\tx\u00e2y\td\u1ef1ng\tgia\t\u0111\u00ecnh\tv\u00e0\tx\u00e3\th\u1ed9i\tv\u1eefng\tm\u1ea1nh,\tv\u00e0\tcung\tc\u1ea5p cho\tcon\tng\u01b0\u1eddi\ts\u1ef1\tkh\u00f4n\tngoan\ttrong\tm\u1ecdi\tquy\u1ebft\t\u0111\u1ecbnh\tc\u1ee7a\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng. S\u1ef1\tth\u00e0nh\tc\u00f4ng\t\u0111\u00e1ng\tkinh\tng\u1ea1c\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tl\u1ecbch\ts\u1eed\t\u0111\u00e3 tr\u1edf\tth\u00e0nh\t\u0111i\u1ec1u\tb\u00ed\t\u1ea9n\tv\u00e0\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tnghi\u00ean\tc\u1ee9u\tqua\tnhi\u1ec1u\tth\u1ebf\th\u1ec7\tv\u00e0\tt\u1eeb\tnhi\u1ec1u g\u00f3c\t\u0111\u1ed9.\tNhi\u1ec1u\th\u1ecdc\tgi\u1ea3\tcho\tr\u1eb1ng\tch\u00eca\tkh\u00f3a\tc\u1ee7a\ts\u1ef1\tth\u00e0nh\tc\u00f4ng\t\u0111\u00f3\tn\u1eb1m\t\u1edf ch\u1ed7\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\t\u0111\u1eb7t\ttr\u1ecdng\tt\u00e2m\tv\u00e0o\tvi\u1ec7c\t\u0111\u1ecdc\ts\u00e1ch,\th\u1ecdc\tt\u1eadp,\tv\u00e0\tl\u00e0m\ttheo nh\u1eefng\tl\u1ec1\tlu\u1eadt\tv\u00e0\tc\u00e1c\t\u0111i\u1ec1u\tr\u0103n\ttrong\tKinh\tTh\u00e1nh\tHebrew\tv\u00e0\tTalmud. Halakha Halakha\tl\u00e0\tB\u1ed9\tlu\u1eadt\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tDo\tTh\u00e1i(19)\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tx\u00e2y\td\u1ef1ng\td\u1ef1a\ttr\u00ean Torah\tVi\u1ebft\t(Ng\u0169\tkinh\tMoses)\tv\u00e0\tTorah\tN\u00f3i\t(Talmud),\tquy\t\u0111\u1ecbnh\tnh\u1eefng \u0111i\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tv\u00e0\tkh\u00f4ng\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tl\u00e0m,\tnh\u1eefng\t\u0111i\u1ec1u\th\u1ecd\tn\u00ean\tv\u00e0 kh\u00f4ng\tn\u00ean\tl\u00e0m\ttrong\tm\u1ecdi\tkh\u00eda\tc\u1ea1nh\tc\u1ee7a\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tth\u01b0\u1eddng\tnh\u1eadt,\tt\u1eeb vi\u1ec7c\tth\u1ef1c\thi\u1ec7n\tngh\u0129a\tv\u1ee5\tt\u00f4n\tgi\u00e1o,\tl\u1ec5\tnghi\tcho\tt\u1edbi\tquan\th\u1ec7\th\u00f4n\tnh\u00e2n,\tt\u1eeb \u1ee9ng\tx\u1eed\ttrong\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tcho\tt\u1edbi\tlu\u1eadt\td\u00e2n\ts\u1ef1\tv\u00e0\th\u00ecnh\ts\u1ef1.\tTorah\tVi\u1ebft \u0111\u00f3ng\tvai\ttr\u00f2\ttrung\tt\u00e2m\ttrong\tvi\u1ec7c\t\u0111\u1ecbnh\th\u00ecnh\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\tc\u00e1c\tkh\u00eda\tc\u1ea1nh\tc\u1ee7a \u0111\u1eddi\ts\u1ed1ng\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tv\u00e0\tsau\tcu\u1ed9c\tl\u01b0u\t\u0111\u00e0y\tBabylon\t(586-538\tTCN). C\u00f2n\tTorah\tN\u00f3i\tph\u00e1t\ttri\u1ec3n\td\u1ef1a\ttr\u00ean\tc\u00e1c\tcu\u1ed9c\ttranh\tlu\u1eadn,\th\u01b0\u1edbng\td\u1eabn, ph\u00e2n\tx\u1eed\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tth\u1ebf\th\u1ec7\th\u1ecdc\tgi\u1ea3,\thi\u1ec1n\ttri\u1ebft,\tRabbi,\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tn\u1ed5i\tl\u00ean nh\u01b0\tnh\u1eefng\tl\u00e3nh\tt\u1ee5\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tth\u1ebf\th\u1ec7\tm\u1edbi\ttrong\tTh\u1eddi\tk\u1ef3\tNg\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tth\u1ee9","hai.\tC\u00f3\tth\u1ec3\tn\u00f3i\tKinh\tTorah,\tTalmud\tv\u00e0\tcu\u1ed1i\tc\u00f9ng\tb\u1ed9\tlu\u1eadt\tt\u00f4n\tgi\u00e1o Halakha\tl\u00e0\ttr\u1ee5\tc\u1ed9t\tt\u00e2m\tlinh\tv\u1eefng\tch\u1eafc\tc\u1ee7a\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o,\tt\u1ea1o\tra\ts\u1ef1 kh\u00e1c\tbi\u1ec7t\tc\u1ee7a\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tv\u1edbi\tc\u00e1c\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tkh\u00e1c. Nghi\u00ean\tc\u1ee9u\tTalmud DIASPORA\tSAU\tN\u0102M\t70\tCN. Tr\u01b0\u1edbc\tc\u00f4ng\tnguy\u00ean,\tdo\tk\u1ebft\tqu\u1ea3\tnh\u1eefng\tcu\u1ed9c\tx\u00e2m\tl\u0103ng,\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tb\u1ecb\tl\u01b0u\t\u0111\u00e0y\tsang\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tMesopotamia,\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\tl\u00e0\tth\u1ee7\tph\u1ee7 Babylon,\tr\u1ed3i\tAi\tC\u1eadp.\tN\u0103m\t70\tCN,\tng\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tJerusalem\tb\u1ecb\tsan\tb\u1eb1ng, h\u00e0ng\tv\u1ea1n\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tb\u1ecb\tgi\u1ebft\tho\u1eb7c\tb\u1ecb\tb\u1eaft\tl\u00e0m\tn\u00f4\tl\u1ec7\tv\u00e0\tb\u1ecb\tl\u01b0u\t\u0111\u00e0y ph\u00e2n\tt\u00e1n\t\u0111i\tkh\u1eafp\tc\u00e1c\tmi\u1ec1n\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3.\tV\u00e0o\tth\u1eddi\tgian\tn\u00e0y\tc\u00f3 kho\u1ea3ng\tb\u1ea3y\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u01b0\tng\u1ee5\tb\u00ean\ttrong\tbi\u00ean\tgi\u1edbi\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf qu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3,\tv\u00e0\tkho\u1ea3ng\tm\u1ed9t\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi\ts\u1ed1ng\tb\u00ean\tngo\u00e0i\tbi\u00ean\tgi\u1edbi. T\u1eeb\tth\u1eddi\t\u0111i\u1ec3m\tn\u00e0y\th\u00e0nh\ttr\u00ecnh\tl\u01b0u\tvong\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u \u0111\u1ea9y\tm\u1ea1nh\tv\u00e0\tlan\tr\u1ed9ng\tt\u1edbi\tm\u1ecdi\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\txa\tx\u00f4i\tkh\u00e1c\ttr\u00ean\ttr\u00e1i\t\u0111\u1ea5t,\tkh\u1edfi \u0111\u1ea7u\tt\u1eeb\tTrung\t\u0110\u00f4ng,\tsang\tv\u00e0nh\t\u0111ai\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i,\tr\u1ed3i\tsau\t\u0111\u00f3\tti\u1ebfp\tt\u1ee5c lan\tsang\tch\u00e2u\t\u00c2u,\tB\u1eafc\tPhi,\t\u0110\u00f4ng\t\u00c2u,\tTrung\tHoa,\u2026\tcu\u1ed1i\tc\u00f9ng\tt\u1edbi\tB\u1eafc M\u1ef9.","S\u1ef1\tra\t\u0111\u1eddi\tc\u1ee7a\tKit\u00f4\tgi\u00e1o V\u00e0o\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t1,\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tra\t\u0111\u1eddi\tv\u00e0\tkh\u1edfi\t\u0111\u1ea7u\tnh\u01b0\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tph\u00e2n nh\u00e1nh\tc\u1ee7a\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o,\tv\u1edbi\tCh\u00faa\tJesus\tv\u00e0\tc\u00e1c\tt\u00f4ng\t\u0111\u1ed3\tc\u1ee7a\tNg\u00e0i\tl\u00e0 nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tth\u1ef1c\th\u00e0nh\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o.\tCh\u00faa\tJesus\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1iv\u00f9ng\tGalilee,\tsinh\tv\u00e0o\tkho\u1ea3ng\t\u0111\u1ea7u\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tth\u1ee9\tnh\u1ea5t.\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tl\u1ea5y Kinh\tTh\u00e1nh,\tc\u00e1c\th\u00ecnh\tth\u1ee9c\tth\u1edd\tph\u1ee5ng,\tv\u00e0\th\u1ecdc\tthuy\u1ebft\tt\u1eadn\tth\u1ebf\ttr\u1ef1c\tti\u1ebfp t\u1eeb\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o.\tV\u00e0o\tth\u1eddi\tgian\tn\u00e0y,\tHo\u00e0ng\t\u0111\u1ebf\tLa\tM\u00e3\tConstantine\tI\tc\u00f3 xu\th\u01b0\u1edbng\tthi\u00ean\tv\u1ec1\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tt\u1eebng\tb\u01b0\u1edbc\tl\u00e0m\tcho\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\ttr\u1edf\tth\u00e0nh qu\u1ed1c\tgi\u00e1o.\t\u00d4ng\t\u0111\u00e3\th\u1ee3p\tph\u00e1p\th\u00f3a\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tv\u1edbi\tS\u1eafc\tl\u1ec7nh\tMilan\tn\u0103m 313.\tN\u0103m\t315\tConstantine\tl\u00ean\t\u00e1n\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\tt\u1ed9i\t\u0111\u1ed3\ttrong\tc\u00e1i ch\u1ebft\tc\u1ee7a\tCh\u00faa\tJesus,\tx\u00f3a\tb\u1ecf\tt\u1ed9i\t\u0111\u00f3ng\t\u0111inh\tCh\u00faa\tJesus\tl\u00ean\tth\u00e1nh\tgi\u00e1 kh\u1ecfi\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tti\u1ec1n\tnhi\u1ec7m\tc\u1ee7a\t\u00f4ng.\tN\u0103m\t323\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tch\u00ednh\tth\u1ee9c tr\u1edf\tth\u00e0nh\tqu\u1ed1c\tgi\u00e1o\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3.\tN\u0103m\t337\tHo\u00e0ng\t\u0111\u1ebf\tLa\tM\u00e3 Constantius\tII\t\u2013\tcon\tth\u1ee9\thai\tc\u1ee7a\tConstantine\tI\tv\u00e0\tFausta\t\u2013\tra\ts\u1eafc\tl\u1ec7nh \u0111\u1eb7t\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tra\tngo\u00e0i\tv\u00f2ng\tph\u00e1p\tlu\u1eadt,\tc\u1ea5m\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0m\tch\u1ee7 n\u00f4\tl\u1ec7\t\u0111\u1ed1i\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tkh\u00f4ng\tph\u1ea3i\tDo\tTh\u00e1i,\tc\u1ea5m\th\u00f4n\tnh\u00e2n\tgi\u1eefa\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tKit\u00f4\tgi\u00e1o,\tc\u1ea5m\tc\u00e1c\tRabbi\th\u1ed9i\th\u1ecdp.\tM\u1ed9t\ts\u1ed1\tgi\u00e1o\ts\u1ef9\tKit\u00f4 gi\u00e1o\tlu\u00f4n\tt\u00ecm\tc\u00e1ch\tng\u0103n\tch\u1eb7n\t\u1ea3nh\th\u01b0\u1edfng\tc\u1ee7a\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tb\u1eb1ng\tc\u00e1ch \u0111\u00f2i\th\u1ecfi\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tc\u1ea3i\t\u0111\u1ea1o\tsang\tKit\u00f4\tgi\u00e1o.\tH\u1ecd\tc\u00f3\tc\u1ea3m x\u00fac\tm\u1ea1nh\tv\u1ec1\tPalestine,\tn\u01a1i\tm\u00e0\tCh\u00faa\tJesus\t\u0111\u00e3\tra\t\u0111\u1eddi\tv\u00e0\tb\u1ecb\t\u0111\u00f3ng\t\u0111inh tr\u00ean\tth\u00e1nh\tgi\u00e1. Trung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tdi\tchuy\u1ec3n\tra\tngo\u00e0i\tPalestine\ttheo\ttr\u1ee5c Galilee\t(Palestine)\t\u2013\tBabylon\t\u2013\tT\u00e2y\tBan\tNha\t\u2013\tBa\tLan Trong\tnh\u1eefng\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t\u0111\u1ea7u\tC\u00f4ng\tnguy\u00ean,\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tt\u1ea1i\tPalestine\tch\u1ecbu\tnhi\u1ec1u\tkh\u00f3\tkh\u0103n\tv\u00e0\td\u1ea7n\td\u1ea7n\tsuy\tt\u00e0n.\tV\u00e0o\tcu\u1ed1i th\u1ebf\tk\u1ef7\t6,\tt\u1ea1i\tPalestine\tch\u1ec9\tc\u00f2n\tc\u00f3\t43\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tch\u1ee7\ty\u1ebfu l\u00e0\t\u1edf\tv\u00f9ng\tGalilee\tv\u00e0\tthung\tl\u0169ng\tJordan.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tbu\u1ed9c\tph\u1ea3i\tdi chuy\u1ec3n\ttrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tsang\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\tkh\u00e1c\tb\u00ean\tngo\u00e0i\tPalestine. Trong\tgiai\t\u0111o\u1ea1n\t\u0111\u1ea7u\tth\u1eddi\tTrung\tc\u1ed5,\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t6\tv\u00e0\t7,\tBabylon,\tBaghdad\tv\u00e0 v\u00e0nh\t\u0111ai\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tn\u01a1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u01b0a\tth\u00edch\tcho\tsinh\tho\u1ea1t\tDo\tTh\u00e1i gi\u00e1o.\tBabylon\tl\u00e0\ttrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tl\u1edbn\tnh\u1ea5t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tnh\u1eefng th\u1ebf\tk\u1ef7\t\u0111\u1ea7u\tc\u00f4ng\tl\u1ecbch. M\u1eb7c\td\u00f9\ts\u1ed1ng\tl\u01b0u\tl\u1ea1c,\t\u1edf\tnh\u1eefng\tn\u01a1i\tn\u00e0y,\tc\u00e1c\tho\u1ea1t\t\u0111\u1ed9ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\ttrong\tvi\u1ec7c\tnghi\u00ean\tc\u1ee9u,\tth\u1ea3o\tlu\u1eadn,\tb\u1ed5\tsung\tc\u00e1c\t\u0111i\u1ec1u\tlu\u1eadt,","gi\u1edbi\tr\u0103n\tv\u00e0\tbi\u00ean\tso\u1ea1n\tTalmud\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tdi\u1ec5n\tra\tr\u1ea5t\tm\u1ea1nh\tm\u1ebd.\tCu\u1ed1n\tS\u00e1ch Talmud\t\u0111\u1ed3\ts\u1ed9\tc\u1ee7a\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tBabylon\tho\u00e0n\tth\u00e0nh\tv\u00e0o\tth\u1eddi gian\tn\u00e0y\t\u2013\tkho\u1ea3ng\tn\u0103m\t500,\tc\u00f3\t\u1ea3nh\th\u01b0\u1edfng\ts\u00e2u\tr\u1ed9ng\t\u0111\u1ebfn\t\u0111\u1eddi\ts\u1ed1ng t\u00e2m\tlinh,\t\u0111\u1ea1o\t\u0111\u1ee9c\tv\u00e0\tn\u1ec1\tn\u1ebfp\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u00ean\tto\u00e0n th\u1ebf\tgi\u1edbi\tcho\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eadn\tng\u00e0y\tnay. N\u0103m\t622,\tMuhammad\ts\u00e1ng\tl\u1eadp\tra\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\t(Islam)\t\u1edf\tb\u00e1n\t\u0111\u1ea3o \u1ea2r\u1eadp.\tN\u0103m\t636,\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\tchinh\tph\u1ee5c\tPalestine\tv\u00e0\tc\u00e1c\tkhu\tv\u1ef1c\tkh\u00e1c \u1edf\tT\u00e2y\t\u00c1,\tl\u1eadp\tra\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\t\u1ea2r\u1eadp.\tD\u01b0\u1edbi\ts\u1ef1\tth\u1ed1ng\ttr\u1ecb\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp, ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tph\u1ea3i\tn\u1ed9p\tthu\u1ebf\tth\u00e2n\tv\u00e0\tthu\u1ebf\t\u0111\u1ea5t\t\u0111\u1ec3\tb\u1ea3o\tv\u1ec1\tcho\tt\u00ednh m\u1ea1ng,\tc\u1ee7a\tc\u1ea3i\tv\u00e0\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tc\u1ee7a\tm\u00ecnh.\tCu\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tr\u1ea5t kh\u00f3\tkh\u0103n.\tT\u1eeb\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t8\tcho\t\u0111\u1ebfn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t12,\tnhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf Mesopotamia\tv\u00e0\tBa\tT\u01b0\tdi\tchuy\u1ec3n\tb\u00ean\ttrong\tl\u00e3nh\tth\u1ed5\tc\u00e1c\tv\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c H\u1ed3i\tgi\u00e1o,\tnh\u1ea5t\tl\u00e0\tYemen,\tSyria,\tLebanon,\tAi\tC\u1eadp,\tMaghreb.\tNh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi\tkh\u00e1c\tdi\tchuy\u1ec3n\t\u0111\u1ebfn\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\t\u1edf\tb\u00e1n\t\u0111\u1ea3o\tIberia(20)\tr\u1ed3i\tSicily. Nh\u1eefng\tl\u00e0n\ts\u00f3ng\tdi\tc\u01b0\tDo\tTh\u00e1i\tn\u00e0y\tt\u1ea1o\tra\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i th\u00e0nh\tth\u1ecb\tnh\u1ecf\tkh\u1eafp\tth\u1ebf\tgi\u1edbi.\tN\u1ebfu\tl\u1ea5y\tb\u1ea3n\t\u0111\u1ed3\tth\u1ebf\tgi\u1edbi,\tg\u1eafn\t\u0111inh\tghim \u0111\u1ecf\tl\u00ean\tnh\u1eefng\tn\u01a1i\tc\u00f3\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tsinh\ts\u1ed1ng\tn\u0103m\t1170\tth\u00ec\tt\u1ea5m\tb\u1ea3n \u0111\u1ed3\t\u0111\u00f3\ts\u1ebd\tr\u1ef1c\tm\u1ed9t\tm\u00e0u\t\u0111\u1ecf\tt\u1eeb\tAnh,\tb\u00e1n\t\u0111\u1ea3o\tIberia\tcho\tt\u1edbi\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9. Trong\tkho\u1ea3ng\tth\u1eddi\tgian\tt\u1eeb\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t8\t\u0111\u1ebfn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t15,\ttrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\td\u1ecbch\tchuy\u1ec3n\t\u0111\u1ebfn\tT\u00e2y\tBan\tNha\tv\u00e0\tth\u1ef1c\ts\u1ef1\tn\u1edf\thoa\t\u1edf\t\u0111\u00e2y. \u0110\u00e2y\tl\u00e0\tkho\u1ea3ng\tth\u1eddi\tgian\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tg\u1ecdi\tl\u00e0\t\u201cTh\u1eddi\tk\u1ef3\tho\u00e0ng\tkim\u201d\tc\u1ee7a\tl\u1ecbch s\u1eed\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\t\u0111\u1eddi\ts\u1ed1ng\tl\u01b0u\tvong.\tVi\u1ec7c\tl\u00e0m\t\u0103n\tbu\u00f4n\tb\u00e1n\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tm\u1edf\tmang,\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\t\u0111\u1ec1u\tc\u00f3\tm\u1ee9c\ts\u1ed1ng\tcao,\tgi\u00e1o d\u1ee5c\tcho\tt\u1ea7ng\tl\u1edbp\ttr\u1ebb\tr\u1ea5t\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tquan\tt\u00e2m\tv\u00e0\t\u0111\u1ec3\tl\u1ea1i\tm\u1ed9t\tdi\ts\u1ea3n\ttr\u00ed\ttu\u1ec7\tb\u1ec1n v\u1eefng\tv\u00e0\txuy\u00ean\tsu\u1ed1t\tqua\tnhi\u1ec1u\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tsau\tn\u00e0y\tcho\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o.\tV\u1ec1 sau,\tv\u1edbi\ts\u1ef1\tsa\ts\u00fat\tc\u1ee7a\tnh\u1eefng\tkhu\tv\u1ef1c\tn\u00e0y\tdo\tcu\u1ed9c\tchinh\tph\u1ea1t\tTrung \u0110\u00f4ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tM\u00f4ng\tC\u1ed5\tt\u1eeb\tnh\u1eefng\tn\u0103m\t1220\tt\u1edbi\tnh\u1eefng\tn\u0103m\t1250, ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tchuy\u1ec3n\th\u01b0\u1edbng\tm\u1edf\tr\u1ed9ng\tdi\tc\u01b0\tsang\tB\u1eafc\tPhi\tv\u00e0\tc\u00e1c\tn\u01b0\u1edbc kh\u00e1c\tc\u1ee7a\tch\u00e2u\t\u00c2u.\tVi\u1ec7c\tn\u00e0y\tk\u00e9o\td\u00e0i\tcho\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eadn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t13-15. Do\t\u1ea3nh\th\u01b0\u1edfng\tc\u1ee7a\tch\u00ednh\ts\u00e1ch\tb\u00e0i\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tch\u00e2u\t\u00c2u\tc\u00f9ng\tc\u00e1c cu\u1ed9c\tTh\u1eadp\tt\u1ef1\tchinh\t(1099-1291),\tr\u1ed3i\tb\u1ecb\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tT\u00e2y\tBan\tNha v\u00e0o\tn\u0103m\t1492\u2026\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u1ea1i\tti\u1ebfp\tt\u1ee5c\th\u00e0nh\ttr\u00ecnh\tl\u01b0u\tvong\tc\u1ee7a m\u00ecnh\tsang\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tthu\u1ed9c\t\u0110\u1ebf\tch\u1ebf\tOttoman\tv\u00e0\tc\u00e1c\tqu\u1ed1c\tgia\tthu\u1ed9c \u0110\u00f4ng\t\u00c2u. T\u1eeb\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t15,\ttrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\td\u1ecbch\tchuy\u1ec3n\t\u0111\u1ebfn\tm\u1ed9t","\u0111i\u1ec3m\th\u1eb9n\tm\u1edbi\t\u2013Ba\tLan. C\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i B\u00ean\tngo\u00e0i\tTrung\t\u0110\u00f4ng\tv\u00e0\tAi\tC\u1eadp,\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\t\u0111\u00f3ng vai\ttr\u00f2\tquan\ttr\u1ecdng\ttrong\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tv\u00f9ng\tl\u01b0u\tv\u1ef1c\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i, m\u1ed9t\tv\u1ecb\tth\u1ebf\tm\u00e0\th\u1ecd\tv\u1eabn\tc\u00f2n\tduy\ttr\u00ec\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tngay\tc\u1ea3\tsau\tkhi\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3 s\u1ee5p\t\u0111\u1ed5\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t5.\t\u0110\u00f3\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tkhu\tv\u1ef1c\txa\tx\u00f4i\t\u1edf\tMorocco\tv\u00e0 Tunisia\t\u2013\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\tnh\u1eefng\tth\u00e0nh\tph\u1ed1\tc\u1ee7a\tKairouan,\tv\u00e0\t\u0111\u1ea3o\tDjerba.\tC\u00e1c n\u01a1i\tkh\u00e1c\tbao\tg\u1ed3m\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tbao\tquanh\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i\tthu\u1ed9c\t\u0110\u1ebf ch\u1ebf\tOttoman\tnh\u01b0\tTh\u1ed5\tNh\u0129\tK\u1ef3,\tT\u00e2y\tBan\tNha,\tHy\tL\u1ea1p,\tAnatoia,\tmi\u1ec1n Nam\tn\u01b0\u1edbc\tPh\u00e1p\tv\u00e0\tCyrenaica\t\u2013\tv\u00f9ng\tb\u1edd\tbi\u1ec3n\tph\u00eda\t\u0111\u00f4ng\tc\u1ee7a\tLibya. Kh\u00f4ng\tb\u1ecb\t\u1ea3nh\th\u01b0\u1edfng\tb\u1edfi\tvi\u1ec7c\tm\u1ea1nh\tl\u00ean\thay\ty\u1ebfu\t\u0111i\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\t\u0111\u1ebf\tch\u1ebf, ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tLibya,\tSyria,\tHy\tL\u1ea1p\tv\u00e0\tTh\u1ed5\tNh\u0129\tK\u1ef3\t\u0111\u00e3\tt\u1ea1o\tn\u00ean\tm\u1ed9t m\u1ea1ng\tl\u01b0\u1edbi\tbu\u00f4n\tb\u00e1n\th\u00e0ng\th\u00f3a,\td\u1ecbch\tv\u1ee5\tv\u00e0\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\td\u1ecdc\tkh\u1eafp\t\u0110\u1ecba Trung\tH\u1ea3i. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tHy\tL\u1ea1p T\u1ea1i\tHy\tL\u1ea1p,\tc\u00e1c\tb\u1eb1ng\tch\u1ee9ng\tcho\tth\u1ea5y\tr\u1eb1ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tc\u00f3 m\u1eb7t\t\u1edf\t\u0111\u00e2y\tkho\u1ea3ng\tn\u0103m\t300\tTCN;\tm\u1ed9t\ts\u1ed1\tc\u00f3\tth\u1ec3\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ebfn\t\u0111\u00e2y\ts\u1edbm\th\u01a1n trong\tth\u1eddi\tk\u1ef3\tl\u01b0u\t\u0111\u00e0y\tBabylon.\tTheo\tth\u1eddi\tgian,\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\th\u00ecnh\tth\u00e0nh\tn\u00ean m\u1ed9t\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tRomaniotes\tho\u00e0n\tto\u00e0n\tkh\u00e1c\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i Sephardi(21)\tv\u00e0\tAshkenazi(22).\tH\u1ecd\tc\u00f3\tri\u00eang\tminhag\thay\tc\u00f2n\tg\u1ecdi\tl\u00e0 phong\tt\u1ee5c\t\u0111\u1ecba\tph\u01b0\u01a1ng,\tv\u00e0\tn\u00f3i\tm\u1ed9t\tng\u00f4n\tng\u1eef\tri\u00eang\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tYevanic,\tm\u1ed9t th\u1ee9\tth\u1ed5\tng\u1eef\tHy\tL\u1ea1p\tvi\u1ebft\tb\u1eb1ng\tch\u1eef\tHebrew.\tM\u1ed9t\tkh\u00e1ch\tdu\tl\u1ecbch\tDo\tTh\u00e1i th\u1eddi\tti\u1ec1n\tTrung\tc\u1ed5\tt\u00ean\tl\u00e0\tBenjamin\tc\u1ee7a\tTudela\tvi\u1ebft\tr\u1eb1ng\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng Romaniotes\tl\u1edbn\tnh\u1ea5t\tl\u00e0\t\u1edf\tThebes,\t\u1edf\t\u0111\u00f3\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tn\u1ed5i\tti\u1ebfng\tv\u1edbi ngh\u1ec1\tnhu\u1ed9m\tv\u1ea3i\tv\u00e0\ts\u1ea3n\txu\u1ea5t\tqu\u1ea7n\t\u00e1o\tl\u1ee5a\tth\u1ee7\tc\u00f4ng.\tH\u1ecd\tc\u0169ng\ts\u1ed1ng\t\u1edf\tc\u00e1c \u0111\u1ea3o\tCorfu,\tAegina,\tv\u00e0\t\u1edf\tCorinth,\tAthens\tv\u00e0\tThessaloniki\tl\u00e0\tn\u01a1i\tsau n\u00e0y\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tth\u00e0nh\tph\u1ed1\tDo\tTh\u00e1i\tHy\tL\u1ea1p\tl\u1edbn\tnh\u1ea5t\tkhi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i Sephardi\ttr\u00e0n\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eeb\tT\u00e2y\tBan\tNha\tsau\tkhi\tb\u1ecb\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1492.","Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tT\u00e2y\tBan\tNha\t\u2013\tTh\u1eddi\tk\u1ef3 ho\u00e0ng\tkim\t(th\u1ebf\tk\u1ef7\t8-12) Khi\tng\u01b0\u1eddi\tLa\tM\u00e3\tx\u00e2m\tl\u0103ng\tB\u00e1n\t\u0111\u1ea3o\tIberia\tv\u00e0o\tn\u0103m\t218\tTCN\tv\u00e0 b\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tv\u00e0o\tn\u0103m\t171\tTCN,\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\tch\u1ea1m\ttr\u00e1n\tv\u1edbi\tqu\u1ea7n\tth\u1ec3\t\u0111a s\u1eafc\tt\u1ed9c\t\u1edf\t\u0111\u00e2y\tg\u1ed3m\tng\u01b0\u1eddi\tCelts,\tPhoenicians,\tCarthaginians,\tv\u00e0\tc\u1ea3\tc\u00e1c gia\t\u0111\u00ecnh\tDo\tTh\u00e1i\t\u2013\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tn\u00f3i\tr\u1eb1ng\th\u1ecd\tl\u00e0\th\u1eadu\tdu\u1ec7\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tt\u1ecb n\u1ea1n\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ebfn\t\u0111\u00e2y\tt\u1eeb\tth\u1eddi\tk\u1ef3\tNg\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tth\u1ee9\tnh\u1ea5t.\tTuy\tnhi\u00ean\tph\u1ea3i \u0111\u1ebfn\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t1,\tsau\tkhi\tng\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tJerusalem\tb\u1ecb\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3\tph\u00e1 h\u1ee7y\tl\u1ea7n\tth\u1ee9\thai,\tth\u00ec\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tm\u1edbi\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tth\u1ef1c\ts\u1ef1\tr\u1eddi\tb\u1ecf Palestine,\tm\u1edf\tr\u1ed9ng\tl\u01b0u\tvong\t\u0111\u1ebfn\tnh\u1eefng\tv\u00f9ng\tl\u00e3nh\tth\u1ed5\tkh\u00e1c\tthu\u1ed9c\t\u0110\u1ebf qu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3,\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\tl\u00e0\tc\u00e1c\tqu\u1ed1c\tgia\ttrong\tv\u00e0nh\t\u0111ai\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i trong\t\u0111\u00f3\tc\u00f3\tT\u00e2y\tBan\tNha. M\u1ed9t\t\u0111i\u1ec3m\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\t\u1edf\tT\u00e2y\tBan\tNha\tl\u00e0,\tqua\tnhi\u1ec1u\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tchuy\u1ec3n\t\u0111\u1ed5i t\u1eeb\tgiai\t\u0111o\u1ea1n\tLa\tM\u00e3,\tsang\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o,\tr\u1ed3i\tKit\u00f4\tgi\u00e1o,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tlu\u00f4n gi\u1eef\tvai\ttr\u1ecf\t\u0111\u1ee9ng\t\u0111\u1ea7u\ttrong\t\u0111\u1eddi\ts\u1ed1ng\tv\u0103n\th\u00f3a,\tx\u00e3\th\u1ed9i\tv\u00e0\tkinh\tt\u1ebf\tc\u1ee7a\tT\u00e2y Ban\tNha.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tT\u00e2y\tBan\tNha\tg\u1ecdi\th\u1ecd\tl\u00e0\tSephardim\tph\u1ecfng theo\tt\u00ean\tSepharad\t\u2013\tt\u00ean\tg\u1ecdi\tc\u1ee7a\tm\u1ed9t\t\u0111\u1ecba\tdanh\ttrong\tKinh\tTh\u00e1nh.\tH\u1ecd n\u00f3i\tm\u1ed9t\tth\u1ee9\tth\u1ed5\tng\u1eef\t\u1ea2r\u1eadp\ttrong\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o,\tv\u00e0\tn\u00f3i ti\u1ebfng\tJudeo-Spanish\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tJudezmo\tho\u1eb7c\tLadino\ttrong\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tKit\u00f4\tgi\u00e1o.\tC\u1ea3\thai\tth\u1ee9\tti\u1ebfng\tn\u00e0y\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tvi\u1ebft\tb\u1eb1ng\tch\u1eef\tc\u00e1i\tHebrew. Tuy\tnhi\u00ean\tph\u1ea3i\t\u0111\u1ebfn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t8\tv\u00e0\tk\u00e9o\td\u00e0i\tkho\u1ea3ng\t700\tn\u0103m\tsau\t\u0111\u00f3\tcho\t\u0111\u1ebfn\tth\u1ebf\tk\u1ef7 15,\tT\u00e2y\tBan\tNha\tm\u1edbi\tth\u1ef1c\ts\u1ef1\tthay\tth\u1ebf\tPalestine\tv\u00e0\tBabylon\t\u0111\u1ec3\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tt\u00e2m \u0111i\u1ec3m\tm\u1edbi\tc\u1ee7a\tsinh\tho\u1ea1t\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u00ean\tth\u1ebf\tgi\u1edbi. Cu\u1ed9c\tx\u00e2m\tl\u0103ng\tB\u00e1n\t\u0111\u1ea3o\tIberia\tv\u00e0o\tnh\u1eefng\tn\u0103m\t\u0111\u1ea7u\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t8\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\tv\u00e0\tBerber,\td\u01b0\u1edbi\tng\u1ecdn\tc\u1edd\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o,\tch\u00ednh\tl\u00e0\tch\u00eca\tkh\u00f3a\t\u0111\u00e3 m\u1edf\tbung\ts\u1ef1\ts\u00e1ng\tt\u1ea1o\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tT\u00e2y\tBan\tNha.\tNh\u00e0\tc\u1ea7m quy\u1ec1n\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\t\u0111\u00e3\tmang\t\u0111\u1ebfn\ts\u1ef1\tt\u00f2\tm\u00f2\ttr\u00ed\ttu\u1ec7,\ts\u1ee9c\ts\u1ed1ng\tkinh\tt\u1ebf\tv\u00e0\ts\u1ef1 nh\u1ea1y\tc\u1ea3m\tth\u1ea9m\tm\u1ef9\t\u2013\tnh\u1eefng\tth\u1ee9\tl\u00e0m\t\u1ea3nh\th\u01b0\u1edfng\tm\u1ea1nh\tm\u1ebd\t\u0111\u1ebfn\tng\u01b0\u1eddi Kit\u00f4\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tm\u1edf\t\u0111\u1ea7u\tcho\t\u201cTh\u1eddi\tk\u1ef3\tho\u00e0ng\tkim\u201d\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi\ttrong\t\u0111\u1eddi\ts\u1ed1ng\tl\u01b0u\tl\u1ea1c.\tTh\u1eddi\tk\u1ef3\tn\u00e0y\t\u0111\u00e3\ts\u1ea3n sinh\tra\tkh\u00f4ng\t\u00edt\tnh\u00e0\tth\u00f4ng\tth\u00e1i,\tng\u00f4n\tng\u1eef\th\u1ecdc,\tnh\u00e0\tkhoa\th\u1ecdc,\tnh\u00e0\tv\u1eadt l\u00fd,\tc\u00e1c\tnh\u00e0\tngo\u1ea1i\tgiao,\tc\u00e1c\tnh\u00e0\tthi\u00ean\tv\u0103n\th\u1ecdc\tv\u00e0\tc\u00e1c\tnh\u00e0\thuy\u1ec1n\tm\u00f4n Do\tTh\u00e1i.","Ng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\tth\u1ed1ng\ttr\u1ecb\tB\u00e1n\t\u0111\u1ea3o\tT\u00e2y\tBan\tNha\tcho\t\u0111\u1ebfn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t11\tkhi ng\u01b0\u1eddi\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tgi\u00e0nh\tl\u1ea1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c,\tv\u00e0\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1096\tT\u00f2a\tth\u00e1nh\tVatican kh\u1edfi\t\u0111\u1ed9ng\tc\u00e1c\tcu\u1ed9c\tTh\u1eadp\tt\u1ef1\tchinh\tk\u00e9o\td\u00e0i\tt\u1eeb\tch\u00e2u\t\u00c2u\tsang\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eadn Jerusalem.\tGi\u00e1o\tHo\u00e0ng\tth\u00fac\tgi\u1ee5c\tc\u00e1c\tnh\u00e0\tc\u1ea7m\tquy\u1ec1n\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tt\u1ea5n c\u00f4ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\t\u1edf\tch\u00e2u\t\u00c2u\tv\u00e0\tthu\th\u1ed3i\tc\u00e1c v\u00f9ng\tth\u00e1nh\t\u0111\u1ecba\t\u1edf\tPalestine\t\u0111ang\tn\u1eb1m\td\u01b0\u1edbi\tquy\u1ec1n\tki\u1ec3m\tso\u00e1t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi H\u1ed3i\tgi\u00e1o.\tC\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\t\u1edf\tkh\u1eafp\tch\u00e2u\t\u00c2u\tb\u1ecb Th\u1eadp\tT\u1ef1\tQu\u00e2n\tc\u00e0n\tqu\u00e9t\td\u1eef\td\u1ed9i\t\u0111\u1ebfn\tn\u1ed7i\tnhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tph\u1ea3i \u0111\u00e0o\ttho\u00e1t\tsang\tc\u00e1c\tqu\u1ed1c\tgia\tkhoan\tdung\th\u01a1n\tnh\u01b0\tBa\tLan\tho\u1eb7c\tc\u00e1c qu\u1ed1c\tgia\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o. \u0110\u1ea7u\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t14,\t\u1edf\tT\u00e2y\tBan\tNha\tl\u1ea1i\td\u1ea5y\tl\u00ean\tphong\ttr\u00e0o\tb\u00e0i\tDo\tTh\u00e1i. Nh\u1eefng\tb\u00e1ch\th\u1ea1i\tv\u00e0\tc\u01b0\u1ee1ng\tb\u1ee9c\tc\u1ea3i\t\u0111\u1ea1o\tti\u1ebfp\tt\u1ee5c\tt\u0103ng\tl\u00ean.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tn\u1ebfu\tkh\u00f4ng\tc\u1ea3i\t\u0111\u1ea1o\tsang\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\ts\u1ebd\tb\u1ecb\tt\u1eed\th\u00ecnh\tho\u1eb7c\tb\u1ecb\tt\u01b0\u1edbc\t\u0111o\u1ea1t quy\u1ec1n\tc\u00f4ng\td\u00e2n.\tM\u1ed9t\tb\u1ed9\tph\u1eadn\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e0u\tc\u00f3\t\u0111\u00e3\tt\u1ef1 nguy\u1ec7n\tchuy\u1ec3n\tsang\tKit\u00f4\tgi\u00e1o;\tm\u1ed9t\ts\u1ed1\tng\u01b0\u1eddi\tb\u1ecb\t\u00e9p\tph\u1ea3i\tc\u1ea3i\t\u0111\u1ea1o\tnh\u01b0ng v\u1eabn\tb\u00ed\tm\u1eadt\tduy\ttr\u00ec\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\t\u2013\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tn\u00e0y\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tg\u1ecdi l\u00e0Marranos.\t\u0110\u1ec3\tthanh\ttr\u1eeb\tc\u00e1c\tMarranos,\tgi\u00e1o\th\u1ed9i\tKit\u00f4\tT\u00e2y\tBan\tNha l\u1eadp\tra\tt\u00f2a\t\u00e1n\tph\u00e1n\tx\u00e9t\td\u1ecb\t\u0111oan\tnh\u1eb1m\tti\u1ebfn\th\u00e0nh\tph\u00e1n\tx\u1eed\tc\u00e1c\tMarrano b\u1eb1ng\tnh\u1eefng\tbi\u1ec7n\tph\u00e1p\tnghi\u1ec7t\tng\u00e3\tt\u1eeb\troi\tv\u1ecdt\t\u0111\u1ebfn\tthi\u00eau\ts\u1ed1ng.\tTrong th\u1eddi\tgian\tn\u00e0y\tc\u00f3\tkho\u1ea3ng\t40\tv\u1ea1n\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tb\u1ecb\tph\u00e1n\tx\u00e9t\ttrong\t\u0111\u00f3 ba\tv\u1ea1n\tng\u01b0\u1eddi\tb\u1ecb\tt\u1eed\th\u00ecnh.\t\u00c1p\tl\u1ef1c\tti\u1ebfp\tt\u1ee5c\tt\u0103ng\tl\u00ean\tcho\t\u0111\u1ebfn\tn\u0103m\t1492 khi\tVua\tFerdinand\tc\u1ee7a\tT\u00e2y\tBan\tNha\tra\ts\u1eafc\tl\u1ec7nh\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\tkh\u1ecfi\tT\u00e2y\tBan\tNha.\tV\u00e0o\tgi\u1eefa\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t15,\ts\u1ef1\tb\u1ee9c h\u1ea1i\tc\u1ee7a\tT\u00e2y\tBan\tNha\t\u0111\u1ed1i\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u0103ng\t\u0111\u1ebfn\t\u0111\u1ec9nh\t\u0111i\u1ec3m\tv\u00e0\tt\u00e0n kh\u1ed1c,\td\u1eabn\tt\u1edbi\tphong\ttr\u00e0o\tb\u00e0i\tDo\tTh\u00e1i\tkh\u1eafp\tch\u00e2u\t\u00c2u.\tH\u00e0ng\tngh\u00ecn ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tm\u1ed9t\tl\u1ea7n\tn\u1eefa\tl\u1ea1i\tph\u1ea3i\tb\u1ecf\tT\u00e2y\tBan\tNha\ttr\u1ed1n\tsang\t\u00dd, Morocco\t(B\u1eafc\tPhi),\tB\u00e1n\t\u0111\u1ea3o\tBalkan(23),\tTh\u1ed5\tNh\u0129\tK\u1ef3\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf\tch\u1ebf Ottoman,\tv\u00e0\tBa\tLan\u2026","H\u1eadu\tdu\u1ec7\tc\u1ee7a\tgia\t\u0111\u00ecnh\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi\tb\u1ecb\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tT\u00e2y\tBan\tNha t\u1ea1i\tBosnia,\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t19","X\u00e2m\tnh\u1eadp\ts\u00e2u\tv\u00e0o\tl\u1ee5c\t\u0111\u1ecba\tch\u00e2u\t\u00c2u\tv\u00e0 \u0110\u00f4ng\t\u00c2u Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\ts\u1edbm\tx\u00e2m\tnh\u1eadp\tv\u00e0o\tl\u1ee5c\t\u0111\u1ecba\tch\u00e2u\t\u00c2u\tt\u1eeb\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t1 theo\tch\u00e2n\tnh\u1eefng\ttr\u1ea1i\tl\u00ednh\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3.\tC\u00f9ng\tv\u1edbi\tm\u1ea1ng\tl\u01b0\u1edbi bu\u00f4n\tb\u00e1n\td\u1ecdc\tkh\u1eafp\tv\u00e0nh\t\u0111ai\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\ts\u1edbm thi\u1ebft\tl\u1eadp\tn\u00ean\tnh\u1eefng\t\u0111i\u1ec3m\tbu\u00f4n\tb\u00e1n\t\u1edf\tnh\u1eefng\tth\u00e0nh\tph\u1ed1\tti\u1ec1n\t\u0111\u1ed3n\tc\u1ee7a \u0110\u1ee9c\tnh\u01b0\tBonn,\tTriers\tv\u00e0\tCologne.\tNh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tn\u00e0y\t\u0111\u01b0\u1ee3c cho\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tAshkenazi\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\t\u0111\u00e3\t\u0111\u00f3ng\tg\u00f3p\tt\u1edbi\t90%\tc\u1ee7a\td\u00e2n s\u1ed1\tDo\tTh\u00e1i\tng\u00e0y\th\u00f4m\tnay.\tT\u00ean\tg\u1ecdi\tAshkenazi\tl\u1ea5y\tt\u1eeb\tm\u1ed9t\t\u0111\u1ecba\tdanh trong\tKinh\tTh\u00e1nh\tv\u00e0\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ts\u1eed\td\u1ee5ng\ttrong\tth\u1eddi\tk\u1ef3\tTrung\tc\u1ed5\t\u00e1m\tch\u1ec9 nh\u1eefng\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ee9c\tv\u00e0\tmi\u1ec1n\tB\u1eafc\tn\u01b0\u1edbc\tPh\u00e1p. T\u1eeb\t\u0111\u00e2y\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\td\u1ea7n\tdi\tc\u01b0\t\u0111\u1ebfn\tc\u00e1c\tqu\u1ed1c\tgia\tkh\u00e1c\tc\u1ee7a\tch\u00e2u \u00c2u. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tBa\tLan Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ebfn\t\u0110\u00f4ng\t\u00c2u\tkh\u00e1\tmu\u1ed9n,\tm\u00e3i\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eadn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t8. M\u1ed9t\ttrong\tnh\u1eefng\t\u0111i\u1ec3m\td\u1eebng\tkh\u00e1\t\u0111\u1eb7c\ts\u1eafc\tl\u00e0\tBa\tLan.\tTrong\tth\u1eddi\tgian n\u00e0y,\tc\u00e1c\tnh\u00e0\tc\u1ea7m\tquy\u1ec1n\tSlavic\t\u0111ang\tmu\u1ed1n\tb\u1eaft\tk\u1ecbp\tng\u01b0\u1eddi\tl\u00e1ng\tgi\u1ec1ng \u0110\u1ee9c\tb\u00ean\tc\u1ea1nh\tv\u00e0\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\tt\u00ecm\tth\u1ea5y\tc\u00e2u\ttr\u1ea3\tl\u1eddi\t\u1edf\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i.\tV\u00ec\tth\u1ebf ngay\tt\u1eeb\tng\u00e0y\t\u0111\u1ea7u\tkhai\tsinh\tc\u1ee7a\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tBa\tLan\tv\u00e0o\tn\u0103m\t966,\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\t\u0111\u00f3ng\tm\u1ed9t\tph\u1ea7n\ts\u1ed1ng\tc\u00f2n\ttrong\tc\u00e2u\tchuy\u1ec7n\tBa\tLan,\tm\u1eb7c\td\u00f9 s\u1ef1\thi\u1ec7n\tdi\u1ec7n\tc\u1ee7a\th\u1ecd\tban\t\u0111\u1ea7u\tch\u1ec9\tl\u00e0\tnh\u1ea5t\tth\u1eddi. \u0110\u1ebfn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t16-17,\tsau\tkhi\tc\u00f3\ts\u1eafc\tl\u1ec7nh\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tT\u00e2y\tBan\tNha v\u00e0o\tn\u0103m\t1492,\tr\u1ed3i\tc\u00f9ng\tv\u1edbi\tphong\ttr\u00e0o\tb\u00e0i\tDo\tTh\u00e1i\tng\u00e0y\tc\u00e0ng\tgia\tt\u0103ng tr\u00ean\tkh\u1eafp\tch\u00e2u\t\u00c2u,\tnhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tT\u00e2y\t\u00c2u\t\u0111\u00e3\tdi\tc\u01b0\tsang\t\u0110\u00f4ng \u00c2u,\tTrung\t\u00c2u\tv\u00e0\tBa\tLan,\t\u1edf\t\u0111\u00f3\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tthu\tnh\u1eadn\tv\u00e0o\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo Th\u00e1i\tAshkenazi. T\u1eeb\tGalilee\tc\u1ee7a\tPalestine,\t\u0111\u1ebfn\tBabylon,\tr\u1ed3i\tT\u00e2y\tBan\tNha,\tti\u1ebfp\ttheo\tBa\tLan\tl\u00e0 \u0111i\u1ec3m\td\u1eebng\tth\u1ee9\tt\u01b0\tv\u00e0\tl\u00e0\ttrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tDo\tTh\u00e1i\tl\u1edbn\tnh\u1ea5t\ttrong\tgiai\t\u0111o\u1ea1n l\u01b0u\tvong.","V\u00e0o\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t16,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tAshkenazi\tBa\tLan\ttr\u1edf\tth\u00e0nh c\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tl\u1edbn\tnh\u1ea5t\tth\u1ebf\tgi\u1edbi,\t\u01b0\u1edbc\tt\u00ednh\tv\u1edbi\th\u01a1n\tn\u1eeda\ttri\u1ec7u ng\u01b0\u1eddi.\tH\u1ecd\tth\u01b0\u1eddng\txuy\u00ean\tc\u1ea7u\tnguy\u1ec7n\t\u1edf\tc\u00e1c\tH\u1ed9i\t\u0111\u01b0\u1eddng\tDo\tTh\u00e1i,\t\u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ef1\tdo\tnghi\u00ean\tc\u1ee9u\tTorah\tv\u00e0\tTalmud,\tv\u00e0\tn\u00f3i\tti\u1ebfng\tYiddish,\tm\u1ed9t\tth\u1ee9 ti\u1ebfng\t\u0110\u1ee9c\tc\u1ed5\t\u0111\u1ecba\tph\u01b0\u01a1ng\ttr\u1ed9n\tl\u1eabn\tti\u1ebfng\tHebrew.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tBa Lan\tc\u00f3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tnh\u1eefng\tmay\tm\u1eafn\tn\u00e0y\tl\u00e0\tnh\u1edd\tv\u00e0o\tch\u00ednh\ts\u00e1ch\tkhoan\tdung t\u00f4n\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tquy\u1ec1n\tt\u1ef1\tch\u1ee7\ttheo\tlu\u1eadt\t\u0111\u1ecbnh\tx\u00e3\th\u1ed9i\tc\u1ee7a\tBa\tLan\ttrong\tm\u1ed9t th\u1eddi\tgian\td\u00e0i.\t\u0110i\u1ec1u\tn\u00e0y\t\u0111\u00e3\tk\u1ebft\tth\u00fac\tv\u1edbi\ts\u1ef1\tchia\tc\u1eaft\tc\u1ee7a\tBa\tLan\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u v\u00e0o\tn\u0103m\t1772,\tv\u00e0\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t,\tv\u1edbi\ts\u1ef1\tk\u1ef3\tth\u1ecb\tv\u00e0\t\u0111\u00e0n\t\u00e1p\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\td\u01b0\u1edbi th\u1eddi\t\u0110\u1ebf\tch\u1ebf\tNga\tHo\u00e0ng. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tNga C\u00e1c\tv\u00f9ng\tl\u00e3nh\tth\u1ed5\tr\u1ed9ng\tl\u1edbn\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tNga\tc\u00f3\tm\u1ed9t\tth\u1eddi\tl\u00e0\tn\u01a1i\tc\u01b0 ng\u1ee5\tc\u1ee7a\tm\u1ed9t\tqu\u1ea7n\tth\u1ec3\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u1edbn\tnh\u1ea5t\ttr\u00ean\tth\u1ebf\tgi\u1edbi.\tTrong nh\u1eefng\tv\u00f9ng\tl\u00e3nh\tth\u1ed5\tn\u00e0y\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\th\u01b0ng\tth\u1ecbnh\tv\u00e0 ph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tnhi\u1ec1u\ttruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng\tth\u1ea7n\th\u1ecdc\tv\u00e0\tv\u0103n\th\u00f3a\tkh\u00e1c\tbi\u1ec7t\tnh\u1ea5t\tc\u1ee7a Do\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i,\ttrong\tkhi\tc\u0169ng\tph\u1ea3i\t\u0111\u1ed1i\tm\u1eb7t\tv\u1edbi\tnh\u1eefng\tth\u1eddi\tk\u1ef3 mang\tn\u1eb7ng\tch\u00ednh\ts\u00e1ch\tb\u00e0i\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\tkh\u1ee7ng\tb\u1ed1\tt\u00e0n\tb\u1ea1o.\tDo\tTh\u00e1i\tNga bao\tg\u1ed3m\tm\u1ed9t\ts\u1ed1\ts\u1eafc\td\u00e2n\tkh\u00e1c\tnhau,\tch\u1ee7\ty\u1ebfu\tl\u00e0\tAshkenazi,\tngo\u00e0i\tra\tl\u00e0 Do\tTh\u00e1i\tMountain,\tCrimean\tKaraites,\tKrymchaks,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i Bukharan,\tv\u00e0\tDo\tTh\u00e1i\tGeorgian. S\u1ef1\tc\u00f3\tm\u1eb7t\tc\u1ee7a\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tph\u1ea7n\tch\u00e2u\t\u00c2u\tc\u1ee7a\tNga\tc\u00f3 th\u1ec3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ttruy\tng\u01b0\u1ee3c\ttr\u1edf\tl\u1ea1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t7-14.\tTrong\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t11\tv\u00e0\t12,\td\u00e2n\tDo Th\u00e1i\tb\u1ecb\tgi\u1edbi\th\u1ea1n\ttrong\tm\u1ed9t\tkhu\tri\u00eang\tbi\u1ec7t\t\u1edf\tKiev.\tB\u1eb1ng\tch\u1ee9ng\tv\u1ec1\ts\u1ef1\tc\u00f3 m\u1eb7t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tMuscovite\tNga\tl\u1ea7n\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tt\u00ecm\tth\u1ea5y trong\tc\u00e1c\tbi\u00ean\tni\u00ean\ts\u1eed\tc\u1ee7a\tn\u0103m\t1471.\tTrong\tsu\u1ed1t\ttri\u1ec1u\t\u0111\u1ea1i\tc\u1ee7a Catherine\tII,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tb\u1ecb\tgi\u1edbi\th\u1ea1n\t\u1edf\tnh\u1eefng\tn\u01a1i\th\u1ecd\tc\u00f3\tth\u1ec3\ts\u1ed1ng ho\u1eb7c\tph\u1ea3i\tdi\tc\u01b0\t\u0111\u1ebfn\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\tkh\u00e1c\tc\u1ee7a\tNga.\tS\u1ef1\tkh\u1edfi\t\u0111\u1ea7u\tc\u1ee7a\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t19 \u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u00e1nh\td\u1ea5u\tb\u1edfi\ts\u1ef1\tdi\tchuy\u1ec3n\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ebfn Novorossiya(24).\tAlexander\tIII\tti\u1ebfp\tt\u1ee5c\tleo\tthang\ttrong\tch\u00ednh\ts\u00e1ch\tb\u00e0i Do\tTh\u00e1i.\tM\u1ed9t\tl\u00e0n\ts\u00f3ng\tt\u00e0n\ts\u00e1t\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u1edbi\tquy\tm\u00f4\tl\u1edbn\tqu\u00e9t\tqua Ukraina\ttrong\tn\u0103m\t1881.\tN\u0103m\t1886,\tm\u1ed9t\ts\u1eafc\tl\u1ec7nh\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tban h\u00e0nh\tt\u1ea1i\tKiev.\tH\u1ea7u\th\u1ebft\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tb\u1ecb\t\u0111u\u1ed5i\tra\tkh\u1ecfi\tMoscow\tv\u00e0o n\u0103m\t1891.\tM\u1ed9t\tl\u00e0n\ts\u00f3ng\tt\u00e0n\ts\u00e1t\tl\u1edbn\tl\u1ea1i\tm\u1ed9t\tl\u1ea7n\tn\u1eefa\tb\u00f9ng\tn\u1ed5\ttrong nh\u1eefng\tn\u0103m\t1903-1906.\tH\u01a1n\thai\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u1ed1n\tkh\u1ecfi\tNga trong\tgiai\t\u0111o\u1ea1n\tgi\u1eefa\t1880-1920,\tch\u1ee7\ty\u1ebfu\tl\u00e0\tsang\tM\u1ef9,\tsau\tl\u00e0\tB\u1eafc\tPhi.","L\u00e0n\tgi\u00f3\tm\u1edbi\tt\u1eeb\tB\u1eafc\tM\u1ef9 Cu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t18,\tm\u1ed9t\tl\u00e0n\tgi\u00f3\tm\u1edbi\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eeb\tB\u1eafc\tM\u1ef9\t\u0111\u00e3\t\u0111em\tl\u1ea1i\thy\tv\u1ecdng h\u1ed3i\tsinh\tcho\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o.\t\u1ede\tB\u1eafc\tM\u1ef9,\tqu\u1ed1c\tgia\tHoa\tK\u1ef3\t\u0111\u01b0\u1ee3c th\u00e0nh\tl\u1eadp\tv\u00e0o\tng\u00e0y\t4\tth\u00e1ng\tB\u1ea3y\tn\u0103m\t1776\t\u0111\u00e3\tcho\tra\t\u0111\u1eddi\tm\u1ed9t\tb\u1ea3n\thi\u1ebfn ph\u00e1p\tti\u1ebfn\tb\u1ed9\tnh\u1ea5t\tc\u1ee7a\tnh\u00e2n\tlo\u1ea1i\tquy\t\u0111\u1ecbnh\tr\u1eb1ng\tm\u1ecdi\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u1ec1u\tb\u00ecnh \u0111\u1eb3ng\ttr\u01b0\u1edbc\tph\u00e1p\tlu\u1eadt.\tL\u1ea7n\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\ttrong\tl\u1ecbch\ts\u1eed\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i,\tm\u1ed9t\tqu\u1ed1c gia\tngo\u1ea1i\tgi\u00e1o\ttuy\u00ean\tb\u1ed1\tr\u1eb1ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tquy\u1ec1n\ts\u1ed1ng\tv\u00e0\tm\u01b0u c\u1ea7u\th\u1ea1nh\tph\u00fac\tnh\u01b0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tkh\u00e1c.\t\u1ede\tn\u01b0\u1edbc\tPh\u00e1p,\tcu\u1ed9c\tc\u00e1ch\tm\u1ea1ng 1789\tv\u00e0\tti\u1ebfp\ttheo\tl\u00e0\tTuy\u00ean\tng\u00f4n\tnh\u00e2n\tquy\u1ec1n\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u00e1p\td\u1ee5ng\tcho\tc\u1ea3 ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tnh\u1eadn\tv\u00e0o\tc\u00e1c\ttr\u01b0\u1eddng\t\u0111\u1ea1i\th\u1ecdc\tT\u00e2y \u00c2u\tv\u00e0\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ttham\tgia\tv\u00e0o\tm\u1ecdi\tt\u1ea7ng\tl\u1edbp\tx\u00e3\th\u1ed9i\tT\u00e2y\t\u00c2u. Tuy\tth\u1ebf,\t\u1edf\t\u0110\u00f4ng\t\u00c2u,\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tv\u1eabn\tkh\u00f4ng c\u00f3\tg\u00ec\tc\u1ea3i\tthi\u1ec7n.\t\u1ede\tNga,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tb\u1ecb\to\t\u00e9p\tv\u00e0\tb\u1ecb\td\u1ed3n\tv\u00e0o\tc\u00e1c\tkhu \u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ed1i\tt\u0103m.\tNh\u1eefng\tcu\u1ed9c\tt\u00e0n\ts\u00e1t\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tNga n\u0103m\t1881\t\u0111\u00e3\tl\u00e0m\tthay\t\u0111\u1ed5i\ts\u00e2u\ts\u1eafc\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\td\u1eabn\t\u0111\u1ebfn\ts\u1ef1 ra\t\u0111\u1eddi\tc\u1ee7a\tZionism\t(Phong\ttr\u00e0o\tPh\u1ee5c\tqu\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i)\t\u2013\tm\u1ed9t\tchi\u1ebfn\td\u1ecbch nh\u1eb1m\tv\u1eadn\t\u0111\u1ed9ng\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tm\u1ed9t\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u00ean\tm\u1ea3nh\t\u0111\u1ea5t Palestine\t\u2013\tv\u00e0\ts\u1ef1\tph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tc\u1ee7a\tqu\u1ea7n\tth\u1ec3\tDo\tTh\u00e1i\tHoa\tK\u1ef3.\tN\u00f3\tc\u0169ng gi\u00e1n\tti\u1ebfp\td\u1eabn\t\u0111\u1ebfn\tC\u00e1ch\tm\u1ea1ng\tNga.\tM\u1ed9t\tcu\u1ed9c\txu\u1ea5t\th\u00e0nh\tl\u1edbn\tt\u1eeb\t\u0110\u00f4ng \u00c2u\tv\u00e0\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\tl\u00e0\tt\u1eeb\tNga\tdi\u1ec5n\tra\tsu\u1ed1t\tt\u1eeb\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t19\tsang\t\u0111\u1ea7u\tth\u1ebf\tk\u1ef7 20. S\u1ef0\tD\u1ecaCH\tCHUY\u1ec2N\tV\u0102N\tH\u00d3A\tT\u1eea SEPHARDI\tSANG\tASHKENAZI. \u0110\u1ed1i\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tvi\u1ec7c\tb\u1ecb\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tT\u00e2y\tBan\tNha\tv\u00e0o n\u0103m\t1492\td\u01b0\u1eddng\tnh\u01b0\t\u0111\u00e3\td\u1eadp\tt\u1eaft\tm\u1ed9t\tngu\u1ed3n\ts\u00e1ng\tt\u01b0\u1edfng\tnh\u01b0\tkh\u00f4ng bao\tgi\u1edd\tc\u00f3\tth\u1ec3\tth\u1eafp\tl\u1ea1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c.\tTuy\tnhi\u00ean,\ttrong\tth\u1ef1c\tt\u1ebf,\t\u0111\u00f4i\tkhi\ts\u1ef1\tb\u1ea5t h\u1ea1nh\td\u1ed3n\tng\u01b0\u1eddi\tta\t\u0111\u1ebfn\tnh\u1eefng\tg\u00f3c\tch\u1ebft\tv\u00e0\tch\u00ednh\tt\u1ea1i\t\u0111\u00f3\tc\u00e2y\t\u0111\u1eddi\t\u0111\u00e3\tl\u1ea1i n\u1ea3y\tm\u1ea7m\tv\u00e0\ttr\u1ed7i\td\u1eady.\tC\u00f9ng\tn\u0103m\tn\u00e0y,\tColumbus\tkh\u1edfi\th\u00e0nh\tchuy\u1ebfn th\u00e1m\thi\u1ec3m\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tv\u01b0\u1ee3t\t\u0110\u1ea1i\tT\u00e2y\tD\u01b0\u01a1ng\t\u0111i\tt\u00ecm\t\u2018T\u00e2n\tTh\u1ebf\tgi\u1edbi\u2019,\tm\u1edf\tra nh\u1eefng\ttri\u1ec3n\tv\u1ecdng\tkh\u00f4ng\tai\tc\u00f3\tth\u1ec3\tt\u01b0\u1edfng\tt\u01b0\u1ee3ng\ttr\u01b0\u1edbc\t\u0111\u00f3\tcho\tc\u00e1c th\u01b0\u01a1ng\tnh\u00e2n.\tC\u00f4ng\tngh\u1ec7\tin\t\u1ea5n\tgi\u00fap\ttruy\u1ec1n\tb\u00e1\tki\u1ebfn\tth\u1ee9c\td\u1ec5\td\u00e0ng\th\u01a1n tr\u01b0\u1edbc\tkia\tr\u1ea5t\tnhi\u1ec1u.\tV\u00e0\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tOttoman(25)\tcho\tph\u00e9p\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i b\u1ecb\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tT\u00e2y\tBan\tNha\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\td\u1ecdc\ttheo\t\u0111\u1ebf\tch\u1ebf\tc\u1ee7a\th\u1ecd,","k\u1ec3\tc\u1ea3\tPalestine. Trong\tv\u00f2ng\thai\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tti\u1ebfp\ttheo,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi\tH\u00e0\tLan l\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\ttr\u1edf\tv\u1ec1\tn\u01b0\u1edbc\tAnh\tv\u00e0\tAmsterdam\ts\u1ea3n sinh\tra\tBaruch\tSpinoza,\tm\u1ed9t\ttrong\tnh\u1eefng\ttri\u1ebft\tgia\txu\u1ea5t\ts\u1eafc\tnh\u1ea5t\tc\u1ee7a tr\u00ed\ttu\u1ec7\tDo\tTh\u00e1i.\tTuy\tth\u1ebf,\ttrong\tth\u1eddi\tgian\tn\u00e0y,\tn\u01b0\u1edbc\t\u00dd\tc\u0169ng\t\u0111\u00e3\t\u201cph\u00e1t minh\u201d\tra\tghetto\tnh\u1eb1m\tgom\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0o\tnh\u1eefng\tkhu\tt\u1eadp\ttrung \u0111\u1ec3\td\u1ec5\tki\u1ec3m\tso\u00e1t,\tv\u00e0\tm\u1ed9t\tphong\ttr\u00e0o\tc\u1ea3i\tc\u00e1ch\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tt\u1ea1i\t\u0110\u1ee9c\tg\u1ecdi\tl\u00e0 \u2018tin\tl\u00e0nh\u2019\tthay\t\u0111\u1ed5i\tth\u00e1i\t\u0111\u1ed9\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1eeb\t\u0111\u1ed3ng\tc\u1ea3m\tsang\t\u0111\u1ed1i ngh\u1ecbch. Nh\u00ecn\tchung,\tth\u1eddi\tk\u1ef3\tt\u1eeb\tsau\t1492\t\u0111\u00e3\tch\u1ee9ng\tki\u1ebfn\tnh\u1eefng\tthay\t\u0111\u1ed5i l\u1edbn\ttrong\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tDo\tTh\u00e1i:\tng\u1ecdn\t\u0111u\u1ed1c\tv\u0103n\th\u00f3a\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tchuy\u1ec3n\ttay\tt\u1eeb Sephardi\tsang\tAshkenazi,\tBa\tLan\tthay\t\u0111\u1ed5i\tt\u1ea7m\tv\u00f3c\tv\u00e0\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\ttrung t\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tl\u1edbn\tnh\u1ea5t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i.\tRabbi\tLoew\td\u1eabn\t\u0111\u1ea7u phong\ttr\u00e0o\tph\u1ee5c\th\u01b0ng\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tPrague\t(th\u1ee7\t\u0111\u00f4\tC\u1ed9ng\th\u00f2a\tCzech)\tv\u00e0 ti\u1ebfng\tYiddish\tph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tth\u00e0nh\tm\u1ed9t\tng\u00f4n\tng\u1eef.\tYiddish,\tng\u00f4n\tng\u1eef\tc\u1ee7a c\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tAshkenazi,\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tl\u1ef1c\t\u0111\u1ea9y\tch\u00ednh\tcho\tvi\u1ec7c truy\u1ec1n\tb\u00e1\tth\u00f4ng\ttin\ttrong\tkhu\tv\u1ef1c\tDo\tTh\u00e1i\t\u0110\u00f4ng\t\u00c2u.\tN\u00f3\tl\u00e0\tch\u1ea5t\tkeo\t\u0111\u00e3 g\u1eafn\tk\u1ebft\t\u00fd\tngh\u0129a\tth\u1ebf\tt\u1ee5c\tc\u1ee7a\tc\u00e1i\tg\u1ecdi\tl\u00e0\t\u201cb\u1ea3n\ts\u1eafc\tDo\tTh\u00e1i\u201d. NH\u1eeeNG\tV\u00d9NG\t\u0110\u1ea4T\tM\u1edaI\tV\u00c0\tC\u01a0 H\u1ed8I\tM\u1edaI. Cu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t15\t\u0111\u00e3\tch\u1ee9ng\tki\u1ebfn\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tb\u1ecb\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tT\u00e2y Ban\tNha\tv\u00e0\tB\u1ed3\t\u0110\u00e0o\tNha,\tNaples\tv\u00e0\tNuremberg.\tTuy\tnhi\u00ean\tnh\u1eefng c\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u1ebb\t\u0111\u00e3\t\u0111\u00e2m\tch\u1ed3i\tn\u1ea3y\tl\u1ed9c\ttr\u00ean\tnh\u1eefng\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tm\u1edbi. H\u1ecd\tx\u00e2y\td\u1ef1ng\ttr\u01b0\u1eddng\th\u1ecdc,\th\u1ed9i\t\u0111\u01b0\u1eddng,\tkhai\tth\u00e1c\tnh\u1eefng\tc\u00f4ng\tngh\u1ec7\tm\u1edbi v\u00e0\tti\u1ebfp\tt\u1ee5c\tb\u1ea3o\tt\u1ed3n\tnh\u1eefng\ttruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng\td\u00e2n\tt\u1ed9c.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tph\u00e1t \u0111\u1ea1t\ttr\u1edf\tl\u1ea1i\tnh\u1edd\tt\u1ea1o\tra\tnh\u1eefng\tm\u1ea1ng\tl\u01b0\u1edbi\tbu\u00f4n\tb\u00e1n\tch\u1eb1ng\tch\u1ecbt\tn\u1ed1i\tc\u00e1c mi\u1ec1n\t\u0111\u1ea5t\tm\u1edbi\t\u2013\tTh\u1ed5\tNh\u0129\tK\u1ef3,\tB\u1eafc\tPhi,\tH\u00e0\tLan,\tBa\tLan\tv\u00e0\tLithuania. M\u1ed9t\tngh\u1ecbch\tl\u00fd\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tcu\u1ed9c\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t15\t\u0111\u00e3\td\u1eabn\t\u0111\u1ebfn s\u1ef1\tti\u1ebfp\tx\u00fac\tgi\u1eefa\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi\tv\u00e0\tAshkenazi\tdo\tquy\u1ec1n\tl\u1ee3i c\u1ee7a\tc\u1ea3\thai\tph\u00eda.\tK\u1ebft\tqu\u1ea3\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u00e1i\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tl\u1ea1i\td\u1ecdc\tb\u1edd\tbi\u1ec3n \u0110\u1ea1i\tT\u00e2y\tD\u01b0\u01a1ng\tsau\tnhi\u1ec1u\tn\u0103m\tv\u1eafng\tb\u00f3ng,\ttrong\tkhi\t\u0110\u1ea1i\tT\u00e2y\tD\u01b0\u01a1ng thay\tth\u1ebf\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i\tl\u00e0\tt\u00e2m\t\u0111i\u1ec3m\tth\u01b0\u01a1ng\tm\u1ea1i\tc\u1ee7a\tch\u00e2u\t\u00c2u. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi\tIberia\t(T\u00e2y\tBan\tNha)\ttr\u00e0n\t\u0111\u1ebfn\tc\u00e1c\tv\u00f9ng","\u0111\u1ea5t\tc\u00f3\tch\u00ednh\ts\u00e1ch\tkh\u00e1\tc\u1edfi\tm\u1edf\tv\u00e0\tkhoan\tdung\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tnh\u01b0 \u00dd,\tB\u1eafc\tPhi,\tB\u00e1n\t\u0111\u1ea3o\tBalkan,\t\u0110\u00f4ng\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i,\tTh\u1ed5\tNh\u0129\tK\u1ef3\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf ch\u1ebf\tOttoman,\tv\u00e0\tBa\tLan,\ttrong\tkhi\tph\u1ea7n\tl\u1edbn\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tAshkenazi t\u1ea1i\t\u0110\u1ee9c\tdi\tc\u01b0\tt\u1eebng\tnh\u00f3m\tl\u1edbn\t\u0111\u1ebfn\tBa\tLan.\tH\u1ee3p\tt\u00e1c\tSephardi- Ashkenazi\tph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tngo\u1ea1n\tm\u1ee5c\tkhi\tBa\tLan\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\t\u0111i\u1ec3m\tqu\u00e1\tc\u1ea3nh ch\u00ednh\tcho\tbu\u00f4n\tb\u00e1n\tb\u1eb1ng\t\u0111\u01b0\u1eddng\tb\u1ed9\tm\u1edf\tr\u1ed9ng\tgi\u1eefa\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tthu\u1ed9c \u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tOttoman\tv\u1edbi\tTrung\tv\u00e0\tT\u00e2y\t\u00c2u. T\u1ea1i\tl\u1ee5c\t\u0111\u1ecba\tch\u00e2u\tM\u1ef9,\tn\u0103m\t1502,\ttrong\tchuy\u1ebfn\tth\u0103m\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tt\u1edbi T\u00e2n\tTh\u1ebf\tgi\u1edbi,\tColumbus\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ec3\tl\u1ea1i\t52\tgia\t\u0111\u00ecnh\tg\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tCosta Rica.\tN\u0103m\t1640,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tc\u00f3\tm\u1eb7t\tv\u00e0\tsinh\ts\u1ed1ng\ty\u00ean\t\u1ed5n\td\u1ecdc\tb\u1edd bi\u1ec3n\tBrazil\tc\u00f2n\t\u0111ang\td\u01b0\u1edbi\tquy\u1ec1n\tH\u00e0\tLan.\tTh\u00e0nh\tph\u1ed1\tBahia\tc\u1ee7a\tBrazil th\u1eadm\tch\u00ed\tc\u00f2n\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tg\u1ecdi\tv\u1edbi\tbi\u1ec7t\tdanh\tl\u00e0\tThe\tRock\tof\tIsrael\t(T\u1ea3ng\t\u0110\u00e1 c\u1ee7a\tIsrael).\tSau\tkhi\tng\u01b0\u1eddi\tB\u1ed3\t\u0110\u00e0o\tNha\tchinh\tph\u1ee5c\tBrazil\tn\u0103m\t1654, c\u01b0\td\u00e2n\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\t\u0111\u00e2y\tb\u1ecf\tch\u1ea1y\t\u0111\u1ebfn\tv\u00f9ng\tSurinam\tv\u00e0\tCayenne\tg\u1ea7n\t\u0111\u00f3 v\u00e0\tt\u1edbi\tCaribbean.\t23\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi\tc\u1ee7a\tBrazil\tch\u1ea1y\tt\u1edbi th\u00e0nh\tph\u1ed1\tt\u00ean\tl\u00e0\tNew\tAmsterdam\tl\u00fac\t\u0111\u00f3\tc\u00f2n\t\u0111ang\td\u01b0\u1edbi\tquy\u1ec1n\tc\u1ee7a\tH\u00e0 Lan.\t\u1ede\t\u0111\u00f3\th\u1ecd\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tShe\u2019arit\tIsrael\t(Remnant\tof\tIsrael\t\u2013\tD\u1ea5u\tv\u1ebft c\u1ee7a\tIsrael)\tl\u00e0\th\u1ed9i\t\u0111o\u00e0n\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\t\u1edf\tB\u1eafc\tM\u1ef9.\tTh\u00e0nh\tph\u1ed1\tNew Amsterdam\tv\u1ec1\tsau\t\u0111\u1ed5i\tt\u00ean\tth\u00e0nh\tNew\tYork\tn\u0103m\t1665\tv\u00e0\tnh\u01b0\u1ee3ng\tl\u1ea1i cho\tAnh\tqu\u1ed1c\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1674.\tKhi\tng\u01b0\u1eddi\tAnh\t\u1edf\tB\u1eafc\tM\u1ef9\ttuy\u00ean\tb\u1ed1\t\u0111\u1ed9c l\u1eadp\tkh\u1ecfi\tAnh\tqu\u1ed1c\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1776,\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tB\u1eafc\tM\u1ef9\tc\u00f3 kho\u1ea3ng\t2.000\tng\u01b0\u1eddi.\tM\u1ed9t\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tsau\t\u0111\u00f3,\ttrong\tgiai\t\u0111o\u1ea1n\tgi\u1eefa\t1880- 1920,\tb\u1ecb\tt\u00e0n\ts\u00e1t\tv\u00e0\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tnh\u1eefng\tth\u00e0nh\tph\u1ed1\tl\u1edbn,\th\u01a1n\thai\ttri\u1ec7u ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\ttr\u1ed1n\tkh\u1ecfi\tNga,\tch\u1ee7\ty\u1ebfu\tl\u00e0\tsang\tM\u1ef9.\tT\u00ednh\tt\u1ed5ng\tc\u1ed9ng c\u00f3\tba\tl\u00e0n\ts\u00f3ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tdi\tc\u01b0\tsang\tM\u1ef9:\tl\u00e0n\ts\u00f3ng\tth\u1ee9\tnh\u1ea5t\tl\u00e0 ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi\tt\u1eeb\tBrazil\tv\u00e0\tH\u00e0\tLan;\tl\u00e0n\ts\u00f3ng\tth\u1ee9\thai\tl\u00e0 nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u00f3\th\u1ecdc\th\u00e0nh\tt\u1eeb\t\u0110\u1ee9c;\tv\u00e0\tl\u00e0n\ts\u00f3ng\tth\u1ee9\tba,\tl\u1edbn nh\u1ea5t,\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0110\u00f4ng\t\u00c2u\tn\u00f3i\tti\u1ebfng\tYiddish,\tch\u1ea1y\ttr\u1ed1n\tc\u00e1c\tcu\u1ed9c t\u00e0n\ts\u00e1t\t1881\tc\u1ee7a\tNga.\tNg\u00e0y\tnay,\tn\u01b0\u1edbc\tM\u1ef9\tl\u00e0\tng\u00f4i\tnh\u00e0\tc\u1ee7a\tb\u1ea3y\ttri\u1ec7u d\u00e2n\tDo\tTh\u00e1i,\tm\u1ed9t\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tl\u1edbn\tnh\u1ea5t\tth\u1ebf\tgi\u1edbi. C\u0169ng\tt\u1eeb\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t15,\tvi\u1ec7c\tph\u00e1t\tminh\tc\u00f4ng\tngh\u1ec7\tin\t\u1ea5n\tgi\u00fap\ttruy\u1ec1n\tb\u00e1 ki\u1ebfn\tth\u1ee9c\td\u1ec5\td\u00e0ng\th\u01a1n.\tM\u1ed9t\ts\u1ef1\tki\u1ec7n\t\u1ea5n\tt\u01b0\u1ee3ng\tl\u00e0\tDaniel\tBomberg,\tm\u1ed9t Kit\u00f4\th\u1eefu\tt\u1eeb\tB\u1ec9,\t\u0111\u00e3\tin\tto\u00e0n\tb\u1ed9\tTalmud\ttrong\tkho\u1ea3ng\tt\u1eeb\t1520-1523\tt\u1ea1i Venice\tv\u00e0\t\u0111\u1eb7t\tti\u00eau\tchu\u1ea9n\t\u0111\u00e1nh\ts\u1ed1\ttrang\tcho\tTalmud\tcho\tm\u1ecdi\tth\u1eddi gian.\tTi\u1ebfn\tb\u1ed9\tk\u1ef9\tthu\u1eadt\tin\t\u1ea5n\t\u0111\u00e3\tgi\u00fap\tki\u1ebfn\tth\u1ee9c\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ttruy\u1ec1n lan\tgi\u1ed1ng\tnh\u01b0\tm\u1ed9t\tng\u1ecdn\tl\u1eeda\tl\u1edbn\ttr\u00ean\tth\u1ea3o\tnguy\u00ean.","DIASPORA\t\u1ede\tB\u1ed0N\tG\u00d3C\tC\u1ee6A\tTH\u1ebe GI\u1edaI. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tEthiopia\t(Ethiopian Jews) C\u00f3\tkho\u1ea3ng\t127\tngh\u00ecn\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tEthiopia\tng\u00e0y\tnay.\tT\u1eeb\tsau Chi\u1ebfn\td\u1ecbch\tMoses\t(1984)\tv\u00e0\tChi\u1ebfn\td\u1ecbch\tSolomon\t(1991)\tdo\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc Israel\tkh\u1edfi\t\u0111\u1ed9ng\t\u0111\u01b0a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tEthiopia\tv\u1ec1\tIsrael,\tph\u1ea7n\tl\u1edbn\thi\u1ec7n \u0111ang\ts\u1ed1ng\t\u1edf\tIsrael.\tH\u1ecd\tt\u1ef1\tg\u1ecdi\th\u1ecd\tl\u00e0\tBeta\tIsrael\t(Ng\u00f4i\tnh\u00e0\tc\u1ee7a\tIsrael) trong\t\u00fd\tngh\u0129a\tg\u1ea7n\tg\u0169i\tgia\t\u0111\u00ecnh\tnh\u01b0ng\tv\u1eabn\tl\u00e0\t\u201cng\u01b0\u1eddi\tl\u1ea1\u201d. Ng\u01b0\u1eddi\tBeta\tIsrael\tcho\tbi\u1ebft\th\u1ecd\tl\u00e0\tcon\tch\u00e1u\tc\u1ee7a\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tDan,\tm\u1ed9t trong\t10\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tth\u1ea5t\tl\u1ea1c\tc\u1ee7a\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael\tph\u01b0\u01a1ng\tB\u1eafc\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7 10.\tM\u1ed9t\t\u0111i\u1ec1u\tkh\u00f4ng\tb\u00ecnh\tth\u01b0\u1eddng\tso\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora\tkh\u00e1c l\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tBeta\tIsrael\tkh\u00f4ng\ts\u1eed\td\u1ee5ng\tti\u1ebfng\tHebrew\tm\u00e0\tl\u1ea1i\td\u00f9ng\tti\u1ebfng Ge\u2019ez\tc\u1ee7a\tEthiopia.\tS\u00e1ch\tTh\u00e1nh\tc\u1ee7a\th\u1ecd,\tOrit,\tc\u01a1\tb\u1ea3n\tl\u00e0\t\u0111\u1ed3ng\tnh\u1ea5t\tv\u1edbi nh\u1eefng\tph\u1ea7n\t\u0111\u1ea7u\tc\u1ee7a\tTorah.\tH\u1ecd\tkh\u00f4ng\tbi\u1ebft\tg\u00ec\tv\u1ec1\tTalmud,\tc\u0169ng\tkh\u00f4ng th\u1ef1c\th\u00e0nh\tc\u00e1c\tng\u00e0y\tl\u1ec5\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tnh\u01b0\tPurim\thay\tHanukkah.","Ph\u1ee5\tn\u1eef\tDo\tTh\u00e1i\tEthiopia\tt\u1ea1i\tB\u1ee9c\tt\u01b0\u1eddng\tph\u00eda\tT\u00e2y\tc\u1ee7a\tJerusalem,\t2006 Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u1ee7a\tmi\u1ec1n\tNam\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9 Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tCochin,\tc\u00f2n\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tMalabar,\tl\u00e0\tk\u1ebf th\u1eeba\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tMizrahi(26)\tv\u00e0\tSephardi.\tH\u1ecd\tl\u00e0\tnh\u00f3m\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\tc\u1ed5\tnh\u1ea5t\t\u1edf\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9,\tv\u1edbi\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tc\u00f3\tth\u1ec3\tl\u00e0\tt\u1eeb\tth\u1eddi\tVua Solomon.\tNh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tCochin\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tt\u1ea1i\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c Cochin\t\u1edf\tNam\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9,\tnay\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tph\u1ea7n\tc\u1ee7a\tbang\tKerala.\tNgay\tt\u1eeb\tth\u1ebf k\u1ef7\tth\u1ee9\t12,\tng\u01b0\u1eddi\tta\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ec1\tc\u1eadp\t\u0111\u1ebfn\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0110en\t(Black\tJews)\t\u1edf mi\u1ec1n\tNam\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9.\tM\u1ed9t\tkh\u00e1ch\tdu\tl\u1ecbch\tDo\tTh\u00e1i,\tBenjamin\tc\u1ee7a\tTudela, khi\tn\u00f3i\tv\u1ec1\tKollam\t(ho\u1eb7c\tQuylon\t\u2013\tm\u1ed9t\tth\u00e0nh\tph\u1ed1\tc\u1ea3ng\t\u1edf\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9)\ttr\u00ean b\u1edd\tbi\u1ec3n\tMalabar,\t\u0111\u00e3\tvi\u1ebft\ttrong\th\u00e0nh\ttr\u00ecnh\tc\u1ee7a\t\u00f4ng:\t\u201c...\tkh\u1eafp\th\u00f2n\t\u0111\u1ea3o, bao\tg\u1ed3m\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\tc\u00e1c\tth\u1ecb\ttr\u1ea5n,\tc\u00f3\tv\u00e0i\tngh\u00ecn\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i.\tNh\u1eefng\tc\u01b0 d\u00e2n\t\u1edf\t\u0111\u00e2y\t\u0111\u1ec1u\tl\u00e0\tda\t\u0111en,\tv\u00e0\tc\u1ea3\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u0169ng\tv\u1eady.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tt\u1ed1t\tb\u1ee5ng.\tH\u1ecd\tbi\u1ebft\tl\u1ec1\tlu\u1eadt\tc\u1ee7a\tMoses\tv\u00e0\tc\u00e1c\t\u0111\u1ea5ng\tti\u00ean\ttri,\tc\u0169ng\thi\u1ec3u bi\u1ebft\t\u0111\u00f4i\tch\u00fat\tv\u1ec1\tTalmud\tv\u00e0Halakha\u201d.\tNh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tn\u00e0y\tsau\t\u0111\u00f3\t\u0111\u00e3","\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u1ebft\t\u0111\u1ebfn\tnh\u01b0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tMalabari.\tH\u1ecd\t\u0111\u00e3\tx\u00e2y\td\u1ef1ng gi\u00e1o\t\u0111\u01b0\u1eddng\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tKerala\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t12\tv\u00e0\t13.\tH\u1ecd\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u1ebft\t\u0111\u00e3 ph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tJudeo-Malayalam,\tm\u1ed9t\tth\u1ed5\tng\u1eef\tc\u1ee7a\tng\u00f4n\tng\u1eef\tMalayalam. Sau\tkhi\tb\u1ecb\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tB\u00e1n\t\u0111\u1ea3o\tIberia\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1492,\tm\u1ed9t\tv\u00e0i trong\ts\u1ed1\tc\u00e1c\tgia\t\u0111\u00ecnh\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi\tcu\u1ed1i\tc\u00f9ng\t\u0111\u00e3\tt\u00ecm\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u01b0\u1eddng \u0111\u1ebfn\tCochin\ttrong\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t16.\tH\u1ecd\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u1ebft\t\u0111\u1ebfn\tnh\u01b0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i Paradesi\t(c\u00f3\tngh\u0129a\tl\u00e0\t\u201cng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tn\u01b0\u1edbc\tngo\u00e0i\u201d).\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i ch\u00e2u\t\u00c2u\tv\u1eabn\tduy\ttr\u00ec\tc\u00e1c\tk\u1ebft\tn\u1ed1i\tth\u01b0\u01a1ng\tm\u1ea1i\tv\u1edbi\tch\u00e2u\t\u00c2u,\tv\u00e0\tc\u00e1c\tk\u1ef9 n\u0103ng\tng\u00f4n\tng\u1eef\tc\u1ee7a\th\u1ecd\ttr\u1edf\tn\u00ean\tr\u1ea5t\th\u1eefu\t\u00edch.\tM\u1eb7c\td\u00f9\tng\u01b0\u1eddi\tSephardi n\u00f3i\tti\u1ebfng\tLadino\t(ho\u1eb7c\tJudeo-Spanish),\t\u1edf\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\th\u1ecdc\tJudeo- Malayalam\tt\u1eeb\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tMalabar.\tHai\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tn\u00e0y\tgi\u1eef l\u1ea1i\ts\u1ef1\tkh\u00e1c\tbi\u1ec7t\tv\u1ec1\tnh\u00e2n\tch\u1ee7ng\tv\u00e0\tv\u0103n\th\u00f3a\tc\u1ee7a\th\u1ecd.\tV\u00e0o\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t19, m\u1ed9t\tv\u00e0i\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1ea2r\u1eadp,\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u1ebft\t\u0111\u1ebfn\tnh\u01b0\tBaghdadi,\tc\u0169ng\tdi\tc\u01b0 \u0111\u1ebfn\tmi\u1ec1n\tnam\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9\tv\u00e0\ttham\tgia\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tParadesi. Sau\tkhi\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9\tgi\u00e0nh\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1947\tv\u00e0\tIsrael\ttuy\u00ean b\u1ed1\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\tn\u0103m\t1948,\tph\u1ea7n\tl\u1edbn\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tCochin\t\u1edf\tKerala\tdi\tc\u01b0 v\u1ec1\tl\u1ea1i\tIsrael\tv\u00e0o\tgi\u1eefa\tnh\u1eefng\tn\u0103m\t1950. M\u1ed9t\tgia\t\u0111\u00ecnh\tDo\tTh\u00e1i\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9\t\u1edf\tCochin,\t\u1ea4n\t\u0110\u1ed9,\tv\u00e0o\tkho\u1ea3ng\tn\u0103m\t1900","Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tph\u1ee7\tKhai\tPhong\t(thu\u1ed9c t\u1ec9nh\tH\u1ed3\tNam\t\u2013\tTrung\tHoa) M\u1ed9t\tdu\tkh\u00e1ch\tDo\tTh\u00e1i,\tIbn\tBattuta,\tkhi\tc\u1eadp\tb\u1ebfn\tc\u1ea3ng\tH\u00e0ng\tCh\u00e2u c\u1ee7a\tTrung\tHoa\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t13,\tm\u00f4\tt\u1ea3\tl\u00e0\t\u0111\u00e3\tch\u1ea1m\ttr\u00e1n\tv\u1edbi\tm\u1ed9t\tc\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ts\u00f4i\t\u0111\u1ed9ng\t\u1edf\t\u0111\u00f3.\tMarco\tPolo\ttr\u01b0\u1edbc\t\u0111\u00f3\tc\u0169ng\tn\u00f3i r\u1eb1ng\t\u0111\u00e3\tg\u1eb7p\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tTrung\tHoa\t\u1edf\tB\u1eafc\tKinh\tv\u00e0o\tkho\u1ea3ng\tn\u0103m 1286.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u1ebft\t\u0111\u1ebfn\tnh\u01b0\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tth\u01b0\u1eddng xuy\u00ean\tbu\u00f4n\tb\u00e1n\txu\u00f4i\tng\u01b0\u1ee3c\ttr\u00ean\tcon\t\u0111\u01b0\u1eddng\tt\u01a1\tl\u1ee5a\tv\u00e0\tm\u1ed9t\tv\u00e0i\tng\u01b0\u1eddi trong\ts\u1ed1\t\u0111\u00f3\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tv\u00e0\tl\u1ea5y\tng\u01b0\u1eddi\tTrung\tHoa\tb\u1ea3n\t\u0111\u1ecba\t\u1edf\tph\u1ee7\tKhai Phong\tthu\u1ed9c\tt\u1ec9nh\tH\u1ed3\tNam.","Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u1ee7a\tph\u1ee7\tKhai\tPhong,\tt\u1ec9nh\tH\u1ed3\tNam,\tTrung\tQu\u1ed1c,\tv\u00e0o kho\u1ea3ng\tn\u0103m\t1900 H\u1ea7u\th\u1ebft\tc\u00e1c\th\u1ecdc\tgi\u1ea3\t\u0111\u1ec1u\t\u0111\u1ed3ng\t\u00fd\tr\u1eb1ng\tm\u1ed9t\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tc\u00f3 m\u1eb7t\t\u1edf\tKhai\tPhong\tk\u1ec3\tt\u1eeb\ttri\u1ec1u\t\u0111\u1ea1i\tB\u1eafc\tT\u1ed1ng\t(960-1127),\tm\u1eb7c\td\u00f9\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\tc\u00f3\tth\u1ec3\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ebfn\tTrung\tHoa\tt\u1eeb\tth\u1eddi\tnh\u00e0\t\u0110\u01b0\u1eddng\t(618-907)\tho\u1eb7c s\u1edbm\th\u01a1n.\tKhai\tPhong,\tkhi\t\u0111\u00f3\tl\u00e0\tth\u1ee7\t\u0111\u00f4\tc\u1ee7a\ttri\u1ec1u\t\u0111\u1ea1i\tB\u1eafc\tT\u1ed1ng,\tl\u00e0\tm\u1ed9t","th\u00e0nh\tph\u1ed1\tl\u1edbn\tn\u1eb1m\ttr\u00ean\tm\u1ed9t\tnh\u00e1nh\tc\u1ee7a\tcon\t\u0111\u01b0\u1eddng\tt\u01a1\tl\u1ee5a.\tNg\u01b0\u1eddi\tta d\u1ef1\t\u0111o\u00e1n\tm\u1ed9t\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tnh\u1ecf\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tr\u1ea5t\tc\u00f3\tth\u1ec3\tt\u1eeb\tBa\tT\u01b0\thay \u1ea4n\t\u0110\u1ed9,\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ebfn\ttheo\t\u0111\u01b0\u1eddng\tb\u1ed9\tho\u1eb7c\t\u0111\u01b0\u1eddng\tbi\u1ec3n,\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\t\u1edf\tth\u00e0nh\tph\u1ed1 v\u00e0\tx\u00e2y\td\u1ef1ng\tm\u1ed9t\tgi\u00e1o\t\u0111\u01b0\u1eddng\tDo\tTh\u00e1i\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tlibai\tsi\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1163. M\u1ed9t\ts\u1ed1\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tTrung\tHoa\tcho\tbi\u1ebft\th\u1ecd\tl\u00e0\th\u1eadu\tdu\u1ec7\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u01b0u\tvong\tt\u1ea1i\tBabylon\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t6\tTCN.\tSau\tn\u00e0y\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\tt\u1eeb\tYemen,\tBa\tT\u01b0\tv\u00e0\tBukhara\t\u1edf\tTrung\t\u00c1\tc\u0169ng\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ebfn\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0 t\u1ea1i\tb\u1edd\tnam\tc\u1ee7a\ts\u00f4ng\tHo\u00e0ng\tH\u00e0. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tMountain\t(Mountain Jews) V\u1edbi\tm\u1ed9t\td\u00e2n\ts\u1ed1\tkho\u1ea3ng\t101\tngh\u00ecn\tng\u01b0\u1eddi\tv\u00e0o\tn\u0103m\t2004,\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tMountain\thay\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tCaucasus,\tc\u00f2n\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tJuhuro, Juvuro,\tDo\tTh\u00e1i\tKavkazi\thay\tDo\tTh\u00e1i\tGorsky\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3 t\u1eebng\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tt\u1ea1i\tc\u00e1c\ts\u01b0\u1eddn\tn\u00fai\tph\u00eda\t\u0111\u00f4ng\tv\u00e0\tph\u00eda\tb\u1eafc\tCaucasus,\tch\u1ee7 y\u1ebfu\tthu\u1ed9c\tDagestan\tv\u00e0\tAzerbaijan,\tc\u0169ng\tnh\u01b0\tChechnya,\tKabardino- Balkaria,\tKrasnodar\tKrai\t\u2013\th\u1ea7u\th\u1ebft\tl\u00e0\tc\u00e1c\tkhu\tv\u1ef1c\tng\u01b0\u1eddi\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\tc\u1ee7a Li\u00ean\tX\u00f4\tc\u0169. C\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tMountain\tc\u00f3\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tBa\tT\u01b0\tth\u1eddi\tc\u1ed5 \u0111\u1ea1i,\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eeb\tT\u00e2y\tNam\tIran\tv\u00e0\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tcho\tl\u00e0\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tt\u1ea1i\tCaucasus\tt\u1eeb th\u1ebf\tk\u1ef7\t5.\tNg\u01b0\u1eddi\tta\ttin\tr\u1eb1ng\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ebfn\tBa\tT\u01b0\tt\u1eeb\tth\u1eddi\tIsrael\tc\u1ed5\t\u0111\u1ea1i\ts\u1edbm nh\u1ea5t\tl\u00e0\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tth\u1ee9\t8\tTCN.\tGi\u1ea3\tthi\u1ebft\tn\u00e0y\tkh\u00e1\tph\u00f9\th\u1ee3p\tv\u1edbi\tm\u1ed9t truy\u1ec1n\tth\u1ed1ng\ttruy\u1ec1n\tmi\u1ec7ng\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tMountain,\tr\u1eb1ng\th\u1ecd\tc\u00f3 ngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tt\u1eeb\tm\u1ed9t\ttrong\t10\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tth\u1ea5t\tl\u1ea1c\tv\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t8\tTCN.\tNg\u00f4n ng\u1eef\tc\u1ee7a\th\u1ecd,\tJuhuri,\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tng\u00f4n\tng\u1eef\tT\u00e2y\tNam\tIran\tc\u1ed5\t\u0111\u1ea1i\ttr\u1ed9n\tv\u1edbi m\u1ed9t\tth\u1ed5\tng\u1eef\tBa\tT\u01b0\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tt\u00edch\th\u1ee3p\tnhi\u1ec1u\ty\u1ebfu\tt\u1ed1\tc\u1ee7a\tti\u1ebfng\tHebrew\tc\u1ed5. H\u1ea7u\th\u1ebft\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tMountain\tquay\ttr\u1edf\tv\u1ec1\tIsrael\ttrong\tqu\u00e3ng th\u1eddi\tgian\t1970-1990.\tM\u1ed9t\ts\u1ed1\tnh\u1ecf\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\t\u1edf\tMoscow\tv\u00e0\tM\u1ef9.","C\u00e1c\tc\u00f4\tg\u00e1i\tJuhur\tImuni\t(Do\tTh\u00e1i\tMountain)\tc\u1ee7a\tCaucasus,\t1913 Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tMorocco\t(Morocco Jews)","Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tBerber\tc\u1ee7a\tB\u1eafc\tPhi\tc\u00f3\tth\u1ec3\tl\u00e0\th\u1eadu\tdu\u1ec7\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tb\u1ed9\tl\u1ea1c \u0111\u1ecba\tph\u01b0\u01a1ng\t\u0111\u00e3\tc\u1ea3i\t\u0111\u1ea1o\tsang\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tho\u1eb7c\tc\u00f3\th\u00f4n\tnh\u00e2n\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\t\u0111i\ttheo\tc\u00e1c\t\u0111o\u00e0n\tqu\u00e2n\tLa\tM\u00e3.\tKho\u1ea3ng\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t5,\tm\u1ed9t\tc\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\txu\u1ea5t\thi\u1ec7n\tkh\u00e1\tph\u00e1t\t\u0111\u1ea1t\t\u1edf\tMauretania\tthu\u1ed9c\tmi\u1ec1n\tNam c\u1ee7a\tMorocco.\tHai\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tsau,\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u1ed1n\ttho\u00e1t\tcu\u1ed9c \u0111\u00e0n\t\u00e1p\tt\u1ea1i\tT\u00e2y\tBan\tNha\t\u0111\u00e3\tdi\tc\u01b0\tv\u1ec1\t\u0111\u00e2y\tv\u00e0\tgia\tnh\u1eadp\tv\u1edbi\th\u1ecd. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tBerber\tt\u1eeb\td\u00e3y\tn\u00fai\tAtlas\tc\u1ee7a\tMorocco,\tv\u00e0o\tkho\u1ea3ng\tn\u0103m 1900 N\u0103m\t1391,\tMorocco\tm\u1ed9t\tl\u1ea7n\tn\u1eefa\tl\u1ea1i\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tn\u01a1i\ttr\u00fa\t\u1ea9n\tcho ng\u01b0\u1eddi\tt\u1ecb\tn\u1ea1n\tDo\tTh\u00e1i\tsau\tkhi\tc\u00e1c\tKit\u00f4\th\u1eefu\tT\u00e2y\tBan\tNha\tt\u00e0n\tph\u00e1\tkhu v\u1ef1c\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tSeville.\tTrong\tv\u00f2ng\t50\tn\u0103m\tsau\t\u0111\u00f3,\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\t\u0111\u00e3\tx\u00e2y\td\u1ef1ng\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tm\u1ed9t\tkhu\tv\u1ef1c\tri\u00eang\tc\u00f3\tt\u01b0\u1eddng\tbao\tquanh\tg\u1ecdi l\u00e0mellah,\t\u1edf\tFez.\tMellah\tc\u0169ng\tc\u00f3\t\u00fd\tngh\u0129a\tt\u01b0\u01a1ng\tt\u1ef1\tnh\u01b0\tghetto\tc\u1ee7a\tch\u00e2u \u00c2u. Gi\u1eefa\tnh\u1eefng\tn\u0103m\t1950-1970\t\u0111a\ts\u1ed1\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tBerber\t\u1edf Morocco\tdi\tc\u01b0\tv\u1ec1\tPh\u00e1p,\tM\u1ef9,\tho\u1eb7c\tIsrael.","DIASPORA\t\u1ede\tNAM\tB\u00c1N\tC\u1ea6U. Nhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tdi\td\u00e2n\t\u0111\u1ebfn\tNam\tb\u00e1n\tc\u1ea7u\tsau\tkhi\tx\u1ea3y\tra c\u00e1c\tcu\u1ed9c\tt\u00e0n\ts\u00e1t\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tNga\tn\u0103m\t1881.\tTr\u01b0\u1edbc\tth\u1eddi\t\u0111i\u1ec3m n\u00e0y\tc\u00f3\tr\u1ea5t\t\u00edt\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\ts\u1ed1ng\t\u1edf\t\u0111\u00e2y\tv\u00e0\tc\u0169ng\tr\u1ea5t\tkh\u00f3\t\u0111\u1ec3\tc\u00f3\tth\u1ec3 theo\t\u0111u\u1ed5i\tm\u1ed9t\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tDo\tTh\u00e1i\ttruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng.\tNh\u1eefng\tc\u01b0\td\u00e2n\tm\u1edbi\t\u0111\u00e3 khai\tth\u00e1c\tc\u00e1c\tc\u01a1\th\u1ed9i\tkinh\tt\u1ebf\ttrong\tnh\u1eefng\tx\u00e3\th\u1ed9i\ttr\u00ec\ttr\u1ec7\tv\u00e0\tch\u1eadm\tti\u1ebfn kh\u00f4ng\tc\u00e1ng\t\u0111\u00e1ng\tn\u1ed5i\tnh\u1eefng\tth\u00e0nh\tki\u1ebfn\tc\u1ed5\tl\u1ed7\tc\u1ee7a\tch\u00e2u\t\u00c2u.\tR\u1ea5t\tnhanh sau\t\u0111\u00f3\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\td\u1ef1ng\tn\u00ean\tnh\u1eefng\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tm\u1edbi,\ttr\u01b0\u1eddng\th\u1ecdc, c\u01a1\tquan,\ttu\tvi\u1ec7n. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tNam\tPhi Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ebfn\tNam\tPhi\tv\u00e0o\tnh\u1eefng\tn\u0103m\t1820\tsau\tkhi\tn\u01b0\u1edbc Anh\tchi\u1ebfm\tCape\tColony,\tv\u00e0\t\u00e0o\t\u1ea1t\th\u01a1n\tv\u1edbi\tc\u01a1n\ts\u1ed1t\tkhai\tth\u00e1c\tv\u00e0ng\tv\u00e0 kim\tc\u01b0\u01a1ng\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t18.\tNhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tAshkenazi\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eeb Lithuania\tv\u00e0\tLatvia\tsau\tn\u0103m\t1881,\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tchi\u1ebfm\tm\u1ed9t\tcon s\u1ed1\tkh\u00f4ng\tnh\u1ecf\t(23%)\ttrong\tt\u1ed5ng\ts\u1ed1\tdi\td\u00e2n\tc\u1ee7a\tCape\tColony\ttrong qu\u00e3ng\tth\u1eddi\tgian\t1885-1915. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\t\u00dac L\u1ecbch\ts\u1eed\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\t\u00dac\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tv\u1edbi\tvi\u1ec7c\tchi\u1ebfm\t\u0111\u1ea5t\tl\u00e0m thu\u1ed9c\t\u0111\u1ecba\tc\u1ee7a\tAnh\t\u1edf\t\u00dac\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1788.\tNh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean \u0111\u1ebfn\t\u00dac\tl\u00e0\tt\u00e1m\tng\u01b0\u1eddi\tt\u00f9\tb\u1ecb\tk\u1ebft\t\u00e1n\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tchuy\u1ec3n\t\u0111\u1ebfn\tBotany\tBay\tv\u00e0o n\u0103m\t1788\ttr\u00ean\tchi\u1ebfc\tt\u00e0u\tThe\tFirst\tFleet\t(h\u1ea1m\t\u0111\u1ed9i\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean)\t\u0111\u00e3\tth\u00e0nh l\u1eadp\tn\u00ean\tc\u00e1c\tkhu\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tch\u00e2u\t\u00c2u\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\ttr\u00ean\tl\u1ee5c\t\u0111\u1ecba\tt\u1ea1i\t\u0111\u1ecba\t\u0111i\u1ec3m ng\u00e0y\tnay\tl\u00e0\tSydney.\tTrong\t\u0111i\u1ec1u\ttra\td\u00e2n\ts\u1ed1\t\u00dac\tn\u0103m\t2011\tc\u00f3\t97.335 ng\u01b0\u1eddi\t\u00dac\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tx\u00e1c\t\u0111\u1ecbnh\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tchi\u1ebfm\t0,3%\td\u00e2n\ts\u1ed1\t\u00dac. Ph\u1ea7n\tl\u1edbn\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tAshkenazi,\tnhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\ttrong\ts\u1ed1\th\u1ecd\tl\u00e0 nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tt\u1ecb\tn\u1ea1n\tv\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\ts\u1ed1ng\ts\u00f3t\tHolocaust\t\u0111\u1ebfn\ttrong\tv\u00e0 sau\tTh\u1ebf\tchi\u1ebfn\tII.\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tthi\u1ec3u\ts\u1ed1\tt\u1ea1i\t\u00dac.","Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tNam\tM\u1ef9 Nh\u1eefng\tth\u01b0\u01a1ng\tnh\u00e2n\tv\u00e0\td\u00e2n\tbu\u00f4n\tl\u1eadu\tB\u1ed3\t\u0110\u00e0o\tNha\tt\u1ea1i\tRio\tde\tla Plata\tch\u1eafc\tch\u1eafn\tbao\tg\u1ed3m\tm\u1ed9t\tv\u00e0i\tch\u00e0ng\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi,\tnh\u01b0ng ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tPh\u00e1p\tm\u1edbi\tch\u00ednh\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u00e3\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tn\u00ean\tc\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tc\u1ee7a\tArgentina\tsau\tkhi\tqu\u1ed1c\tgia\tn\u00e0y\tgi\u00e0nh\t\u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\tn\u0103m\t1810.\tL\u00e0n\ts\u00f3ng\tdi\tc\u01b0\tsau\t1881\tt\u1eeb\t\u201cRusos\u201d\t(Nga)\t\u0111\u00e3\tn\u00e2ng t\u1ef7\tl\u1ec7\tng\u01b0\u1eddi\tAshkenazi\tc\u1ee7a\tqu\u1ea7n\tth\u1ec3\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\t\u0111\u00e2y\tl\u00ean\t80%,\tph\u1ea7n\tc\u00f2n l\u1ea1i\tl\u00e0\tt\u1eeb\tMorocco. Ti\u1ebfp\ttheo\t\u0111\u00f3,\tHi\u1ebfn\tph\u00e1p\tt\u1ef1\tdo\tn\u0103m\t1824\tv\u00e0\tt\u00ecnh\ttr\u1ea1ng\tbu\u00f4n\tb\u00e1n cao\tsu\tr\u1ea5t\ts\u00f4i\t\u0111\u1ed9ng\t\u0111\u00e3\tkhi\u1ebfn\tBrazil\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\t\u0111i\u1ec3m\t\u0111\u1ebfn\tl\u1edbn\tth\u1ee9\thai\tt\u1ea1i ch\u00e2u\tM\u1ef9\tLatinh\tcho\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i.\tVua\tMexico\tMaximilian\tI\tkhuy\u1ebfn kh\u00edch\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0110\u1ee9c\t\u0111\u1ebfn\tv\u1edbi\tMexico,\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tSephardi \u0111\u00e3\tr\u1eddi\tb\u1ecf\t\u0110\u1ebf\tch\u1ebf\tOttoman\t\u1ed1m\ty\u1ebfu\t\u0111\u1ec3\t\u0111\u1ebfn\tl\u00e0m\tl\u1ea1i\tcu\u1ed9c\t\u0111\u1eddi\tc\u1ee7a\th\u1ecd\t\u1edf l\u1ee5c\t\u0111\u1ecba\tn\u00e0y. CH\u1ee6\tNGH\u0128A\tZION\t(ZIONISM\t\u2013\tCH\u1ee6 NGH\u0128A\tPH\u1ee4C\tQU\u1ed0C\tDO\tTH\u00c1I). Khi\tn\u00f3i\tv\u1ec1\th\u00e0nh\ttr\u00ecnh\t4.000\tn\u0103m\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tch\u00fang\tta kh\u00f4ng\tth\u1ec3\tkh\u00f4ng\tnh\u1eafc\t\u0111\u1ebfn\tCh\u1ee7\tngh\u0129a\tZion\t(Zionism\t\u2013\tCh\u1ee7\tngh\u0129a Ph\u1ee5c\tqu\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i),\t\u0111i\u1ec3m\ts\u00e1ng\tcu\u1ed1i\tc\u00f9ng\t\u0111\u00e3\tl\u00e0m\tn\u00ean\tb\u01b0\u1edbc\tngo\u1eb7t\tc\u1ee7a l\u1ecbch\ts\u1eed\tDo\tTh\u00e1i\tm\u00e0\ttr\u00ean\t\u0111\u00f3\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\tv\u1ec1\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tDo\tTh\u00e1i\tng\u00e0y\tnay\t\u0111\u00e3 n\u1ea3y\tm\u1ea7m,\tl\u1edbn\tl\u00ean\tv\u00e0\tk\u1ebft\tth\u00e0nh\tc\u00e2y\ttr\u00e1i\tngay\ttr\u00ean\tm\u1ea3nh\t\u0111\u1ea5t\tc\u1ed5\tx\u01b0a Canaan\tth\u1ea5m\t\u0111\u1eabm\tm\u00e1u\tv\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tm\u1eaft. Ngay\ttrong\tTh\u1eddi\tK\u1ef3\tTh\u00e1nh\tKinh\t(3000-538\tTCN)\tv\u00e0\tcho\t\u0111\u1ebfn\tth\u1eddi \u0111i\u1ec3m\tqu\u1ed1c\tgia\tIsrael\tc\u1ed5\t\u0111\u1ea1i\tb\u1ecb\tng\u01b0\u1eddi\tLa\tM\u00e3\th\u1ee7y\tdi\u1ec7t\tv\u00e0o\tn\u0103m\t70\tCN, ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tsinh\tho\u1ea1t\tnh\u01b0\tm\u1ed9t\tqu\u1ed1c\tgia,\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tcho\tl\u00e0\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean trong\tl\u1ecbch\ts\u1eed.\tSau\t\u0111\u00f3,\tsu\u1ed1t\th\u01a1n\t19\tth\u1ebf\tk\u1ef7,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora, tr\u00ean\tnh\u1eefng\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tm\u00e0\th\u1ecd\tc\u01b0\tng\u1ee5,\t\u0111\u00e3\th\u00ecnh\tth\u00e0nh\tn\u00ean\tm\u1ed9t\td\u00e2n\tt\u1ed9c t\u00e1ch\tbi\u1ec7t\tv\u1edbi\tnh\u1eefng\tt\u1ed5\tch\u1ee9c\tqu\u1ea3n\tl\u00fd\tphi-nh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\ttheo\tcung\tc\u00e1ch ri\u00eang\tc\u1ee7a\tm\u00ecnh,\tv\u1edbi\tng\u00f4n\tng\u1eef\tduy\tnh\u1ea5t,\tphong\tt\u1ee5c\t\u0111\u1ed9c\t\u0111\u00e1o,\tnh\u1eefng\t\u00fd t\u01b0\u1edfng\tkh\u00e1c\tl\u1ea1\tv\u00e0\tm\u1ed9t\tn\u1ec1n\tv\u0103n\th\u00f3a\tr\u1ea5t\tkh\u00e1c\tbi\u1ec7t,\tch\u01b0a\tk\u1ec3\t\u0111\u1ebfn\tnh\u1eefng th\u1ee9\tnh\u01b0\ttrang\tph\u1ee5c\tv\u00e0\tngh\u1ec7\tthu\u1eadt.\tNh\u1eefng\tt\u1eeb\tnh\u01b0\t\u2018Hebrew\u2019\tv\u00e0 \u2018Israeli\u2019,\ts\u1eed\td\u1ee5ng\tph\u1ed5\tbi\u1ebfn\th\u01a1n\tt\u1eeb\t\u2018Jews\u2019\t\u2013\tngay\ttrong\tth\u1eddi\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i\t\u2013","\u0111\u00e3\tph\u1ea3n\t\u00e1nh\tr\u1eb1ng\tb\u1ea3n\ts\u1eafc\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tv\u00e0\tcon\tng\u01b0\u1eddi\tIsrael,\t\u0111\u00e3\tt\u1ef1\tm\u1edf\tr\u1ed9ng v\u01b0\u1ee3t\tra\tngo\u00e0i\tph\u1ea1m\tvi\tc\u1ee7a\tt\u00f4n\tgi\u00e1o.\tT\u00f4n\tgi\u00e1o,\tnh\u01b0\tth\u1ebf,\tch\u1ec9\tl\u00e0\tm\u1ed9t\td\u1ea5u hi\u1ec7u\ttrong\tb\u1ea3n\ts\u1eafc\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tv\u00e0\tth\u1ef1c\tt\u1ebf\t\u0111\u00e3\tch\u1ee9ng\tminh\tr\u1eb1ng\tc\u00e1i b\u1ea3n\ts\u1eafc\tt\u00f4n\tgi\u00e1o-d\u00e2n\tt\u1ed9c\tk\u00e9o\td\u00e0i\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tlu\u00f4n\tt\u1ecf\tra\tm\u1ea1nh h\u01a1n\tso\tv\u1edbi\tb\u1ea5t\tk\u1ef3\tm\u1ed9t\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tn\u00e0o\tkh\u00e1c\ttr\u00ean\ttr\u00e1i\t\u0111\u1ea5t. T\u1ea5t\tc\u1ea3\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora,\tngay\tc\u1ea3\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tngh\u00e8o\tv\u00e0\t\u00edt h\u1ecdc\ts\u1ed1ng\t\u1edf\tnh\u1eefng\tn\u01a1i\tl\u00e0ng\tqu\u00ea\tc\u00f4\tl\u1eadp\tnh\u1ea5t,\tv\u1eabn\t\u00fd\tth\u1ee9c\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tngu\u1ed3n g\u1ed1c\tc\u1ee7a\th\u1ecd\tt\u1ea1i\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tIsrael\ttrong\tTh\u00e1nh\tKinh;\tnhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tv\u1eabn\tduy tr\u00ec\tquan\th\u1ec7\tv\u1edbi\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tr\u1ea5t\tnh\u1ecf\t\u0111ang\tc\u00f2n\ts\u1ed1ng\t\u1edf\t\u0111\u00f3 v\u00e0\tlu\u00f4n\ttin\tr\u1eb1ng\ts\u1ed1\tph\u1eadn\ts\u1ebd\td\u1eabn\th\u1ecd\ttr\u1edf\tv\u1ec1\tkhi\t\u0110\u1ea5ng\tC\u1ee9u\tTh\u1ebf\txu\u1ea5t\thi\u1ec7n. L\u00e0\tm\u1ed9t\ttrong\tnh\u1eefng\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\tc\u1ed1\tg\u1eafng\tt\u00ecm\tc\u00e2u\ttr\u1ea3\tl\u1eddi\tcho\tkhao\tkh\u00e1t c\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u1ec1\tm\u1ed9t\tm\u1ea3nh\t\u0111\u1ea5t\tc\u1ee7a\tri\u00eang\tm\u00ecnh,\tCh\u1ee7\tngh\u0129a\tPh\u1ee5c qu\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tgh\u00e9p\tnh\u1eefng\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tch\u1ee7\tngh\u0129a\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i\tv\u00e0o k\u1ebft\tn\u1ed1i\tc\u1ed5\tx\u01b0a\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u1ec1\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tIsrael.\tT\u00ean\tg\u1ecdi \u2018Zionism\u2019\tl\u1ea5y\ttheo\tt\u00ean\tng\u1ecdn\tn\u00fai\tZion\tti\u1ebfp\tgi\u00e1p\tv\u1edbi\tTh\u00e0nh\tC\u1ed5 Jerusalem.\tTheo\tc\u00e1ch\thi\u1ec3u\t\u0111\u01a1n\tgi\u1ea3n\tnh\u1ea5t,\tZionism\tth\u1eeba\tnh\u1eadn\ts\u1ef1\tg\u1eafn li\u1ec1n\tc\u1ee7a\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tDo\tTh\u00e1i\tv\u1edbi\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tIsrael\tbao\tg\u1ed3m\tIsrael\tng\u00e0y\tnay v\u00e0\tB\u1edd\tT\u00e2y\tc\u1ee7a\ts\u00f4ng\tJordan.\tM\u1ed9t\ts\u1ed1\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u1ecbnh\tra\tranh\tgi\u1edbi\tkh\u00e1c\tbi\u1ec7t gi\u1eefa\tZionism\ttinh\tth\u1ea7n\t\u2013\tc\u00e1i\t\u0111\u00e3\tgi\u00fap\tc\u1ee7ng\tc\u1ed1\t\u0111\u1ee9c\ttin\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1eeb\tth\u1eddi\tl\u01b0u\tvong\tBabylon\t\u2013\tv\u00e0\tZionism\tch\u00ednh\ttr\u1ecb\t\u2013\tl\u00e0\t\u00fd t\u01b0\u1edfng\tph\u1ee5c\tqu\u1ed1c\t\u0111\u00e3\tk\u1ebft\ttinh\tt\u1ea1i\tch\u00e2u\t\u00c2u\ttrong\tnh\u1eefng\tn\u0103m\tcu\u1ed1i\tth\u1ebf\tk\u1ef7 19. Ch\u1ee7\tngh\u0129a\tZion\t\u0111\u00e3\tc\u1eadp\tnh\u1eadt\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\tnh\u1eefng\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\thi\u1ec7n\tc\u00f3\ttr\u00ean\ttinh th\u1ea7n\tt\u1ef1\tgi\u00e1c\tv\u00e0\tch\u1ee7\tngh\u0129a\td\u00e2n\tt\u1ed9c\t\u0111\u01b0\u01a1ng\t\u0111\u1ea1i.\tN\u00f3\t\u0111\u1ec1\txu\u1ea5t\tc\u00e2u\ttr\u1ea3\tl\u1eddi cho\t\u201cc\u00e2u\th\u1ecfi\tDo\tTh\u00e1i\u201d,\tr\u1eb1ng\tl\u00e0m\tth\u1ebf\tn\u00e0o\t\u0111\u1ec3\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tbao\tg\u1ed3m c\u1ea3\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tc\u00f3\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tkh\u00f4ng\tb\u1ecb\tbao\tb\u1ecdc\tb\u1edfi\tgi\u1edbi\tlu\u1eadt\tt\u00f4n\tgi\u00e1o, \u0111\u00e1p\t\u1ee9ng\tnh\u1eefng\tth\u00e1ch\tth\u1ee9c\tv\u00e0\tc\u01a1\th\u1ed9i\tc\u1ee7a\tth\u1ebf\tgi\u1edbi\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i?\tC\u00e2u\ttr\u1ea3\tl\u1eddi l\u00e0\tkh\u00f4ng\tph\u1ea3i\ts\u1ef1\t\u0111\u1ed3ng\th\u00f3a\tv\u1edbi\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tb\u1ea3n\t\u0111\u1ecba\txung\tquanh,\tc\u0169ng kh\u00f4ng\tph\u1ea3i\tl\u00e0\ts\u1ef1\tt\u1ed3n\tt\u1ea1i\tthu\u1ea7n\tt\u00fay\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tc\u00f3\tth\u1ec3\t\u0111\u00e1p\t\u1ee9ng\tnh\u1eefng th\u00e1ch\tth\u1ee9c\tc\u1ee7a\tth\u1ebf\tgi\u1edbi\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i,\tm\u00e0\tch\u00ednh\tl\u00e0\ts\u1ef1\tt\u1ed3n\tt\u1ea1i\tc\u1ee7a\tqu\u1ed1c\tgia: \u0111\u00f3\tl\u00e0\ts\u1ef1\tc\u1ea7n\tthi\u1ebft\tt\u1ea1o\tra\tm\u1ed9t\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tDo\tTh\u00e1i\tngay\ttr\u00ean\tqu\u00ea\th\u01b0\u01a1ng l\u1ecbch\ts\u1eed.\tC\u00e1c\tnh\u00e0\tZionist(27)\tc\u0169ng\tl\u1eadp\tlu\u1eadn\tr\u1eb1ng\tvi\u1ec7c\tthay\tth\u1ebf\ts\u1ef1\tki\u00ean nh\u1eabn\tc\u1ee7a\tl\u00f2ng\ttin\tb\u1eb1ng\th\u00e0nh\t\u0111\u1ed9ng\tc\u1ee7a\tcon\tng\u01b0\u1eddi\ts\u1ebd\tb\u1ea3o\tt\u1ed3n\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng c\u1ee7a\tch\u00ednh\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\ts\u1ef1\tth\u1ecbnh\tv\u01b0\u1ee3ng\tcho\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tc\u1ee7a h\u1ecd. Israel\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i\tkh\u00f4ng\tph\u1ea3i\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tt\u00e1c\tph\u1ea9m\tt\u00f9y\t\u00fd\tho\u1eb7c\tng\u1eabu\tnhi\u00ean \u2013\tn\u00f3\tkh\u00f4ng\tch\u1ec9\t\u0111\u01a1n\tthu\u1ea7n\tl\u00e0\tk\u1ebft\tqu\u1ea3\tc\u1ee7a\tnh\u1eefng\tth\u1ea3m\th\u1ecda,\tv\u00ed\td\u1ee5\tnh\u01b0","Holocaust.\tThay\tv\u00e0o\t\u0111\u00f3,\tn\u00f3\tl\u00e0\ts\u1ef1\tti\u1ebfp\tn\u1ed1i\tc\u1ee7a\tm\u1ed9t\tqu\u00e1\ttr\u00ecnh\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tl\u00e2u d\u00e0i.\tS\u1ef1\tra\t\u0111\u1eddi\tc\u1ee7a\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tIsrael\tl\u00e0\tkh\u00f4ng\tth\u1ec3\ttr\u00e1nh\tkh\u1ecfi\tv\u00e0\tch\u1ec9\tl\u00e0 m\u1ed9t\tlogic\th\u1ee3p\tl\u00fd\tc\u0169ng\tnh\u01b0\tb\u1ea5t\tk\u1ef3\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tn\u00e0o\ttr\u00ean\tth\u1ebf\tgi\u1edbi\thi\u1ec7n\tnay, \u0111\u01b0\u1ee3c\tt\u1ea1o\tra\tb\u1edfi\tm\u1ed9t\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tc\u1ee7a\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tc\u00f3\tchung\tm\u1ed9t\tth\u1ebf gi\u1edbi\tquan,\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tv\u00e0\t\u01b0\u1edbc\tmu\u1ed1n\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tchia\ts\u1ebb\ts\u1ed1\tph\u1eadn\tc\u1ee7a\tm\u00ecnh. S\u1ef1\tt\u1ed3n\tt\u1ea1i\tc\u1ee7a\tnh\u1eefng\tc\u1ea3m\tt\u00ecnh\t\u0111\u1ed1i\tv\u1edbi\tCh\u1ee7\tngh\u0129a\tPh\u1ee5c\tqu\u1ed1c\tDo Th\u00e1i\ttrong\tx\u00e3\th\u1ed9i,\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tth\u1ebf\tgi\u1edbi\tquan\tDo\tTh\u00e1i\tc\u00f3\tl\u1ebd\ts\u1ebd\tkh\u00f4ng\t\u0111i t\u1edbi\t\u0111\u00e2u\tn\u1ebfu\tthi\u1ebfu\tm\u1ed9t\tphong\ttr\u00e0o\tc\u00f3\tt\u1ed5\tch\u1ee9c.\tNh\u1eefng\tnh\u00e0\tt\u01b0\tt\u01b0\u1edfng ti\u00ean\tphong\tgi\u1eefa\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t19\t\u2013\tMoses\tHess\t(1812-1875),\tLeon\tPinsker (1821-1891),\tv\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tkh\u00e1c\t\u2013\t\u0111\u00e3\tcung\tc\u1ea5p\tc\u00e1i\tnh\u00ecn\ttho\u00e1ng\tqua v\u1ec1\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\tl\u00e3ng\tm\u1ea1n\tc\u1ee7a\tm\u1ed9t\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tDo\tTh\u00e1i,\tnh\u01b0ng\tTheodor Herzl\t(1860-1904)\tv\u00e0\tBen-Gurion\t(1886-1973)\tm\u1edbi\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tnh\u00e0\tc\u00e1ch m\u1ea1ng\t\u0111\u00e3\t\u0111\u01b0a\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\tph\u1ee5c\tqu\u1ed1c\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\thi\u1ec7n\tth\u1ef1c\tv\u00e0o\tnh\u1eefng\tn\u0103m 1890\tkh\u1edfi\t\u0111\u1ea7u\tv\u1edbi\tkh\u00e1i\tni\u1ec7m\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tIsrael. V\u00e0o\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t18,\t\u1edf\tT\u00e2y\t\u00c2u,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tc\u00f3\tl\u00fac\tt\u01b0\u1edfng\tr\u1eb1ng\th\u1ecd \u0111\u01b0\u1ee3c\tch\u1ea5p\tnh\u1eadn\tv\u00e0o\tx\u00e3\th\u1ed9i\tT\u00e2y\t\u00c2u\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i\tnh\u01b0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tb\u00ecnh \u0111\u1eb3ng.\tTuy\tth\u1ebf\tc\u1ea3m\tgi\u00e1c\tb\u00e0i\tDo\tTh\u00e1i\tv\u1eabn\tc\u00f2n\tn\u1eb1m\ts\u00e2u\td\u01b0\u1edbi\tb\u1ec1\tm\u1eb7t\tc\u1ee7a ch\u00e2u\t\u00c2u\tKit\u00f4\tgi\u00e1o.\tS\u1ef1\tth\u00f9\tngh\u1ecbch\tv\u1eabn\tt\u1ed3n\tt\u1ea1i\tv\u00e0\tr\u1ea5t\tnhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\ttin\tr\u1eb1ng\tcho\td\u00f9\tc\u00e1c\tqu\u1ed1c\tgia\tch\u00e2u\t\u00c2u\tt\u1ef1\tdo\tnh\u01b0\tth\u1ebf\tn\u00e0o\t\u0111i\tch\u0103ng n\u1eefa,\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tDo\tTh\u00e1i\ts\u1ebd\tkh\u00f4ng\tbao\tgi\u1edd\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1ed1i\tx\u1eed\tb\u00ecnh\t\u0111\u1eb3ng\tcho \u0111\u1ebfn\tkhi\th\u1ecd\tc\u00f3\tm\u1ed9t\tqu\u1ed1c\tgia\tc\u1ee7a\tri\u00eang\tm\u00ecnh. N\u0103m\t1862,\ttri\u1ebft\tgia\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\t\u0110\u1ee9c\tl\u00e0\tMoses\tHess\t(1812-1875) xu\u1ea5t\tb\u1ea3n\tcu\u1ed1n\ts\u00e1ch\tc\u00f3\tt\u1ef1a\t\u0111\u1ec1\tRome\tand\tJerusalem\t(Th\u00e0nh\tRome\tv\u00e0 Jerusalem)\ttrong\t\u0111\u00f3\ttuy\u00ean\tb\u1ed1\tr\u00f5\tr\u1eb1ng\tt\u00ecnh\tc\u1ea3m\tqu\u1ed1c\tgia\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tl\u00e0\tkh\u00f4ng\tth\u1ec3\td\u1eadp\tt\u1eaft\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tv\u00e0\tch\u1ec9\tc\u00f3\tth\u1ec3\thi\u1ec7n\tth\u1ef1c\th\u00f3a\tb\u1eb1ng\tc\u00e1ch quay\ttr\u1edf\tv\u1ec1\tPalestine.\tN\u1ebfu\tc\u1ea7n\tthi\u1ebft\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ts\u1eb5n\ts\u00e0ng\thy\tsinh s\u1ef1\tt\u1ef1\tdo\ttrong\tho\u00e0n\tc\u1ea3nh\tDiaspora\tcho\ts\u1ef1\tnghi\u1ec7p\tn\u00e0y. \u00cdt\tng\u01b0\u1eddi\tnh\u1eadn\tth\u1ee9c\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tc\u1ea3m\tngh\u0129\tc\u1ee7a\tHess\ttrong\tcu\u1ed1n\ts\u00e1ch\tcho \u0111\u1ebfn\tkhi\thai\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u00e0n\t\u00f4ng\tt\u1eeb\tOdessa\t(Nga),\tLeon\tPinsker\t(1821-1891) v\u00e0\tAhad\tHa-Am\t(1856-1927),\tl\u00e0m\ts\u1ed1ng\tl\u1ea1i\tnh\u1eefng\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\tc\u1ee7a\tn\u00f3. Th\u00e0nh\tph\u1ed1\tc\u1ea3ng\tOdessa\tb\u00ean\tbi\u1ec3n\tH\u1eafc\tH\u1ea3i\t(Black\tSea)\tc\u00f3\tm\u1ed9t\tph\u1ea7n\tba d\u00e2n\ts\u1ed1\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\tl\u00e0\tnh\u00e0\tc\u1ee7a\t150.000\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tth\u1ebf\tt\u1ee5c c\u00f3\th\u1ecdc\th\u00e0nh\tv\u00e0\t\u0111ang\tc\u1ed1\tg\u1eafng\th\u00f2a\t\u0111\u1ed3ng\tv\u00e0o\tx\u00e3\th\u1ed9i\tNga\tl\u00fac\tb\u1ea5y\tgi\u1edd.\tTuy nhi\u00ean,\tnh\u1eefng\tcu\u1ed9c\tt\u00e0n\ts\u00e1t\tn\u0103m\t1881\tl\u00e0m\tv\u1ee1\tn\u00e1t\tgi\u1ea5c\tm\u01a1\th\u00f2a\tnh\u1eadp\tv\u00e0 khi\u1ebfn\tPinsker\tcho\tra\t\u0111\u1eddi\tngay\tcu\u1ed1n\ts\u00e1ch\tAuto-emancipation\t(T\u1ef1-Gi\u1ea3i Ph\u00f3ng):\t\u201c\u0110\u1ed1i\tv\u1edbi\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111ang\ts\u1ed1ng,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi ch\u1ebft;\t\u0111\u1ed1i\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tb\u1ea3n\t\u0111\u1ecba,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tngo\u00e0i\th\u00e0nh\ttinh","v\u00e0\tv\u00f4\tgia\tc\u01b0;\t\u0111\u1ed1i\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\ty\u00eau\tn\u01b0\u1edbc,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\tk\u1ebb\tkh\u00f4ng\tt\u1ed5 qu\u1ed1c;\tv\u00e0\t\u0111\u1ed1i\tv\u1edbi\tm\u1ecdi\tt\u1ea7ng\tl\u1edbp,\th\u1ecd\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tk\u1ebb\t\u0111\u00e1ng\tgh\u00e9t\u201d.\tPinsker k\u1ebft\tlu\u1eadn,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tch\u1ec9\tc\u00f3\tth\u1ec3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tk\u00ednh\ttr\u1ecdng\tkhi\th\u1ecd\tt\u1ef1\tgi\u1ea3i ph\u00f3ng\tm\u00ecnh. Pinsker\td\u1eabn\t\u0111\u1ea7u\tt\u1ed5\tch\u1ee9c\tHovevei\tTzion\t(Nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\ty\u00eau\tZion) l\u00e0\tt\u1ed5\tch\u1ee9c\t\u0111\u00e3\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tZion\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tRishon\tle-Tzion\tt\u1ea1i Palestine\tn\u0103m\t1882.\tN\u0103m\t1890\tHovevei\t\u0111\u00e3\ts\u00e1ng\tl\u1eadp\tOdessa Committee\t(\u1ee6y\tban\tOdessa)\tv\u1edbi\td\u1ef1\t\u0111\u1ecbnh\tnh\u1eb1m\tgi\u00fap\tph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tn\u00f4ng nghi\u1ec7p\tt\u1ea1i\tPalestine,\tnh\u01b0ng\tthi\u1ebfu\t\u0111\u1ecbnh\th\u01b0\u1edbng\tch\u00ednh\ttr\u1ecb.\tCu\u1ed1i\tc\u00f9ng\tth\u00ec ch\u00ednh\tTheodor\tHerzl\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u00e3\tho\u00e0n\tth\u00e0nh\td\u1ef1\t\u0111\u1ecbnh\t\u0111\u00f3. Theodor\tHerzl,\tm\u1ed9t\tnh\u00e0\tb\u00e1o\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tHungary\t\u0111\u00e3\tkh\u1edfi x\u01b0\u1edbng\tCh\u1ee7\tngh\u0129a\tPh\u1ee5c\tqu\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tn\u1ed7\tl\u1ef1c\tch\u1ed1ng\tl\u1ea1i\t\u00e1ch\t\u00e1p b\u1ee9c\tv\u00e0\tng\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u00e3i\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\tt\u00ecm\tra\tb\u1ea5t\tc\u1ee9\tm\u1ea3nh\t\u0111\u1ea5t\tn\u00e0o\ttr\u00ean th\u1ebf\tgi\u1edbi\t\u0111\u1ec3\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u00f3\tth\u1ec3\ts\u1ed1ng\ty\u00ean\t\u1ed5n\tv\u00e0\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tqu\u1ed1c\tgia c\u1ee7a\tri\u00eang\th\u1ecd.\tTuy\tth\u1ebf,\ttrong\tth\u00e2m\tt\u00e2m,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tlu\u00f4n\tbi\u1ebft\tr\u1eb1ng kh\u00f4ng\t\u0111\u00e2u\tb\u1eb1ng\t\u0111\u1ea5t\tt\u1ed5\tPalestine\tm\u00e0\th\u1ecd\t\u0111\u00e3\tr\u1eddi\t\u0111i\th\u01a1n\t2.000\tn\u0103m tr\u01b0\u1edbc.\tV\u00ec\tth\u1ebf\tCh\u1ee7\tngh\u0129a\tZion\tk\u00eau\tg\u1ecdi\tvi\u1ec7c\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tm\u1ed9t\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc qu\u1ed1c\tgia\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tngay\tt\u1ea1i\tPalestine\td\u00f9ng\tl\u00e0m\tn\u01a1i\ttr\u00fa\t\u1ea9n cho\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u00ean\tth\u1ebf\tgi\u1edbi\tv\u00e0\t\u1edf\t\u0111\u00f3\th\u1ecd\ts\u1ebd\tc\u00f3\tquy\u1ec1n\tt\u1ef1 quy\u1ebft.\tC\u00e1c\tth\u00e0nh\tvi\u00ean\tZion\tng\u00e0y\tc\u00e0ng\ttin\tr\u1eb1ng\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tn\u00e0y\tph\u1ea3i\t\u1edf ngay\tqu\u00ea\th\u01b0\u01a1ng\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tc\u1ee7a\th\u1ecd,\tm\u00e0\th\u1ecd\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tIsrael. Ti\u1ebfp\ttheo\tTheodor\tHerzl,\tm\u1ed9t\tZionist\tkh\u00e1c,\tDavid\tBen-Gurion, ng\u01b0\u1eddi\tm\u00e0\tsau\tn\u00e0y\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tv\u1ecb\tTh\u1ee7\tt\u01b0\u1edbng\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tc\u1ee7a\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc Israel\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1948,\t\u0111\u00e3\tti\u1ebfp\tn\u1ed1i\tv\u00e0\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tng\u01b0\u1eddi\tl\u00e3nh\t\u0111\u1ea1o\tc\u1ee7a\tCh\u1ee7 ngh\u0129a\tPh\u1ee5c\tqu\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i.\tV\u1edbi\tl\u00f2ng\tkhao\tkh\u00e1t\tv\u00f4\tb\u1edd\tb\u1ebfn\tcho\ts\u1ef1 nghi\u1ec7p\tph\u1ee5c\tqu\u1ed1c\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tDavid\tBen-Gurion\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ea5u\ttranh kh\u00f4ng\tng\u1eebng\tngh\u1ec9\tv\u00e0\tsau\tn\u00e0y\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tvinh\tdanh\tl\u00e0\t\u2018ng\u01b0\u1eddi\tcha\ts\u00e1ng\tl\u1eadp ra\tt\u1ed5\tqu\u1ed1c\tIsrael\u2019.\tN\u1ebfu\tTheodor\tHerzl\tc\u00f3\tth\u1ec3\tkh\u00e1i\tqu\u00e1t\th\u00f3a\tt\u1ea7m\tnh\u00ecn cho\tch\u1ee7\tquy\u1ec1n\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\tk\u00edch\tth\u00edch\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i tha\th\u01b0\u01a1ng\tb\u1eb1ng\tkh\u00e1i\tni\u1ec7m\tl\u00e3ng\tm\u1ea1n\tv\u1ec1\tm\u1ed9t\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tch\u1ee7\tquy\u1ec1n,\tth\u00ec Ben-Gurion\tm\u1edbi\tch\u00ednh\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u01b0a\tt\u1ea7m\tnh\u00ecn\tn\u00e0y\tt\u1eeb\tm\u1ed9t\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\t\u0111\u1ec3 tr\u1edf\tth\u00e0nh\tm\u1ed9t\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tth\u1ef1c\ts\u1ef1\tc\u00f3\tn\u0103ng\tl\u1ef1c\tv\u1eadn\th\u00e0nh. TH\u00c0NH\tL\u1eacP\tNH\u00c0\tN\u01af\u1edaC\tISRAEL 1948.","Ch\u1ee7\tngh\u0129a\tZion\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1eb7t\tvi\u00ean\tg\u1ea1ch\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tcho\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\tv\u1ec1 m\u1ed9t\tqu\u00ea\th\u01b0\u01a1ng\t\u0111\u1ea5t\tn\u01b0\u1edbc\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u1edbi\tt\u00ean\tg\u1ecdi\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t Israel\ttr\u00ean\tm\u1ea3nh\t\u0111\u1ea5t\tPalestine.\tK\u1ec3\tt\u1eeb\tkhi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u01b0u\tvong\tg\u1ea7n 2.000\tn\u0103m,\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tIsrael\tv\u1eabn\tlu\u00f4n\tl\u00e0\tt\u00e2m\t\u0111i\u1ec3m\ttrong\t\u00fd\tth\u1ee9c\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i. \u0110\u1ec3\tc\u00f3\tm\u1ed9t\tb\u1ee9c\ttranh\tbao\tqu\u00e1t\th\u01a1n,\tch\u00fang\tta\tn\u00ean\tnh\u1eafc\tl\u1ea1i\t\u0111\u00f4i\tch\u00fat v\u1ec1\tho\u00e0n\tc\u1ea3nh\t\u0111\u1ecba-ch\u00ednh\ttr\u1ecb\tc\u1ee7a\tPalestine\tv\u00e0\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tl\u00e1ng\tgi\u1ec1ng quanh\tn\u00f3\ttrong\th\u01a1n\tm\u1ed9t\tth\u1ebf\tk\u1ef7\tv\u1eeba\tqua.\tTrong\tkho\u1ea3ng\tth\u1eddi\tgian 1453-1917,\tPalestine\tkh\u00f4ng\tph\u1ea3i\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tqu\u1ed1c\tgia\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\tm\u00e0\tl\u00e0\tm\u1ed9t v\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tm\u00eanh\tm\u00f4ng\tthu\u1ed9c\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tOttoman\t(c\u00f2n\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tTurkish Empire\t\u2013\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tTh\u1ed5\tNh\u0129\tK\u1ef3\ttheo\tl\u1ecbch\ts\u1eed)\tv\u1edbi\t\u0111a\ts\u1ed1\tl\u00e0\td\u00e2n\t\u1ea2r\u1eadp\tH\u1ed3i gi\u00e1o\tv\u00e0\t\u1ea2r\u1eadp\tThi\u00ean\tCh\u00faa\tGi\u00e1o,\tc\u0169ng\tnh\u01b0\tm\u1ed9t\tthi\u1ec3u\ts\u1ed1\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i, Hy\tL\u1ea1p,\tDruze,\tBedouin\tv\u00e0\tc\u00e1c\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tthi\u1ec3u\ts\u1ed1\tkh\u00e1c.\tV\u00e0o\tth\u1eddi\t\u0111i\u1ec3m n\u00e0y,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u01b0u\tvong\tph\u1ea7n\tl\u1edbn\ts\u1ed1ng\tt\u1eadp\ttrung\t\u1edf\t\u0110\u00f4ng\t\u00c2u, Trung\t\u00c2u\tv\u00e0\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tl\u1edbn\t\u1edf\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i,\tTrung\t\u0110\u00f4ng\tv\u00e0\tM\u1ef9. Th\u1eddi\t\u0111\u1ec9nh\tcao\tquy\u1ec1n\tl\u1ef1c\t\u1edf\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t16\tv\u00e0\t17,\tl\u00e3nh\tth\u1ed5\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c Ottoman\ttr\u1ea3i\td\u00e0i\tqua\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\tTi\u1ec3u\t\u00c1,\tTrung\t\u0110\u00f4ng,\tnhi\u1ec1u\tph\u1ea7n\t\u1edf\tB\u1eafc Phi\tv\u00e0\t\u0111a\tph\u1ea7n\u0110\u00f4ng\tNam\tch\u00e2u\t\u00c2u\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eadn\tKavkaz.\tTrong\tTh\u1ebf\tchi\u1ebfn\tI, \u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tOttoman\t\u0111\u1ee9ng\ttrong\tphe\tLi\u00ean\tminh\tTrung\tt\u00e2m\t(Central Powers)\tc\u00f9ng\tv\u1edbi\t\u0110\u1ee9c,\t\u00c1o\t\u2013\tHung\tv\u00e0\tBulgaria\tch\u1ed1ng\tl\u1ea1i\tphe\tHi\u1ec7p\t\u01b0\u1edbc g\u1ed3m\tAnh,\tPh\u00e1p,\tNga\tv\u00e0\tsau\t\u0111\u00f3\tth\u00eam\tHoa\tK\u1ef3\tc\u00f9ng\tm\u1ed9t\ts\u1ed1\tn\u01b0\u1edbc\tkh\u00e1c. N\u0103m\t1917,\tAnh\tQu\u1ed1c\t\u0111\u00e1nh\tb\u1ea1i\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tOttoman.\tTh\u1ebf\tchi\u1ebfn\tI\tk\u1ebft\tth\u00fac. \u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tOttoman\ts\u1ee5p\t\u0111\u1ed5.\tS\u1ed1\tph\u1eadn\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tthu\u1ed9c\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c Ottoman\tv\u00e0\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\tl\u00e0\tPalestine\ts\u1ebd\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tgi\u1ea3i\tquy\u1ebft\tnh\u01b0\tth\u1ebf\tn\u00e0o? Th\u00e1ng\tT\u01b0\tn\u0103m\t1920,\tH\u1ed9i\tngh\u1ecb\tSan\tRemo\t(The\tSan\tRemo Conference)\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tnh\u00f3m\th\u1ecdp\tv\u1edbi\ts\u1ef1\ttham\tgia\tc\u1ee7a\tAnh,\tPh\u00e1p,\t\u00dd\tv\u00e0 Nh\u1eadt\tnh\u1eb1m\t\u00e1p\td\u1ee5ng\tch\u1ebf\t\u0111\u1ed9\t\u1ee7y\ttr\u1ecb\tcho\tc\u00e1c\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\ttr\u01b0\u1edbc\t\u0111\u00e2y\tb\u1ecb\t\u0110\u1ebf qu\u1ed1c\tOttoman\tchi\u1ebfm\t\u0111\u00f3ng\tt\u1ea1i\tTrung\t\u0110\u00f4ng.\tK\u1ebft\tqu\u1ea3\tl\u00e0\tSyria\tv\u00e0 Lebanon\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1eb7t\td\u01b0\u1edbi\tquy\u1ec1n\t\u1ee7y\ttr\u1ecb\tc\u1ee7a\tPh\u00e1p,\tc\u00f2n\tIraq\tv\u00e0\tPalestine d\u01b0\u1edbi\tquy\u1ec1n\t\u1ee7y\ttr\u1ecb\tc\u1ee7a\tAnh.\tT\u1ea1i\tth\u1eddi\t\u0111i\u1ec3m\tn\u00e0y,\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tPalestine\tr\u1ea5t r\u1ed9ng\tl\u1edbn\tbao\tg\u1ed3m\tc\u1ea3\tl\u00e3nh\tth\u1ed5\tthu\u1ed9c\tJordan\tng\u00e0y\tnay.\tN\u0103m\t1922,\tH\u1ed9i Li\u00ean\t\u0111o\u00e0n\tc\u00e1c\tQu\u1ed1c\tgia\thay\tH\u1ed9i\tQu\u1ed1c\tLi\u00ean\t(Council\tof\tthe\tLeague\tof Nations)\tquy\t\u0111\u1ecbnh\tl\u1ea1i\tbi\u00ean\tgi\u1edbi\tPalestine\tch\u1ec9\t\u0111\u1ebfn\tmi\u1ec1n\tT\u00e2y\ts\u00f4ng Jordan,\tc\u00f2n\tph\u1ea7n\tph\u00eda\t\u0111\u00f4ng\ts\u00f4ng\tJordan\tt\u00e1ch\tra\tth\u00e0nh\tm\u1ed9t\tqu\u1ed1c\tgia ri\u00eang\tbi\u1ec7t\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tTransjordan\tv\u1eabn\tthu\u1ed9c\tquy\u1ec1n\t\u1ee7y\ttr\u1ecb\tAnh.\tSau\tTh\u1ebf chi\u1ebfn\tII,\tAnh\tbu\u1ed9c\tph\u1ea3i\th\u1ee7y\tb\u1ecf\tch\u1ebf\t\u0111\u1ed9\t\u1ee7y\ttr\u1ecb,\tc\u00f4ng\tnh\u1eadn\tTransjordan l\u00e0\tm\u1ed9t\tqu\u1ed1c\tgia\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\tc\u00f3\tch\u1ee7\tquy\u1ec1n.\tNg\u00e0y\t22\tth\u00e1ng\tBa\tn\u0103m\t1946, hai\tn\u01b0\u1edbc\tk\u00fd\tHi\u1ec7p\t\u01b0\u1edbc\tH\u1eefu\tngh\u1ecb\tv\u00e0\t\u0110\u1ed3ng\tminh.\tNg\u00e0y\t25\tth\u00e1ng\tN\u0103m n\u0103m\t1946,\tTransjordan\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tho\u00e0n\tto\u00e0n\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\tv\u00e0\t\u0111\u1ed5i\tt\u00ean\tn\u01b0\u1edbc","th\u00e0nh\tJordan\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1948.\tC\u00e1c\tn\u01b0\u1edbc\tl\u00e1ng\tgi\u1ec1ng\tkh\u00e1c\tc\u1ee7a\tPalestine c\u0169ng\tl\u1ea7n\tl\u01b0\u1ee3t\tgi\u00e0nh\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp:\tAi\tC\u1eadp\t(1922),\tIraq\t(1932),\tSyria (1946),\tLebanon\t(1946),...\tRi\u00eang\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tPalestine\tc\u00f2n\tl\u1ea1i\tt\u1eeb\tph\u00eda\tt\u00e2y s\u00f4ng\tJordan\tsang\tt\u1edbi\tb\u1edd\tbi\u1ec3n\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i\tthu\u1ed9c\tquy\u1ec1n\t\u1ee7y\ttr\u1ecb\tc\u1ee7a Anh\tcho\t\u0111\u1ebfn\t1947\tv\u00e0\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tchuy\u1ec3n\tgiao\tsang\tcho\tLi\u00ean\tHi\u1ec7p\tQu\u1ed1c\t\u0111\u1ec3 gi\u1ea3i\tquy\u1ebft\ttranh\tch\u1ea5p\tgi\u1eefa\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\tPalestine tr\u00ean\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tn\u00e0y. Th\u1ef1c\tt\u1ebf\tth\u00ec\tngay\tt\u1eeb\t\u0111\u1ea7u\tnh\u1eefng\tn\u0103m\t1900,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tb\u1eaft \u0111\u1ea7u\tmua\t\u0111\u1ea5t\tv\u00e0\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tnh\u1eefng\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\t\u1edf\tPalestine. V\u00e0o\tn\u0103m\t1909,\tth\u00e0nh\tph\u1ed1\tTel\tAvil\tc\u1ee7a\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tth\u00e0nh\tl\u1eadp,\tv\u00e0 v\u00e0o\tn\u0103m\t1920,\tkho\u1ea3ng\t50.000\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u00e3\tdi\tc\u01b0\ttr\u1edf\tv\u1ec1 Palestine.\t\u0110\u1ebfn\tn\u0103m\t1933\td\u00e2n\ts\u1ed1\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tPalestine\t\u0111\u00e3\tl\u00ean\tt\u1edbi 220.000\tng\u01b0\u1eddi. Th\u00e1ng\tM\u01b0\u1eddi\tm\u1ed9t\tn\u0103m\t1947,\t\u0110\u1ea1i\th\u1ed9i\t\u0111\u1ed3ng\tLi\u00ean\tH\u1ee3p\tQu\u1ed1c\t\u0111\u00e3 th\u00f4ng\tqua\tm\u1ed9t\tk\u1ebf\tho\u1ea1ch\tph\u00e2n\tchia\tv\u00f9ng\tPalestine,\tsau\tkhi\tch\u1ebf\t\u0111\u1ed9\t\u1ee7y tr\u1ecb\tc\u1ee7a\tAnh\tch\u1ea5m\td\u1ee9t\ttr\u00ean\tm\u1ea3nh\t\u0111\u1ea5t\tn\u00e0y,\tth\u00e0nh\thai\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\t\u1ea2r\u1eadp Palestine\tv\u00e0\tDo\tTh\u00e1i.\tTh\u00e1ng\tN\u0103m\tn\u0103m\t1948,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf Palestine\ttuy\u00ean\tb\u1ed1\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tIsrael\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp.\tV\u00e0o\tn\u0103m\tn\u00e0y, d\u00e2n\ts\u1ed1\tc\u1ee7a\tIsrael\tch\u1ec9\tv\u1ebbn\tv\u1eb9n\tc\u00f3\t700.000\tng\u01b0\u1eddi.\tSau\tn\u0103m\t1948,\tv\u1edbi ch\u00ednh\ts\u00e1ch\th\u1ed7\ttr\u1ee3\tv\u00e0\tkhuy\u1ebfn\tkh\u00edch\tc\u1ee7a\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tIsrael,\td\u00f2ng\tch\u1ea3y nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tnh\u1eadp\tc\u01b0\tt\u1eeb\tkh\u1eafp\tc\u00e1c\tmi\u1ec1n\t\u0111\u1ea5t\ttr\u00ean\tth\u1ebf\tgi\u1edbi\tv\u00e0o Israel\tt\u0103ng\tl\u00ean\tcu\u1ed3n\tcu\u1ed9n:\tn\u0103m\t1949\tl\u00e0\t239.576\tng\u01b0\u1eddi;\tn\u0103m\t1950\tl\u00e0 170.249\tng\u01b0\u1eddi;\tn\u0103m\t1951\tl\u00e0\t175.095\tng\u01b0\u1eddi.\tTrong\tgiai\t\u0111o\u1ea1n\t1990- 1999,\tsau\ts\u1ef1\ts\u1ee5p\t\u0111\u1ed5\tc\u1ee7a\tLi\u00ean\tX\u00f4,\tg\u1ea7n\tm\u1ed9t\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tquay tr\u1edf\tv\u1ec1\tIsrael.\tDi\u1ec7n\tm\u1ea1o\tc\u1ee7a\t\u0111\u1ea5t\tn\u01b0\u1edbc\tIsrael\tthay\t\u0111\u1ed5i\tkh\u00f4ng\tng\u1eebng. Hi\u1ec7n\tnay\t9\ttrong\t10\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\td\u00e2n\tnh\u1eadp\tc\u01b0\tho\u1eb7c\tl\u00e0\tcon\tch\u00e1u th\u1ebf\th\u1ec7\tth\u1ee9\tnh\u1ea5t\thay\tth\u1ee9\thai\tc\u1ee7a\td\u00e2n\tnh\u1eadp\tc\u01b0.\tIsrael\tgi\u1edd\tl\u00e0\tnh\u00e0\tc\u1ee7a h\u01a1n\t70\tqu\u1ed1c\tt\u1ecbch\tv\u00e0\tc\u00e1c\tn\u1ec1n\tv\u0103n\th\u00f3a\tkh\u00e1c\tnhau. V\u1ec1\tph\u1ea7n\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\t\u1ea2r\u1eadp\tPalestine,\tdo\txung\t\u0111\u1ed9t\tk\u00e9o\td\u00e0i,\tph\u1ea3i\t\u0111\u1ebfn th\u00e1ng\tN\u0103m\tn\u0103m\t1994,\tsau\tHi\u1ec7p\t\u0111\u1ecbnh\tOslo,\tCh\u00ednh\tquy\u1ec1n\tPalestine\t(t\u1ef1 tr\u1ecb)\t\u0111\u1ee9ng\t\u0111\u1ea7u\tl\u00e0\tYasser\tArafat\tm\u1edbi\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\ttr\u00ean\thai\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t t\u00e1ch\tbi\u1ec7t:\tB\u1edd\tT\u00e2y\tv\u00e0\tD\u1ea3i\tGaza.\tHai\tb\u1ed9\tph\u1eadn\tn\u00e0y\tc\u1ee7a\tl\u00e3nh\tth\u1ed5 Palestine,\tB\u1edd\tT\u00e2y\tv\u00e0\tD\u1ea3i\tGaza,\ttr\u00ean\tth\u1ef1c\tt\u1ebf,\tl\u00e0\thai\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tc\u00e1ch\tnhau kho\u1ea3ng\t45km.\tB\u1edd\tT\u00e2y\tn\u1eb1m\tgi\u1eefa\tJerusalem,\tt\u1eeb\tl\u00e2u\t\u0111\u00e3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ttuy\u00ean\tb\u1ed1 l\u00e0\tth\u1ee7\t\u0111\u00f4\tc\u1ee7a\tc\u1ea3\tPalestine\tv\u00e0\tIsrael,\tv\u00e0\tJordan\tv\u1ec1\tph\u00eda\t\u0111\u00f4ng.\tD\u1ea3i\tGaza l\u00e0\tm\u1ed9t\td\u1ea3i\t\u0111\u1ea5t\tnh\u1ecf\td\u1ecdc\ttheo\tb\u1edd\tbi\u1ec3n\t\u0110\u1ecba\tTrung\tH\u1ea3i\tph\u00eda\tt\u00e2y\tc\u1ee7a\tIsrael. Trong\th\u01a1n\t60\tn\u0103m\tnay\tt\u1eeb\tng\u00e0y\tl\u1eadp\tqu\u1ed1c\t1948,\tIsrael\t\u0111\u00e3\ttr\u1ea3i\tqua","b\u1ea3y\tcu\u1ed9c\tchi\u1ebfn\ttranh\tv\u1edbi\tc\u00e1c\tn\u01b0\u1edbc\tl\u00e1ng\tgi\u1ec1ng\tth\u00f9\t\u0111\u1ecbch\t\u1ea2r\u1eadp.\tCho\t\u0111\u1ebfn ng\u00e0y\th\u00f4m\tnay\txung\t\u0111\u1ed9t\tv\u00e0\tb\u1ea5t\t\u1ed5n\tv\u1eabn\tx\u1ea3y\tra\th\u1eb1ng\tng\u00e0y.\tNh\u01b0ng\tc\u0169ng trong\th\u01a1n\t60\tn\u0103m\tn\u00e0y,\tkinh\tt\u1ebf\tIsrael\tt\u0103ng\ttr\u01b0\u1edfng\t50\tl\u1ea7n.\tT\u1edd\tThe Financial\tTimes\tn\u00f3i\tr\u1eb1ng\t\u201cBom\tth\u1ea3,\tnh\u01b0ng\tn\u1ec1n\tkinh\tt\u1ebf\tc\u1ee7a\tIsrael\tv\u1eabn ph\u00e1t\ttri\u1ec3n\u201d. Theodor\tHerzl V\u0103n\th\u00e0o\tMark\tTwain\t(1835-1910)\tkhi\tgh\u00e9\tth\u0103m\tPalestine\tv\u00e0o\tn\u0103m 1867,\t\u0111\u00e3\tm\u00f4\tt\u1ea3\tn\u00f3\tl\u00e0:\t\u201c...\tM\u1ed9t\t\u0111\u1ea5t\tn\u01b0\u1edbc\thoang\tv\u1eafng\tph\u1ee7\t\u0111\u1ea7y\tc\u1ecf\td\u1ea1i \u0111\u1ebfn\tth\u00ea\tl\u01b0\u01a1ng\ttrong\tim\tl\u1eb7ng...\tCh\u00fang\tt\u00f4i\tkh\u00f4ng\tth\u1ea5y\tm\u1ed9t\tb\u00f3ng ng\u01b0\u1eddi\ttr\u00ean\t\u0111\u01b0\u1eddng\t\u0111i...\th\u1ea7u\tnh\u01b0\tkh\u00f4ng\tm\u1ed9t\tc\u00e2y\txanh\tho\u1eb7c\tm\u1ed9t\tb\u1ee5i c\u00e2y\t\u1edf\tb\u1ea5t\tc\u1ee9\t\u0111\u00e2u.\tNgay\tc\u1ea3\t\u00f4\tliu\tv\u00e0\tx\u01b0\u01a1ng\tr\u1ed3ng,\tnh\u1eefng\tb\u1ea1n\tb\u00e8\tg\u1ea7n","g\u0169i\tc\u1ee7a\tkh\u00f4\tc\u1eb1n,\t\u0111\u00e3\tg\u1ea7n\tnh\u01b0\tr\u1eddi\tb\u1ecf\t\u0111\u1ea5t\tn\u01b0\u1edbc\tn\u00e0y\u2026\u201d.\tN\u1ebfu\t\u00f4ng\tc\u00f2n s\u1ed1ng\tv\u00e0\tquay\ttr\u1edf\tl\u1ea1i\tIsrael\tv\u00e0o\tl\u00fac\tn\u00e0y,\t\u00f4ng\ts\u1ebd\tph\u1ea3i\ts\u1eefng\ts\u1edd\tm\u00e0\tch\u1ee9ng ki\u1ebfn\tr\u1eb1ng\tm\u1ed9t\tm\u00e0u\txanh\tc\u1ee7a\tc\u00e2y\ttr\u1ed3ng\tv\u00e0\trau\tqu\u1ea3\t\u0111\u00e3\tche\tph\u1ee7\th\u1ea7u\th\u1ebft c\u00e1c\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ed3i\tn\u00fai\tsa\tm\u1ea1c\thoang\tvu\tng\u00e0y\tx\u01b0a,\tc\u00e1c\tth\u00e0nh\tth\u1ecb\t\u0111ang\tm\u1ecdc l\u00ean,\tv\u00e0\tsau\th\u1ebft,\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tn\u01a1i\t\u0111\u00e2y\t\u0111ang\tn\u1ea3y\tm\u1ea7m. David\tBen-Gurion","","3760\tTCN: B\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tl\u1ecbch\tDo\tTh\u00e1i.\t1812\tTCN:\tNg\u00e0y\tsinh\ttheo\ttruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng\tc\u1ee7a ~1700 Abraham. TCN: Jacob\tl\u00e3nh\t\u0111\u1ea1o\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tdi\tc\u01b0\t\u0111\u1ebfn\tAi\tC\u1eadp. 1300\tTCN: Moses\td\u1eabn\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tch\u1ea1y\ttr\u1ed1n\tkh\u1ecfi\tAi\tC\u1eadp\tv\u1ec1\tMi\u1ec1n\t\u0110\u1ea5t\tH\u1ee9a. 1175\tTCN: Tr\u00ean\t\u0111\u01b0\u1eddng\t\u0111i,\tMoses\tnh\u1eadn\t10\t\u0110i\u1ec1u\tR\u0103n\tc\u1ee7a\tThi\u00ean\tCh\u00faa\tt\u1ea1i\tn\u00fai 400\tTCN: Sinai,\tAi\tC\u1eadp. 1000-586 Ng\u01b0\u1eddi\tPhilistines\txu\u1ea5t\thi\u1ec7n\t\u1edf\tCanaan.\t1200- TCN: Giai\t\u0111o\u1ea1n\tKinh\tTorah\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u00ean\tso\u1ea1n. 1043-1010 TCN: Th\u1eddi\tgian\t\u00e1ng\tch\u1eebng\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tv\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael\ttheo\tKinh\tTh\u00e1nh. 1002-970 TCN: Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tv\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael,\ttr\u1ecb\tv\u00ec\tb\u1edfi\tSaul. 970-931 TCN: David\ttr\u1ecb\tv\u00ec\tIsrael,\tl\u1ea5y\tJerusalem\tl\u00e0m\tth\u1ee7\t\u0111\u00f4. 922\tTCN: 825\tTCN: Solomon\tn\u1ed1i\tng\u00f4i\tDavid\tv\u00e0\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tquy\tho\u1ea1ch\tx\u00e2y\td\u1ef1ng\tl\u1ea1i 720\tTCN: Jerusalem. 625\tTCN: V\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael\tb\u1ecb\tchia\tth\u00e0nh\tIsrael\t\u1edf\tph\u01b0\u01a1ng\tB\u1eafc\tv\u00e0\tJudah\t\u1edf ph\u01b0\u01a1ng\tNam.\tJerusalem\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tth\u1ee7\t\u0111\u00f4\tc\u1ee7a\tJudah. 586\tTCN: Ng\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tJerusalem\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tho\u00e0n\tth\u00e0nh. Ng\u01b0\u1eddi\tAssyria\tx\u00e2m\tl\u01b0\u1ee3c\tIsrael\tv\u00e0\ttr\u1ee5c\txu\u1ea5t\t10\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i. 538\tTCN: \u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tAssyria\tb\u1ecb\tli\u00ean\tminh\tc\u1ee7a\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tBabylon\tv\u00e0\tMedian\tti\u00eau di\u1ec7t. 538\tTCN: Vua\tNebuchadrezzar\tII\tc\u1ee7a\tBabylon\tph\u00e1\th\u1ee7y\tng\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tc\u1ee7a\tSolomon v\u00e0\tb\u1eaft\td\u00e2n\tDo\tTh\u00e1i\tv\u1ec1\tBabylon\tl\u00e0m\tn\u00f4\tl\u1ec7.\tK\u1ebft\tth\u00fac\tTh\u1eddi\tk\u1ef3\tNg\u00f4i\t\u0111\u1ec1n 515\tTCN: th\u1ee9\tnh\u1ea5t\t(825-586\tTCN). \u0110\u1ea1i\t\u0111\u1ebf\tCyrus\tc\u1ee7a\tBa\tT\u01b0\tti\u00eau\tdi\u1ec7t\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tBabylon\tv\u00e0\tcho\tph\u00e9p\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\ttr\u1edf\tv\u1ec1\tJerusalem.\tM\u1ed9t\ts\u1ed1\tng\u01b0\u1eddi\tl\u1ef1a\tch\u1ecdn\tkh\u00f4ng\ttr\u1edf\tv\u1ec1:\tb\u1eaft \u0111\u1ea7u\tth\u1eddi\tk\u1ef3\tC\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora. Sau\tkhi\ttr\u1edf\tv\u1ec1\tt\u1eeb\tBabylon,\tc\u00e1c\th\u1ecdc\tgi\u1ea3\tDo\tTh\u00e1i\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\ts\u1eed\td\u1ee5ng\tch\u1eef vi\u1ebft\tAramaic\t\u0111\u1ec3\tvi\u1ebft\tch\u1eef\tHebrew. Kh\u00e1nh\tth\u00e0nh\tNg\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tJerusalem\tx\u00e2y\td\u1ef1ng\tl\u1ea7n\tth\u1ee9\thai.\tB\u1eaft\t\u0111\u1ea7u","480-440 Th\u1eddi\tk\u1ef3\tNg\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tth\u1ee9\thai. TCN: Th\u1ebf\tK\u1ef7\t5 Ezra\tgi\u00fap\tthi\u1ebft\tl\u1eadp\tl\u1ea1i\ttr\u1eadt\tt\u1ef1\tc\u1ee7a\tJudah\tv\u00e0\tquy\t\u0111i\u1ec3n\th\u00f3a\tTanakh. TCN: Tanakh\t-\tKinh\tTh\u00e1nh\tHebrew\t-\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tkinh\ts\u00e1ch\tc\u0103n\tb\u1ea3n\tc\u1ee7a\tDo 198\tTCN: Th\u00e1i\tgi\u00e1o,\t\u0111\u1eb7t\tra\tnh\u1eefng\tl\u1ec1\tlu\u1eadt\tcho\t\u0111\u1eddi\ts\u1ed1ng\th\u1eb1ng\tng\u00e0y,\tgi\u1eef\tg\u00ecn\tv\u0103n 166\tTCN: h\u00f3a\tv\u00e0\tl\u1ec5\tnghi\tDo\tTh\u00e1i. 63-65\tCN: Canaan\tr\u01a1i\tv\u00e0o\ttay\t\u0110\u1ebf\tch\u1ebf\tMacedonia\tc\u1ee7a\tAlexander\t\u0110\u1ea1i\t\u0110\u1ebf. 66: Antiochus\tIII\tc\u1ee7a\td\u00f2ng\th\u1ecd\tSeleucid\tchinh\tph\u1ee5c\tPalestine. 70: Cu\u1ed9c\tkh\u1edfi\tngh\u0129a\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\td\u01b0\u1edbi\ts\u1ef1\tl\u00e3nh\t\u0111\u1ea1o\tc\u1ee7a\tMaccabees d\u1eabn\t\u0111\u1ebfn\tvi\u1ec7c\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tv\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\td\u01b0\u1edbi\ts\u1ef1\ttr\u1ecb\tv\u00ec 70-313: c\u1ee7a\tc\u00e1c\tvua\tDo\tTh\u00e1i\ttri\u1ec1u\t\u0111\u1ea1i\tHasmoneans\t(164-63\tTCN). 200: 313-636: \u0110\u1ea1i\tgi\u00e1o\tch\u1ee7\tc\u1ee7a\tph\u00e1i\tPharisees\tJoshua\tBen\tGamla\tban\th\u00e0nh\ts\u1eafc 500: l\u1ec7nh\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\t\u201ctakkanah\u201d\ty\u00eau\tc\u1ea7u\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\tc\u00e1c\t\u00f4ng\tb\u1ed1\tDo\tTh\u00e1i\tph\u1ea3i\tg\u1eedi 636-1091: con\ttrai\t6-7\ttu\u1ed5i\tt\u1edbi\ttr\u01b0\u1eddng\tti\u1ec3u\th\u1ecdc.\t63:\tQu\u00e2n\tLa\tM\u00e3\tx\u00e2m\tl\u01b0\u1ee3c Israel. C\u00e1c\t\u0111\u1ed9i\tqu\u00e2n\tLa\tM\u00e3\t\u0111\u1ee5ng\t\u0111\u1ed9\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tJerusalem,\tkh\u1edfi \u0111\u1ea7u\tcho\tcu\u1ed9c\t\u0110\u1ea1i\tkh\u1edfi\tngh\u0129a\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i. Qu\u00e2n\tLa\tM\u00e3\t\u0111\u00e1nh\tchi\u1ebfm\tJerusalem\tv\u00e0\tsan\tb\u1eb1ng\tng\u00f4i\t\u0111\u1ec1n.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo Th\u00e1i\tdi\tc\u01b0\tkh\u1eafp\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3.\tK\u1ebft\tth\u00fac\tTh\u1eddi\tk\u1ef3\tNg\u00f4i\t\u0111\u1ec1n\tth\u1ee9\thai (515\tTCN\t-\t70\tCN). \u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tLa\tM\u00e3\tcai\ttr\u1ecb\tPalestine.\tTK\t1\t-\tTK\t6:\tBabylon\tl\u00e0\ttrung\tt\u00e2m sinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora. S\u00e1ch\tMishna\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tho\u00e0n\tth\u00e0nh. \u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tByzantine\tcai\ttr\u1ecb\tPalestine. S\u00e1ch\tTalmud\t(Ph\u00e1p\t\u0111i\u1ec3n)\tc\u1ee7a\tBabylon\tho\u00e0n\tth\u00e0nh.\tTh\u1eddi\tk\u1ef3\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t3- 5\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tTh\u1eddi\tk\u1ef3\tTalmud. Ng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\tcai\ttr\u1ecb\tPalestine. TK\t8\t-\tTK T\u00e2y\tBan\tNha\tl\u00e0\ttrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora. 15: 1091-1099: Ng\u01b0\u1eddi\tSeljuk\tchi\u1ebfm\tPalestine. 1099-1291: Qu\u00e2n\tTh\u1eadp\tt\u1ef1\tchinh\tchi\u1ebfm\tPalestine. Qu\u00e2n\tMamluk\tchi\u1ebfm\tPalestine.\t1492:\tVua\tT\u00e2y\tBan\tNha\tra\ts\u1eafc\tl\u1ec7nh 1291-1516: tr\u1ee5c\txu\u1ea5t\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i. Palestine\tthu\u1ed9c\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tOttoman. 1517-1917: TK\t16\t-\tTK Ba\tLan\tl\u00e0\ttrung\tt\u00e2m\tsinh\tho\u1ea1t\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tDiaspora. 18: Rabbi\tJudah\tAlkalai\t\u1edf\tBosnia\tkh\u1edfi\t\u0111\u1ea7u\t\u00fd\tt\u01b0\u1edfng\tv\u1ec1\tCh\u1ee7\tngh\u0129a\tPh\u1ee5c 1840: qu\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i. Cu\u1ed9c\t\u0111\u1ea1i\tt\u00e0n\ts\u00e1t\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tNga\tc\u1ee7a\tNga\tHo\u00e0ng. 1881:","1897: Theodor\tHerzl\tt\u1ed5\tch\u1ee9c\tqu\u1ed1c\t\u0110\u1ea1i\th\u1ed9i\tZionist\t\u0111\u1ec3\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tdi\tc\u01b0\tv\u1ec1\t\u0110\u1ea5t 1901: Th\u00e1nh. 1917: 1933: Theodor\tHerzl\tg\u1eb7p\tVua\tTh\u1ed5\tNh\u0129\tK\u1ef3\t(Ottoman)\tl\u00e0\tAbdulhamid\tII\t\u0111\u1ec3 1939-1945: y\u00eau\tc\u1ea7u\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tqu\u1ed1c\tgia\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u00ean\tm\u1ea3nh\t\u0111\u1ea5t\tPalestine. 1947: Qu\u00e2n\t\u0111\u1ed9i\tAnh\t\u0111\u00e1nh\tb\u1ea1i\tng\u01b0\u1eddi\tTh\u1ed5\tNh\u0129\tK\u1ef3\t(Ottoman)\tv\u00e0\tgi\u1eef\tquy\u1ec1n 14\/5\/1948: \u1ee7y\ttr\u1ecb\tPalestine\tcho\t\u0111\u1ebfn\t1948. Hitler\tl\u00ean\tc\u1ea7m\tquy\u1ec1n\tt\u1ea1i\t\u0110\u1ee9c. Th\u1ebf\tchi\u1ebfn\tII,\tth\u1ea3m\ts\u00e1t\tHolocaust.\tPh\u00e1t\tx\u00edt\t\u0110\u1ee9c\tgi\u1ebft\th\u1ea1i\t6\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\ttrong\tc\u00e1c\ttr\u1ea1i\tt\u1eadp\ttrung. Li\u00ean\tHi\u1ec7p\tQu\u1ed1c\t\u0111\u1ed3ng\t\u00fd\tk\u1ebf\tho\u1ea1ch\tchia\tPalestine\tth\u00e0nh\thai\tqu\u1ed1c\tgia Do\tTh\u00e1i\tv\u00e0\t\u1ea2r\u1eadp\tPalestine. Qu\u1ed1c\tgia\tDo\tTh\u00e1i\tch\u00ednh\tth\u1ee9c\tra\t\u0111\u1eddi\tv\u1edbi\tt\u00ean\tg\u1ecdi\tIsrael,\ttuy\u00ean\tb\u1ed1\t\u0111\u1ed9c l\u1eadp\tng\u00e0y\t14\/05\/1948.\tH\u01a1n\t1\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi\tPalestine\tr\u1eddi\tkh\u1ecfi\tIsrael. Kho\u1ea3ng\t250.000\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ts\u1ed1ng\ts\u00f3t\tsau\tth\u1ea3m\ts\u00e1t\tHolocaust\t\u1edf ch\u00e2u\t\u00c2u\ttr\u1edf\tv\u1ec1\t\u0111\u1ea5t\tt\u1ed5.","Ph\u1ee5\tl\u1ee5c\t2:\tNh\u00e2n\tkh\u1ea9u\th\u1ecdc\tc\u1ee7a Israel Theo\ts\u1ed1\tli\u1ec7u\tth\u1ed1ng\tk\u00ea\tc\u1ee7a\tV\u0103n\tph\u00f2ng\tTh\u1ed1ng\tk\u00ea\tTrung\t\u01b0\u01a1ng\tIsrael, t\u00ednh\t\u0111\u1ebfn\tth\u00e1ng\tCh\u00edn\tn\u0103m\t2015,\td\u00e2n\ts\u1ed1\tIsrael\tl\u00e0\t8.412.000\tng\u01b0\u1eddi,\tbao g\u1ed3m:\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tchi\u1ebfm\t6.300.000\t(74,9%);\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\tl\u00e0 1.746.000\t(20,7%);\tv\u00e0,\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tx\u00e1c\t\u0111\u1ecbnh\tl\u00e0\t\u201cnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tkh\u00e1c\u201d\t(Kit\u00f4 h\u1eefu\tphi-\u1ea2r\u1eadp,\tBaha\u2019i,\tv.v.)\tchi\u1ebfm\t4,4%\td\u00e2n\ts\u1ed1\t(366.000\tng\u01b0\u1eddi). Trong\ts\u1ed1\t14,2\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u00ean\tto\u00e0n\tth\u1ebf\tgi\u1edbi,\t43%\tc\u01b0\ttr\u00fa t\u1ea1i\tIsrael. Trong\tn\u0103m\t2014,\t75%\tt\u1ed5ng\ts\u1ed1\td\u00e2n\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\t\u2018Sabras\u2019\t\u2013\tc\u00f3\tngh\u0129a sinh\tra\tt\u1ea1i\tIsrael\t\u2013\tso\tv\u1edbi\tcon\ts\u1ed1\t35%\tkhi\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tIsrael\ttuy\u00ean\tb\u1ed1 \u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\tv\u00e0o\tn\u0103m\t1948.\t38,6%\ts\u1ed1\td\u00e2n\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tsinh\tra\tt\u1ea1i\tIsrael c\u00f3\t\u00edt\tnh\u1ea5t\tm\u1ed9t\tph\u1ee5\thuynh\t(b\u1ed1\tho\u1eb7c\tm\u1eb9)\tc\u0169ng\tsinh\tra\tt\u1ea1i\tIsrael.\t\u0110\u00e2y\tl\u00e0 nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tthu\u1ed9c\tth\u1ebf\th\u1ec7\tth\u1ee9\thai\tho\u1eb7c\tth\u1ee9\tba\tc\u1ee7a\tIsrael. Nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tg\u1ed1c\tch\u00e2u\t\u00c2u\tv\u00e0\tM\u1ef9\tchi\u1ebfm\tkho\u1ea3ng\t2,2\ttri\u1ec7u\t(36%) d\u00e2n\ts\u1ed1\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tIsrael;\ttrong\tkhi\tng\u01b0\u1eddi\tg\u1ed1c\tPhi\tchi\u1ebfm\t14,5%\tv\u00e0\tg\u1ed1c \u00c1\tl\u00e0\t11,2%. \u0110\u1eb7c\t\u0111i\u1ec3m\tn\u1ed5i\tb\u1eadt\tnh\u1ea5t\tc\u1ee7a\td\u00e2n\ts\u1ed1\tIsrael\tl\u00e0\tr\u1ea5t\t\u0111a\td\u1ea1ng.\tB\u00ean\tc\u1ea1nh c\u00e1c\tnh\u00e1nh\tc\u01b0\td\u00e2n\tch\u00ednh\tc\u1ee7a\t\u0111\u1ea5t\tn\u01b0\u1edbc\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t(80%)\tv\u00e0 ng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\t(20%),\tc\u00f3\tr\u1ea5t\tnhi\u1ec1u\tph\u00e2n\tnh\u00e1nh.\tNg\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tv\u00ed\td\u1ee5, \u0111\u01b0\u1ee3c\tchia\tth\u00e0nh\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tth\u1ebf\tt\u1ee5c,\ttrong\tkhi\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tg\u1ecdi\tl\u00e0 th\u1ebf\tt\u1ee5c\tbao\tg\u1ed3m\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tnh\u1eadp\tc\u01b0\tkh\u00e1c\tnhau\t\u2013\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi v\u1eabn\tb\u1ea3o\tt\u1ed3n\tv\u0103n\th\u00f3a\tc\u1ee7a\tri\u00eang\th\u1ecd.\tT\u01b0\u01a1ng\tt\u1ef1\tnh\u01b0\tv\u1eady,\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp \u0111\u01b0\u1ee3c\tchia\tth\u00e0nh\tng\u01b0\u1eddi\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o,\tThi\u00ean\tCh\u00faa\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tDruze.\tC\u00f9ng\tv\u1edbi c\u00e1c\tnh\u00f3m\tn\u00e0y,\tIsrael\tc\u00f3\tth\u00eam\tc\u00e1c\tnh\u00f3m\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tnh\u1ecf\tnh\u01b0 Circassians\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tSamaritans,\tv\u00e0\tnh\u1eefng\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tKit\u00f4\th\u1eefu\tnh\u1ecf t\u1eeb\tch\u00e2u\t\u00c2u\tnh\u01b0\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tBeit\tEl\t\u0110\u1ee9c\tt\u1ea1i\tth\u00e0nh\tph\u1ed1\tZikhron\tYa\u2019akov c\u1ee7a\tIsrael. Nh\u00f3m\tthi\u1ec3u\ts\u1ed1\tl\u1edbn\tkh\u00e1c\tngo\u00e0i\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tIsrael\tl\u00e0\t\u1ea2r\u1eadp,\tchi\u1ebfm","kho\u1ea3ng\tm\u1ed9t\tph\u1ea7n\tn\u0103m\td\u00e2n\ts\u1ed1\tc\u1ee7a\t\u0111\u1ea5t\tn\u01b0\u1edbc.\tH\u1ea7u\th\u1ebft\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp Israel\ts\u1ed1ng\ttrong\tc\u00e1c\tkhu\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\t\u1ea2r\u1eadp\t\u1edf\tGalilee,\ttr\u00ean\t\u0111\u1ed3ng\tb\u1eb1ng\tven bi\u1ec3n\tph\u00eda\t\u0111\u00f4ng\tv\u00e0\tmi\u1ec1n\tb\u1eafc\tc\u1ee7a\tsa\tm\u1ea1c\tNegev.\tNgo\u00e0i\tra\tc\u0169ng\tc\u00f3 nh\u1eefng\tkhu\tt\u1eadp\ttrung\tl\u1edbn\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\t\u1edf\tc\u00e1c\tth\u00e0nh\tph\u1ed1\th\u1ed7n\th\u1ee3p nh\u01b0\tHaifa,\tJerusalem,\tAcre\tv\u00e0\tRamle. \u0110\u1ea1i\t\u0111a\ts\u1ed1\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\t\u1edf\tIsrael\tl\u00e0\tH\u1ed3i\tGi\u00e1o\tSunni,\tv\u1edbi\tch\u1ec9\tkho\u1ea3ng m\u1ed9t\tph\u1ea7n\tm\u01b0\u1eddi\tl\u00e0\tKit\u00f4\th\u1eefu\t(ch\u1ee7\ty\u1ebfu\tl\u00e0\tc\u00e1c\tt\u00edn\t\u0111\u1ed3\tc\u1ee7a\tNh\u00e0\tth\u1edd\tCh\u00ednh th\u1ed1ng\tgi\u00e1o\tHy\tL\u1ea1p).\tTrong\ts\u1ed1\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\tIsrael\tc\u00f2n\tc\u00f3\tng\u01b0\u1eddi Bedouin\t\u2013\t\u0111\u00e2y\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\tm\u00e0\tcha\t\u00f4ng\tc\u1ee7a\th\u1ecd\tl\u00e0 d\u00e2n\tdu\tm\u1ee5c.\tNg\u01b0\u1eddi\tBedouin\tc\u1ee7a\tIsrael\t\u0111\u00e3\tdi\tchuy\u1ec3n\tt\u1edbi\tc\u00e1c\tkhu\t\u0111\u1ecbnh c\u01b0\tl\u00e2u\td\u00e0i\tph\u1ea7n\tl\u1edbn\t\u1edf\tmi\u1ec1n\tB\u1eafc\tNegev,\tnh\u01b0ng\tc\u0169ng\tc\u00f3\t\u1edf\tGalilee.\tV\u00ec\tl\u00e0 d\u00e2n\tdu\tm\u1ee5c,\tng\u01b0\u1eddi\tBedouin\td\u1ef1ng\tc\u00e1c\tt\u00fap\tl\u1ec1u\tb\u1eb1ng\tda\td\u00ea\tt\u1ea1i\tb\u1ea5t\tc\u1ee9 n\u01a1i\tn\u00e0o\tc\u00f3\tv\u00f9ng\tch\u0103n\tth\u1ea3\tcho\t\u0111\u00e0n\tgia\ts\u00fac\tc\u1ee7a\tm\u00ecnh.\tCho\t\u0111\u1ebfn\tng\u00e0y\tnay ng\u01b0\u1eddi\tBedouin\tv\u1eabn\t\u0103n,\tng\u1ee7,\t\u0111i\tl\u1ea1i\tv\u00e0\tbu\u00f4n\tb\u00e1n\ttheo\tc\u00e1ch\tm\u00e0\th\u1ecd\t\u0111\u00e3 l\u00e0m\tt\u1eeb\t2.000\tn\u0103m\ttr\u01b0\u1edbc.\tC\u00f9ng\tv\u1edbi\tcon\tl\u1ea1c\t\u0111\u00e0\tc\u1ee7a\tm\u00ecnh,\tng\u01b0\u1eddi Bedouin\tn\u1ed5i\tdanh\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tchinh\tph\u1ee5c\tsa\tm\u1ea1c. M\u1ed9t\tnh\u00f3m\tng\u01b0\u1eddi\tkh\u00e1c\t\u2013\tng\u01b0\u1eddi\tDruze\t\u2013\tm\u1eb7c\td\u00f9\tm\u1ed9t\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng t\u00f4n\tgi\u00e1o\tri\u00eang\tbi\u1ec7t,\tc\u0169ng\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\t\u1ea2r\u1eadp. D\u01b0\u1edbi\t\u0111\u00e2y\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tnh\u00f3m\ts\u1eafc\tt\u1ed9c\tv\u00e0\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tch\u00ednh\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tH\u1ed3i gi\u00e1o\tt\u1ea1i\tIsrael. Druze:\tc\u00e1c\tth\u00e0nh\tvi\u00ean\tc\u1ee7a\tm\u1ed9t\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tt\u1eeb\tH\u1ed3i gi\u00e1o\tShiite\ttrong\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t11,\tv\u00e0\tc\u00f3\tt\u00edn\t\u0111\u1ed3\tt\u1eadp\ttrung\t\u1edf\tSyria,\tLebanon\tv\u00e0 Israel.\tC\u00f3\tkho\u1ea3ng\t134.000\tng\u01b0\u1eddi\tDruze\thi\u1ec7n\t\u0111ang\ts\u1ed1ng\t\u1edf\tIsrael,\ttrong 17\tkhu\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\ttr\u00ean\tn\u00fai\tCarmel,\t\u1edf\tGalilee\tv\u00e0\ttr\u00ean\tCao\tnguy\u00ean\tGolan. M\u1ed9t\ttrong\tnh\u1eefng\t\u0111i\u1ec1u\tk\u1ef3\tl\u1ea1\tc\u1ee7a\tnh\u00f3m\tng\u01b0\u1eddi\tn\u00e0y\tl\u00e0\th\u1ecd\tgi\u1eef\tb\u00ed\tm\u1eadt\tt\u00f4n gi\u00e1o\tc\u1ee7a\tm\u00ecnh,\td\u00f9\tng\u01b0\u1eddi\tta\tcho\tr\u1eb1ng\tt\u00edn\tng\u01b0\u1ee1ng\tDruze\tti\u1ebfp\tthu\tm\u1ed9t ph\u1ea7n\tc\u1ee7a\tgi\u00e1o\tl\u00fd\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o\tv\u00e0\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\tv\u00e0o\t\u0111\u1ee9c\ttin\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\tc\u1ee7a h\u1ecd. Circassians:\tc\u00e1c\tth\u00e0nh\tvi\u00ean\tc\u1ee7a\tm\u1ed9t\tnh\u00f3m\tng\u01b0\u1eddi\tH\u1ed3i\tgi\u00e1o\tnh\u01b0ng kh\u00f4ng\tph\u1ea3i\tl\u00e0\t\u1ea2r\u1eadp,\t\u0111\u1ebfn\tt\u1eeb\tv\u00f9ng\tCaucasus.\tKhi\t\u0111\u1ea5t\tn\u01b0\u1edbc\tc\u1ee7a\th\u1ecd\tb\u1ecb x\u00e2m\tchi\u1ebfm\tb\u1edfi\tng\u01b0\u1eddi\tNga\ttrong\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t19,\tnhi\u1ec1u\tng\u01b0\u1eddi\tCircassians\t\u0111\u00e3 di\tc\u01b0\t\u0111\u1ebfn\t\u0110\u1ebf\tch\u1ebf\tOttoman,\tv\u00e0\tm\u1ed9t\ts\u1ed1\t\u0111\u00e3\tt\u1edbi\tV\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tc\u1ee7a\tIsrael,\tn\u01a1i h\u1ecd\tth\u00e0nh\tl\u1eadp\tc\u00e1c\tl\u00e0ng\tc\u1ee7a\tRikhaniya\tv\u00e0\tKafr\tKama. Samaritans:\tc\u00e1c\tth\u00e0nh\tvi\u00ean\tc\u1ee7a\tm\u1ed9t\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\td\u00e2n\tt\u1ed9c-t\u00f4n\tgi\u00e1o c\u00f3\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tr\u1ea5t\tg\u1ea7n\tv\u1edbi\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o.\tSau\tkhi\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c\tAssyrian\tchinh","ph\u1ee5c\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael\tph\u01b0\u01a1ng\tB\u1eafc\t(Samaria)\tv\u00e0o\tn\u0103m\t720\tTCN,\tt\u1ea5t c\u1ea3\t10\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tc\u1ee7a\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael\tph\u01b0\u01a1ng\tB\u1eafc\tb\u1ecb\tgi\u1ebft,\tb\u1ecb\tl\u01b0u\t\u0111\u00e0y,\tv\u00e0 bi\u1ebfn\tm\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tl\u1ecbch\ts\u1eed.\tNh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tc\u00f2n\tl\u1ea1i\tc\u00f3\tth\u1ec3\t\u0111\u00e3\tpha\ttr\u1ed9n\tv\u1edbi nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tphi-Do\tTh\u00e1i\t\u1edf\tSamaria\tv\u00e0\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tng\u01b0\u1eddi\tSamaritans. Sau\tr\u1ea5t\tnhi\u1ec1u\tnh\u1eefng\tbi\u1ebfn\tc\u1ed1\tl\u1ecbch\ts\u1eed,\tng\u00e0y\tnay\tch\u1ec9\tc\u00f2n\tl\u1ea1i\tkho\u1ea3ng\t700 ng\u01b0\u1eddi\tSamaritans\tt\u1ea1i\tIsrael,\tm\u1ed9t\tn\u1eeda\ttrong\ts\u1ed1\t\u0111\u00f3\ts\u1ed1ng\t\u1edf\tth\u00e0nh\tph\u1ed1 Nablus\tv\u00e0\tm\u1ed9t\tn\u1eeda\t\u1edf\tHolon.","D\u00e2n\ts\u1ed1\tDo\tTh\u00e1i\tn\u00f2ng\tc\u1ed1t\tc\u1ee7a\tth\u1ebf\tgi\u1edbi\tv\u00e0o\tth\u00e1ng\tCh\u00edn\tn\u0103m\t2015 \u01b0\u1edbc\tt\u00ednh\tl\u00e0\t14,2\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi\t(kho\u1ea3ng\t0,2%\td\u00e2n\ts\u1ed1\tth\u1ebf\tgi\u1edbi).\tTrong\tkhi h\u00e0ng\tch\u1ee5c\tqu\u1ed1c\tgia\tc\u00f3\t\u00edt\tnh\u1ea5t\tm\u1ed9t\td\u00e2n\ts\u1ed1\tnh\u1ecf\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tc\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1eadp\ttrung\tch\u1ee7\ty\u1ebfu\t\u1edf\tm\u1ed9t\ts\u1ed1\t\u00edt\tqu\u1ed1c\tgia\tnh\u01b0:\tIsrael\tv\u00e0 Hoa\tK\u1ef3\tchi\u1ebfm\t82%\td\u00e2n\ts\u1ed1\tDo\tTh\u00e1i,\ttrong\tkhi\tt\u1ed5ng\tc\u1ed9ng\t18\tqu\u1ed1c\tgia chi\u1ebfm\t98%. V\u1edbi\tch\u1ec9\th\u01a1n\t6\ttri\u1ec7u\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tIsrael\tl\u00e0\tqu\u1ed1c\tgia\tv\u1edbi\tph\u1ea7n\tl\u1edbn l\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\tl\u00e0\tNh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tDo\tTh\u00e1i\tduy\tnh\u1ea5t.\tS\u1ed1\tli\u1ec7u\td\u00e2n\ts\u1ed1\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tHoa\tK\u1ef3\t\u0111ang\ttranh\tc\u00e3i,\tdao\t\u0111\u1ed9ng\tt\u1eeb\t5,4\tv\u00e0\t6,8\ttri\u1ec7u.","","","Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u00e0\tph\u00e2n\tlo\u1ea1i\tnh\u00e2n ch\u1ee7ng\tDo\tTh\u00e1i NG\u01af\u1edcI\tDO\tTH\u00c1I\tHEBREW, ISRAELITES,\tJEWS\tV\u00c0 SAMARITANS. Trong\tch\u01b0\u01a1ng\tI\tch\u00fang\tta\t\u0111\u00e3\t\u0111\u1ec1\tc\u1eadp\t\u0111\u1ebfn\tm\u1ed9t\tgi\u1ea3\tthuy\u1ebft\tkh\u00e1\tthuy\u1ebft ph\u1ee5c\tr\u1eb1ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u1ed5\t\u0111\u1ea1i\tm\u00e0\tch\u00fang\tta\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tHebrew\tl\u00e0\tpha tr\u1ed9n\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tCanaan\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tHabiru\tho\u1eb7c\tShasu\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi sau\tn\u00e0y\tkh\u1eb3ng\t\u0111\u1ecbnh\tc\u00f3\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tt\u1eeb\tUr.\tTi\u1ebfp\ttheo\tl\u00e0\tc\u00e2u\tchuy\u1ec7n Jacob\tn\u1eb1m\tm\u01a1\tv\u1eadt\tl\u1ed9n\tv\u1edbi\tm\u1ed9t\tng\u01b0\u1eddi\tl\u1ea1\tv\u00e0\tch\u00ednh\tng\u01b0\u1eddi\tl\u1ea1\t\u1ea5y\t\u2013\th\u00ecnh b\u00f3ng\tc\u1ee7a\tTh\u01b0\u1ee3ng\t\u0110\u1ebf\t\u2013\t\u0111\u00e3\tch\u00fac\tph\u00fac\tv\u00e0\t\u0111\u1eb7t\tcho\tJacob\tc\u00e1i\tt\u00ean\tIsrael, c\u00f3\tngh\u0129a\tl\u00e0\t\u2018K\u1ebb\tchi\u1ebfn\t\u0111\u1ea5u\tv\u1edbi\tTh\u01b0\u1ee3ng\t\u0110\u1ebf\u2019.\tK\u1ec3\tt\u1eeb\t\u0111\u00f3,\tng\u01b0\u1eddi\tHebrew \u0111\u01b0\u1ee3c\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tBnei\tYisrael\t\u2013\t\u2018Son\tof\tIsrael\u2019\t(Nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tcon\tc\u1ee7a Israel)\t\u2013\tho\u1eb7c\tIsraelites.\tIsraelites\t(t\u1ea1m\td\u1ecbch\tl\u00e0\t\u2018ng\u01b0\u1eddi\tIsrael\u2019)\tl\u00e0\tm\u1ed9t thu\u1eadt\tng\u1eef\tti\u1ebfng\tAnh\t(c\u00f3\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tt\u1eeb\tti\u1ebfng\tHy\tL\u1ea1p\tc\u1ed5\t\u0111\u1ea1i)\t\u0111\u01b0\u1ee3c\td\u00f9ng \u0111\u1ec3\t\u00e1m\tch\u1ec9\tcon\tch\u00e1u\ttr\u1ef1c\tti\u1ebfp\tc\u1ee7a\tt\u1ed5\tph\u1ee5\tJacob\tc\u0169ng\tnh\u01b0\tc\u00e1c\tqu\u1ea7n\tth\u1ec3 l\u1ecbch\ts\u1eed\tc\u1ee7a\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael\tv\u00e0\tJudah\tth\u1ed1ng\tnh\u1ea5t.\tNh\u1eefng\tc\u00e2u chuy\u1ec7n\tn\u00e0y\tgi\u1ea3i\tth\u00edch\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tc\u1ee7a\tt\u00ean\tg\u1ecdi\tHebrew\tv\u00e0\tIsraelites\tm\u00e0 t\u1eeb\ttr\u01b0\u1edbc\t\u0111\u1ebfn\tnay\tch\u00fang\tta\tv\u1eabn\tm\u01a1\th\u1ed3. Ng\u01b0\u1eddi\tIsrael\t\u2013\tIsraelites\t\u2013\tnh\u01b0\tth\u1ebf\tb\u1eaft\tngu\u1ed3n\tt\u1eeb\tng\u01b0\u1eddi\tHebrew","\u0111\u00e3\tc\u01b0\tng\u1ee5\ttr\u00ean\tm\u1ed9t\tph\u1ea7n\t\u0111\u1ea5t\tc\u1ee7a\tCanaan\ttrong\tth\u1eddi\tk\u1ef3\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tv\u00e0\tth\u1eddi k\u1ef3\tqu\u00e2n\tch\u1ee7\t(t\u1eeb\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t15\tTCN\t\u0111\u1ebfn\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t6\tTCN).\tNh\u00f3m\tng\u01b0\u1eddi\tn\u00e0y ch\u1ec9\tc\u00f2n\tl\u1ea1i\tm\u1ed9t\ts\u1ed1\tnh\u1ecf\ttrong\tkhu\tv\u1ef1c\tsau\ts\u1ef1\ts\u1ee5p\t\u0111\u1ed5\tc\u1ee7a\tch\u1ebf\t\u0111\u1ed9\tqu\u00e2n ch\u1ee7.\tTrong\tgiai\t\u0111o\u1ea1n\tsau\tth\u1eddi\tk\u1ef3\tl\u01b0u\tvong,\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tt\u1eeb\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t5\tTCN, ch\u1ec9\tc\u00f2n\tl\u1ea1i\thai\tt\u00e0n\tt\u00edch\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u1ebft\t\u0111\u1ebfn\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tng\u01b0\u1eddi\tIsrael:\t\u0111\u00f3\tl\u00e0 ng\u01b0\u1eddi\tJews\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tSamaritans,\tc\u01b0\tng\u1ee5\ttr\u00ean\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tc\u1ee7a\tx\u1ee9\tJudah, Galilee\tv\u00e0\tSamaria. T\u00ean\tg\u1ecdi\tJews,\ttrong\t\u0111\u00f3\tbao\tg\u1ed3m\tc\u00e1c\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tJudah,\tSimeon, Benjamin\tv\u00e0\tm\u1ed9t\tph\u1ea7n\tLevi,\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1eb7t\tt\u00ean\ttheo\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tJudah ph\u01b0\u01a1ng\tNam.\tV\u1ec1\tm\u1eb7t\tl\u1ecbch\ts\u1eed,\tthu\u1eadt\tng\u1eef\tJews\tch\u1ee7\ty\u1ebfu\t\u00e1m\tch\u1ec9\tc\u00e1c th\u00e0nh\tvi\u00ean\tc\u1ee7a\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tJudah\tl\u00e0\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\t\u0111\u00e3\tt\u1ea1o\tth\u00e0nh\th\u1ea1t\tnh\u00e2n\tc\u1ee7a V\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tJudah.\tT\u1eeb\t\u2018Jews\u2019\tl\u00e0\td\u1ea1ng\tr\u00fat\tg\u1ecdn\tc\u1ee7a\tt\u1eeb\t\u2018Judah\u2019\tphi\u00ean d\u1ecbch\ttheo\tti\u1ebfng\tAnh\tchu\u1ea9n\tc\u1ee7a\tt\u1eeb\t\u2018Yehudah\u2019\ttrong\tti\u1ebfng\tHebrew.\tS\u1ef1 chuy\u1ec3n\td\u1ecbch\tdanh\tx\u01b0ng\tt\u1eeb\t\u2018Israelites\u2019\tsang\t\u2018Jews\u2019,\tm\u1eb7c\td\u00f9\tkh\u00f4ng\tc\u00f3 trong\tTorah,\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u1ec3u\thi\u1ec7n\tr\u00f5\tr\u00e0ng\ttrong\tS\u00e1ch\tc\u1ee7a\tEsther\tm\u1ed9t\tcu\u1ed1n trong\tb\u1ed9\tS\u00e1ch\tKetuvim. Ri\u00eang\tng\u01b0\u1eddi\tSamaritans,\tm\u00e0\tt\u1ef1\tcho\tl\u00e0\th\u1eadu\tdu\u1ec7\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tb\u1ed9\tt\u1ed9c Ephraim\tv\u00e0\tManasseh\tv\u00e0\tm\u1ed9t\tph\u1ea7n\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tLevi,\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1eb7t\tt\u00ean\ttheo V\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tSamaria\t(hay\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael\tph\u01b0\u01a1ng\tB\u1eafc).\tV\u01b0\u01a1ng qu\u1ed1c\tSamaria\tbao\tg\u1ed3m\t10\tb\u1ed9\tt\u1ed9c\tph\u01b0\u01a1ng\tB\u1eafc.\tSau\tkhi\t\u0110\u1ebf\tqu\u1ed1c Assyrian\tchinh\tph\u1ee5c\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tSamaria\tv\u00e0o\tn\u0103m\t720\tTCN,\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\t10 b\u1ed9\tt\u1ed9c\tc\u1ee7a\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tSamaria\tb\u1ecb\tx\u00f3a\ts\u1ed5\tv\u00e0\tbi\u1ebfn\tm\u1ea5t\tkh\u1ecfi\tl\u1ecbch\ts\u1eed. Nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tc\u00f2n\ts\u00f3t\tl\u1ea1i\tc\u00f3\tth\u1ec3\t\u0111\u00e3\tpha\ttr\u1ed9n\tv\u1edbi\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tphi-Do Th\u00e1i\t\u1edf\tSamaria\tv\u00e0\ttr\u1edf\tth\u00e0nh\tng\u01b0\u1eddi\tSamaritans.\tTuy\tnhi\u00ean,\ttheo truy\u1ec1n\tth\u1ed1ng\tSamaritan,\tt\u00ean\tg\u1ecdi\tSamaritan\tkh\u00f4ng\tl\u1ea5y\tt\u1eeb\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c c\u1ee7a\tv\u00f9ng\tSamaria,\tm\u00e0\ttheo\tth\u1ef1c\tt\u1ebf\tr\u1eb1ng\th\u1ecd\tl\u00e0\t\u2018ng\u01b0\u1eddi\tcanh\tg\u00e1c\u2019 (Shamerim)\tc\u1ee7a\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tDo\tTh\u00e1i.\tTruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng\tDo\tTh\u00e1i\tcho\tr\u1eb1ng Samaria\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1eb7t\tt\u00ean\tnh\u01b0\tv\u1eady\tb\u1edfi\tv\u00ec\t\u0111\u1ecba\th\u00ecnh\tmi\u1ec1n\tn\u00fai\thi\u1ec3m\ttr\u1edf\tc\u1ee7a khu\tv\u1ef1c\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ts\u1eed\td\u1ee5ng\t\u0111\u1ec3\tcanh\tgi\u1eef\tkh\u1ecfi\tc\u00e1c\tcu\u1ed9c\tt\u1ea5n\tc\u00f4ng\tc\u1ee7a\tqu\u00e2n \u0111\u1ecbch.\tNh\u01b0\tv\u1eady,\ttheo\ttruy\u1ec1n\tth\u1ed1ng\tSamaritan,\tkhu\tv\u1ef1c\tn\u00e0y\t\u0111\u01b0\u1ee3c\t\u0111\u1eb7t t\u00ean\tl\u00e0\tSamaria\ttheo\tc\u00e1ch\tg\u1ecdi\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tcanh\tg\u00e1c\tn\u00e0y,\tch\u1ee9\tkh\u00f4ng ph\u1ea3i\tng\u01b0\u1ee3c\tl\u1ea1i.\tTrong\tng\u00f4n\tng\u1eef\tHebrew\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tng\u01b0\u1eddi Samaritans\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tg\u1ecdi\tl\u00e0\tShomronim,\tc\u00f2n\ttrong\tng\u00f4n\tng\u1eef\tHebrew\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tSamaritans,\th\u1ecd\tt\u1ef1\tg\u1ecdi\tm\u00ecnh\tShamerim. Ng\u01b0\u1eddi\tSamaritans\tng\u00e0y\tnay\tn\u00f3i\tti\u1ebfng\tHebrew\tv\u00e0\tti\u1ebfng\t\u1ea2r\u1eadp.\tV\u0103n b\u1ea3n\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tc\u1ee7a\th\u1ecd\tbao\tg\u1ed3m\tn\u0103m\tcu\u1ed1n\ts\u00e1ch\tc\u1ee7a\tSamaritan\tTorah (nh\u01b0ng\tkh\u00f4ng\tbao\tg\u1ed3m\tnh\u1eefng\tcu\u1ed1n\ts\u00e1ch\ttrong\tKinh\tTorahc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i).\t\u0110i\u1ec1u\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tSamaritans\tkh\u00f4ng\tg\u1ecdi\tm\u00ecnh\tl\u00e0\tJews","(nh\u01b0\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u1ee7a\tph\u01b0\u01a1ng\tNam),\tm\u1eb7c\td\u00f9\th\u1ecd\tv\u1eabn\tcoi\tm\u00ecnh\tl\u00e0 Israelites\ttheo\tnh\u01b0\tKinh\tTorah. Ng\u01b0\u1eddi\tJews,\tm\u1ed9t\tth\u1eddi\tk\u1ef3\td\u00e0i,\t\u0111\u00e3\tkh\u00f4ng\tth\u1eeba\tnh\u1eadn\td\u00f2ng\td\u00f5i\tc\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi\tSamaritans,\txem\th\u1ecd\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tngo\u00e0i\t\u0111\u1ebfn\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\tt\u1ea1i V\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t\tc\u1ee7a\tIsrael.\tTuy\tnhi\u00ean\tng\u00e0y\tnay,\tc\u1ea3\thai\ts\u1eafc\td\u00e2n\tJews\tv\u00e0 Samaritans\t\u0111\u00e3\tth\u1eeba\tnh\u1eadn\tnhau\tl\u00e0\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tc\u00f3\tc\u00f9ng\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c Israel\t\u0111\u00edch\tth\u1ef1c. Trong\tDo\tTh\u00e1i\tgi\u00e1o,\tm\u1ed9t\tng\u01b0\u1eddi\tIsraelite,\tn\u00f3i\ttheo\tngh\u0129a\tr\u1ed9ng,\tl\u00e0 m\u1ed9t\tth\u00e0nh\tvi\u00ean\tgi\u00e1o\td\u00e2n\tc\u1ee7a\tnh\u00f3m\td\u00e2n\tt\u1ed9c\t\u2013\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\tDo\tTh\u00e1i,\ttr\u00e1i ng\u01b0\u1ee3c\tv\u1edbi\tch\u1ebf\t\u0111\u1ed9\tlinh\tm\u1ee5c\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tKohanim\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tLevi.\tTrong c\u00e1c\tv\u0103n\tb\u1ea3n\tph\u00e1p\tlu\u1eadt\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tnh\u01b0\tMishna\tv\u00e0Gemara, thu\u1eadt\tng\u1eef\t\u202b(\t\u05d9\u05d4\u05d5\u05d3\u05d9\u202cYehudi),\tc\u00f3\tngh\u0129a\tl\u00e0\tJew,\tr\u1ea5t\thi\u1ebfm\tkhi\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ts\u1eed\td\u1ee5ng, v\u00e0\tthay\tv\u00e0o\t\u0111\u00f3\tt\u00ean\tg\u1ecdi\t\u202b(\t\u05d9\u05e9\u05e8\u05d0\u05dc\u05d9\u202cYisraeli),\tho\u1eb7c\tIsraelite,\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ts\u1eed\td\u1ee5ng r\u1ed9ng\tr\u00e3i\t\u0111\u1ec3\tch\u1ec9\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i.\tNg\u01b0\u1eddi\tSamaritans\tth\u01b0\u1eddng\tg\u1ecdi\tg\u1ed9p\tb\u1ea3n th\u00e2n\th\u1ecd\tv\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tJews\tl\u00e0\tIsraelites,\tv\u00e0\tm\u00f4\tt\u1ea3\tm\u00ecnh\tl\u00e0\tIsraelite Samaritans. Trong\tti\u1ebfng\tHebrew\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i,\tB\u2019nei\tYisrael\t(\u2018Nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tcon c\u1ee7a\tIsrael\u2019)\tc\u00f3\tth\u1ec3\td\u00f9ng\t\u0111\u1ec3\tch\u1ec9\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tb\u1ea5t\tk\u1ef3\tth\u1eddi\tgian\tn\u00e0o trong\tl\u1ecbch\ts\u1eed;\tn\u00f3\tth\u01b0\u1eddng\t\u0111\u01b0\u1ee3c\td\u00f9ng\t\u0111\u1ec3\tnh\u1ea5n\tm\u1ea1nh\tb\u1ea3n\ts\u1eafc\tt\u00f4n\tgi\u00e1o c\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i.\tT\u1eeb\tth\u1eddi\tk\u1ef3\tMishna\t(nh\u01b0ng\tc\u0169ng\tc\u00f3\tth\u1ec3\ts\u1eed\td\u1ee5ng tr\u01b0\u1edbc\tth\u1eddi\tgian\t\u0111\u00f3)\tthu\u1eadt\tng\u1eef\tYisrael\t(m\u1ed9t\tng\u01b0\u1eddi\tIsrael)\tmang\tth\u00eam m\u1ed9t\t\u00fd\tngh\u0129a\th\u1eb9p\tkh\u00e1c\t\u00e1m\tch\u1ec9\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tsinh\th\u1ee3p\tph\u00e1p kh\u00e1c\th\u01a1n\tl\u00e0\tng\u01b0\u1eddi\tLevi\tv\u00e0\tc\u00e1c\tlinh\tm\u1ee5c\tKohanim.\tTrong\tti\u1ebfng\tHebrew hi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i\t\u0111i\u1ec1u\tn\u00e0y\ttr\u00e1i\tng\u01b0\u1ee3c\tv\u1edbi\tthu\u1eadt\tng\u1eef\tYisraeli\t(ti\u1ebfng\tAnh \u2018Israeli\u2019),\t\u00e1m\tch\u1ec9\tc\u00f4ng\td\u00e2n\tc\u1ee7a\tnh\u00e0\tn\u01b0\u1edbc\tIsrael\thi\u1ec7n\t\u0111\u1ea1i,\tkh\u00f4ng\tph\u00e2n bi\u1ec7t\tt\u00f4n\tgi\u00e1o\thay\ts\u1eafc\tt\u1ed9c. Ng\u00e0y\tnay\tthu\u1eadt\tng\u1eef\t\u2018Hebrew\u2019\t\u0111\u01b0\u1ee3c\ts\u1eed\td\u1ee5ng\t\u0111\u1ed3ng\tngh\u0129a\tv\u1edbi \u2018Israelites\u2019,\tho\u1eb7c\tnh\u01b0\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tthu\u1eadt\tng\u1eef\td\u00f9ng\tch\u1ec9\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tn\u00f3i ti\u1ebfng\tHebrew\tn\u00f3i\tchung\ttrong\tl\u1ecbch\ts\u1eed\td\u01b0\u1edbi\tg\u00f3c\t\u0111\u1ed9\td\u00e2n\tt\u1ed9c-ng\u00f4n\tng\u1eef. C\u00e1c\tthu\u1eadt\tng\u1eef\t\u2018Jews\u2019\tv\u00e0\t\u2018Samaritans\u2019\tph\u1ea7n\tl\u1edbn\tc\u0169ng\t\u0111\u00e3\tthay\tth\u1ebf\tt\u00ean g\u1ecdi\t\u2018Israelites\u2019\t(Nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tcon\tc\u1ee7a\tIsrael)\tnh\u01b0\tdanh\tx\u01b0ng\ts\u1eed\td\u1ee5ng ph\u1ed5\tbi\u1ebfn\ttrong\tm\u1ed7i\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng. NGU\u1ed2N\tG\u1ed0C\tNG\u01af\u1edcI\tISRAEL.","V\u1ec1\tph\u01b0\u01a1ng\tdi\u1ec7n\tch\u1ee7ng\tt\u1ed9c,\tta\tch\u1ec9\tc\u00f3\tth\u1ec3\tn\u00f3i\tm\u01a1\th\u1ed3\tr\u1eb1ng\th\u1ecd\tl\u00e0 ng\u01b0\u1eddi\tthu\u1ed9c\td\u00f2ng\tSemitic.\tTho\u1ea1t\tnh\u00ecn\tb\u00ean\tngo\u00e0i,\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u00e0\ts\u1ef1 pha\tt\u1ea1p\tc\u1ee7a\tnhi\u1ec1u\ts\u1eafc\tt\u1ed9c\t\u2013\tch\u1ec9\tv\u1edbi\tm\u1ed9t\t\u0111\u1ee9c\ttin\tr\u1ea5t\tng\u00e2y\tth\u01a1\tth\u00ec\tm\u1edbi c\u00f3\tth\u1ec3\tcho\tr\u1eb1ng\tc\u00f3\tm\u1ed9t\tch\u1ee7ng\tt\u1ed9c\t\u201cthu\u1ea7n\tnh\u1ea5t\u201d\thi\u1ec7n\th\u1eefu\tgi\u1eefa\th\u00e0ng ngh\u00ecn\ts\u1eafc\tt\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tl\u1eabn\tl\u1ed9n\tnhau\t\u1edf\tv\u00f9ng\tC\u1eadn\t\u0110\u00f4ng.\tNh\u01b0ng\tth\u1ef1c\tt\u1ebf\tth\u00ec ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tl\u1ea1i\tl\u00e0\tnh\u01b0\tth\u1ebf,\tl\u00e0\tm\u1ed9t\tch\u1ee7ng\tt\u1ed9c\tkh\u00e1\tthu\u1ea7n\tnh\u1ea5t,\tb\u1edfi\tv\u00ec h\u1ecd\tr\u1ea5t\tmi\u1ec5n\tc\u01b0\u1ee1ng\tk\u1ebft\th\u00f4n\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tthu\u1ed9c\tch\u1ee7ng\tt\u1ed9c\tkh\u00e1c\tv\u00e0\ttruy\u1ec1n th\u1ed1ng\tn\u00e0y\t\u0111\u00e3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tduy\ttr\u00ec\tm\u1ed9t\tc\u00e1ch\t\u0111\u00e1ng\tkinh\tng\u1ea1c.\tH\u00ecnh\t\u1ea3nh\tc\u1ee7a nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tt\u00f9\tbinh\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u00ean\tc\u00e1c\tb\u1ee9c\tph\u00f9\t\u0111i\u00eau\t\u1edf\tAi\tC\u1eadp\tv\u00e0 Assyria,\tv\u1eabn\tc\u00f3\tth\u1ec3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tnh\u1eadn\tra,\tth\u1eadm\tch\u00ed\tb\u1edfi\tnh\u1eefng\tngh\u1ec7\ts\u1ef9\t\u0111\u1ea7y thi\u00ean\tki\u1ebfn,\tr\u1eb1ng\tc\u00f3\tnhi\u1ec1u\tn\u00e9t\thao\thao\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tth\u1eddi \u0111\u1ea1i\tch\u00fang\tta\tng\u00e0y\tnay:\t\u0111\u00f3\tl\u00e0\tc\u00e1i\tl\u1ed7\tm\u0169i\tkho\u1eb1m\td\u00e0i,\tx\u01b0\u01a1ng\tg\u00f2\tm\u00e1\tnh\u00f4 cao,\tt\u00f3c\tqu\u1eafn\tv\u00e0\tr\u00e2u\txo\u0103n. \u0110\u00e3\tc\u00f3\tm\u1ed9t\tv\u00e0i\tgi\u1ea3\tthuy\u1ebft\t\u0111\u1ec1\txu\u1ea5t\tv\u1ec1\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tIsrael trong\tc\u00e1c\tnh\u00f3m\tng\u01b0\u1eddi\tx\u00e2m\tl\u1ea5n\tv\u00f9ng\tCanaan,\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tdu\tm\u1ee5c ho\u1eb7c\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u00e3\tn\u1ed5i\tl\u00ean\tt\u1eeb\tng\u01b0\u1eddi\tCanaanites\tb\u1ea3n\t\u0111\u1ecba\t\u0111\u00e3\tb\u1ecb\t\u0111\u1ea9y\tra kh\u1ecfi\tc\u00e1c\tkhu\tv\u1ef1c\t\u0111\u00f4\tth\u1ecb\tgi\u00e0u\tc\u00f3\t\u0111\u1ec3\tt\u00ecm\tki\u1ebfm\tcu\u1ed9c\ts\u1ed1ng\tn\u01a1i\tv\u00f9ng\tcao nguy\u00ean.\tC\u00e1c\tnh\u00f3m\ts\u1eafc\tt\u1ed9c\tkh\u00e1c\tbi\u1ec7t\tc\u1ee7a\td\u00e2n\tdu\tm\u1ee5c\tlang\tthang\tnh\u01b0 Habiru\tv\u00e0\tShasu\tsinh\ts\u1ed1ng\tt\u1ea1i\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tEdom(1)\tv\u00e0\tCanaan,\tnh\u01b0 \u0111\u01b0\u1ee3c\tghi\ttrong\tc\u00e1c\tv\u0103n\tb\u1ea3n\tAi\tC\u1eadp,\td\u01b0\u1eddng\tnh\u01b0\tc\u00f3\tli\u00ean\tquan\t\u0111\u1ebfn ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tsau\tn\u00e0y,\ttrong\t\u0111\u00f3\tkh\u00f4ng\tlo\u1ea1i\ttr\u1eeb\tkh\u1ea3\tn\u0103ng\tr\u1eb1ng\tph\u1ea7n l\u1edbn\tc\u00f3\tth\u1ec3\tc\u00f3\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tt\u1eeb\tCanaan. Ng\u00f4n\tng\u1eef\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tCanaanites\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tm\u00f4\tt\u1ea3\tl\u00e0\tlo\u1ea1i\tng\u00f4n\tng\u1eef\tc\u00f3 \u00e2m\tvang\th\u00f9ng\ttr\u00e1ng\tnh\u1ea5t\ttrong\tt\u1ea5t\tc\u1ea3\tc\u00e1c\tng\u00f4n\tng\u1eef\tc\u1ed5\ttr\u00ean\tth\u1ebf\tgi\u1edbi. D\u00f9\t\u0111\u1ecdc\ttheo\t\u00e2m\ty\u1ebft\th\u1ea7u,\tn\u00f3\tv\u1eabn\tdu\td\u01b0\u01a1ng\tm\u1ea1nh\tm\u1ebd.\tErnest\tRenan (1823-1892),\ttrong\tt\u00e1c\tph\u1ea9m\tL\u1ecbch\ts\u1eed\td\u00e2n\tt\u1ed9c\tIsrael,\tm\u00f4\tt\u1ea3\tn\u00f3\tnh\u01b0\tl\u00e0 \u201cc\u00e1i\tbao\t\u0111\u1ef1ng\t\u0111\u1ea7y\tt\u00ean,\tc\u00e1i\tk\u00e8n\t\u0111\u1ed3ng\tx\u00e9\ttoang\tb\u1ea7u\tkh\u00f4ng\tkh\u00ed\u201d.\tNg\u01b0\u1eddi Canaanites\tc\u0169ng\tl\u00e0\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean,\ttheo\tnh\u01b0\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tbi\u1ebft,\t\u0111\u00e3 ph\u00e1t\ttri\u1ec3n\tb\u1ea3ng\tch\u1eef\tc\u00e1i\tph\u1ee5\t\u00e2m\t\u0111\u1ea7u\tti\u00ean\tc\u1ee7a\tth\u1ebf\tgi\u1edbi\ttrong\tth\u1ebf\tk\u1ef7\t18 v\u00e0\t17\tTCN. T\u00cdNH\t\u0110A\tD\u1ea0NG\tTRONG\tPH\u00c2N\tLO\u1ea0I NH\u00c2N\tCH\u1ee6NG\tDO\tTH\u00c1I.","B\u1ed1i\tc\u1ea3nh\tl\u1ecbch\ts\u1eed Vi\u1ec7c\tph\u00e2n\tlo\u1ea1i\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tv\u1ec1\tm\u1eb7t\tnh\u00e2n\tch\u1ee7ng\tli\u00ean\tquan\t\u0111\u1ebfn m\u1ed9t\ts\u1ed1\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tkh\u00e1c\tbi\u1ec7t\ttrong\tnh\u1eefng\tth\u00e0nh\tph\u1ea7n\td\u00e2n\ts\u1ed1\tc\u00f3 chung\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u00ean\tth\u1ebf\tgi\u1edbi.\tM\u1eb7c\td\u00f9\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tcoi\tl\u00e0\tm\u1ed9t\td\u00e2n t\u1ed9c\tv\u1edbi\tb\u1ea3n\ts\u1eafc\t\u0111\u1eb7c\ttr\u01b0ng,\tv\u1eabn\tc\u00f3\ts\u1ef1\tph\u00e2n\tlo\u1ea1i\tv\u1ec1\tm\u1eb7t\tnh\u00e2n\tch\u1ee7ng\tgi\u1eefa ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tch\u1ee7\ty\u1ebfu\tl\u00e0\tk\u1ebft\tqu\u1ea3\tc\u1ee7a\tvi\u1ec7c\tph\u00e2n\tnh\u00e1nh\tv\u1ec1\tm\u1eb7t\t\u0111\u1ecba\tl\u00fd t\u1eeb\tm\u1ed9t\tqu\u1ea7n\tth\u1ec3\tDo\tTh\u00e1i\tban\t\u0111\u1ea7u,\tpha\ttr\u1ed9n\tv\u1edbi\tc\u00e1c\tqu\u1ea7n\tth\u1ec3\td\u00e2n\t\u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng,\tv\u00e0\tr\u1ed3i\tti\u1ebfn\th\u00f3a\t\u0111\u1ed9c\tl\u1eadp\tsau\t\u0111\u00f3. Ngay\tt\u1eeb\tTh\u1eddi\tk\u1ef3\tKinh\tTh\u00e1nh\t(3000-538\tTCN),\tnh\u1eefng\tkh\u00e1c\tbi\u1ec7t v\u0103n\th\u00f3a\tv\u00e0\tng\u00f4n\tng\u1eef\tgi\u1eefa\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i,\tngay\tc\u1ea3\t\u1edf\tv\u00f9ng\t\u0111\u1ea5t Israel\t(Samaria)\tv\u00e0\tJudah\tc\u1ed5\t\u0111\u1ea1i,\t\u0111\u00e3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tt\u00ecm\tth\u1ea5y\tc\u1ea3\ttrongKinh Th\u00e1nh\tc\u0169ng\tnh\u01b0\tt\u1eeb\tnh\u1eefng\tdi\tt\u00edch\tkh\u1ea3o\tc\u1ed5.\tTrong\tl\u1ecbch\ts\u1eed\tg\u1ea7n\t\u0111\u00e2y\tc\u1ee7a nh\u00e2n\tlo\u1ea1i,\tm\u1ed9t\tchu\u1ed7i\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tl\u1eadp\tn\u00ean\tb\u1edfi nh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\t\u0111\u1ecbnh\tc\u01b0\t\u1edf\tnh\u1eefng\tmi\u1ec1n\t\u0111\u1ea5t\tkh\u00e1c\tnhau\ttr\u00ean\tkh\u1eafp C\u1ef1u\tTh\u1ebf\tgi\u1edbi(2),\tth\u01b0\u1eddng\tr\u1ea5t\tc\u00e1ch\txa\tnhau\tv\u1ec1\t\u0111\u1ecba\tl\u00fd\tkhi\u1ebfn\tcho\tc\u00e1c\tc\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng\tDo\tTh\u00e1i\ttr\u1edf\tn\u00ean\tbi\u1ec7t\tl\u1eadp\ttrong\tth\u1eddi\tgian\tr\u1ea5t\td\u00e0i.\tTrong\tthi\u00ean ni\u00ean\tk\u1ef7\tDiaspora\tc\u1ee7a\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i,\tnh\u1eefng\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng\tn\u00e0y\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tph\u00e1t tri\u1ec3n\tr\u1ea5t\tri\u00eang\tbi\u1ec7t\td\u01b0\u1edbi\t\u1ea3nh\th\u01b0\u1edfng\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tm\u00f4i\ttr\u01b0\u1eddng\t\u0111\u1ecba\tph\u01b0\u01a1ng: ch\u00ednh\ttr\u1ecb,\tv\u0103n\th\u00f3a,\tthi\u00ean\tnhi\u00ean\tv\u00e0\td\u00e2n\tc\u01b0.\tNg\u00e0y\tnay,\ts\u1ef1\tbi\u1ec3u\tl\u1ed9\tv\u1ec1\tkh\u00e1c bi\u1ec7t\tgi\u1eefa\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tc\u00f3\tth\u1ec3\t\u0111\u01b0\u1ee3c\tquan\ts\u00e1t\tqua\tc\u00e1ch\tbi\u1ec3u \u0111\u1ea1t\tv\u0103n\th\u00f3a\tDo\tTh\u00e1i\tc\u1ee7a\tm\u1ed7i\tc\u1ed9ng\t\u0111\u1ed3ng,\tbao\tg\u1ed3m\tc\u1ea3\ts\u1ef1\t\u0111a\td\u1ea1ng\tv\u1ec1 ng\u00f4n\tng\u1eef\tDo\tTh\u00e1i,\ts\u1edf\tth\u00edch\t\u1ea9m\tth\u1ef1c,\tvi\u1ec7c\tth\u1ef1c\th\u00e0nh\tnghi\tl\u1ec5,\tc\u00e1ch\tgi\u1ea3i th\u00edch\tt\u00f4n\tgi\u00e1o,\tc\u0169ng\tnh\u01b0\tm\u1ee9c\t\u0111\u1ed9\tv\u00e0\tngu\u1ed3n\tg\u1ed1c\tpha\ttr\u1ed9n\tdi\ttruy\u1ec1n. Ng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\tt\u1ea1i\tPalestine Hi\u1ec7n\tt\u1ea1i\tch\u01b0a\tc\u00f3\ts\u1ef1\t\u0111\u00e1nh\tgi\u00e1\t\u0111\u1ea7y\t\u0111\u1ee7\tv\u1ec1\tv\u0103n\th\u00f3a,\tng\u00f4n\tng\u1eef,\tt\u00f4n gi\u00e1o\tho\u1eb7c\tkh\u00e1c\tbi\u1ec7t\tgi\u1eefa\tnh\u1eefng\tng\u01b0\u1eddi\tDo\tTh\u00e1i\ttrong\tth\u1eddi\tc\u1ed5\t\u0111\u1ea1i.\tSau s\u1ef1\ts\u1ee5p\t\u0111\u1ed5\tc\u1ee7a\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tIsrael\tph\u01b0\u01a1ng\tB\u1eafc\ttrong\tnh\u1eefng\tn\u0103m\t720 TCN\tv\u00e0\tV\u01b0\u01a1ng\tqu\u1ed1c\tJudah\tph\u01b0\u01a1ng\tNam\tv\u00e0o\tn\u0103m\t586\tTCN,\tng\u01b0\u1eddi Do\tTh\u00e1i\tb\u1eaft\t\u0111\u1ea7u\tly\tt\u00e1n\tkh\u1eafp\tv\u00f9ng\tTrung\t\u0110\u00f4ng,\t\u0111\u1eb7c\tbi\u1ec7t\tl\u00e0\t\u1edf\tAi\tC\u1eadp\tv\u00e0 B\u1eafc\tPhi\tv\u1ec1\tph\u00eda\tt\u00e2y,\tc\u0169ng\tnh\u01b0\t\u1edf\tYemen\txu\u1ed1ng\tph\u00eda\tnam\tv\u00e0\t\u1edf\tv\u00f9ng L\u01b0\u1ee1ng\tH\u00e0\tv\u1ec1\tph\u00eda\t\u0111\u00f4ng.\tD\u00e2n\ts\u1ed1\tDo\tTh\u00e1i\t\u1edf\tPalestine\tsuy\tgi\u1ea3m\tnghi\u00eam tr\u1ecdng\tdo\tc\u00e1c\tcu\u1ed9c\tchi\u1ebfn\ttranh\tDo\tTh\u00e1i\t\u2013\tLa\tM\u00e3\tv\u00e0\tc\u00e1c\tch\u00ednh\ts\u00e1ch\tth\u00f9 \u0111\u1ecbch\tsau\tn\u00e0y\tc\u1ee7a\tc\u00e1c\tho\u00e0ng\t\u0111\u1ebf\tKit\u00f4\tgi\u00e1o\t\u0111\u1ed1i\tv\u1edbi\tng\u01b0\u1eddi\tngo\u00e0i\tKit\u00f4\tgi\u00e1o,"]


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook