คำำ�นำำ� มหาวิิทยาลััยแม่่ฟ้้าหลวงได้้ดำำ�เนิินโครงการพััฒนาระบบนิิเวศเพื่�่อการปกป้้องแหล่่ง ท่่องเที่�่ยว และมรดกภููมิิปััญญาทางวััฒนธรรม เพื่�่อความยั่่�งยืืนตามเกณฑ์์ Global Sustainable Tourism Council (GSTC) ในพื้้�นที่�่เมืืองเก่่าเชีียงแสน จัังหวััดเชีียงราย และเมืืองเก่่าน่่าน จัังหวััด น่่าน ในปีีงบประมาณ พ.ศ.2564 ซึ่�่งได้้รัับงบประมาณแผ่่นดิินในส่่วนงบบููรณาการการท่่องเที่�่ยว โดยมีีวััตถุุประสงค์์เพื่�่อการปกป้้องแหล่่งท่่องเที่�่ยวทั้้�งทางธรรมชาติิและวััฒนธรรม ตามเกณฑ์์ Travel & Tourism Competitiveness Index (TTCI) และ Global Sustainable Tourism Council (GSTC) โดยโครงการนี้้�มีีการจััดระบบความสััมพัันธ์์เชิิงนิิเวศระหว่่างวััฒนธรรมกัับธรรมชาติิ ในรููปแบบมรดกทางวััฒนธรรมที่�่จัับต้้องไม่่ได้้ ตามเกณฑ์์ Intangible Cultural Heritage (ICH) ของ UNESCO เพื่�่อพััฒนาผลิิตภััณฑ์์ทางวััฒนธรรมที่�่เชื่�่อมโยงกัับการปกป้้องธรรมชาติิ ในการดำำ�เนินิ งานให้บ้ รรลุวุ ััตถุปุ ระสงค์์ มหาวิิทยาลััยแม่ฟ่ ้า้ หลวงจึึงได้้จััดทำำ�คู่่�มืือพัฒั นา ผลิิตภััณฑ์์ “เชื่�่อม รััด มััด ร้้อย” ขึ้้�น เพื่�่อใช้้เป็็นแนวทางในการขัับเคลื่�่อนการสร้้างสิินค้้าและ บริิการที่�่มีีมููลค่่าสููงให้้เป็็นทรััพย์์สิินทางปััญญาของชุุมชน โดยคู่่�มืือดัังกล่่าวพััฒนาจากงานวิิจััย และงานบริิการวิิชาการของคณาจารย์์มหาวิิทยาลััย เป็็นนวััตกรรมเชิิงกระบวนการที่�่ทดลองจน ได้้ผลในชุุมชนที่�่หลากหลายมาแล้้วเป็็นระยะเวลาไม่่ต่ำำ�กว่่า 5 ปีี สามารถสร้้างทรััพย์์สิินทาง ปััญญาของมหาวิิทยาลััยให้้เกิิดขึ้้�นจำำ�นวน 18 รายการ และผลิิตภััณฑ์์ชุุมชนอีีกไม่่ต่ำำ�กว่่า 20 รายการ สร้า้ งมูลู ค่า่ เพิ่่ม� ให้ก้ ับั ผู้้�ประกอบการทางวัฒั นธรรมบนฐานเศรษกิจิ ชุมุ ชนอย่า่ งต่อ่ เนื่�อ่ ง มหาวิิทยาลััยแม่่ฟ้้าหลวง จึึงได้้จััดพิิมพ์์คู่่�มืือพััฒนาผลิิตภััณฑ์์ “เชื่�่อม รััด มััด ร้้อย” ขึ้้�น โดย หวัังว่่าจะเป็็นประโยชน์์ต่่อการพััฒนาผลิิตภััณฑ์์ จากฐานภููมิิปััญญาของชุุมชนและเผยแพร่่ นวััตกรรมเชิิงกระบวนการของมหาวิิทยาลััยแม่่ฟ้้าหลวง ไปสู่่�สัังคมภายนอกให้้มากขึ้้�น (อาจารย์์ ดร.ปเนต มโนมััยวิิบููลย์์) ผู้้�ช่่วยอธิิการบดีี มหาวิิทยาลััยแม่่ฟ้้าหลวง
สารบัญั INSIDE CONTENT 06 บทนำ�ำ เชื่�อ่ ม รัดั มัดั ร้อ้ ย สู่่� ความยั่่�งยืืน 18 บทที่�่ 1 ความลัับอัันซับั ซ้อ้ น 32 บทที่�่ 2 ตู้้�อัันตรธาน 54 บทที่�่ 3 ไม่เ่ ลืือนหายแต่่กลายร่า่ ง 76 บทที่�่ 4 วรรณคดีีในวััตถุุ 97 รายการอ้้างอิิง
บทนำำ� เชื่�่อม รัดั มััด ร้อ้ ย สู่่� ความยั่่�งยืืน
“ การปรัับทิิศทางการท่่องเที่�่ยวของโลกให้้หวน กลัับมาคิิดทบทวนเรื่�่องความยั่่�งยืืนในมิิติิต่่าง ๆ ทั้้�ง ทางสัังคม เศรษฐกิิจ สิ่่�งแวดล้้อม และการบริิหาร จััดการ ทำำ�ให้้การท่่องเที่�่ยวอย่่างยั่่�งยืืนเป็็นวาระที่�่ สำำ�คััญ ซึ่�่งประเทศไทยการได้้ดำำ�เนิินการเรื่�่องการท่่อง เที่�่ยวอย่า่ งยั่่�งยืืนโดยประกาศเป็็นวาระที่�่สำำ�คััญนั้้�น ได้้ เริ่่ม� ใช้น้ โยบายการท่่องเที่�่ยวอย่า่ งยั่่�งยืืนเป็น็ เครื่�อ่ งมืือ ที่�่สอดคล้้องกัับนโยบายขององค์์การการท่่องเที่�่ยว โลกแห่่งสหประชาชาติิ (World Tourism Organiza- tion) หรืือ UNWTO สภาการท่่องเที่�่ยวอย่า่ งยั่่�งยืืนโลก (Global Sustainable Tourism Council) หรืือ GSTC โดยกำำ�หนดเกณฑ์์การประเมิินการท่่องเที่�่ยว ได้้แก่่ 1) การบริิหารจััดการอย่่างยั่่�งยืืน 2) การเพิ่่�มผลประโยชน์์และลดผลกระทบเชิิง ลบทางสัังคม-เศรษฐกิิจแก่่ชุุมชนท้้องถิ่่�น 3) การเพิ่่�มผลประโยชน์์และลดผลกระทบเชิิง ลบทางวััฒนธรรมแก่่ชุุมชนและนัักท่่องเที่�่ยว 4) การเพิ่่�มผลประโยชน์์ และลดผลกระทบ ด้้านลบทางสิ่่�งแวดล้้อม ”
“ มหาวิิทยาลััยแม่่ฟ้้าหลวงได้้เข้้าเป็็นส่่วนหนึ่่�งของ การเริ่่�มต้้นการท่่องเที่่�ยวอย่่างยั่่�งยืืนในประเทศไทย ในรููปแบบงานวิิชาการทำำ�ให้้มีีการสะสมองค์์ความรู้้� ”ที่่�เกี่่�ยวข้้องจำำ�นวนมาก รวมถึึงการนำำ�เกณฑ์์ต่่าง ๆ ไปศึึกษาหาต้้นแบบที่�่ เหมาะสมเพื่�่อใช้้เป็็นตััวอย่่างการทำำ�งานของภาคีีเครืือ ข่่าย เพื่�่อให้้การทำำ�งานวิิชาการมีีรููปธรรมที่�่ชััดเจนมาก ขึ้้�น ทางมหาวิิทยาลััยจึึงได้้นำำ�เกณฑ์์ต่่าง ๆ ไปปฏิิบััติิเพื่�่อ ให้้เห็็นผลอย่่างจริิงจัังในพื้้� นที่�่เป้้าหมายเพื่�่อขยาย ขอบเขตทางวิิชาการที่�่สอดคล้้องกัับบริิบทของประเทศ ซึ่�่งแต่่เดิิมใช้้ตััวอย่่างจากต่่างประเทศ จากการศึึกษาใน รููปแบบการจััดการความรู้้�นั้้�นอาจไม่่เพีียงพอในแต่่ละ เ ก ณ ฑ์์ ดัั ง นั้้� น ท า ง ม ห า วิิ ท ย า ลัั ย จึึ ง ไ ด้้ เ ส น อ ข อ รัั บ ง บ ประมาณแผ่่นดิินในโครงการพััฒนาระบบนิิเวศเพื่�่อการ ป ก ป้้ อ ง แ ห ล่่ ง ท่่ อ ง เ ที่�่ ย ว แ ล ะ ม ร ด ก ภูู มิิ ปัั ญ ญ า ท า ง วััฒนธรรมเพื่�่อความยั่่�งยืืนตามเกณฑ์์ Global Sustain- able Tourism Council (GSTC) ในพื้้� นที่�่เมืืองเก่่า เชียี งแสน จัังหวััดเชียี งราย และเมืืองเก่่าน่า่ น จัังหวััดน่า่ น เพื่�่อเป็็นการปฏิิบััติิการทางวิิชาการให้้เห็็นผลในการ เชื่�่อมโยงเกณฑ์์จำำ�นวน 3 เกณฑ์์ของ GSTC V1.0 เข้้าด้้วย กััน คืือ 1) แหล่่งท่่องเที่�่ยวมีีนโยบายคุ้้�มครองสถานที่�่ท่่อง เที่�่ยวทางธรรมชาติิ และวััฒนธรรม 2) แหล่่งท่่องเที่�่ยวมีี แผนงานเพื่�อ่ อนุรุ ักั ษ์์ และเชิดิ ชููมรดกทางวััฒนธรรมที่�่จัับ ต้้องไม่ไ่ ด้้ 3) แหล่่งท่่องเที่�่ยวมีีกฎหมายคุ้้�มครองทรัพั ย์ส์ ินิ ทางปัญั ญาของท้้องถิ่่�น ทั้้�งสามเกณฑ์์นั้้�นเป็น็ หมวดสังั คม และวััฒนธรรมเพื่�่อเชื่�่อมโยงให้้เห็็นว่่าแต่่ละเกณฑ์์นั้้�นมีี ส่่วนที่�่ “เชื่�่อม รััด มััด ร้้อย” ซึ่�่งกัันและกััน เชื่อ่� ม รััด มัดั ร้อ้ ย 8 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
หนัังสืือที่�่นำำ�เสนอการจััดการความรู้้� ประเพณีีตัักบาตรข้้าวเหนีียว (เป็็นสิ่่�งที่�่จัับต้้องไม่่ได้้) เรื่่�องการปกป้้องแหล่่งท่่องเที่�่ยว แทน เพราะเหตุุว่่ากำำ�ลัังได้้รัับผล กระทบที่�่เปลี่�่ยนแปลง จากความจริิงแท้้ที่�่มีีคุุณค่่า ซึ่�่งส่่งผลต่่อระบบความ ในการทำำ�งานของมหาวิิทยาลััยแม่่ฟ้้าหลวงนั้้�นได้้ สัมั พันั ธ์ใ์ นชุุมชน หากระบบตัักบาตรข้า้ วเหนีียวล่่มสลาย ทำำ�งานร่่วมกัับ ศููนย์์บริิการวิิชาการ ศููนย์์นวััตกรรมทาง ระบบความสััมพัันธ์์ระหว่่างรากเหง้้า สถาบัันทางสัังคม วััฒนธรรม (Cultural Innovation Hub) ในโครงการจััด ศาสนา และคุุณค่่าจะหมดไป รวมถึึงระบบที่�่ค้ำำ�จุุนบ้้าน ตั้้�งพิิพิิธภััณฑ์์อารยธรรมลุ่่�มน้ำำ�โขง ส่่วนจััดการทรััพย์์สิิน ไม้เ้ ก่่าที่�่เป็น็ ทรัพั ยากรการท่่องเที่�่ยวด้้วย ซึ่�ง่ ถ้้าความเห็น็ ทางปัญั ญาและนวััตกรรม และสถาบันั วิิจััยและนวััตกรรม คนภายนอกจะบอกว่่าควรแก้้ปััญหาทรััพยากรที่�่สำำ�คััญ (MFii) มหาวิิทยาลััยแม่่ฟ้้าหลวง ซึ่�่งได้้ทำำ�งานเกี่�่ยวกัับ คืือบ้้านไม้้เก่่าก่่อน ซึ่�่งชาวบ้้านคงคิิดว่่าบ้้านไม้้เก่่าสร้้าง การศึึกษาด้้าน มานุุษยวิิทยา วััฒนธรรม และคติิชน ใน ใหม่่ได้้แต่่ระบบความสััมพัันธ์์ถ้้าล่่มสลายแล้้วกลัับมาไม่่ อนุุภููมิิภาคลุ่่�มน้ำำ�โขงตอนบน เพื่�่อนำำ�มาออกแบบเป็็น ได้้ และจะทำำ�ให้้บ้้านไม้้ล่่มสลายไปด้้วย กรณีีดัังกล่่าว สินิ ค้้าทางวััฒนธรรม และยื่�น่ จดทรัพั ย์ส์ ินิ ทางปัญั ญาเพื่�อ่ ทำำ�ให้เ้ ห็น็ ชัดั ว่่าการปกป้อ้ งมรดกทางวััฒนธรรมที่�่จัับต้้อง แสดงให้เ้ ห็น็ ถึึงการเชื่�อ่ มโยง ตััวอย่า่ งที่�่ได้้จากการทำำ�งาน ไม่่ได้้สำำ�คััญอย่่างไรกัับการปกป้้องแหล่่งท่่องเที่�่ยว ซึ่�่ง เช่น่ กรณีีศึึกษา กลุ่่�มบ้า้ นไม้เ้ ก่่าที่�่อำำ�เภอเชียี งคาน จัังหวััด ส่่วนใหญ่่เป็็นสิ่่�งที่�่มองเห็็น และจัับต้้องสััมผััสได้้ ความ เลย ดัังนี้้� สำำ�คััญของเรื่�่องนี้้�อยู่่�ที่�่ชุุมชนเจ้้าของแหล่่งท่่องเที่�่ยวที่�่ ในชุุมชนบ้้านไม้้เก่่าที่�่อำำ�เภอเชีียงคาน จัังหวััดเลย เป็็นกลุ่่�มยืืนยัันความจริิงแท้้ของแหล่่งท่่องเที่�่ยว มรดก ที่�่มีีการท่่องเที่�่ยวอย่่างเข้้มข้้นโดยทรััพยากรการท่่อง ทางวััฒนธรรมที่�่จัับต้้องไม่่ได้้เป็็นสิ่่�งที่�่อยู่่�เบื้้�องหลัังความ เที่�่ยวนั้้�นคืือบ้้านไม้้เก่่า (มรดกวััฒนธรรมที่�่จัับต้้องได้้) แต่่ ยั่่�งยืืนของแหล่่งท่่องเที่�่ยว เมื่� ่อให้้เลืือกที่�่จะแก้้ปััญหาในพื้้� นที่�่ ชาวบ้้านกลัับเลืือก เชื่่�อม รัดั มัดั ร้อ้ ย 9 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
ชุุมชนบ้้านไม้้ที่�่อำำ�เภอเชีียงคานจัังหวััดเลย เป้้าหมายของโครงการ “ ไม่ใ่ ช่แ่ ค่่ด้้านวััฒนธรรมเท่่านั้้�น แต่่หมายรวมถึึงธรรมชาติิ ออทีี เก่่อตอ ทีี ด้้วย ซึ่�่งแต่่เดิิมนั้้�นวััฒนธรรมกัับธรรมชาติิเป็็นสิ่่�งที่�่แยก กิินน้ำ�ำ� รัักษาน้ำำ�� กััน วััฒนธรรมคืือสิ่่�งที่�่มนุุษย์์สร้้างขึ้้�นมา และธรรมชาติิ เอาะก่่อ เก่อ่ ตอก่อ่ เป็็นสิ่่�งที่�่ไม่่ใช่่มนุุษย์์สร้้างขึ้้�น การแยกทั้้�งสองสิ่่�งออกจาก กินิ จากป่า่ รัักษาป่่า กัันทำำ�ให้้มีีการทำำ�ลายทรััพยากรธรรมชาติิในการท่่อง เที่�่ยวหรืือใช้้ทรััพยากรธรรมชาติิเพื่�่อการท่่องเที่�่ยวอย่่าง ” เข้้มข้้น โครงการนี้้�จึึงได้้ใช้้แนวคิิดที่�่ได้้จากการวิิจััยเรื่�่อง ความสััมพัันธ์์ระหว่่างมนุุษย์์กัับธรรมชาติิ ขอยกตััวอย่่าง ที่�่สำำ�คััญคืือ ในกลุ่่�มคนปะกาเกอะญอ เชื่�อ่ ม รัดั มััด ร้อ้ ย 10 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
โ ค ร ง ก า ร ยัั ง เ ชื่� ่ อ ม โ ย ง ใ ห้้ เ ห็็ น ถึึ ง ม ร ด ก ท า ง วัั ฒ น ธ ร ร ม ที่�่ จัั บ ต้้ อ ง ไ ม่่ ไ ด้้ ที่�่ เ ชื่� ่ อ ม โ ย ง กัั บ การปกป้้องแหล่่งท่่องเที่�่ยวที่�่เป็็นธรรมชาติิและวััฒนธรรม แล้้วยัังทำำ�งานเชื่�่อมโยงต่่อไป ยัังการพััฒนาสิินค้้าทางวััฒนธรรมที่�่สร้า้ งรููปธรรม เพื่�่อให้้นัักท่่องเที่�่ยวได้้รัับประสบการณ์์การท่่องเที่�่ยวที่�่มีี ว่่าลููกๆ ชอบกิินมากเวลาส่่ง สาหร่่ายไก ไปให้้ลููกที่�่อยู่่� ส่่วนร่่วมในการรัักษาปกป้้องแหล่่งท่่องเที่�่ยว ทำำ�ให้้เห็็น กรุุงเทพฯ เมื่�่อลููกกิินจะรู้้�สึึกถึึงความอบอุ่่�น และระลึึกถึึง ว่่าการปกป้อ้ งแหล่่งท่่องเที่�่ยวไม่ใ่ ช่เ่ พี่อ�่ ผลประโยชน์ข์ อง บ้้านเสมอ นั่่�นเป็็นประสบการณ์์ของคนในชุุมชน แต่่เมื่�่อ ชุุมชนเจ้้าของแหล่่งท่่องเที่�่ยวเท่่านั้้�น การปกป้้องรัักษา หัันกลัับมาคิิดใหม่่ว่่าการมีีอยู่่�ของสาหร่่ายไก ในแม่่น้ำำ� วััฒนธรรมและธรรมชาติิสิ่่�งแวดล้้อมของชุุมชนทำำ�เพื่�่อ โขงนั้้�นเป็็นดััชนีีชี้้�วััดความสมบููรณ์์ของแม่่น้ำำ�โขง ถ้้า ทุกุ คนและการท่่องเที่�่ยวจะเป็น็ การช่ว่ ยรักั ษาวััฒนธรรม แม่่น้ำำ�โขงไม่่ขุ่่�น มีีน้ำำ�ขึ้้�นน้ำำ�ลงตามธรรมชาติิ สาหร่่ายก็็ และธรรมชาติิด้้วยเช่่นกััน ดัังนั้้�นการอธิิบายถึึงเรื่�่องเล่่า จะมีีให้้บริิโภค ดัังนั้้�นการได้้บริิโภคสาหร่่ายเป็็นการ ของสิ่่�งที่�่ซ่่อนอยู่่�เบื้้�องหลัังของ แหล่่งท่่องเที่�่ยว อาหาร ยืืนยัันว่่าแม่่น้ำำ�โขงยัังมีีสุุขภาพดีี ทำำ�ให้้เรื่�่องเล่่าที่�่เชื่�่อม สิินค้้าทางวััฒนธรรมและวิิถีีชีีวิิต เป็็นเรื่�่องสำำ�คััญที่�่สร้้าง โยงระหว่่างวััฒนธรรมกัับธรรมชาติิเป็น็ เรื่�่องเดีียวกััน นััก ประสบการณ์์การท่่องเที่�่ยวอย่่างยั่่�งยืืนให้้กัับนัักท่่อง ท่่องเที่�่ยวที่�่ได้้กิินสาหร่่ายไกก็็จะมีีส่่วนร่่วมในการรัักษา เที่�่ยวได้้ ขอยกตััวอย่่างเรื่�่อง สิ่่�งแวดล้้อมอีีกด้้วย (ส่่วนจะเป็็นวิิธีีใดอยู่่�ในเนื้้� อหา ในพื้้� นที่�่เชีียงของ จัังหวััดเชีียงราย มีีการเก็็บ “ไก” หนัังสืือ) (สาหร่่ายแม่่น้ำำ�โขง) เพื่�่อนำำ�มาเป็็นอาหาร ชาวบ้้านบอก เชื่่�อม รัดั มัดั ร้อ้ ย 11 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
“ อีีกตััวอย่่างหนึ่่�งคืือกรณีี บะหมี่่�ฮกเกี้้�ยน ” ที่�่จัังหวััดภููเก็็ต ในฐานะเมืืองสร้้างสรรค์์ด้้านอาหารของ องค์์การยููเนสโก (UCCN) ทำำ�ให้้นัักท่่องเที่�่ยวต้้องการ อาหารที่�่มีีวััฒนธรรมการกิินที่�่มีีลัักษณะเฉพาะ แต่่ภููเก็็ต นั้้�นยัังได้้ให้้ความสำำ�คััญอาหารในวิิถีีชีีวิิต เช่่น บะหมี่�่ ฮกเกี้้�ยน โดยอธิิบายว่่าอาหารจานหนึ่�่งนั้้�นสามารถแสดง ถึึงความอุุดมสมบููรณ์์ของท้้องทะเลได้้อย่่างไรและสร้้าง รายได้้ให้้กัับผู้้�คนจำำ�นวนมากที่�่ผลิิตชิ้้�นส่่วนต่่าง ๆ เพื่�่อ นำำ�มาประกอบเป็็นบะหมี่�่ฮกเกี้้�ยนหนึ่�่งชาม อาหารไม่่ใช่่ แค่่กิินแล้้วอิ่่�ม แต่่มัันคืือชีีวิิตผู้้�คนจำำ�นวนมาก วััฒนธรรมกัับธรรมชาติิจึึงเป็็นสิ่่�งเดีียวกัันมาโดยตลอด ถึึงแม้้ว่่าจะมีีความพยายามที่�่แยกออกจากกัันในภาวะสมััยใหม่่ การหวนกลัับคืืนสู่่�ความเป็็นหนึ่�่งเดีียวระหว่่างมนุุษย์์กัับธรรมชาติิในหลายๆ พื้้�นที่�่ได้้เกิิดขึ้้�นเช่่น นิิวซีีแลนด์์ ตรากฎหมาย ให้้แม่่น้ำำ�วางกานููอีี (Whanganui) แม่่น้ำำ�ที่�่ยาวที่�่สุุดเป็็นอัันดัับ 3 ความยาว 290 กิิโลเมตร และเป็็นแม่่น้ำำ�ที่�่สำำ�คััญที่�่สุุดต่่อ การดำำ�รงชีวี ิิตของชาวเมารีีมาหลายร้อ้ ยปี ี มีีสถานะเป็น็ นิติ ิิบุุคคล เป็น็ แม่น่ ้ำำ�สายแรกในโลกที่�่มีีสถานะนี้้� ชาวเมารีี (Māori) อยู่่�ร่่วมกัับแม่่น้ำำ�ที่�่หลอมรวมเป็็นหนึ่�่งเดีียวกัับวิิถีีชีีวิิตและนัับถืือแม่่น้ำำ�วางกานููอีีว่่าเป็็นเสมืือน “บรรพบุุรุุษ”1 กรณีีนี้้�นำำ� มาซึ่�่งการปกป้้องแหล่่งท่่องเที่�่ยวในฐานะสิ่่�งมีีชีีวิิตของแม่่น้ำำ� ที่�่เป็็นความสััมพัันธ์์ระหว่่างวััฒนธรรมกัับธรรมชาติิซึ่�่งเป็็น เป้้าหมายของโครงการนี้้� 1ข่่าวสดออนไลน์์ ,แม่่น้ำำ�สายนี้้�มีีชีีวิิต เป็็นนิิติิบุุคคล ชนเผ่่าเมารีีนัับถืือเสมืือนบรรพบุุรุุษ, https://www.khaosod.co.th/around-the-world-news/news_5516921 เชื่่�อม รััด มััด ร้้อย 12 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
โดยโครงการนี้้�มีีกิิจกรรมหลััก ที่่�ดำำ�เนิินงานดัังนี้้� กิิจกรรมที่�่ 1 การรวบรวมระบบนิิเวศมรดกภููมิิปััญญา ทางวััฒนธรรมตามเกณฑ์์ UNESCO (GSTC และ TTCI) วััตถุุประสงค์์ กลุ่่�มเป้้าหมาย 1. รวบรวมข้้อมููลระบบนิิเวศมรดกภููมิิปััญญา ภููมิิปััญญาท้้องถิ่่�น ผู้้�เชี่�่ยวชาญ ทางวััฒนธรรม ให้้เป็็นไปตามตามเกณฑ์์ขององค์์การ ยููเนสโก UNESCO (มรดกภููมิิปััญญาที่�่จัับต้้องไม่่ได้้) ผลประโยชน์์ที่�่จะได้้รับั เนื้้�อหา รููปภาพ วิิดีีโอ มรดกภููมิิปััญญาได้้รัับการจััดการเป็็นระบบและ 2. สร้้างระบบจััดการข้้อมููลและวิิเคราะห์์เชื่�่อมโยง สามารถเผยแพร่่ ตรวจสอบได้้จากนานาชาติิ เพื่�่อการรัับ เพื่�่อปกป้้องแหล่่งท่่องเที่�่ยวทั้้�งทางธรรมชาติิและ ประเมิินการท่่องเที่�่ยวอย่่างยั่่�งยืืน วััฒนธรรมอย่่างยั่่�งยืืน 3. สร้้างและเผยแพร่่ในเวปไซด์์ สื่�่อสัังคมออนไลน์์ (ยููทููป Youtube) เพื่�่อการสืืบค้้นชุุดนิิทรรศการ และเผยแพร่่เป็็นสองภาษา (อัังกฤษ - ไทย) เชื่อ่� ม รััด มัดั ร้อ้ ย 13 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
กิิจกรรมที่่� 2 การจััดทำำ�แผนแม่่บทการปกป้้อง แหล่่งท่่องเที่่�ยวอย่่างยั่่�งยืืน ตามเกณฑ์์ GSTC และ TTCI วััตถุุประสงค์์ กลุ่่�มเป้้าหมาย 1. จััดทำำ�ผัังแม่่บทเพื่�่อการปกป้้องแหล่่งท่่องเที่�่ยว ผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีียการท่่องเที่�่ยว รััฐ เอกชน ประชาสัังคม อย่่างยั่่�งยืืน 2. สร้้างการรัับรู้�ความเข้้าใจแก่่ผู้้�มีีส่่วนได้้ส่่วนเสีีย ผลประโยชน์์ที่่จ� ะได้้รับั การท่่องเที่�่ยว แผนแม่่บทที่�่ใช้้ในการทำำ�งานเกิิดจากความเห็็น ร่่วมกััน และเป็็นฉัันทานุุมััติิ เชื่่�อม รััด มัดั ร้้อย 14 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
กิิจกรรมที่�่ 3 การต่่อยอดระบบนิิเวศมรดกภููมิิปััญญา ทางวััฒนธรรมและการปกป้้อง แหล่่งท่่องเที่่�ยวอย่่างยั่่�งยืืน วััตถุุประสงค์์ กลุ่่�มเป้้าหมาย 1. เพื่�่อออกแบบระบบนิิเวศและมรดกจากภููมิิปััญญา ผู้้�ประกอบการและภาคประชาสัังคม จำำ�นวน 50 คน ทางวััฒนธรรม ผู้้�ที่�่สนใจในฐานะผู้้�ลงทุุนที่�่สนใจจะซื้้�อทรััพย์์สิินทางปััญญา 2. เพื่�่อสร้้างต้้นแบบและการวิิเคราะห์์ทดสอบ หรืือนำำ�ต้้นแบบการออกแบบทาง สัังคมไปขยายผล 60 คน การทำำ�งาน การบริิการจััดการ 3. จััดทำำ�สื่�่อการเรีียนรู้้�การออกแบบจากฐานภููมิิปััญญา ผลประโยชน์์ที่่�จะได้้รับั สู่่�การสร้้างมููลค่่าเพิ่่�มทางเศรษฐกิิจอย่่างยั่่�งยืืน มรดกภููมิิปััญญาได้้รัับการจััดการเป็็นระบบและ สำำ�หรัับฝึึกอบรมเตรีียมความพร้้อม และสามารถ สามารถเผยแพร่่ ตรวจสอบได้้จากนานาชาติิ เพื่�่อการรัับ เรีียนรู้้�ด้้วยตนเองในพื้้�นที่�่ต่่าง ๆ ประเมิินการท่่องเที่�่ยวอย่่างยั่่�งยืืน เชื่�่อม รััด มัดั ร้อ้ ย 15 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
กิิจกรรมที่่� 4 การจััดการด้้านทรัพั ย์์สิินทางปััญญา เพื่�่อก้้าวไปสู่่� Creative City วััตถุุประสงค์์ กลุ่่�มเป้้าหมาย ภูมู ิปิ ัญั ญาที่�่ได้้รับั การพัฒั นาต้้นแบบได้ร้ ับั การปกป้อ้ ง ชุุมชน จำำ�นวน 10 ชุุมชน เป็็นทรััพย์์สิินทางปััญญาของชุุมชน ผู้้�ประกอบการ ในพื้้�นที่�่ จำำ�นวน 10 องค์์กร ผลประโยชน์์ที่�่จะได้้รับั สร้้างเศรษฐกิิจสร้้างสรรค์์ อย่่างเป็็นรููปธรรม ร่่วมกััน และเป็็นฉัันทานุุมััติิ เชื่อ่� ม รัดั มััด ร้อ้ ย 16 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
1บทที่�่ ความลัับอัันซัับซ้้อน ยัังซุุกซ่่อนในผลิิตภััณฑ์์
“ สิินค้้าชุุมชนต้้องได้้รัับการนิิยามใหม่่ เหตุุที่�่กล่่าวเช่่น นี้้� เ พ ร า ะ สิิ นค้้ า นั้้� นจ ะ ต้้ อ ง แ ส ด ง ถึึ ง วิิ ธีีคิิ ด ท า ง โ ล ก ทัั ศ น์์ ชีีวทััศน์์ และอุุดมคติิทางสัังคม บนฐานการผลิิตสิินค้้า และ ” ผลิิ ต ภัั ณ ฑ์์ วัั ฒ น ธ ร ร ม ยัั ง เ ป็็ นส่่วน ห นึ่�่ ง ข อ ง ก า ร สร้้ า ง อารยธรรมมนุุษย์์ มีีรสนิิยม มีีสุุนทรีียศาสตร์์ ผลิิตภััณฑ์์นั้้�นต้้องเป็็นสิินค้้าซึ่�่งผู้้�คนที่�่ได้้ใช้้ได้้บริิโภค แล้้วรู้้�สึึกเหมืือนระลึึกชาติิได้้ ประหนึ่�ง่ ว่่าเคยใช้ส้ ินิ ค้้านั้้�นมา ก่่อน หรืือเป็็นประสบการณ์์ที่�่ทำำ�ให้้รู้้�สึึกถึึงความอบอุ่่�น เป็็น รสมืือ (ในกรณีีที่�่เป็น็ อาหาร) และเทคโนโลยีีทางปัญั ญาของ มนุษุ ย์ ์ ที่�่ทำำ�ให้ค้ นที่�่ห่อ่ เหี่ย�่ วในชีวี ิิต เมื่�อ่ มาพบกัับสินิ ค้้า หรืือ อาหารนี้้�แล้้วรู้้�สึึกอยากมีีชีีวิิตอยู่่�ต่่อไป 7 7 พลวััฒ ประพััฒน์์ทอง. (2551). รสของแม่่สลอง หมู่่�บ้้านอาหาร. เชีียงราย: มหาวิิทยาลััยแม่่ฟ้้าหลวง เชื่่�อม รัดั มััด ร้้อย 20 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
แม้้ว่่าสภาวะปัจั จุุบันั ผลิิตภััณฑ์์ชุุมชนจะถูกู ลดทอนให้เ้ ป็น็ เพีียง “ของ ที่�่ระลึึกจากการท่่องเที่�่ยว” หรืือ “ประสบการณ์์ของผู้้�บริิโภค” แต่่ในความจริิงทาง สัังคมผลิิตภััณฑ์์ชุุมชนไม่่เพีียงแต่่รัักษาวิิถีีชีีวิิต และวััฒนธรรมเท่่านั้้�น แต่่คืือวััตถุุ แห่่งความทรงจำำ�ในการต่่อสู้้� วััตถุุแห่่งความสำำ�เร็็จที่�่งดงาม ที่�่เป็็นซึ่�่งแรงบัันดาลใจ ให้้ผู้้�คนมีีพลััง เป็็นพลัังชีีวิิต เป็็นสิ่่�งที่�่เชื่�่อมความสััมพัันธ์์ระหว่่างคนในครอบครััว เชื่�่อมคนกัับสัังคม และธรรมชาติิอย่่างยั่่�งยืืน หนัังสืือเล่่มนี้้เ� ริ่่ม� ที่่ค� ำำ�ถาม หนัังสืือนี้้�ไม่่ใช่่หนัังสืือคู่่�มืือ (How-To) ที่�่แนะนำำ� การปฏิิบััติิแบบสููตรสำำ�เร็็จ แต่่เป็็นหนัังสืือที่�่เริ่่�มต้้นการ ตั้้�งคำำ�ถามกัับตััวเอง และค้้นหาคำำ�ตอบด้้วยตนเอง ความ เชื่�่อมั่่�นที่�่ว่่าคำำ�ถามที่�่ดีี สำำ�คััญกว่่าคำำ�ตอบมากนััก เพราะ การจะนำ�ำ ไปสู่่�หนทางใหม่่ได้้ถ้้าเราพยายามหาคำำ�ตอบ การตั้้�งคำำ�ถามไม่่ใช่่เรื่�่องมนุุษย์์เจ้้าปััญหาที่�่สร้้างความ ขุ่่�นเคืืองให้้กัับสัังคมชุุมชน แต่่การตั้้�งคำำ�ถามต้้องทำำ�เพื่�่อ การสร้้างสรรค์์จึึงจะประสบความสำำ�เร็็จ การทำำ�หนัังสืือนี้้�เกิิดจากการทำำ�งานเก็็บรวบรวมข้้อมููล และการปฏิิบััติิของผู้้�เขีียน สร้้างจากประสบการณ์์ และ การสะท้้อนย้้อนคิิดที่�่ส่่งผลต่่อการปฏิิบััติิที่�่เป็็นรููปธรรม โดยสร้้างกรอบความรู้�เพื่�่อการสร้้างแนวคิิ ดจาก ประสบการณ์์ ความรู้้� และการฝึึกฝนตนเองในฐานะนััก วิิชาชีีพ ที่�่ใช้้ความรู้ �แบบสหวิิทยาการ ที่�่เป็็นส่่วนผสม ระหว่า่ ง ศิลิ ปะ การออกแบบ ประวััติิศาสตร์ ์ สังั คมศาสตร์์ มานุุษยวิิทยา วััฒนธรรมศึึกษา การจััดการพิิพิิธภััณฑ์์ ผนวกกัับเป็็นผู้้�สอนในระดัับอุุดมศึึกษา ที่�่เป็็นนัักวิิจััย ทางสังั คมศาสตร์ ์ ทำำ�หน้า้ ที่�่ผลิิตผลงานออกมานั้้�น มีีส่ว่ น ผสมที่�่กล่่าวได้้ว่่าเป็็น “นัักออกแบบทางสัังคม” เชื่อ่� ม รัดั มัดั ร้้อย 21 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
การทบทวนตนเอง ทำำ�ไมชุุ มชนหรืือสัังคมในประเทศไทย ต้้องการพััฒนาผลิิตภััณฑ์์ของตนเอง และกลาย เป็็นนโยบายของรััฐที่�่มุ่่�งเป้้าในเรื่�่องนี้้�อย่่างเข้้มข้้น มาตลอด 20 ปีีที่�่ผ่า่ นมา สัังคมไทยกำำ�ลัังขัับเคลื่�่อน ไปอย่่างไรด้้วยแนวคิิดนี้้� หรืือเราเดิินมาถึึงจุุดนี้้�ได้้ อย่่างไรนั้้�นเป็็นประเด็็นที่�่ต้้องตั้้�งคำำ�ถาม เมื่�่อเรา คิิดถึึงเรื่�่องเวลา สิ่่�งที่�่สามารถเล่่าเรื่�่องเป็็นเวลาได้้ ดีีที่�่สุุด คืือ ความรู้�ด้้านประวััติิศาสตร์์ ถ้้าหน่ว่ ยการศึึกษาประวััติิศาสตร์ใ์ ช้ป้ ระเทศ เป็็นหน่่วยอธิิบาย เราก็็จะได้้ผลลััพธ์์แบบหนึ่�่ง ถ้้า เราเชื่�่อมโยงหน่่วยระดัับประเทศกัับโลก เราจะได้้ ผลลััพธ์์ที่�่แตกต่่าง ขึ้้�นอยู่่�กัับกรอบที่�่เราใช้้ สัังคม ไทยเปลี่�่ยนแปลงการผลิิตแบบยัังชีีพมาเป็็นการ ผลิิตแบบส่่งออก หลัังสนธิิสััญญาเบาว์์ริ่่�ง ที่�่เปิิด ทางให้ม้ ีีการค้้าอย่า่ งกว้้างขวางและมีีความชัดั เจน เป็็นผลผลิิตทางการเกษตรเป็็นหลััก ซึ่�่งปััจจััยที่�่ สำำ�คััญคืือที่�่ดิิน และน้ำำ� มีีการบุุกเบิิกที่�่ดิิน และการ ตััดคููคลองมากมาย ระบบการผลิิตนี้้�ยัังคงดำำ�เนิิน มาจวบจนหลัังสงครามโลกครั้้�งที่�่สองที่�่มีีการให้้ ความสำำ�คััญกัับหััตถกรรมพื้้� นบ้้านมากขึ้้�นเพื่�่อ เ ป็็ น ก า ร เ พิ่่� ม สิิ นค้้ า ใ ห้้ กัั บ ชุุ ม ชน ก า ร ค้้ น ห า ผลิิตภััณฑ์์และส่่งเสริิมการผลิิต เป็็นส่่วนหนึ่�่งของ การสร้้างพื้้� นที่�่ประเทศที่�่ส่่งผลผลิิตนั้้�นมายัังส่่วน กลาง ให้้เห็็นถึึงความหลากหลายของสิ่่�งที่�่ดีีใน พื้้�นที่�่ต่่าง ๆ ซึ่�่งการผลิิตยัังคงใช้้แรงงานเป็็นหลััก เชื่อ่� ม รััด มััด ร้อ้ ย 22 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
รุ่�งอรุุณแห่่งการเริ่่�มต้้นอุุตสาหกรรมเป็็นนโยบาย ห ลัั ง ปีี พ . ศ . 2 5 0 0 ที่�่ มีี ค ว า ม พ ย า ย า ม ใ น ก า ร ส ร้้ า ง อุุตสาหกรรมที่�่พึ่�่งตนเองให้้มากขึ้้�น มีีการตั้้�งหน่่วยงาน ทางด้้านอุุตสาหกรรมของทางราชการขึ้้�นมาเป็็นจำำ�นวน มาก รวมถึึ งการส่่งเสริิมให้้ภาคธุุ รกิิ จผลิิ ตสิินค้้ า อุุตสาหกรรมด้้วยเช่่นกััน ผลจึึงทำำ�ฟให้้เกิิดการเพิ่่�มขึ้้�น ของโรงงานเพื่�่อผลิิตสิินค้้า ไม่่เพีียงเท่่านั้้�นยัังทำำ�ให้้ผู้้�คน หลากถิ่่�นอพยพเข้้ามาเป็็นแรงงานในกรุุงเทพฯ จำำ�นวน มากขึ้้�นด้้วย เมื่�่อสัังคมไทยมีีฐานการผลิิตแบบอุุตสาหกรรมที่�่ ทำำ�ขึ้้�นใช้้เอง และบางแห่่งสามารถรัับจ้้างเป็็นฐานการ ผลิิตให้้กัับสิินค้้าต่่างประเทศ เนื่�่องจากแรงงานที่�่มีีราคา ถูกู ผนวกกัับการเปลี่�่ยนแปลงการผลิิตของโลกโดยมีีการ ย้้ายฐานการผลิิตเพื่�่อลดต้้นทุุน ไทยจึึงใช้้ข้้อได้้เปรีียบนี้้� ในการสร้้างระบบการผลิิตได้้เป็็นอย่่างดีี แต่่ก็็ต้้องการ แรงงานจำำ�นวนมากอีีกระรอกหนึ่�่ง อย่่างไรก็็ตามการผลิิตทางอุุตสาหกรรมนี้้�เป็็นการ ผลิิตเพื่�่อเป้้าหมายทางอุุตสาหกรรม แต่่ไม่่สามารถสร้้าง ผู้้�ประกอบการรายย่่อยได้้ เพีียงเน้้นการสร้้างผลผลิิต จำำ�นวนมาก และมีีราคาถููก โดยไม่่คำำ�นึึงถึึงผลกระทบ ด้้านสิ่่�งแวดล้้อม หรืือสัังคม ทำำ�ให้้เกิิดคำำ�ถามถึึงความ ยั่่�งยืืนเพื่�่ออนาคต เพื่�่อคุุณภาพชีีวิิตที่�่ดีีว่่าควรทำำ�อย่่างไร เชื่่�อม รััด มัดั ร้้อย 23 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
การผลิิตแบบอุุตสาหกรรมดั้้�งเดิิมได้้รัับผลกระทบ จากเทคโนโลยีีที่�่เปลี่�่ยนแปลง การผลิิตที่�่เน้น้ จำำ�นวนมาก และการแข่่งขัันด้้านราคานั้้�น ไม่่ใช่่ข้้อได้้เปรีียบอีีกต่่อไป ผู้้�บริิ โ ภ คต้้ อง ก า ร สิิ นค้้ าที่�่ แต ก ต่่ างแย ก ย่่อ ย แล ะ เปลี่�่ยนแปลงอย่า่ งรวดเร็ว็ ความต้้องการสิ่่ง� ที่�่เป็น็ ของแท้้ สิ่่�งที่�่เป็็นงานเฉพาะ และมีีเรื่�่องราวที่�่มีีความซัับซ้้อนมาก ขึ้้�น สิินค้้าจึึงเป็็นสิ่่�งที่�่เข้้าใจยากมาก เทคโนโลยีีการผลิิตก็็มีีราคาถููกและใช้้งานได้้ง่่าย ผู้้�คนสามารถเป็็นเจ้้าของปััจจััยการผลิิต (เทคโนโลยีี) ได้้มากขึ้้�น การแข่่งขัันในขณะนี้้� (พ.ศ.2563) จึึงเป็็น การแข่่งขัันด้้านความคิิดสร้้างสรรค์์เป็็นหลััก แต่่เมื่�่อยุุคสมััยได้้แปรเปลี่�่ยน รััฐไทยกำำ�ลัังปรัับตััว ไปสู่่�ยุุคใหม่่ด้้วยเช่่นกััน การหัันหลัังมา สนัับสนุุนชุุมชน ให้้มีีความเข้้มแข็็งอย่่างยั่่�งยืืน ด้้วยการสร้้างพื้้�นที่�่การ ผลิิตใหม่่ในชุุมชน ผลิิตภััณฑ์์ การท่่องเที่�่ยว ภููมิิปััญญา งานหััตถกรรม ฯลฯ ได้้กลายเป็็นภารกิิจที่�่สำำ�คััญ รวมถึึง การจััดตั้้�งหน่่วยงานเพื่�่อภารกิิจดัังกล่่าวขึ้้�น โดยมีีชุุมชน เป็็นหน่่วยการผลิิต เชื่อ�่ ม รัดั มััด ร้อ้ ย 24 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
การเดิินทางต่่อไป แล้้วเราจะเดิินทางไปอย่่างไร? เป็็นคำำ�ถามที่�่ชุุมชนอยาก ถาม แต่่ไม่ม่ ีีใครให้ค้ ำำ�ตอบที่�่แน่ช่ ัดั ได้้ เพราะผลการดำำ�เนินิ งาน ที่�่ผ่่านมา ได้้เน้้นการสนัับสนุุนเม็็ดเงิินลงในพื้้�นที่�่ชุุมชนแต่่ผล ความสำ�ำ เร็็จนั้้�นยัังเห็็นไม่่เด่่นชััด โดยตััววััดที่�่มีีเป้้าหมายในการ เพิ่่ม� รายได้แ้ ก่ช่ ุมุ ชนเป็น็ หลักั รวมถึึงความยั่่ง� ยืืนในชุมุ ชนอีีกด้ว้ ย ดัังนั้้�นหนัังสืือเล่่มนี้้�จึึงจุุดประกายให้้คำำ�ถามที่�่ว่่าเราจะ ผลิิตไปทำำ�ไม ในเมื่�่อเราก็็ไม่่ได้้อยากได้้เงิินจากผลิิตภััณฑ์์ที่�่เขา ส่่งเสริิมนั้้�นเลย และของที่�่ผลิิตหลายๆ อย่่างคนในชุุมชนก็็ไม่่ กิิน ไม่่ใช้้ ไม่่รู้้�ที่�่มาที่�่ไปว่่าคืืออะไร เป็็นสิินค้้าที่�่ไร้้ราก ไร้้ความ ยั่่�งยืืน จึึงไร้้อนาคตตามไปด้้วย หนังั สืือเล่ม่ นี้้จ� ะเริ่่ม� ที่ผ�่ ลิติ ภัณั ฑ์ช์ ุมุ ชนต้อ้ งเปลี่ย�่ นวิธิ ีีคิดิ จาก “ การ “นำ�ำ ความรู้�เข้า้ มา” เป็น็ การ “สร้า้ งจากความรู้�” ของชุมุ ชน เอง ออกแบบจากฐานความรู้�ของตนที่ส�่ ั่่ง� สมมาอย่า่ งยาวนาน เป็น็ เรากลายเป็น็ คนที่อ�่ ยากเป็น็ ในสิ่่ง� ที่ไ�่ ม่เ่ คยได้้เป็น็ สิ่่ง� ที่�เ่ รีียกว่า่ มรดกตกทอดทางสังั คม ซึ่ง�่ จะเป็น็ ทุนุ ที่ย�่ ั่่ง� ยืืน และไม่่มีีวัันได้้เป็็น ที่�่ ผ่่ า น ม า ก า ร ผลิิ ต ยัั ง วน เ วีี ย น ใ น ก ร อ บ เ ดิิ ม ที่�่ มุ่่� ง แล้้วให้ห้ วนกลัับมาคิิดว่่า เปลี่�่ยนแปลงตนเองละทิ้้�งตััวเองเพื่�่อก้้าวไปสู่่�การพััฒนาตาม แบบประเทศที่�่พััฒนาแล้้วในเรื่�่องกายภาพ การส่่งออก และวััด และจะมีีตััวตนที่เ�่ ท่่าเทีียมกัับทุกุ คน ที่�่รายได้้ผลิิตภััณฑ์์มวลรวม กลายเป็็นการพึ่�่งพาแหล่่งความรู้� อื่� ่น และตััดขาดจากความรู้ �ของตนเอง อย่่างยั่่�งยืืน ” เชื่�่อม รัดั มััด ร้้อย 25 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
จากการคััดสรรโดยธรรมชาติิ สู่่�การคััดสรรโดยวััฒนธรรม8 หนัังสืือเล่่มนี้้�เริ่่�มต้้นที่�่คำำ� “วััฒนธรรม” ซึ่�่งเป็็นหน่่วย วิิเคราะห์์เล็็กที่�่สุุดของหนัังสืือเล่่มนี้้� โดยคำำ�ว่่าวััฒนธรรมนี้้�เป็็น คำำ�ที่�่เกิิดขึ้้�นเมื่�่อราวศตวรรษที่�่ 19 และเป็็นหนึ่�่งในสามคำำ�ภาษา อัังกฤษที่�่มีีความหมายซัับซ้้อนมาก ด้้วยเหตุุว่่าความหมายของ วัฒั นธรรมได้เ้ ปลี่ย�่ นแปลงอยู่่�ตลอดเวลา โดยคำ�ำ ว่า่ วัฒั นธรรมใน ศตวรรษที่�่ 19 นั้้น� มีีความหมายถึึงกลุ่่�มคนบางกลุ่่�มที่�เ่ ป็น็ คนชั้้น� สููงเท่่านั้้�นที่�่มีีวััฒนธรรม คนธรรมดาทั่่�วไปนั้้�นไม่่มีีวััฒนธรรม ต้้องถููกอบรมสั่่�งสอนให้้มีีวััฒนธรรม ดัังนั้้�นคำำ�ว่่าวััฒนธรรมจึึง มีีความหมายเป็็นหนึ่�่งเดีียวกัับอารยธรรม ความคิิดเรื่�่องอารยธรรมนั้้�นเกิิดขึ้้�นเมื่�่อมนุุษย์์มีีความ สงสััยว่่า เรามาถึึงจุุดนี้้�ได้้อย่่างไร ถ้้าในคติิดั้้�งเดิิมทางศาสนา นั้้�นก็็เพราะมีีพระผู้้�สร้้างสรรพสิ่่�งขึ้้�น ไม่่ใช่่มนุุษย์์ แต่่เมื่�่อความ คิิดเรื่�่องมนุุษย์์นิิยมที่�่ผสมกัับทางวิิทยาศาสตร์์ธรรมชาติิ ที่�่มีี การค้้นคว้้าทางชีีววิิทยาที่�่แสดงถึึงวิิวััฒนาการของสััตว์์ที่�่เรีียก ว่่า “การคััดสรรโดยธรรมชาติิ” ให้้มีีวิิวััฒนาการเพื่�่ออยู่่�รอดใน สภาพแวดล้้อมที่�่เปลี่�่ยนแปลงไป ตััวที่�่แข็็งแรงกว่่า ปรัับตััวเร็็ว กว่่าจะเป็็นผู้้�อยู่่�รอดและสืืบต่่อเผ่่าพัันธุ์์�แบบเดีียวกััน 8การศึึกษาสัังคมในช่่วงศตวรรษที่�่19 ได้้นำำ�แนวคิิดวิิวััฒนาการจากชาร์์ดาวิิน มาใช้้ในการอธิิบายพััฒนาการทางสัังคม ว่่าคนที่�่แข็็งแกร่่งหรืือว่่าสัังคมที่�่เข้้มเข็็งจะอยู่่�รอดเป็็นการคััดสรรโดย ธรรมชาติิ แต่่จากการศึึกษาเรื่�่อง ความสััมพัันธ์์ระหว่่างไก่่กัับคน ได้้มีีข้้อเสนอว่่า การคััดสรรโดยวััฒนธรรมเป็็นเรื่�่องสำำ�คััญมากกว่่าการคััดสรรโดยธรรมชาติิ (ไก่่กัับคนจากมุุมองชีีวชาติิพัันธุ์์�วิิทยา อะกิิฌิิโนะ,2550 248-249) อะกิิฌิิโนะมิิยะ ฟููมิิอิิโตะ.2550. ชมนาด ศีีติิสาร แปล.กรุุงเทพ : สำำ�นัักพิิมพ์์อมริินทร์์) เชื่อ่� ม รััด มััด ร้อ้ ย 26 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
จ า ก แ นวคิิ ดดัั ง ก ล่่ า ว ไ ด้้ มีี ก า ร นำำ� ม า ป รัั บ เ ป็็ น ก า ร วิิวััฒนาการของมนุุษย์์ วิิวััฒนาการทางวััฒนธรรมนี้้�เรีียกว่่า “อารยธรรม” ที่�่มนุุษย์์จะต้้องมีีการปรัับตนเองให้้เอาชนะการ คััดเลืือกทางธรรมชาติิ ก่่อให้้เกิิดความคิิดที่�่เรีียกว่่า “ภารกิิจ ของผู้้�ชายผิิวขาวชาวตะวัันตก” (The White Man’s Burden) ที่�่พยายามนำำ�อารยธรรมของมนุุษย์์ชาวตะวัันตกไปสู่่�พื้้�นที่�่ต่่าง ๆ และบอกคนเหล่่านั้้�นว่่า สัักวัันหนึ่�่งคนที่�่ยัังไม่่มีีอารยธรรมก็็ จะมีีอารยธรรม จึึงเกิิดสิ่่�งที่�่เรีียกว่่า การสร้้างอาณานิิคม เพื่�่อ ดึึงทรััพยากรจากพื้้� นที่�่ที่�่ยัังไม่่มีีอารยธรรมไปสร้้างอารยธรรม ของผู้้�ที่�่เหนืือกว่่า เป็็นความคิิดที่�่ซ่่อนอยู่่�เบื้้� องหลัังคำำ�ว่่า “อารยธรรม” ที่�่เกิิดขึ้้�นทั่่�วโลกในช่่วงศตวรรษที่�่ 19 ความคิิดนี้้� ก่่อให้้เกิิดลััทธิิเชื้้� อชาติินิิยม ส่่งผลในหลายระดัับตั้้�งแต่่การล้้อ เลีียนเรื่�่องวััฒนธรรม ไปจนถึึงการทำำ�ลายล้้างเผ่่าพัันธุ์์�มนุุษย์์ ในบางกลุ่่�มที่�่มีีความแตกต่่างทางวััฒนธรรม ดัังนั้้�นความคิิด เรื่�่องอารยธรรมที่�่เหนืือกว่่า เผ่่าพัันธุ์์�ที่�่วััฒนธรรมชั้้�นสููงเป็็นสิ่่�ง อัันตราย9 จากความคิิดเรื่�่อง “อาณานิิคม” กลายมาเป็็นความคิิด เรื่�่อง “หลัังอาณานิิคม” ที่�่เกิิดขึ้้�นหลัังสงครามโลกครั้้�งที่�่ 2 เป็็นต้้นมา เป็็นความคิิดเรื่�่องการพััฒนา และการทำำ�ลายล้้างสิ่่�ง ที่�่เป็น็ ความเสื่�อ่ มโทรมของอารยธรรมเก่่าแก่่ เพื่�อ่ ประกอบสร้า้ ง สัังคมใหม่่ ความยึึดมั่่�นกัับวััฒนธรรมดั้้�งเดิิมเป็็นตััวขััดขวางการ พััฒนาสัังคมให้้ไปสู่่�สัังคมที่�่เป็็นวิิทยาศาสตร์์ ซึ่�่งต้้องขจััดอคติิ สัังคมเดิิมที่�่เป็็นคู่่�ตรงข้้ามกัับความคิิดสมััยใหม่่ออกไป เมื่�่อการ พััฒนามาถึึ งจุุ ดหนึ่�่งพบว่่ า เป็็นการทำำ�ลายความรู้�และ ภูมู ิปิ ัญั ญาดั้้�งเดิิม จนเกิิดวิิกฤติิทางสังั คมที่�่ไม่ส่ ามารถแก้้ปัญั หา ได้้ สัังคมวััฒนธรรมล่่มสลายไป จึึงเกิิดความคิิดขั้้�วตรงข้้ามที่�่ หวนกลัับไปยัังชุุมชนขนาดเล็็กดั้้�งเดิิมการกลัับไปใช้้ชีีวิิตแบบ บรรพบุุรุุษได้้เกิิดขึ้้�น พร้้อมกัับการอนุุรัักษ์์ แต่่ปััญหาก็็ไม่่ได้้ แก้้ไขให้้ลุุล่่วงได้้ เพราะการหวนกลัับคืืนสู่่�ความดั้้�งเดิิมนั้้�นไม่่ สามารถรองรัับผู้้�คนได้้ทั้้�งหมด 9ชาติิพัันธุ์์�สััมพัันธ์์ : แนวคิิดพื้้�นฐานทางมานุุษยวิิทยาในการศึึกษาอััตลัักษณ์์กลุ่่�มชาติิพัันธุ์์�ประชาชาติิ และการจััดองค์์กรความสััมพัันธ์์ ทางชาติิพัันธุ์์� / สุุเทพ สุุนทรเภสััช กรุุงเทพฯ : เมืืองโบราณ, 2548. เชื่�่อม รัดั มัดั ร้อ้ ย 27 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
สัังคมได้้เดิินทางมาถึึง “การคััดสรรโดยวััฒนธรรม” ที่�่มนุุษย์์จะเลืือกวิิถีีการดำำ�รง ชีีวิิตด้้วยการคััดสรรทางวััฒนธรรมเป็็นสิ่่�งที่�่ช่่วยให้้ชุุมชน สัังคม สามารถก้้าวหน้้าได้้บนฐานความรู้�ของ ตนเอง ที่�่สืืบทอดมาอย่่างยาวนานและสามารถปรัับตััวให้้สอดคล้้องกัับสัังคมที่�่ก้้าวหน้้า ทัันสมััยได้้ เรา คััดสรรสรรพสิ่่�งเพราะมัันเหมาะสมกัับตััวเราเอง ดัังนั้้�นวััฒนธรรมจึึงเป็็นกรอบแนวคิิดในการใช้้เพื่�่อ ทดลองทางสัังคมด้้วย เราเลืือกเลี้้�ยงไก่่หลายรููปแบบ เพราะเราต้้องการใช้้งานหลากหลาย เลี้้�ยงเพื่�่อกิิน เป็็นอาหาร เลี้้�ยงเพื่�่อดููเล่่น เลี้้�ยงเพื่�่อเกมกีีฬา หรืือเลี้้�ยงเพื่�่อติิดต่่อกัับโลกที่�่ลี้้�ลัับ ไก่่ทั้้�งหลายก็็ถููกผสม พัันธุ์์�ขึ้้�นเพื่�่อประโยชน์์ของมนุุษย์์ ในหลากหลายกิิจกรรมทางวััฒนธรรม วััฒนธรรมจึึงเป็็นเครื่�่องมืือ และ แนวคิิดเพื่� ่อสร้้างพลวััตทางสัังคมให้้ก้้าวหน้้าบนฐานความรู้ �และภููมิิปััญญาของตนเอง ความลัับของคู่่�ตรงข้้าม กัับดัักคู่่�ตรงข้้าม เป็็นสิ่่�งที่�่ต้้องก้้าวข้้ามไปให้้ได้้ในการออกแบบ ผลิิตภััณฑ์์ชุุมชน ในเรื่�่องนี้้�ขอยกตััวอย่่างสองคู่่�ที่�่ตรงข้้ามกััน คู่่�แรกคืือ ของแท้้กัับของปลอม ความเป็น็ ของแท้้นั้้�นคืือชีวี ิิตที่�่ดำำ�เนินิ ไปหรืือพื้้�นที่�่ ที่�่เป็็นความทรงจำำ� แต่่การบริิการเพื่�่อท่่องเที่�่ยวนั้้�น ของแท้้ไม่่สามารถ ทำำ�ให้้นัักท่่องเที่�่ยวสนุุกและเกิิดประสบการณ์์ได้้ จึึงต้้องจััดกิิจกรรม ปลอม ๆ ขึ้้�นเพื่�่อให้้เกิิดการเที่�่ยวได้้ เช่่น ถนนคนเดิิน จััดงานย้้อนยุุค แต่่งชุุดท้้องถิ่่�น หรืือกิิจกรรมที่�่เรีียกว่่า Creative Tourism ทั้้�งหลายก็็ เป็น็ คู่่�ตรงข้า้ มกัับของจริงิ ในคู่่�ตรงข้า้ มคู่่�ที่�่สอง คืือคู่่�ระหว่่างการอนุรุ ักั ษ์์ กัับการสร้้างสรรค์์ อนุุรัักษ์์คืือการไม่่เปลี่�่ยนแปลงซึ่�่งรอวัันเลืือนหาย หมดประโยชน์์สิ้้�นกระแสการใช้้งาน แต่่เมื่�่อนำำ�มา สร้้างสรรค์์ใหม่่ให้้ สอดคล้้องกัับผู้้�บริิโภคกลุ่่�มใหม่่ หรืือคนรุ่่�นใหม่่ก็็สามารถเดิินทางต่่อไป ได้้ ยกตััวอย่่างการนำำ�ขนมโบราณมาใส่่ในไอศกรีีม หรืือเอาไก (สาหร่่าย แม่่น้ำำ�โขง) มาผสมกัับไอศกรีีม ใส่่ภาชนะใหม่่ หรืือการสร้้างวิิธีีกิินใหม่่ ๆ เช่่น ขัันโตก หรืือ กาดหมั่่�ว เป็็นต้้น10 10พลวััฒ ประพัฒั น์ท์ อง และ ณัฐั กร วิิทิิตานนท์์. (2561). มองรู้้� ดูอู อก บอกต่่อ - กรณีีศึึกษาภายใต้้โครงการ พัฒั นากระบวนการจััดการความรู้�เพื่�่อยกระดัับความสามารถของบุุคคลากรเป้า้ หมายสู่่�ความเป็น็ เลิิศด้้าน การพััฒนาการท่่องเที่�่ยวอย่่างยั่่�งยืืน โดย อพท. กรุุงเทพฯ: องค์์การบริิหารการพััฒนาพื้้�นที่�่พิิเศษเพื่�่อการ ท่่องเที่�่ยวอย่่างยั่่�งยืืน (องค์์การมหาชน) อพท. เชื่่อ� ม รััด มััด ร้้อย 28 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
CONSERVATION การอนุรุ ักั ษ์์ AUTHERNTICITY EXPERIENCE KITSCH ประสบการณ์์ ของแท้้ ของเลียี นแบบ CREATIVITY การสร้้างสรรค์์ เชื่อ่� ม รััด มััด ร้้อย 29 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
งานประเพณีีอายก ของกลุ่่�มคนปลัังที่�่เป็็นการแสดงถึึงภารกิิจที่�่เคยได้้รับั ตามตำำ�นานที่�่กล่่าวว่่า... คนปลัังมีีห้้าที่�่ปกป้้องพระศพของพระพุุทธเจ้้าไม่่ให้้คนไม่่ดีีมาลัักพระศพ ไปเป็็นการใช้้ตำำ�นานมาสร้า้ งเป็็นพระเพณีีแสดงเต้้นรำ��สวมหน้้ากาก เชื่�่อม รััด มััด ร้อ้ ย 30 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
การสร้า้ งสรรค์์อาหารขึ้้�นใหม่่ จากฐานภููมิิปััญญาเดิิม แสดงให้้เห็็นถึึงคู่่�ตรงข้้ามของ การอนุุรักั ษ์์และการสร้า้ งสรรค์์ เราจะใช้้หนัังสืือนี้้อ� ย่่างไร หนัังสืือเล่่มนี้้� นอกจากจะตั้้�งคำำ�ถามและ สร้้างวิิธีีคิิดแล้้ว ยัังมีีการเสนอกิิจกรรมที่�่ใช้้ ในชุุมชนประกอบด้้วย สำำ�หรัับผู้้�ที่�่จะนำำ�ไป ประยุุกต์์ใช้้ด้้วยตนเอง เชื่่�อม รััด มัดั ร้้อย 31 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
2บทที่�่ ตู้้�อัันตรธาน ในห้้องต้้องประสงค์์
ความลัับของเรา เราทุุกคนไม่่ได้้เหมืือนกััน และชุุมชนทุุกที่�่ก็็ไม่่ได้้เหมืือนกััน แต่่คนหรืือชุุมชน อาจไม่่คิิดเช่่นนั้้�น เพราะว่่าเขายัังไม่่ได้้เล่่าความลัับที่�่มีีอยู่่�ออกมา แต่่เมื่�่อใดที่�่ความ ลัับถููกเปิิดเผยก็็จะทำำ�ให้้เข้้าใจตััวเองมากขึ้้�น ความลัับคืืออะไร เป็็นคำำ�ถามที่�่ต้้อง ค้้นหา เพราะความลัับเป็็นสิ่่�งที่�่ถููกเก็็บไว้้ในตู้้�ที่�่ล่่องหนได้้ เลืือนหายไปจากชีีวิิตจริิง นานแล้้ว ทั้้�งๆ ที่�่ตู้้�เก็็บซ่่อนความลัับนั้้�นก็็อยู่่�ใกล้้ๆ เรานี่�่เอง เราจะค้้นหาสิ่่�งที่�่เป็็น ความลัับของเราได้้อย่่างไร ในเมื่�่อเราถููกทำำ�ให้้ลืืมไปแล้้ว วิิธีีการที่�่จะค้้นหาคืือการ “การเล่่นที่�่ลึึก” หรืือ “การค้้นหาสิ่่�งที่�่ซ่่อนไว้้ที่�่เราลืืมไป” ในหนัังสืือนี้้�เรีียกว่่า “ดีีป เพลย์์” (Deep Play)11 ซึ่�่งเรื่�่องนี้้�มีีที่�่มาที่�่ไปดัังนี้้� DEEP PLAY วิิธีีการค้้นหาความลัับที่เ�่ ลืือนหายไป คำำ�นี้้�มีีที่�่มาอย่่างไร เป็็นคำำ�ถามนำำ�ของเนื้้�อหาส่่วนนี้้� คำำ�นี้้�ถ้้า ค้้นในความหมายภาษาอัังกฤษแล้้วก็็มีีความหมายสองสาม ความหมาย แต่่ที่�่นำำ�มาใช้้ในกระบวนการนี้้�มาจากบทความ วิิชาการของนัักมานุุษยวิิทยาที่�่เขีียนเรื่�่องการชนไก่่ที่�่บาหลีี ที่�่แสดงถึึงการตีีความเชิิงลึึกจากการที่�่กลายเป็็นคนใน วััฒนธรรมเดีียวกัันกัับคนบาหลีี12 มีีเนื้้�อหาโดยย่่อดัังนี้้� มีีนัักมานุษุ ยวิิทยาอเมริกิ ัันผู้้�หนึ่�่ง ได้้เดิินทางมาศึึกษา วััฒนธรรมของคนบาหลีี ด้้วยความเป็็นนัักมานุุษยวิิทยา จำำ�เป็็นต้้องมีีงานเขีียนเชิิงมานุุษยวิิทยาวััฒนธรรมในการ กล่่าวถึึง “ชุุมชนที่�่ห่่างไกลโดดเดี่�่ยว” สัักแห่่งหนึ่�่งว่่า “หมู่่�บ้า้ นของเรา” และศึึกษาอย่า่ งลึึกในทุกุ ด้้านด้้วยวิิธีีการ ที่�่ต้้องทำำ�ให้้ตนเองกลายเป็็น “คนใน” หมายความว่่าเป็็น คนที่�่เป็็นหนึ่�่งเดีียวกัับชุุมชนนั้้�นได้้ ได้้รัับการยอมรัับ 11ความหมายหนึ่�่งคืือ ที่�่เป็็นการเล่่นการพนัันที่�่ใช้้เงิินจำำ�นวนมาก อีีกความหมายหนึ่�่งคืือการ ใช้้เงิินหรืือการลงทุุนที่�่ไม่่คุ้้�มค่่า คล้้าย ๆ กัับว่่าเสีียหายไม่่ว่่าได้้หน้้าไว้้ก่่อน 12Clifford Geertz Deep Play: Notes on the Balinese Cockfight Daedalus Vol. 101, No. 1, Myth, Symbol, and Culture (Winter, 1972), pp. 1-37 (37 pages) Published By: The MIT Press เชื่่�อม รััด มััด ร้้อย 34 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
การมาถึึงของนัักมานุุษยวิิทยาคนนี้้� ไม่่ได้้รัับ การยอมรัับว่่าเป็็นพวกเดีียวกัับคนบาหลีีเลย และ เขาก็็ไม่ร่ ู้้�ว่่าจะศึึกษาอะไรได้้สักั อย่า่ งที่�่ชุุมชนนี้้� วััน หนึ่�ง่ ได้้ข่า่ วว่่ามีีการชนไก่่ในหมู่่�บ้า้ นก็็เลยเข้า้ ไปชม ซึ่�่งการชนไก่่ที่�่บาหลีีเป็็นกิิจกรรมที่�่ผิิดกฎหมาย แต่่ถ้้าจะชนไก่่ได้้ก็็ต้้องมีีงานเทศกาลบููชาเทพเจ้้า เท่่านั้้�น ซึ่�ง่ ต้้องขออนุญุ าตทางการก่่อนทุกุ ครั้้�ง การ ชนไก่่ครั้้�งนี้้ท� ุกุ คนคิิดว่่าคงมีีใครคนหนึ่�ง่ ขอแล้้ว แต่่ ความจริิงพบว่่าไม่่มีีใครขออนุุญาต เมื่�่อการชนไก่่ ที่�่นัักมานุุษยวิิทยานี้้�เข้้าร่่วมสัังเกตการณ์์ผ่่านไป ได้้สัักพัักหนึ่�่ง ตำำ�รวจก็็เข้้ามาจัับกุุม ผู้้�คนก็็แตกตื่�่น วิ่่�งหนีีกระจััดกระจายไป รวมถึึงนัักมานุุษยวิิทยา ชาวอเมริิกัันคนนี้้� ที่�่วิ่่�งหนีีตำำ�รวจไปพร้้อมกัับชาว บ้้านด้้วย เช้า้ วัันรุ่่�งขึ้้�นนักั มานุษุ ยวิิทยาพบว่่า ท่่าทีีชาว บ้้านเปลี่�่ยนไป ดููสนิิทสนมกัับเขามากขึ้้�น มีีการล้้อ เลีียน และทัักทายเขาทั้้�งวััน โดยเฉพาะเรื่�่องการ วิ่่�งหนีีตำำ�รวจที่�่มาจัับคนชนไก่่ นัักมานุุษยวิิทยาจึึง คิิ ด ไ ด้้ ว่่ า เ ห ตุุ นี้้� เ อ ง ที่�่ ทำำ� ใ ห้้ เ ข า ก ล า ย เ ป็็ นพว ก เดีียวกัันกัับคนบาหลีีแล้้ว เนื่�่องจากวัันนั้้�นเขาไม่่ ต้้องวิ่่�งหนีีก็็ได้้เพราะเป็็นคนตะวัันตก ตำำ�รวจก็็ไม่่ จัับอยู่่�แล้้วแต่่เขาตััดสิินใจวิ่่�งหนีีไปพร้้อมกัับคน บาหลีี สิ่่�งนี้้�เองที่�่ทำำ�ให้้ได้้รัับการยอมรัับ เ ข า จึึ ง อ้้ า ง จ า ก ก ร ณีีนี้้� ก ล า ย เ ป็็ น ค น ใ น วััฒนธรรมบาหลีี จากนั้้�นเขาก็็เริ่่�มศึึกษาเชิิงลึึก แ ล ะ ตีี ค ว า ม เ รื่� ่ อ ง ก า ร ชน ไ ก่่ ข อ ง ช า ว บ า ห ลีี ที่�่ สามารถเข้้าใจความหมายหรืือความลัับที่�่ซ่่อนอยู่่� ในการชนไก่่ อย่่างที่�่คนบาหลีีเองลืืมมัันไปแล้้ว เพราะว่่า “เขาได้้กลายเป็็นคนบาหลีีไปแล้้ว” จาก นั้้�นสิ่่�งที่�่เขาเขีียนคืือสิ่่�งที่�่คนบาหลีีเขีียนนั่่�นเอง เชื่อ่� ม รััด มััด ร้อ้ ย 35 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
“บทความนี้้�เป็็นแรงบัันดาลใจให้้ผู้้�คนหลายคนที่�่ เข้้าไปศึึกษาในพื้้�นที่�่ต่่าง ๆ เพื่�่อความเข้้าใจความ ลัับที่�่ซ่่อนอยู่่�ในการกระทำำ�ของผู้้�คนในชุุมชน ถ้้า เรามองกลัับกัันแล้้วตั้้�งคำำ�ถามว่่า เหตุุใดคนข้้างใน จึึงไม่่สามารถเขีียนได้้ แต่่ต้้องให้้คนนอกที่�่กลาย เป็็น “คนใน” เขีียนเท่่านั้้�นหรืือ คนในวััฒนธรรม ”ตนเองจะเขีียนได้้หรืือไม่่ คำำ�ตอบคืือ ได้้แน่่นอน สรรพสิ่่�ง - เรื่�อ่ งเล่่าที่�่เราเรีียกนิิทาน “เราผลิิตสินิ ค้้าไปเพื่�อ่ อะไร” คืือคำำ�ถามแรกที่�่ต้้อง ตอบในการพััฒนาผลิิตภััณฑ์์ นิิทาน หรืือเรื่�่องเล่่า คืือเครื่�่องมืือที่�่สำำ�คััญใน การค้้นหาความลัับที่�่เลืือนหาย การเล่่าถึึงกายภาพ ของสรรพสิ่่�งนั้้�นเป็็นเพีียงสิ่่�งที่�่ตามองเห็็น แต่่ สรรพสิ่่�งที่�่ไม่่สามารถเข้้าใจด้้วยตาของมนุุษย์์ ที่�่ เป็็นการรัับรู้ �เชิิงประสบการณ์์ ทั้้�งนี้้�หมายรวมถึึง ประสาทสััมผััสทั้้�งหมดของมนุุษย์์ ตาที่�่มองเห็็น หูู ที่�่ได้้ยิินเสีียง จมููกที่�่ได้้รัับกลิ่่�น ลิ้้�นที่�่รัับรู้�รส และ ผััสสะที่�่รัับรู้�ความรู้้�สึึกทางผิิวหนััง เป็็นเรื่�่องพื้้�น ฐาน การเล่่าเรื่�่องแบบนี้้�จะทำำ�ให้้ผลิิตภััณฑ์์ถููกลด ทอนคุุณค่่าลง เหลืือเพีียงสิ่่�งที่�่เหมืือน ๆ กััน หรืือ เป็็นของโหลทัันทีี เชื่่�อม รัดั มััด ร้้อย 36 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
นิิทานจึึงเป็็นเครื่�่องมืือในการเล่่าได้้ดีีเครื่�่อง มืือหนึ่�่ง เพราะเราฟัังนิิทานมาตั้้�งแต่่เด็็ก และเรา ลืืมความสนุกุ ที่�่ได้้ฟังั นิทิ านไปแล้้ว การกลัับมาของ นิิทานของทุุกคน เป็น็ เรื่�่องที่�่ทำำ�ได้้ง่่าย เพีียงแค่่เรา นำำ�จิินตนาการที่�่หายไปให้้กลัับมาเท่่านั้้�น เด็็กๆ มีี จิินตนาการ มีีความสนุุก ซื่�่อ และตรงไปตรงมา เหตุุผลแบบเด็็กจึึงเป็็นสิ่่�งที่�่เราต้้องการอย่่างมาก ในการเล่่านิิทาน นิิทานสร้้างจิินตนาการให้้เรื่�่องที่�่ไม่่สััมพัันธ์์ กัันในชีีวิิตเป็็นจริิงได้้ เพราะเรามีีเรื่�่องจำำ�นวนมาก และเหตุุผลทำำ�ให้้เราแยกแยะเรื่�่องแต่่ละเรื่�่องไว้้ เป็็นกลุ่่�ม ที่�่ไม่่เชื่�่อมร้้อยกัันได้้ แยกอาชีีพ แยกอายุุ แยกวััย แยกความเชี่�่ยวชาญ แยกโลกมนุุษย์์ โลก ของวิิญญาณ โลกของพืืชและสััตว์์ออกจากกััน แต่่ วััยเด็็กจะสนุุกกัับสััตว์์ ต้้นไม้้ ใบหญ้้าที่�่พููดได้้ แต่่ เมื่�่อโตมาเราลืืมเพื่�่อนเหล่่านี้้�ไป ความสนุุกเลืือน หาย แต่่ก็็นำำ�กลัับมาไม่ย่ าก ด้้วยกิิจกรรมเล่่านิทิ าน เรื่�่องเล่่าของสรรพสิ่่�ง ที่�่ใช้้เครื่�่องมืือนิิทาน คืือการ เชื่�่อมโยงสรรพสิ่่�งเรีียงร้้อยเป็็นเรื่�่องราวเดีียวกััน รวมถึึงสิ่่ง� ที่�่เรีียกว่่าคุณุ ค่่าความรู้้� ความงาม ผู้้�เขีียน จึึงขอเสนอแนวทางการเล่่าเรื่�่องไว้้ ดัังนี้้� เชื่อ่� ม รััด มััด ร้อ้ ย 37 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
เรื่�อ่ งเก่่าเล่่าใหม่่ RE-STORYTELLING การเล่่าเรื่�่องประวััติิความเป็็นมาของสรรพ สิ่่�งที่�่เรากำำ�ลัังนำำ�เสนอ เพื่�่อแสดงถึึงความเป็็นของ แท้้ เช่่น ประวััติิหมู่่�บ้้านที่�่ตั้้�งถิ่่�นมาอย่่างยาวนาน ประวััติิศาสตร์์ชาติิพัันธุ์์� ความสััมพัันธ์์กัับพื้้�นที่�่ ประวััติิของวีีรบุุรุุษ นิิทานประจำำ�ถิ่่�นที่�่บอกว่่า อะไรเกิิดก่่อนเกิิดหลััง อัันเป็็นที่�่มาของชื่�่อต่่าง ๆ ประวััติิศาสตร์์จึึงเป็็นความลัับอย่่างหนึ่�่ง ความ เป็็นของแท้้ จึึงเกิิดขึ้้�นจากประวััติิศาสตร์์ของ สรรพสิ่่�ง การศึึกษาเรื่�่องนิิทานนั้้�นมีีในหลากหลาย สาขาวิิชา แต่่สำำ�หรัับหนัังสืือเล่่มนี้้�ขอยกตััวอย่่าง จากสาขาวิิชาทางคติิชน วิิชาการด้้านนี้้�ใน ป ร ะ เ ท ศ ไ ท ย จ ะ อ ยู่่� ใ น ก ลุ่่� ม ท า ง ภ า ษ า แ ล ะ วรรณคดีีไทย ซึ่�่งศึึกษาถึึงเป้้าหมายเพื่�่อการ อธิิบายทางความคิิดความเชื่�่อของคนในสัังคม ไทย แต่่สำำ�หรัับวิิชาคติิชนในประเทศญี่�่ปุ่่�น นั้้�น เริ่่�มจากความพยายามที่�่จะให้้เกษตรกรพ้้นจาก ความยากจน ความรู้้�นี้้�จึึงไปบรรจุุอยู่่�ในกระทรวง การเกษตรของญี่�่ปุ่่�น13 เรื่�อ่ งเล่่าเหล่่านี้้ใ� นทางคติิชนวิิทยา ได้้แบ่่งออกได้้ดัังนี้้� 1. นิิยายปรัมั ปราหรืือเทพนิิยาย (Myth) คืือ เรื่�่องเล่่าที่�่เน้้นความสััมพัันธ์์ระหว่่าง มนุุษย์์กัับธรรมชาติิหรืืออำำ�นาจเหนืือธรรมชาติิ อธิิบายการเกิิดขึ้้�นของสิ่่�งต่่าง ๆ ระบบศีีลธรรม ว่่าทำำ�ไมสิ่่�งต่่าง ๆ จึึงเป็็นอย่่างที่�่มัันเป็็นอยู่่� 13(ชมนาถ ศีีติิสาร ,2561,58) ชมนาถ ศีีติิสาร. 2561.คติิชนวิิทยาญี่�่ปุ่่�น ,โครงการเผยแพร่่ผลงานวิิชาการ คณะอัักษรศาสตร์์ จุุฬาลงกรณ์์มหาวิิทยาลััย ,กรุุงเทพ,บริิษััทภาพพิิมพ์์ จำำ�กััด เชื่่�อม รััด มััด ร้้อย 38 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
2. นิิทานพื้้�นบ้้าน เ ป็็ นสิ่่� ง ต ร ง กัั นข้้ า ม ข อ ง นิิ ย า ย ป รัั ม ป ร า นิิ ท า นพื้้� นบ้้ า นทำำ� ห น้้ า ที่�่ ควบคุุมศีีลธรรม เพื่�่อให้้คนปฏิิบััติิตาม ป ร ะ เ พณีี เ ป็็ น ก า ร ถ่่ า ย ท อ ด ท า ง วััฒนธรรม หรืือทำำ�หน้้าที่�่ขััดเกลาทาง สังั คมด้้วยการสั่่�งสอนค่่านิยิ มต่่าง ๆ ของ สัังคมผ่่านนิิทาน 3. สุุภาษิิต คืือ ข้้อความสั้้�น ๆ ใน 1-2 ประโยคที่�่ แสดงออกถึึงความเฉลีียวฉลาด และน่่าประทัับใจ สุุภาษิิตอาจมีีหน้้า ที่�่เช่่นเดีียวกัับนิิทานพื้้�นบ้้าน คืือการอบรมสั่่�งสอนจริิยธรรมศีีล ธรรม และค่่านิิยมของสัังคมที่�่ได้้รัับการ ยอมรัับแล้้ว เชื่อ่� ม รัดั มัดั ร้้อย 39 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
4. คำำ�คม คำำ�คมส่่วนมากมัักถููกใช้้เพื่�่อความ สนุุกสนานเพลิิดเพลิินในสัังคม แต่่ใน การวิิจััยสามารถนำำ�มาวิิเคราะห์์จะเห็็น แ บ บ แ ผน ท า ง จิิ ต ใ จที่�่ เ ฉ พ า ะ ข อ ง วััฒนธรรม หรืือได้้สััญลัักษณ์์สำำ�คััญที่�่ กำำ�หนดพฤติิกรรม ความคิิดและการจััด ประเภทสิ่่�งต่่าง ๆ 5. ข้้อห้้าม คืือ กฎระเบีียบของสัังคมที่�่เป็็นหลััก ปฏิิบััติิสืืบทอดกัันมา และหากมีีการละเมิิดจะมีีความเสีีย ห า ย ที่�่ รุุ น แ ร ง ลด ห ลั่่� นกัั น ต า ม ที่�่ ไ ด้้ กำำ�หนดไว้้ เชื่อ่� ม รััด มัดั ร้้อย 40 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
นอกจากนี้้�คติิชาวบ้้านยัังมีีอยู่่�ในรููปแบบต่่าง ๆ เช่่น คำำ�แสลง การละเล่่น เนื้้�อหาของเพลงพื้้�นบ้้านหรืือเพลงร่่วมสมััย บางครั้้�งเป็็นการตอกย้ำำ� และ สะท้้อนปมต่่าง ๆ ทางประวััติิศาสตร์์การสถาปนาศััตรููร่่วม ภาพตััวแทน รวมถึึงอคติิต่่าง ๆ และพึึงระลึึกอยู่่�เสมอว่่าคติิต่่าง ๆ เหล่่านี้้�มีีอยู่่�ในทุุกสัังคม เรื่�อ่ งเล่่าที่เ่� ราทำำ�อยู่่�ไม่่ใช่่ เพื่�่อตนเองแต่่ทำำ�เพื่�่อทุุกคน COMMON-POOL RESOURCES IN STORYTELLING ผลผลิิตของชุุมชนถููกลดทอนให้้เป็็น เพีียงสิินค้้าที่�่ไม่่มีีความสััมพัันธ์์กัับชีีวิิต มนุษุ ย์์ เป็น็ การสนองตอบต่่อการบริโิ ภค เท่่านั้้�น เรื่�อ่ งเล่่าหรืือนิทิ านนี้้ค� งต้้องกลัับ มาคิิดใหม่่บนฐานคิิดที่�่ว่่า “เราทำำ�เช่่นนี้้� ไม่่ใช่่ทำำ�เพื่�่อตััวเอง แต่่เราทำำ�เพื่�่อทุุก คน” เช่่น การผลิิตไก (สาหร่่ายแม่่น้ำำ� โขง) เราไม่่ใช่่ทำำ�เพื่�่อเป็็นอาชีีพ แต่่ไก คืือสิ่่�งที่�่บ่่งชี้้�ว่่าแม่่น้ำำ�โขงมีีคุุณภาพน้ำำ�ดีี อยู่่�หรืือไม่่ การบริิโภคไกจึึงเป็็นสิ่่�งที่�่ เตืือนสัังคมว่่าแม่่น้ำำ�โขงยัังมีีชีีวิิต ดัังนั้้�น การบริิโภคไก จึึงมีีคุุณค่่าทางสัังคมด้้วย ไ ม่่ ใ ช่่ เ พีี ย ง แ ค่่ อ า ห า ร เ ท่่ า นั้้� น มัั นคืื อ ความมั่่�นคงทางทรััพยากรธรรมชาติิที่�่ หล่่อเลี้้�ยงชีวี ิิตผู้้�คนจำำ�นวนมาก ถ้้าแม่น่ ้ำำ� โขงสููญสิ้้�นไก ชีีวิิตคนที่�่พึ่�่งพาแม่่น้ำำ�โขง ก็็ล่่มสลายไปด้้วย เป็น็ การผลิิต และการ บริิโภคที่�่ได้้ประโยชน์์ทั้้�งสองฝ่่าย เชื่�อ่ ม รััด มัดั ร้้อย 41 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
การผลิิตเมี่�่ยง ชา กาแฟ และน้ำำ�ผึ้้�งโพรง รวมถึึง PRISONER’S การผลิิตแบบไร่่หมุุนเวีียน เป็็นการสร้้างสิ่่�งที่�่เรีียก DILEMMA ว่่า การรัักษาทุุนทางธรรมชาติิให้้กัับทุุกคน การ สนัับสนุุนสิินค้้าชุุมชนเหล่่านี้้�จึึงสร้้างความยั่่�งยืืน ความลำำ�บากใจของนัักโทษ ให้้กัับสัังคมได้้ เพราะเราผลิิตสิินค้้าที่�่ใช่่เพื่�่อ ตนเองแต่่ทำำ�เพื่�่อทุุกคน เรื่�่องเล่่าในกลุ่่�มนี้้�ได้้สอดคล้้องกัับแนวคิิดการ จััดการทรััพยากรร่่วม (Common-Pool Resourc- es) ของนัักเศรษฐศาสตร์์นามว่่า เอลิินอร์์ ออส ตรอม (Elinor Ostrom) และทฤษฎีีเกม (Game Theory) เรื่�อ่ งเล่่าที่�่ รสชาติิ รสนิิยม ที่เ�่ รากิินเราใช้้ ผลผลิิตบางอย่่าง เป็็นการผลิิตเพื่�่อเชื่�่อมโยง อุุตสาหกรรมหลััก ทำำ�ให้้ชุุมชนมีีการผลิิตสิินค้้าที่�่ ผู้้�ผลิิตไม่่ได้้กิินไม่่ได้้ใช้้ แต่่ผลิิตในพื้้�นที่�่ของตนเอง ผู้้�ผลิิตนั้้�นไม่่สามารถบอกได้้เลยว่่าสิินค้้าที่�่เรา ผลิิตนั้้�นดีีอย่่างไร การกิินการใช้้เราสามารถเล่่า เรื่�่องได้้อย่่างสนุุกสนาน และมีีชีีวิิตชีีวา อธิิบาย สรรพสิ่่�งเชิิงคุุณค่่าได้้ การขาดหายไปของบางสิ่่�ง บางอย่่าง เมื่�่อได้้กลัับมาบริิโภคเหมืือนกัับฟื้� ้นคืืน ชีีวิิตได้้ เช่่น คนเชีียงของแม้้จะอยู่่�ไกลบ้้าน แต่่ เมื่�่อใดที่�่ได้้กิินสาหร่่ายไกจะรู้้�สึึกถึึงความอบอุ่่�น และระลึึกถึึงบ้้านเสมอ 14เอลิินอร์์ ออสตรอม (Elinor Ostrom) นัักเศรษฐศาสตร์์หญิิงรางวััลโนเบลคนแรกของโลก จากผลงานการวิิเคราะห์์นโยบายเศรษฐศาสตร์์ภาครััฐ (Economic Governance) ที่�่เกี่�่ยวกัับการ จััดสรรทรััพยากร https://goodlifeupdate.com/healthy-mind/120160.html#:~:text= YING / 24 October 2018 15ทฤษฎีีเกม หรืือ Game Theory ก็็คืือการใช้้แบบจำำ�ลองทางคณิิตศาสตร์์ เพื่�่อใช้้แสดงกระบวนการตััดสิินใจระหว่่างผู้้�เล่่นสองฝ่่ายขึ้้�นไป ด้้วยผลลััพธ์์แบบเชิิงปริิมาณ ในสภาพแวดล้้อมที่�่มีีกฎ ตายตััวและจุุดหมายที่�่ชััดเจน ทฤษฎีีเกมเป็็นหลัักการที่�่ใช้้ในเชิิงเศรษฐศาสตร์์ สัังคมศาสตร์์ และ วิิทยาศาสตร์์คอมพิิวเตอร์์ https://thaiwinner.com/game-theory/สิิงหาคม 25, 2020 / Management / By Tiger เชื่่�อม รัดั มััด ร้อ้ ย 42 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
เรื่�อ่ งเล่่าของวิิถีีชีีวิิตที่่�แสดงถึึงตััวตน เรื่�่องเล่่าถึึงสรรพสิ่่�งที่�่อธิิบายถึึงคุุณค่่าการธำำ�รงอยู่่�ของ ผู้้�คนอาจเรีียกอีีกชื่�่อหนึ่�่งว่่า “วััฒนธรรมเชิิงภููมิิปััญญา” เป็็นเรื่�่องเล่่าของตนเองที่�่เฉพาะตััว เราต้้องการดำำ�รงอยู่่� อย่่างแตกต่่างจากผู้้�อื่�่น และเป็็นหนึ่�่งเดีียวกัันเพื่�่อสร้้าง สัังคมที่�่สงบสุุขแม้้จะแตกต่่างในวิิถีีชีีวิิต ความรู้้� ภููมิิปััญญา เช่่น การเลี้้�ยงไก่่ชน การถนอมอาหาร การปรุุงอาหาร วิิธีี กิินอาหาร ที่�่มาของอาหาร ความรู้�เรื่�่องธรรมชาติิ-จัักรวาล การทำำ�นายทายทััก คุุณธรรมจริิยธรรม และพิิธีีกรรม เชื่�่อม รััด มัดั ร้อ้ ย 43 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
ปริศิ นาการ โยงใย เชื่�่อม รัดั มััด ร้อ้ ย CONVERGENCE เป็็นกิิจกรรมตั้้�งคำำ�ถามถึึงตััวผลิิตภััณฑ์์ที่�่เราเล่่าถึึงนั้้�น ว่่าจะนำำ�ไปสู่่�ประเด็็นต่่าง ๆ ได้้อย่่างไร เช่่น แก้้ปััญหาการเข้้า ถึึงทรััพยากร แก้้ปััญหาเชิิงสัังคม ปััญหาภััยพิิบััติิ หรืือจะ ช่่วยสัังคมให้้สงบสุุขได้้อย่่างไร วิิธีีการนี้้�ควรเป็็นงานคู่่�ขนาน ต่่อเนื่�่องจากเรื่�่องเล่่าที่�่เป็็นนิิทาน แต่่ได้้แยกออกมาอธิิบาย เรื่�่องการเชื่�่อมโยงสรรพสิ่่�งเข้้าด้้วยกัันอีีกเรื่�่องหนึ่�่ง ซึ่�่งพบว่่า มัันคืือเรื่�่องสำำ�คััญที่�่สร้้างเรื่�่องเล่่าให้้ทรงพลัังยิ่่�งขึ้้�น ในทางวิิชาการนั้้�น การเชื่�่อมโยงนั้้�นคืือการยืืดความรู้� หนึ่�่งไปบรรจบกัับความรู้้�อีีกเรื่�่องหนึ่�่งหรืือหลายเรื่�่อง และ ทำำ�งานไปพร้้อม ๆ กัันให้้หลายความรู้้�นั้้�นเป็็นหนึ่�่งเดีียว ใน โลกที่�่ความรู้�เดี่�่ยว ๆ หรืือความเชี่�่ยวชาญเดี่�่ยว ๆ ไม่่สามารถ อยู่่�ได้้เพีียงลำำ�พัังอีีกต่่อไป แต่่วิิธีีคิิดแบบเดิิมคืือทำำ�คู่่�ขนาน โดยที่�่ยัังเห็็นว่่าอะไรคืือความรู้้�ดั้้�งเดิิม และอีีกแบบหนึ่�่งคืือ การสร้้างความรู้�ใหม่่ ซึ่�่งแบบที่�่สองนี้้�มีีความยากลำำ�บากมาก ที่�่ต้้องพิิสููจน์์ว่่าความรู้ �ใหม่่ดีีเพีียงพอหรืือยััง ส่่วนวิิธีีการแรก นั้้�น ทำำ�ให้้ความรู้้�ทั้้�งสองลดถดถอยพลัังลงไป ดัังนั้้�นการเชื่�่อมโยงให้้บรรจบกัันคืือสิ่่�งที่�่แก้้ปััญหานี้้� อุุปกรณ์์ตััวอย่่างที่�่เชื่�่อมโยงนั้้�นที่�่เห็็นชััดคืือ “โทรศััพท์์” ที่�่ โยงกัับโทรทััศน์์ ธนาคาร การเรีียนรู้้� เชื่�่อมโยงชีีวิิตประจำำ�วััน ไว้้ในโทรศััพท์์เครื่�่องเดีียวได้้ และยัังคงเป็็นโทรศััพท์์เช่่นเดิิม ความรู้้�ก็็เช่่นกััน มีีความรู้�หลัักที่�่เชี่�่ยวชาญ และโยงเชื่�่อมให้้ บรรจบกัับความรู้้�อื่�่น ๆ ได้้ด้้วย โดยไม่่เสีียความรู้�หลัักไป เช่่น รััฐศาสตร์์สามารถอธิิบายเรื่�่องศิิลปะได้้ด้้วยแนวคิิดรััฐศาสตร์์ ไม่่ใช่่การข้้ามศาสตร์์ แต่่คืือการขยายพรมแดนของศาสตร์์ หนึ่�่งออกไปบรรจบเชื่�่อมกัับศาสตร์์อื่�่น กลายเป็็นพื้้�นที่�่ของ ความรู้้�ที่�่กว้้างขึ้้�น แต่่ลึึกด้้วยศาสตร์์ของตััวเองเป็็นหลััก ดััง คำำ�กล่่าวที่�่ว่่า “พื้้�นที่�่กว้้าง แต่่คิิดให้้ลึึก” เชื่�่อม รััด มัดั ร้อ้ ย 44 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
เรื่�อ่ งเล่่าของผลิิตภััณฑ์์ก็็เช่่นกัันต้้องยืืดออกไปบรรจบเพื่�่อเชื่�่อมโยงผลิิตภััณฑ์์ กัับสรรพสิ่่�ง เพื่�่อขยายขอบเขตพื้้�นที่�่เรื่�อ่ งเล่่าให้้ทรงพลัังยิ่่�งขึ้้�น 1. เรื่�่องเล่่าต้้องมีีเนื้้�อหาทางสัังคมเพื่�่อเชื่�่อม โยงผู้้�คนเข้้าไว้้ด้้วยกััน ตััดข้้ามเพศสถานะ ชนชั้้�น ศาสนาและระยะทาง ความรู้้�ที่�่ประกอบเรื่�่องเล่่า ต้้ อ ง ม า จ า ก ฐ า น ค ว า ม รู้� ท า ง สัั ง ค ม ศ า ส ต ร์์ เศรษฐศาสตร์์ สิ่่�งแวดล้้อม และวััฒนธรรมศึึกษา 2. เรื่�่องเล่่าต้้องเชื่�่อมโยงไปบรรจบกัับสุุนทรีี ยะ การยืืดเรื่�่องเล่่าไปพบกัับคุุณค่่าทางศิิลปะ รสชาติิ ความงาม และความรื่�่นรมย์์ 3. เรื่�่องเล่่าต้้องมีีประเด็็นเชื่�่อมโยงการเมืือง ในชีีวิิตประจำำ�วััน การต่่อสู้้�ของคนตััวเล็็กตััวน้้อย คนที่�่มองไม่่เห็็น และคนที่�่ถููกกดทัับทางสัังคม ให้้ ลุุกขึ้้�นมาต่่อสู้้�เพื่�่อที่�่จะมีีตััวตนในสัังคม 4. เรื่�่องเล่่าต้้องมีีเป้้าหมายเพื่�่อสร้้างความมุ่่�ง มั่่�นให้้บรรลุุวััตถุุประสงค์์เดีียวกัันทางสัังคม 5. เรื่�่องเล่่าต้้องมีีเรื่�่องความยั่่�งยืืนเพื่�่อส่่งต่่อ ไปยัังรุ่่�นต่่อไป เชื่่อ� ม รััด มัดั ร้้อย 45 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
“ การสัังเกตแบบไม่่มีีส่่วนร่่วม เครื่�อ่ งมืือที่จ่� ะใช้้ OUTSIDE IN ค้้นหาเรื่�อ่ งเล่่า แบบมองจากข้้างนอกหรืือคนนอกมองเข้้าไปในชุุมชน ”เพื่�่อเล่่าเรื่�อ่ ง การทำำ�งานในพื้้�นที่�่อาจเปรีียบได้้ว่่าเป็็นรููปแบบ “หมาแก่่” หรืือ “สิิงโตเฒ่่า” คืือวิิธีีวิิทยาในกระบวนการสัังเกตแบบไม่่มีี ส่่วนร่่วม เป็็นวิิธีีวิิทยาที่�่ควรนำำ�ใช้้ในการศึึกษาการออกแบบ ทางสัังคม เพื่�่อศึึกษาประสบการณ์์คนอื่�่น ๆ ในชุุมชน ศึึกษา วิิถีีชีีวิิตแบบที่�่ผู้้�ศึึกษาไม่่เข้้าไปมีีส่่วนร่่วมดัังนั้้�นจำำ�เป็็นที่�่จะ ต้้องกำำ�หนดว่่าอะไรคืือพื้้�นที่�่ภาคสนามที่�่เราจะศึึกษา และ หน่่วยอะไรจะเป็็นหน่่วยที่�่เราต้้องวิิเคราะห์์ให้้ชััดเจน วิิธีีนี้้�ไม่่ใช่่การแอบเก็็บข้้อมููล เพราะเมื่�่อเราได้้ข้้อมููลมา นั้้�นเราเรีียนรู้้�และเขีียนจากมุุมมองตััวเอง จากกรอบความ คิิดตนเองเท่่านั้้�น เพราะตััวเองคืือเครื่�่องมืือในการวิิจััย วิิธีี วิิทยาแบบ หมาแก่่ หรืือสิิงโตเฒ่่านี้้� คืือวิิธีีการที่�่เรีียกง่่าย ๆ ตามคำำ�ศััพท์์ของวิิธีีวิิทยาคืือ “การสัังเกตแบบไม่่มีีส่่วนร่่วม” นั่่�นเอง (แต่่บางครั้้�งก็็แอบมีีส่่วนร่่วมบ้้าง) แต่่ถ้้าจะกล่่าว ว่่าการสัังเกตแบบนี้้�จะดููเหมืือนว่่าเราไม่่มีีตััวตนในพื้้� นที่�่นั้้�น เลยก็็ไม่่ใช่่ เพีียงแต่่ว่่าชุุมชนยัังคงดำำ�เนิินวิิถีีชีีวิิตไปอย่่าง ปกติิทั้้�ง ๆ ที่�่รู้้�ว่่ามีีเราอยู่่�แถว ๆ นั้้�นเสมอ แต่่ก็็ไม่่เข้้าไปขััด ขวางวิิถีีเขาหรืือเข้้าไปยุ่่�งให้้ชีีวิิตเขาเปลี่�่ยนแปลง วิิธีีวิิทยานี้้� ไม่่ใช่่ทำำ�แค่่ครั้้�งเดีียวแล้้วจะได้้ผลซึ่�่งจะทำำ�กี่�่ครั้้�งนั้้�นอาจขึ้้�น อยู่่�กัับความเชี่�่ยวชาญของผู้้�ศึึกษา และไม่่ใช่่การเหมารวมว่่า จะต้้องเป็็นเช่่นนี้้�ตลอดไป รวมถึึงการตีีความเกิินหลัักฐาน เพราะว่่าชุุมชนมีีการเปลี่�่ยนแปลงตลอดเวลา การวิิเคราะห์์ นั้้�นจะต้้องเข้้าสู่่�ความลึึกระดัับโครงสร้้างความคิิดของผู้้�คน ในชุุมชนเป็็นวิิธีีวิิทยาที่�่ใช้้เวลาทำำ�งานในภาคสนามนาน ๆ หลาย ๆ ครั้้�งในพื้้� นที่�่ เช่่น การไปร่่วมดููกิิจกรรมทาง วััฒนธรรม การเดิินเที่�่ยวในพื้้�นที่�่ การกิินอาหาร และการ พบปะพููดคุุยแบบไม่่เป็็นทางการ ฯลฯ เชื่่อ� ม รัดั มััด ร้อ้ ย 46 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
วิิธีีวิิทยาแบบนี้้�จะเป็็นประโยชน์์ต่่อการศึึกษาความรู้้�ชุุมชน ในสิ่่�งที่�่เป็็นวิิถีีชีีวิิตเชิิงลึึกผ่่านกรอบความคิิดของผู้้�สัังเกตที่�่จะ ศึึกษาเรื่�่องใดเรื่�่องหนึ่�่งก่่อนเข้้าพื้้� นที่�่ เช่่น ผู้้�ศึึกษาต้้องการ ออกแบบพื้้�นที่�่การแบ่่งปัันทรััพยากร เมื่�่อเข้้าพื้้�นที่�่แล้้วกลัับมา อาจมีีความคิิดใหม่่ ๆ เกิิดขึ้้�นจากกรณีีของชุุมชน เช่่น ไม่่เพีียง แต่่การแบ่่งปัันกัันในชุุมชนเท่่านั้้�นการแบ่่งปัันนี้้�เผื่�่อแผ่่ไปยัังกลุ่่�ม อื่�่นๆ ด้้วยเช่่นกััน หรืือชุุมชนอาจมีีการออกแบบการแบ่่งปัันที่�่มีี ระดัับที่�่แตกต่่างกัันตามความความจำำ�เป็็น ซึ่�่งก็็จะกลายเป็็น ความคิิดในการออกแบบความรู้ �ใหม่่ของชุุมชนที่�่เข้้าไปศึึกษาเพื่� ่อ การออกแบบ 1. เมื่�่อเข้้าถึึงภาคสนามการแต่่งตััวก็็ต้้องเป็็นแบบธรรมดามาก ๆ เช่่น ในต่่างประเทศ หรืือพื้้�นที่�่ชายแดนจากประสบการณ์์ภาค สนามขอแนะนำำ�ให้้แต่่งตััวให้้รู้้�ว่่าเป็็นคนไทยไม่่ต้้องคิิดมาก คน ไทยแน่่ ๆ พููดไทย เพราะเป็็นการแสดงตััวอย่่างดีีเปิิดเผย ในงาน ภาคสนามในพื้้�นที่�่ชนบทของไทยจะมีีข้้อแนะนำำ�ว่่าต้้องแต่่งตััวให้้ เป็็นแบบชาวบ้้านแต่่งตามวััฒนธรรมที่�่นิิยมนั้้�น เราจะเห็็นผู้้�คน จำำ�นวนมากแต่่งกายแบบเจ้้านางย้้อนยุุค เดิินกาดหลวงเชีียงตุุง คนไทยแต่่งพม่่า แต่่งไทใหญ่่ ในพื้้�นที่�่ต่่างประเทศ ดููเก๋๋ดีีถ่่ายรููป สนุุก แต่่คนในพื้้� นที่�่ไม่่สนุุกด้้วยเพราะการแต่่งการที่�่เป็็นการ จำำ�ลองนั้้�นอาจสร้้างความเกลีียดชัังในกลุ่่�มคนที่�่แตกต่่างได้้ ควร เลืือกแสดงตนที่�่เหมาะสมกัับกาลเทศะ และชุุมชนก็็ต้้องการความ แตกต่่างนี้้�เช่่นกััน เชื่�่อม รัดั มัดั ร้้อย 47 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
2. เรื่�่องต่่อมาคืือทำำ�ตััวนิ่่�ง ๆ ในภาคสนามหยุุดพููด ในงานภาคสนามในพื้้� นที่�่ที่�่อ่่อนไหว (แต่่ คุุยกัันเองหัันมาฟัังเสีียงรอบตััว เสีียงนั้้�นสำำ�คััญมาก ความจริิงทุุกพื้้� นที่�่อ่่อนไหวทุุกที่�่) นัักวิิจััยต้้อง ถ้้าไม่่มีีเสีียงเราต้้องสร้้างบรรยากาศของเสีียงขึ้้�น ฝึึกฝนตนเองให้้มีีทัักษะสำำ�คััญที่�่จำำ�เป็็นหลาย อย่่างการพููดคุุยแบบซื่�่อ ๆ เช่่น อร่่อยมาก สงบดีีจััง ประการ ทัักษะเหล่่านี้้�จำำ�ต้้องใช้้เวลา และ บ้้านสวยมาก ชอบจัังแบบนี้้� ฯลฯ กัับผู้้�คนที่�่เราจะ ประสบการณ์์ตรงเพื่�่อเรีียนรู้้�ให้้เกิิดความชำำ�นาญ เริ่่�มเข้้าไปคุุย เราก็็ฟัังเสีียงของเขาถ้้าคนไม่่ตอบก็็ สำำ� ห รัั บ วิิ ธีี วิิ ท ย า ที่�่ จ ะ นำำ� เ ส น อ นี้้� ไ ด้้ ส รุุ ป ม า จ า ก แสดงว่่าไม่่อยากคุุยกัับเรา ถ้้าเขาตอบเราก็็คุุยต่่อใน ประสบการณ์์การทำำ�งานภาคสนามซึ่�่งเป็็นวิิธีี เรื่�่องอื่�่น ๆ และแฝงสิ่่�งที่�่เราต้้องการไปด้้วยเป็็น วิิทยาเพีียงแค่่ส่่วนหนึ่�่งของวิิธีีวิิทยาทั้้�งหมด เหตุุ คำำ�ถามแบบเอื้้�ออาทร เช่่น ถามแม่่ค้้าว่่า เดิินทาง ที่�่เลืือกมาเพีียงบางส่่วนเพราะเป็็นผู้้�ปฏิิบััติิจริิง มาขายของเหนื่�่อยไหม ไกลไหม โอโหไกลมา และสามารถเข้้าใจได้้ง่่าย ขอเรีียกทัักษะขอวิิธีี กนะเนี่�่ย ฯลฯ เราก็็จะรู้้�ว่่าเขาเป็็นกลุ่่�มคนไหนจาก วิิทยานี้้�ว่่า Outside In หรืือ “วิิธีีวิิทยาแบบหมา บ้้านไหน แก่่ หรืือสิิงโตเฒ่่า” 3. สิิงโตเฒ่่า และหมาแก่่จะนอนนิ่่�ง ไม่่เคลื่�่อนที่�่ เพราะมัันไม่่มีีแรง ก็็ต้้องค่่อย ๆ หาวิิธีีให้้เขาให้้ข้้อมููล เราให้้ได้้ (เป็็นเทคนิิคส่่วนตััวจริิง ๆ ไม่่สามารถ อธิิบายเป็็นวิิธีีขั้้�นตอนที่�่ชััดเจนได้้) คืือค่่อย ๆ ล่่อ เหยื่�่อเข้้ามาใกล้้ ๆ แล้้วจัับกิินแบบไม่่รู้้�ตััวอะไร ทำำ�นองนี้้�เป็็นวิิธีีที่�่ทำำ�มาตลอด เชื่อ�่ ม รััด มัดั ร้อ้ ย 48 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
วิิธีีวิิทยา Outside In นี้้� จะต้้องประกอบด้้วยประสบการณ์์งานภาคสนาม และความ เชี่�่ยวชาญหลายทัักษะ เช่่น การศึึกษาข้้อมููลเบื้้�องต้้นของพื้้�นที่�่มาอย่่างดีี การเข้้าใจเรื่�่องการ ต่่อสู้้�เชิิงวััฒนธรรม ประวััติิศาสตร์์และปมประวััติิศาสตร์์ ภููมิิประเทศ รสนิิยม ฯลฯ โดยสรุุป ว่่าต้้องประกอบด้้วยเทคนิิคต่่าง ๆ ดัังนี้้� 1. เข้้าใจเบื้้�องหลัังความคิิดของคู่่�สนทนา เมื่�่ออยู่่�ในสนามเวลาสััมภาษณ์์ เวลาสัังเกตนั้้�นเราต้้องมีีความ สามารถในการอ่่านใจ หมายถึึงเห็็นความหมายหรืือคำำ�พููดที่�่ถููก ซ่่อนในความคิิดคนอื่�่น นัักวิิจััยต้้องฝึึกฝนให้้มีีความสามารถเก็็บ ข้้อมููลจากการพบปะพููดคุุย ที่�่สามารถวิิเคราะห์์ถึึงสิ่่�งที่�่เขาไม่่ได้้ พููดหรืือสิ่่�งที่�่อยู่่�เบื้้� องหลัังคำำ�พููดนั้้�นได้้ 2. เข้้าถึึงความทรงจำำ�ผู้้�คน ความสามารถเข้้าใจความทรงจำำ�ที่�่ฝัังอยู่่�จากสิ่่�งของ และสิ่่�งมีีชีีวิิต ทุุกอย่่าง เช่่น คนที่�่มีีปมประวััติิศาสตร์์ หรืือแผ่่ความคิิดบางอย่่าง ออกมาอย่่างรุุนแรง สถานที่�่ที่�่เกิิดอุุบััติิเหตุุบ่่อย ๆ หรืือสถานที่�่ที่�่ มีีความนึึกคิิดของคนที่�่ฆ่่าตััวตายด้้วยความเศร้้าอย่่างรุุนแรง หรืือ สิ่่�งของที่�่มีีความทรงจำำ�ของเจ้้าของ เป็็นต้้น 3. ความเข้้าถึึงในสิ่่�งที่่�มองเห็็น ความสามารถนี้้�ต้้องใช้้ประสบการณ์์ที่�่สั่่�งสมมาก่่อนเพื่�่อเข้้าใจ เหตุุการณ์์ คน สััตว์์ สิ่่�งของ หรืือสถานที่�่ที่�่ไม่่เคยไป หรืือรู้�จัักมา ก่่อน หรืือการมองเห็็นในสิ่่�งที่�่ปกปิิดไว้้ เชื่อ่� ม รััด มัดั ร้อ้ ย 49 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
4. การได้้ยิินเสีียงที่่�ถููกกดทัับ การได้้ยิินเสีียงคนที่�่ไม่่ได้้พููด หรืือคำำ�พููดที่�่ไม่่สามารถกล่่าวได้้ เพราะถููกสัังคมกดทัับไว้้ การแยกเสีียงต่่าง ๆ ออกได้้อย่่างชััดเจน ซึ่�่งซ่่อนอยู่่�ในรููปแบบต่่าง ๆ เสีียงพููด เสีียงดนตรีี บทกวีี หรืือ รููปภาพ 5. เข้้าใจเมื่�่อสััมผััสวััตถุุ การรู้้�สึึกสััมผััสถึึงสิ่่�งต่่าง ๆ รอบตััว หรืือสิ่่�งที่�่รัับรู้�ได้้นอกเหนืือจาก ประสาททั้้�งห้้าอย่่างชััดเจน เช่่น การไปในโบราณสถานก็็จะสััมผััส บางอย่่างได้้ หรืือบริิเวณที่�่เป็็นสนามรบเก่่าโดยไม่่รู้้�ตััวก็็จะรู้้�สึึก อึึดอััด เป็็นต้้น สิ่่�งที่�่สััมผััสได้้มัักเป็็นประสบการณ์์เดิิมของตนเอง ที่�่เรีียนรู้้�หรืือได้้รัับมา หรืือเป็็นสิ่่�งที่�่ถููกปิิดซ่่อนเอาไว้้ หรืือสิ่่�งที่�่ถููก ลืืมลบเลืือนไปแล้้ว 6. เข้้าถึึงความรู้้�สึึก เข้้าไปในความรู้้�สึึกนึึกคิิดในกระทำำ�ของคนอื่�่น หรืือสิ่่�งมีีชีีวิิตอื่�่น ส่่วนใหญ่่จะเป็็นไปในทางบวก เช่่น การเข้้าใจจิิตใจผู้้�อื่�่นและทราบ ความต้้องการของผู้้�อื่�่น (แต่่ไม่่สามารถ “อ่่าน” ได้้) ในทางกลัับกััน ก็็สามารถรู้้� การประสงค์์ร้้าย ในความรู้้�สึึกนี้้�คืือการประเมิินคุุณค่่า ทางรสนิิยมเป็็นหลััก เชื่อ่� ม รัดั มััด ร้อ้ ย 50 CONVERGENCE, TIGHTEN, KNOT, AND THREAD
Search
