hayatsağlık dergisi Sayı 10

hayatsağlık Sağlık ve Sosyal Bilimler Dergisi mart 2014 sayı 10 .Dört aylık dergi Tıp ve beşeri hayatın en önemli kesişme noktalarından birisini bağımlılık konusu Aralık 2013 Sayı 10 oluşturuyor. Günümüz dünyasında insanların iradelerini sarıp sarmalayan yeni iptila türleri Sahibi ve elbette yeni müptelalık kategorileri ortaya Hayat Sağlık ve Sosyal Hizmetler Vakfı çıktı, ki bunun içine pekala bizatihi ‘tıbba olan’ bağımlılık da dahil edilebilir. Diğer yandan eski adına ‘bilindik’ bağımlılık türleri de özellikle genç Ahmet Özdemir nüfusu tehdit etmeye devam ediyor; bunların da toplumda yaygın hale gelmesinde yeni Sorumlu Yazı İşleri Müdürü faktörlerle karşı karşıyayız. Özellikle bağımlılık Ahmet Özdinç olgusunun giderek değişen doğasına ve bununla mücadelede ortaya konan yeni yaklaşımlara Editör odaklanan HayatSağlık’ın onuncu sayısında M. İnanç Özekmekçi yeniden beraberiz. Yayın Kurulu İyi okumalar dileğiyle.. Ali İhsan Taşçı Altay Ünaltay Enes Karabulut Eyüp Süzgün Hakan Ertin M. Alpertunga Kara Murat D. Çekin Tasarım Uygulama Ahmet Yumbul Baskı - Cilt Pınarbaş matbaacılık ltd. şti. 0212 544 5877 İletişim Hasekisultan mahallesi Küçükmühendis sokağı 7 Fatih İstanbul 0212 588 2545 . 0533 668 0911 Faks. 0212 632 8579 [email protected] ISSN 1309-6001 Dergide yeralan yazılardan yazarları mesuldür. © Yayın hakları yayıncıya aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

içindekiler 04 08 Haberler Her Gün Büyüyen Bir Halk Sağlığı Problemi: Nargile Salgını 14 Pervin Tuba Durgut Kumar Bağımlılığı 18 Arzu Beşiri Bağımlı Ergenlerle Aile Tedavisi 22 Fatih Kılıçarslan İnsan Vücudundaki Bakterilere 28 Farklı Bir Bakış: İnsan Mikrobiyom Projesi Eylemsel Bağımlılıklar Halil Aziz Velioğlu Mehmet Dinç

içindekiler 34 38 Alkol ve Madde Kullanımının Bağımlılıklar Sosyokültürel Boyutları Ne Bilmeliyiz? Mehmet Dinç Kemal Sayar - Zeynep Şenkal 48 42 Uyuşturucu Madde Bağımlılığı ile Kennedy Etik Enstitüsü ve Mücadelede Danışman Abi/Abla Modeli Biyoetik Araştırma Kütüphanesi Ömer Miraç Yaman Merve Özdemir 56 52 Robert M. Veatch ile ‘Biyoetik Üzerine’ söyleşi John Zerzan ve Gelecekteki İlkel Altay Ünaltay

haberler Demans salgını mı geliyor? Halihazırda dünya genelinde yaş- su raporda 2050 yılı için yaklaşık 115 na çıkarak 29 milyona ulaşacağı tah- lı demanslı hasta sayısının 44 milyon hasta öngörülmüştü. ADI’nın min ediliyor. Buna mukabil, dünyanın milyon olduğu tahmin ediliyor. Dün- iddiasına göre yaşlı nüfusta karşılaşı- diğer bölgelerindeki demanslı hasta yadaki Alzheimer örgütlerinin çatı ku- lacak demanslı hasta sayısındaki artış sayısında dört katı kadar bir artış bek- rumu olan ADI (Alzheimer’s Disease tahmin edilenin de üzerinde olacak. lendiği ve mevcut 28 milyonluk raka- International) 2050 yılında dünyadaki Bu farkın nedeni, rapor hazırlanırken mın 2050 yılında 97 milyon olacağı demanslı hasta sayısının 135 milyo- Doğu Asya ve Sahraaltı Afrika’ya ait bildiriliyor. Bu tahminler doğru çı- na ulaşacağını öne sürüyor. Bu rakam bazı verilerin ihmal edilmiş olması karsa, 2050 yılında dünya genelindeki 2013 Alzheimer Raporu’nda açıklana- olarak açıklanıyor. demanslı hastaların % 71’i gelişmekte nın çok üzerinde ve hemen hemen üç olan ülkelerde olacak. Çoğunun ha- misli bir artışı ifade ediyor. Söz konu- G8 ülkelerindeki hasta sayısının zırlıklı olmadığı dikkate alındığında 2050 yılında mevcut sayının iki katı- sözkonusu ülkelerin ciddi bir sağlık sorunuyla karşılacakları söylenebilir. ADI raporuna göre sadece 13 ülke bir „ulusal demans planı“na sahip. Ancak, ADI’nın öngörülerinin tüm uzmanlar tarafından paylaşıldığı söy- lenemez. Yaşlı nüfustaki demans pre- valansının son yirmi yılda gerilediği (Lancet 2013; 382: 1405-12), son on yılda 90 yaş üstü nüfusun bilişsel fonk- siyonlarında gelişme görüldüğü (Lan- cet 2013; 382: 1507-13) gibi sonuçlara sahip çalışmalar ADI’nın öngörülerine şüpheyle yaklaşılmasına neden oluyor. Hakan Yıldırım Avrupa Komisyonu’ndan ilaç şirketlerine ağır ceza Avrupa komisyonu uzunca bir sü- ağrı kesici ürünün Hollanda’da piyasa- Her iki şirketi Rekabet Kanu- redir jenerik ilaçların piyasaya gi- ya arzını engellemeleri. Davaya konu nu’nun ilgili maddesindeki “rakipler rişinin engellenmesiyle mücadele edi- olan ilaç ise fentanilin jenerik versiyo- arasında rekabeti kısıtlayıcı anlaşma- yor. Bu bağlamda birçok ilaç şirketine nu. İddiaya göre Novartis, 2005 yılın- lar” kuralına istinaden cezalandıran yüksek miktarlarda cezalar verilmişti. da Johnson & Johnson’ın talebi üze- komisyon, yaptığı açıklamada cezaya Komisyon, verdiği cezalara Aralık rine fentanil içeren flasterlerini, am- çarptırılan şirketlerin skandal olarak ayında bir yenisi ekledi. Karar gereği balajlarını sipariş etmiş olduğu halde, tanımlanabilecek bir anlaşmayla Hol- Johnson & Johnson 10,8 milyon, No- piyasaya sürmekten vazgeçmişti. Böy- landa’da hastaların, özellikle kanser vartis ise 5,5 milyon avro ceza ödeye- lece Johnson & Johnson, kendisine ait hastalarının ucuz ilaca erişimlerini en- cek. Cezanın nedeni, adı geçen iki ilaç benzer bir ürününün fiyatı daha ucuz gellediklerinin altını çiziyor. şirketinin anlaşarak fiyatı uygun bir bir rakibini ekarte etmiş oluyordu. Serdar D. Kilerci 6 hayatsağlık

haberler Belçika çocuklarda ötenaziyi yasallaştırıyor Belçika belli koşullarda ötenazi ise yasa tasarısını destekleyenler, bu ramış olmalı; uygulanmasına izin veren ülkeler düzenlemenin doktorlara ve ölüm- • Talep, hasta çocuk ya da gencin arasında yer alıyor. 2002 yılında kabul cül hastalıklara yakalanmış çocuklara edilen yasa ile ölümcül hastalıklara ya- yardımcı olacağını belirtirken, yasaya anne ve babası tarafından da onay- kalanmış erişkinlere (18 yaşından bü- karşı çıkanlar da çocukların böyle bir lanmalı; yük) ötenazi talebinde bulunma hakkı karar alabilecek durumda olmadıkları- • Hastalık ölümcül olmalı, hasta ço- tanınmış ve uygulama suç olmaktan nı vurgulamışlardı. cuk ya da genç ağrı ve ıstırap çeki- çıkarılmıştı. Ötenazi kapsamını geniş- yor olmalı. letmeye yönelik bir girişim bir süredir Sonunda, Aralık ayında yasa tasarı- Senatoda onaylanan yasa, şimdi Belçika’nın gündemindeydi. Hazırla- sını görüşen Belçika Senatosu, tedavisi parlamentonun alt kanadına gönde- nan yasa tasarısı 18 yaş altındaki bi- mümkün olmayan ölümcül hastalıkla- rilecek. Yasanın parlamentonun alt reylere, diğer bir ifade ile çocuklara ve ra yakalanmış çocuk ve gençlerin de kanadında da onaylanacağına kesin gençlere de ötenazi uygulanabilmesi- ötenazi kapsamına alınmasını kabul gözüyle bakılıyor. Böylece Belçika, nin önünü açmayı, bu konudaki yasağı etti. Öneri 17’ye karşı 50 oyla kabul ötenazi uygulamasında her türlü yaş kaldırmayı hedefliyordu. edildi. Yasa uyarınca, tedavisi olanak- sınırlamasını kaldıran ilk ülke olacak. sız ölümcül hastalıklara yakalanan, Tasarı toplumda yoğun tartışmala- ağrı ve ıstırap çekmekte olan 18 yaşın- Nihal Çakmak ra neden olmuştu. Özellikle muhafa- dan küçükler de ötenazi talebinde bu- zakâr çevreler ve dini örgütler tasarıya lunabilecek. Buna mukabil yasa bazı karşı çıkmışlardı. Kasım ayı içerisinde koşullar da getiriyor: parlamenterlere hitaben bir mektup • Karar verirken, ötenazi talebinde kaleme alan bir grup pediyatrist tasa- rıyı desteklediklerini ve parlamento- bulunan çocuk ya da gencin bilinci nun da desteğini talep ettiklerini açık- yerinde olmalı; lamışlardı. Senatodaki oturumlarda • Uygulamanın mahiyeti ve sonuçla- rı çocuk ya da genç tarafından kav- Avrupa’da tütün ürünlerine yönelik yeni kısıtlamalar Avrupa Birliği sigara ve tütün kapsamına alınmış oluyor. kolaylaştıran ve tütünün acımsı tadı- ürünleriyle ilgili yeni kısıtlama- Tütün mamüllerine katılan ve nı hafifleten vanilya, çikolata benzeri lar ve düzenlemeler konusunda karar aromatik ürünler de yasak kapsamına aldı. Sigara paketlerinin üzerinde yer kanser, kısırlık gibi sağlık sorunlarına alındı. Özellikle gençler tarafından ter- alan uyarıcı ibare ve resimler bundan neden olabilen katkı maddelerinin de cih edilen mentollü sigaraların sekiz böyle paketlerin ön ve arka yüzlerinin yasaklanmasına karar verildi. İçimi yıllık bir geçiş süreci sonrasında piya- % 65’ini kapsayacak. Bu oran haliha- sadan tamamen kaldırılması da karara zırda ön yüz için % 30, arka yüz için % bağlandı. Alınan kararlar doğrultusun- 40 olarak uygulanıyordu. Yeni oranlar da üye ülkelerin iç hukuklarında dü- sigara dışında sarma tütün ve nargile zenleme yapmaları için iki yıllık süre ürünlerini için de geçerli olacak. Böy- tanındı. lelikle piyasadaki tüm tütün ürünle- rinin yaklaşık % 90’ı yeni düzenleme Hakan Yıldırım hayatsağlık 7

haberler Antibakteriyel sabunların sonu mu geliyor? Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi araştırmalar, söz konusu kimyasalların etkili yöntemlerden biri olduğunu ifa- (FDA - Food and Drug Admi- hormon düzeylerini etkileyebildikleri- de ediyorlar. nistration) antibakteriyel sabun ve ni, hatta kanserle ilişkili olabilecekle- vücut bakım ürünleri üreticilerinden, rini gösteriyor. Hatta astım, alerjik re- FDA’in bu girişimi sadece ken- söz konusu ürünlerin hastalıkların ve aksiyonlar, kas fonksiyon bozuklukları di insiyatifiyle başlattığını söylemek enfeksiyonların yayılmasını önleme- gibi sağlık bozukluklarına yol açtıkları çok güç. Zira bazı çevreci örgütler, de normal sabunlardan daha etkili ve da iddia ediliyor. Dirençli mikroorga- triclosan ve triclocarbanın temizlik güvenli olduklarına dair kanıt sunma- nizmaların artmasına yol açmaları da ürünlerinde kullanılmasına izin verdi- ları gerektiğini açıkladı (Aralık 2013). eleştiriler arasında önemli bir yer tu- ği için FDA aleyhine dava açmışlardı. Aksi takdirde bu tür ürünleri pazarla- tuyor. Bu konuda tıp camiasından da yoğun maya devam edebilmek için bileşim- eleştiriler alıyorlardı. FDA’in tavrı top- lerinin ve/veya etiketlerinin değiş- Buna mukabil, bu tür kimyasalları lumun farklı kesimlerinden yükselen tirilmesi gerekecek. FDA’in önerisi içeren ürünlerin daha etkili koruma itirazlara ve duyulan kaygılara bir ce- alkol temelli dezenfektasyon jellerini sağladığına, su ve normal sabundan vap olarak görülüyor. Kendi ifadeleri- ve su kullanımı gerektirmeyen ıslak daha yararlı olduklarına dair yeterli ne göre FDA’in amacı, antibakteriyel mendilleri kapsamıyor. Tıp pratiğinde kanıt bulunmuyor. Oysa tüketiciler içeren ürünleri kullanmanın faydaları kullanılan dezenfeksiyon ürünleri de arasındaki kanaat daha etkili oldukları ve riskleri konusundaki tartışmaları şimdilik kapsam dışı tutuldu. yönünde ve son yıllarda antibakteriyel sonlandırabilmek. bakım ürünlerinin pazar payı hatırı Sorunun merkezinde antibakteri- sayılır ölçüde artmış durumda. Uz- Üreticilere altı aylık bir süre tanın- yel etiketiyle piyasaya sunulan temiz- manlar ise elleri sabun ve suyla iyice dı. FDA’in talep ettiği yeterli kanıtların lik ürünlerinde bulunan triclosan ve yıkamanın bazı hastalıklardan korun- sunulamaması halinde yeni düzenle- triclocarban adlı kimyasallar yer alı- ma ve mikroorganizmaları başkalarına melere gidilecek. yor. Hayvanlar üzerinde yapılan bazı bulaştırmayı engelleme açısından en Yusuf Furkan Her bitkisel ürün güvenli mi? Bitkisel ve diğer doğal ürünler ge- ürünler ‘gıda takviyesi’ olarak tanımla- zararsız olduklarıdır. leneksel tıbbın önemli bir bileşe- nırlar ve sanılanın aksine ‘bitkisel ilaç’ Yaygın kanaatin aksine bitkisel nidir. Günümüzde de bu tür ürünler değildirler. Bu tür ürünler gerek etkin- giderek artan pazar paylarıyla dikkat lik ve güvenilirliklerinin tespit edilme- ve diğer doğal ürünler için de çeşitli çekiyorlar. Pazarlama süreçlerinde si, gerek üretim ve pazarlanma süreç- yan etkiler söz konusudur. Tüketilen açık olarak dile getirilmese bile sağlık leri itibariyle ilaçların tabi oldukları ürünün miktarı, tüketenlerin özel- amaçlı olarak üretilen birçok bitkisel denetim mekanizmalarından muaf- likleri, sahip oldukları hastalıklar ve ve doğal ürün ‘gıda takviyesi’ olarak tırlar. Dolayısıyla reçete ile satılmaları kullandıkları ilaçlara bağlı olarak kimi piyasaya sürülürler. zorunlu değildir ve eczaneler haricin- sorunların yaşanabilmesi ihtimal dâ- de farklı kanallarla pazarlanabilmeleri hilindedir. Ancak bunlar öngörülebilir Bileşimlerinde vitamin, mineral, de mümkündür. Doğal kaynaklardan ve bilinçli, usulüne uygun kullanım ile bitki veya bo­tanik ürün, aminoasit, elde edildikleri, yalnızca doğal ürün- çoğu zaman engellenebilir durumlar- enzim, doku, metab­ olit gibi maddele- ler içerdikleri varsayıldığı için yaygın dır. Ancak asıl önemli olan ve insan rin biri ya da birkaçı buluna­bilen, bes- kanaat ilaçlardan daha emniyetli, hatta sağlığı açısından kaygı verici husus, lenmeyi desteklemek üzere hazırlanan etiketinde veya ürün bilgisinde belir- 8 hayatsağlık

haberler Su kaynakları tehdit altında Su kaynakları; tarım, endüstri ve biliniyor. Yapılan çalışmada Hâlihazırda her elli kişiden biri bu du- sürdürülebilir ekosistemler yanı- araştırmacılar yaşana süreç- rumda. Gelişmiş ülkeler, gelişmekte sıra sağlıklı yaşam için vazgeçilemez te ne kadar suyun kaybedil- olan ülkelere oranla çok daha fazla su bir unsur. Almanya’da Potsdam İklim diğini, iklim değişikliğinin tüketirken, Dünya’da otuz yedi ülke- Sonuçları Araştırma Enstitüsü (Pot- etkilerini ve susuzluk tehdi- nin nüfusu ise sınırlı su kaynaklarıyla sdam-Institut für Klimafolgenforsc- dine karşı alınacak önlemle- yaşamını sürdürmeye çalışıyor. hung)  tarafından yürütülen bir araş- rin neler olabileceği üzerin- tırma, küresel su kaynaklarının ciddi de duruyorlar. Küresel ısınmanın en önemli so- oranda tehdit altında olduğuna işaret nuçlarından biri olan su kaynaklarının ediyor. Su kaynaklarının azalmakta ol- İklim değişikliğine ve olumsuz et- azalması sürdürülebilir yaşamı engel- duğu uzun süredir dillendirilen bir hu- kilerine engel olmanın mümkün oldu- leyecek boyutlara ulaşmadan gerekli sus ve bunu sadece dünya nüfusunun, ğunu iddia eden araştırmacılar, küresel önlemlerin alınmasının ve su kaynak- dolayısıyla tüketimin artmasıyla açık- ısınmanın 1,5 dereceyle sınırlandırıl- larının bugün ve gelecekteki gereksi- lamak mümkün değil. İklim değişikliği ması durumunda su kıtlığına yol açan nimleri karşılayabilecek bir biçimde de önemli bir rol oynuyor. gelişmelerin önlenebileceğini belirti- kullanılmasının gerekliliği çok açık… yorlar. Küresel ısınma sonucu ortaya çı- Ali Aydın kan küresel iklim değişikliğinin, hidro- Araştırmada, endüstrileşme öncesi lojik çevrimdeki sistemler ve süreçler döneme kıyasla 2,7 derecelik bir küre- arasındaki mevcut dengeyi olumsuz sel ısınmadan söz ediliyor. Bu, önüne yönde etkilediği, buzulların erimesine geçilmediği takdirde bu yüzyılın so- yol açtığı, dünyanın pek çok bölgesini nunda dünya genelinde her on kişiden çölleşme riskiyle karşı karşıya bıraktığı birinin mutlak susuzluk tehlikesiyle karşı karşıya olacağı anlamına geliyor. tilmediği halde, bazı gıda takviyeleri- ilaveten ‘sildenafil’ içeren yaygınlığı, neredeyse doğal ürünlerin nin reçete ile satılması gereken, hatta iki hazır kahve ürünü de var. zararsız oldukları kanaatinin yaygınlı- sadece uzman sağlık personeli kontro- ğından farklı değil. lünde kullanılması gereken maddeleri Tespit dilen maddelerin de içerebiliyor olmasıdır. bir gıda takviyesinde bu- A. Kadir Ayhan lunması yasal olarak müm- Aralık ayında Gıda, Tarım ve Hay- kün değil, zira bu maddeler vancılık Bakanlığı, yaptığı denetimler ürünü ilaç sınıfına sokuyor. sonucunda tespit ettiği bozuk, sağ- Muhtemelen üreticiler ürü- lıksız, mağşuş gıda ve ürünleri kamu- nün etkinliğini arttırmak oyuyla paylaştı. Listenin çoğu, gıda ve ilaçların tabi oldukları ürünlerinden oluşuyor. Asıl ilginç denetim mekanizmaların- olan, bazı gıda takviyelerinin de liste- dan kaçınmak için bu yola de yer alması. Söz konusu gıda takvi- tevessül ediyorlar. yelerinin tahlilinde, beyan edilmemiş aktif farmasötik bileş­enler tespit edil- Ancak sonuç olarak in- miş. Altı bitkisel karışımda sildenafil, san sağlığı açısından bir risk söz konu- birinde sibutramin bulunmuş. Bunlara su ve bu durum ülkemize özgü değil. Bu tür tağşişlerin dünya genelindeki hayatsağlık 9

Her Gün Büyüyen Bir Halk Sağlığı Problemi: Nargile Salgını Pervin Tuba Durgut Giriş lenin yanlış olarak sigaradan daha az zararlıymış Dünyada her yıl 6 milyon insanın ölümün- gibi düşünülmesi, ulaşılabilir oluşu, sosyal bir ak- den sorumlu olan tütün kullanımı, önlenebilir tivite gibi değerlendiriliyor olması özellikle genç- ölümlerin ve hastalıkların en önde gelen sebe- ler arasında popülerliğinin hızla artmasına neden bidir. Her altı saniyede bir insan tütün kullanımı olmaktadır.5 nedeni ile hayatını kaybetmektedir. Dünya Sağlık Örgütü, acil önlemler alınmadığı takdirde, tütün- Nargilenin Kısa Tarihçesi, Tanımı, Kulla- den kaynaklanan ölümlerin artarak devam ede- nımı ceğini ve 2030 yılı itibari ile tütün kaynaklı yıllık ölümlerin 8 milyonu geçeceğini öngörmektedir. Nargile, tütün ve başka maddeleri kullanmak için Afrika ve Asya’da en az 4 yüzyıldan beri kul- 1,2 lanılmaktadır. Hindistan’da Doktor Hakim Abul Fath tarafından tütünü daha az zararlı içme me- 1990 lı yıllardan itibaren bir tütün ürünü olan todu olarak geliştirildiğine dair bazı tarih kayıtla- nargilenin popülaritesinin hızla artması ve özel- rı mevcuttur. Dr. Fath, nargile dumanının sudan likle ergenler, gençler arasında kullanımının hızla geçmesinin bazı zararlı partiküllerinden arınarak yaygınlaşması nargile salgınını halk sağlığında zararının azaldığını düşünmüştür.6 Bu yanlış algı yeni bir mücadele alanı olarak gündeme almayı ne yazık ki günümüz nargile kullanıcıları için de gerektirmiştir.3 geçerlidir, pek çok nargile kullanıcı bugün nargi- leyi sigaranın daha güvenli bir alternatifi olduğu Nargilenin, sigaranın yol açtığı hastalıkla- düşüncesiyle kullanmaktadırlar.5 Bu yanlış algıya ra neden olduğuna dair bilimsel kanıtların her tütün endüstrisinin yanlış yönlendirme, reklam geçen gün artmasına rağmen, tatlandırıcı kul- ve promosyonları da hizmet etmektedir. lanılmış nargilelik tütünlerin piyasaya girmesi, sayıları her gün artan nargile kafeler ve tütün en- Nargile tasarım ve şekilleri coğrafi bölge ve düstrisinin reklam ve pazarlama taktikleri bu halk kültürlere göre bazı değişimler gösterse de temel sağlığı probleminin büyümesi ve yaygınlaşmasını olarak baş, gövde, su haznesi ve hortumdan olu- körüklemektedir.4 şur. Kültürün bir parçası olarak görülmesi, nargi- Nargileyi içen kişi bir nefes çektiğinde, du- 10 hayatsağlık

man önce haznedeki fokurdayan suyun içinden le tütününün sert tadı ve kokusunu maskeleyen, geçer ve marpuç vasıtası ile tüketiciye ulaşır. Haz- daha kolay solunmasını sağlayan katkı maddeleri nedeki su dumanı soğutur ve dumandaki katran içerir.3 ve diğer partiküllerin bir kısmını filtre eder. Eski ve genel kanının aksine, nargile dumanının sudan Sağlık Etkileri geçmesi nargile dumanındaki toksik maddeleri Tütünün en yaygın kullanım şekli sigara ol- yok etmez.8 duğundan tütünün hastalık  yapıcı  ve  öldürücü  etkileri  ağırlıklı  olarak  sigara  üzerinden  gös- Nargile  kullanımı  sırasında  oluşan  tok- terilmiştir.  Nargile  kullanımının  toksik  içeriği sik maddeler, tütün  ve  katkı maddeleri ile  kö- ve hastalık  yapıcı  etkileri  sigaraya oranla daha mür dumanından  kaynaklanmaktadır.4 sınırlı çalışılmıştır. Bazı nargile kullanıcılarının aynı zamanda sigara içiyor olması, sağlık riskle- Bilimsel çalışmalara göre nargilenin duma- rinin kullanım sıklığına göre değişmesi ve fark- nında ciddi boyutta karbon monoksit, ağır me- lı içerikte tütün kullanılması nargilenin sağlık taller ve kanser yapıcı kimyasallar bulunmakta- üzerinde oluşturduğu spesifik etkilerini değer- dır. Nargile dumanındaki arsenik, nikel, kobalt, lendirmeyi zorlu bir uğraş haline getirmektedir. krom ve kurşun miktarı, sigaraya oranla oldukça Bununla birlikte nargile dumanı toksikolojisi ve yüksek düzeydedir.7,8 oluşturduğu sağlık risklerini araştıran çalışmalar, nargilenin zararlarını gösteren açık kanıtlar sun- Nargile dumanında bulunan yüksek miktarda muştur.6,7,8 polisiklik  hidrokarbonlar  ve  karbon  monok- Sigara  kullanıcıları, kanserojenler, yüksek sit oranına kömür dumanının da önemli ölçüde oranda bağımlılık yapan  nikotin, CO ve birçok  etken olduğu bildirilmiştir.8 toksik maddeye  maruz  kalmaktadırlar.1 Pek çok nargile kullanıcısı, nargilenin sigaranın daha gü- Bir nargile oturumu çoğunlukla 45 ila 60 da- venli bir alternatifi olduğunu düşünse de, nargile kika sürse de, bu sürenin birkaç saat sürmesi de sigara gibi tütün içmek için kullanılan bir aparat- mümkündür. Nargile içme seansının sigaradan tır ve sigaranın kanser, kalp ve damar hastalıkları, çok daha uzun olması içicinin çok daha fazla du- serebrovasküler hastalıklar, solunum yolu hasta- mana maruz kalmasına neden olur. Sigara içen bir lıkları gibi pek çok öldürücü hastalığa neden ol- kişi ortalama 5-7 dakikada sigaradan 8-12 nefes duğu bilinmektedir. 1 Yüksek ısıya maruz kalarak alır ve hacim olarak ortalama 0,5-0,6 litre dumanı yanan nargile tütünü ve dumanı en az sigara ka- içine çeker, buna mukabil bir nargile oturumu 20 ila 80 dakika arası sürmektedir ve kullanıcı hacmi 0,5 ile 1 litre arasında değişen 50-200 arası nefes çeker ve bu şekilde bir oturumda hacim olarak 100 veya daha fazla sigara dumanı solumuş gibi olur. Nargile dumanı sudan geçerken nikotinin bir kısmı suda absorbe olduğundan, nikotin ihti- yacını gidermek için nargileden daha fazla nefes çeken kullanıcı, daha fazla nargile dumanına ve dolayısıyla daha fazla kanserojen madde ve zarar- lı gaza maruz kalır.6 Yeni  nargile  kullanım trendi, sadece  kuru tü- tün  içeren içimi  sert  klasik  nargile  ürünüyle sınırlı değildir. Özellikle gençler arasında tercih sebebi olan ve 1990 lı yıllardan itibaren hızla yay- gınlaşan maassel  veya  aromatik  nargile  tütünü  nargile salgınında önemli yer tutmaktadır. Bu  ürün, tütün, şeker melası, farklı meyve  aromala- rı, mentol, bal,  likör,  vanilya,  gliserin,  gibi nargi- hayatsağlık 11

dar toksiktir ve nargile kullanıcısı bu toksik mad- nin nargile kullanması bebeklerde düşük doğum delere yüksek oranda maruz kalmaktadır.7,8 ağırlına yol açmakta ve nargile içen annelerin be- beklerinin solunum yolu hastalıklarına yakalan- Nargile tütününün kömürde yakılması kar- ma risklerinin daha fazla olduğu görülmüştür.8 bonmomoksit, ağır metaller ve kanser yapıcı metallerin oranını yükselttiği ve sudan geçme- Nargile Dumanından Pasif Etkilenim: sine rağmen nargile dumanında toksik ajanların Nargile dumanı, tütünün dumanından ayrı yüksek oranda mevcut olduğu bilinmektedir. olarak, nargile kömürünün dumanını da içerir Nargile dumanı akciğer kanseri, mesane kanseri, ve nargile dumanından pasif etkilenim içme- oral kanserlere yol açtığı bilinen toksik ajanları yenler için sağlık riskleri oluşturmaktadır. İkinci yüksek oranda içerir. Nargile tütünü sıvısı, ağızda el nargile dumanına maruz kalan çocuklarda ve irritasyona neden olarak oral kanser riskini artı- bebeklerde solunum yolu enfeksiyonları, orta ku- rır.7,8 lak iltihabı, astım ve ani bebek ölümü sendromu görülebilir.8 Nargile dumanı, yüksek oranda toksik uçucu Tütünsüz Nargile Ürünlerinin Sağlık Etki- aldehit (formaldehit,  asetaldehit,  akrolein, me- leri takrolein, propiyonaldehit) içerir. Bu maddeler Farklı aromalar kullanılan ve tütünsüz nargi- sigarada da bulunur fakat nargile içimi sigaradan le olarak pazarlanan bazı ürünler, sağlığa zararsız çok daha uzun olduğu için bu toksik maddelere de çok daha yüksek oranda maruziyet söz konu- denilerek pazarlansa da, çalışmalar bu ürünlerin sudur ve içicinin kanser ve KOAH olma riskini de karbonmomoksit ve diğer toksik ajanları yük- artırır. Şekerin yanması ile oluşan asetaldehit, sek oranda içerdiğini ve kanser, kalp hastalıkları pekiştirici etkisi olan bir maddedir ve nikotinle ve akciğer hastalıkları riskini artırdığı göstermiş- sinerjist etkileşerek özellikle gençlerde nikotin tir. Buna ek olarak bitkisel nargile kullanımındaki bağımlılığını artırır. Tütüne katılan şekerli ve kömür dumanına maruziyet tütünsüz nargileler meyve aromalı katkı maddeleri uçucu aldehitle- için de söz konusudur. Tütünsüz nargileye ek- rin oranını artırır. Tütün endüstrisinin özellikle lenen, tat ve koku verici katkı maddeleri ise du- genç hedef kitlelerde ürünlerini yaygınlaştırmak mandaki aldehit oranını artırmakta bu da ayrıca için tat ve koku veren şekerli ve aromalı katkı sağlık riskleri oluşturmaktadır.7,8 maddeleri kullandığı bilinmektedir. Bu yolla tü- tünün sert koku ve tadı maskelenirken nikotini Bölgesel ve Global Nargile Kullanım pekiştirici etkisi olan astealdehit miktarının da Trendleri artırılması hedeflenmektedir. Nargile kullanımı genellikle iki veya daha faz- Nargilenin paylaşılarak kullanılması hepatit, la kişinin katılımı ve paylaşımı ile sosyal bir akti- tüberküloz, herpes gibi bulaşıcı hastalıkların ya- vite olarak gerçekleşir. Orta Doğu ve Kuzey Afri- yılmasına neden olmaktadır. Hamileyken anne- ka’da ailesi ile birlikte nargile kullanan çocuklara rastlamak mümkündür.6 Küresel olarak Nargile 12 hayatsağlık

kullanımının en yaygın olduğu bölge Ortadoğu En yüksek prevelans oranı %9,9 olarak 15-24  ülkeleri olmasına rağmen, Doksanlı yıllarla bir- yaş  grubu  erkeklere  aittir. Katılımcılar en son likte Nargilenin batı ülkelerinde de özellikle kolej nargile içtikleri yerler ; %59,9 nargile kafeler, % öğrencileri ve genç kitleler arasında yaygınlaştığı 24,4 diğer  kafeler  %12,1 ev ve %3,6 diğer yerler görülmüştür. olarak saptanmıştır. Aynı araştırmada 15-24 yaş gençlerin en son içtikleri nargileyi %67 oranında İngiltere’de 2012/13 yıllarında yapılan araş- nargile kafelerde, %23 oranında diğer kafelerde tırma sonuçlarına göre yetişkinler arasında nar- ve %10 oranında evlerinde içtikleri bulunmuş- gile kullananların oranı %12 olarak ölçülmüştür.9 tur.12 Beş Arap ülkesi üzerinde yapılan 2001 yılı 2010 yılında Ankara’da nargile içenlerin, nar- GYTS anketi sonuçlarına göre 13-15 yaş aralı- gile konusundaki bilgi, tutum ve davranışlarını ğındaki gençlerin %10 a yakını, sigara dışında anlamaya yönelik 460 gençle görüşülerek yapılan tütün ürünü (çoğunlukla nargile) kullandıkları- çalışmanın sonuçlarına göre kullanıcılar %86,3 nı belirtmişlerdir. Yakın zamanda Arap gençleri oranıyla en çok aromatik nargileyi tercih etmek- arasında yapılan bir başka araştırma sonuçlarına tedir. Nargile kullanma sebebi olarak % 38,4 göre nargile kullanım yaygınlığı %26,6 olarak oranında arkadaş etkisi, %18,4 oranıyla merak bulunması nargile epidemisinin Araplar arasında duygusu iki temel sebep olarak rapor edilmiştir. da hızla artmaya devam ettiğini göstermektedir.10 Kullanıcılar arasında sigarayı zararlı bulanların oranı %75 iken , nargileyi zararlı bulanlar için bu Amerika’da 2011 yılında yayınlanan ve 3770 oran %32 olarak tespit edilmiştir.Katılımcıların kişinin katılımıyla yapılan nargile araştırmasına % 50,1 i nargilenin bağımlılık yaptığına inanma- göre son bir ayda nargile kullanma oranı %17,4 dıklarını belirtmişlerdir.Katılımcıların % 93 ü 29 olarak belirtilirken ortalama nargileye başlama yaş altı ve %77 si erkektir.13 yaşı 18 olarak bulunmuştur.11 Erciyes Üniversitesi 645 Tıp Ve Mühendislik Nargile konusunda farklı ülke ve toplumlarda Fakültesi öğrencisini kapsayacak şekilde yapılan yapılmış 56 çalışmanın sistematik gözden geçi- araştırma sonuçlarına göre nargile kullanma ora- rildiği çalışmada, kişilerin nargileye yönelik algı, nının kızlarda %20,2 erkeklerde %41,6 toplamda bilgi ve tutum ve inançları incelenmiştir. Çalışma %32.5 olduğu görülmüştür. Söz konusu çalışma sonuçlarına göre, nargileye başlamada temel mo- bulguları arasında nargileye başlama yaşı orta- tivasyon sosyalleşme, rahatlama, eğlence ve keyif lama 17,4 olarak verilmiş ve gençlerin özellikle alma olarak belirlenmiştir. Akran baskısı, modaya sosyalleşmek ve arkadaşlarıyla keyifli zaman ge- uyma gibi nedenler özellikle öğrenciler için moti- çirmek amacıyla nargile içtikleri belirtilmiştir.14 ve edici faktör olarak rapor edilirken, orta doğu- lu kullanıcılarda nargileyi kültürel kimlik olarak Sonuçlar, Öneriler görme motive edici faktör olarak tanımlanmıştır. Nargile, 1990 lı yılardan itibaren hızla yayılan Özellikle orta doğu toplumlarında nargile kulla- ve ülkemizi de etkileyen küresel bir halk sağlığı nımının kadınlar için sosyal kabul edilebilirliği problemi haline gelmiştir. Bu salgının yayılma- sigara kullanımına göre daha yüksektir. Çalışma- sında nargile içimini kolaylaştırmak için ekle- ların büyük çoğunluğuna göre, kullanıcıların nar- nen aromatik katkı maddelerinin rolü büyüktür gilenin sigaraya oranla daha az zararlı olduğu ve ve özellikle gençleri etkilemektedir. Nargilenin daha az bağımlılık yaptığını düşündükleri rapor toksik içeriği ve oluşturduğu sağlık etkilerini gös- edilmiştir.5 teren çalışmalar olmakla beraber, nargile sigara kadar yoğun çalışılmış bir alan değildir. Nargile Ülkemizde Nargile salgınının boyutunu ve epidemiyolojisini ortaya Ülkemizde de nargile salgını özellikle gençle- çıkarıp izleyecek yeni çalışmalara ihtiyaç vardır. ri kapsayacak şekilde hızla yayılmaktadır. Nargile kullanımında bölgesel ve kültürel fark- Küresel Yetişkin Tütün araştırması 2010 Tür- lılıklar konularında daha kapsamlı araştırmalar kiye raporuna göre Türkiye’de 15 yaş üzeri nargi- le kullanım prevelansı %2,3 olarak bulunmuştur. hayatsağlık 13

yapılmalıdır. Nargile kullanımına dair yapılacak 6. Waterpipe Tobacco Smoking: Health Effects, Re- araştırmalar; bu sağlık sorununun şiddetinin de- search Needs and Recommended Actions by Re- ğerlendirilmesi ve önleme, bırakma, karşı pazar- gulators. WHO Advisory Note, 2005. lama teknikleri ve politika stratejileri geliştirmek için bilimsel dayanak sağlayacaktır. 7. Shihadeh A. Investigation of mainstream smoke aerosol of the nargileh water pipe. Food Chem Halk sağlığı otoriteleri nargile epidemisine Toxicol 2003; 41: 143-52. karşı önlemleri artırmalıdırlar. Aromatik nargile kullanımına yönelik kısıtlayıcı yasal düzenleme- 8. Hookahs - Smoking & Tobacco Use. Center for ler yapılması önleyici tedbir olarak gereklidir. Disease Control and Prevention Fact Sheet 2013. Yapılan çalışmalarda nargilenin bir sosyalleşme aracı olarak çoğunlukla nargile kafelerde tüketil- 9. Grant A, Morrison R, Dockrell M. The prevalen- diği görülmektedir. Nargile kafelerde 18 Yaşın- ce of shisha (narghille, hookah, waterpipe) use dan küçüklere nargile servis edilmesine yönelik among adults in Great Britain, and factors asso- denetimlerin artırılması önemlidir. Yine nargile ciated with shisha use: data from cross sectional kafelerde pasif etkilenimin önüne geçmek için online surveys in 2012 and 2013. Submitted for denetimlere önem verilmelidir. publication. 2013. Nargile konusunda farkındalık geliştirmek, 10. Warren CW, Lea V, Lee J, et al. Change in tobac- yanlış algıları düzeltmek ve davranış değişikliği- co use among 13-15 year olds between 1999 and ne yönlendirmek için sosyal pazarlama ilkelerine 2008: findings from the Global Youth Tobacco dayanan, farklı hedef kitlelere göre geliştirilmiş Survey. Global Health Promotion 2009; 16(2): eğitim kampanyaları geliştirilmelidir. suppl. 38-90. Kaynakça 11. Sutfin EL et al. Prevalence and correlates of wa- terpipe tobacco smoking by college students in 1. The health consequences of smoking: A report of North Carolina. Drug and Alcohol Dependence the surgeon general. United States Department of 2011; 115: 131-6. Health and Human Services, 2004. 12. Küresel Yetişkin Tütün Araştırması Türkiye Ra- 2. WHO Tobacco factsheet, http://www.who.int/ poru, Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri mediacentre/factsheets/fs339/en/ Genel Müdürlüğü 2010. 3. Maziak W, Ward KD, Afifi Soweid RA, Eissenberg 13. Erbaydar NP, Bilir N, Yildiz AN. Knowledge, be- T. Tobacco smoking using a waterpipe: a re-emer- haviors and health hazard perception among Tur- ging strain in a global epidemic. Tobacco Control kish narghile (waterpipe)‐smokers related to nar- 2004; 13: 327-33. ghile smoking. Pak J Med Sci 2010; 26: 195-200. 4. An emerging deadly trend:waterpipe tobacco use. 14. Poyrazoğlu S, Sarli S, Gencer Z, Günay O. Wa- American Lung Association. 2007. terpipe (narghile) smoking among medical and non-medical university students in Turkey. Ups J 5. Akl EA et al. Motives, beliefs and attitudes towar- Med Sci 2010; 115: 210-6. ds waterpipe tobacco smoking: a systematic re- view. Harm Reduct Journal 2013; 10: 12. 14 hayatsağlık

Kızılelma Cad. Nevbahar Mah. Topçu Emin Bey Çıkmazı Sk. No.30 Fatih - İstanbul

Kumar Bağımlılığı Arzu Beşiri Recaizade Mahmut Ekrem ‘Araba Sevdası’ kün, müptela’ kişiyi ifade eder. Bir nesneye, kişiye adlı romanında; ‘her iptila bir zafiyettir’ der. yani bir varlığa duyulan önlenemez istek veya bir Her zafiyetin ise bir boyun eğişe yol açtığı tartış- başka iradenin tahakkümü altına girme durumu masızdır. İptila, ‘bir şeye düşkün olma, tiryakilik’ da verilen diğer tanımlar arasındadır. Yine bağım- olarak tanımlanırken; ‘iptila’nın yerini alan ‘ba- lılık; bireylerin kendilerinin ruhsal ve bedensel ğımlılık’, Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde bağımlı sağlığına ya da sosyal yaşamına zarar vermesine olma hali olarak tanımlanır. Sıfat olarak göste- karşın belirli bir eylemi yinelemeye yönelik önü- rilen ‘bağımlı’ kelimesi ise; ‘sigara, uyuşturucu ne geçilemez bir istek duymaları halidir. madde vb. kötü alışkanlıklara aşırı derecede düş- En basit görüneninden en karmaşığına dek birçok bağımlılık çeşidi sayılabilir. Hepsinin or- tak noktası ise maddi kayba, manevi zararlara ve hatta bedeni tahribata yol açıyor olmalarıdır. Ki- misininse zararı bunların hepsini kapsamaktadır. Son tahlildeyse bağımlılıklar birbirini tetiklemek- tedir. Örneğin kumar bağımlısı bir insan, kumar oynayabileceği bir mekân bulamayınca elektro- nik ortamda yürütülen şans ve kumar oyunlarına yönelecek; böylece hem teknoloji hem de kumar bağımlısı biri olarak karşımıza çıkacaktır. Modern toplumu neredeyse tümüyle sarmış bulunan bağımlılıklardan bir tanesi, yukarıdaki örnekte yer verdiğimiz üzere kumardır. At yarış- larından futbol karşılaşmalarının sonuçlarını tah- min etmeye, tombaladan piyango çekilişlerine, kazı kazandan her türlü ‘iddia’ya kadar hayatın her anında karşımıza çıkan kumarı diğer bağım- 16 hayatsağlık

lılıklardan daha tehlikeli kılan şey; sadece insanın kumarı önlemeye yönelik bir düzenleme mev- kişilik özelliklerini bozmakla kalmayıp toplumsal cuttur. Buna göre; kumar oynanması için yer ve dokuyu da harap etmesidir diyebiliriz. imkân sağlayan kişi, bir yıla kadar hapis ve adlî para cezası ile cezalandırılır. Aynı şekilde olma- Mevcut bir haktan hiçbir iş, emek, üretim kar- sa da Kabahatler Kanunu’nun 34. Maddesinin 1. şılığında olmaksızın muhtemel bir menfaat karşı- Fıkrasına göre de: lığı vazgeçilmesi ve muhtemel menfaatin kazanı- mının kişi iradesi yahut gayretine bağlı olmayan ‘Kumar oynayan kişiye, yüz Türk Lirası idari durumlara tabi kılınmasıyla yaratılan durumu para cezası verilir. Ayrıca, kumardan elde edilen ‘kumar’ olarak tarif etmek mümkündür. Kumar; gelire el konularak mülkiyetin kamuya geçirilmesi- rızaya dayalı bir durum olsa da kazancın kişiler ne karar verilir.’ hükmüne yer verilmiştir. Bunlar, arasındaki değişimini toplumsal düzenin yerleşik kumar yoluyla elde edilen gelirin gayrı meşrulu- kurallarına göre sağlamadığı, yeni bir artı değer ğunu ispatlamada önemli argümanlardır. Fakat oluşturup bunu paylaşmak yerine var olana üre- suçtan caydırıcılığı bakımından yetersiz kalmak- tim ve bölüşüm esasları dışında el konulmasına tadır. Bu konuda öngörülen yaptırımların arttırıl- neden olduğu, servetin ve ekonomik kaynakla- ması gerektiği herkes tarafından kabul gören bir rın toplumun genelini etkileyecek bir şekilde el gerçektir. değiştirmesine sebebiyet verme ihtimalini do- ğurduğu için hiçbir toplum ve devlet tarafından Borçlar Kanunu 604. Madde’nin 1. Fıkrasında: genel kabul görmemiş ve çeşitli yollarla sınırlan- ‘Kumar ve bahisten doğan alacak hakkında dırılmaya çalışılmıştır. Sadece kişiler arasında dava açılamaz ve takip yapılamaz.’ hükmüne yer gerçekleşen kumar türlerine yönelik olarak idari verilmiş ve 605. madde ile de taraflar arasında ve cezai müeyyideler belirlenmiş, kumar sebebiy- düzenlenmesi muhtemel kambiyo senetlerinin le oluşan alacak veya borç ilişkisi “eksik borç” ola- üçüncü kişilere devredilmiş olsalar bile; bunlara rak tanımlanarak rızayla ödeme dışındaki haller istinaden hiç kimsenin bir hak talep edemeyece- için bir defi sayılmıştır. ğini hükme bağlanmıştır. Borçlar Kanununun 606. maddesi ile bir kumar türü olan piyango- 1982 Anayasası’nın 58.Maddesinin 2. Fıkrası: nun, -hükümet tarafından müsaade edilmesiyle- ‘Devlet, gençleri alkol düşkünlüğünden, uyuştu- kumar olarak adlandırılamayacağı belirtilmiştir. rucu maddelerden, suçluluk, kumar ve benzeri kötü Kumar alışkanlığının menfi etkileri, kendisini alışkanlıklardan ve cehaletten korumak için gerekli her şeyden evvel aile kurumu üzerinde göster- tedbirleri alır.’ hükmüne yer vermek suretiyle ku- mara yönelik sınırlandırmanın esasını, bizce ek- sik olarak belirlemiştir. Anayasa’nın 58.maddesi- nin 2. Fıkrası; kumar, içki ve benzeri kötü alışkan- lıklardan korunması gerekenleri ‘gençler’ olarak belirlemiştir. Oysaki Anayasa’nın 5. maddesinde, devletin temel amaç ve görevleri arasında; ‘kişi- lerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak’ ve ‘insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalış- mak’ ifadesi zikredilerek ‘herkes’den bahsedil- miştir. Devlet belirli bir yaşa kadar olan gençleri -ki rüşt yaşı on sekizdir- koruyucu düzenlemeler yaparken bu yaşın üstündeki kişiler için bir kısım kumar türlerini meşru kabul etmektedir. Anayasal düzenlemeye bağlı olarak Türk Ceza Kanunu’nun 228. maddesinin 1. fıkrasında hayatsağlık 17

mektedir. Başka insanların, ailelerin emek sarf • Kumar üzerine yapılan tartışmalara girmek- ederek ürettikleri değerlerin toplumsal kabul ten kaçınmalıdır. görmemiş yollar vasıtasıyla ve fakat rızaya binaen ele geçirilmesi; aile bireyleri arasında emekleri- • Günlük ihtiyacı karşılayabilecek kadar para nin değerinin ne anlam ifade ettiği sorgusunu bulundurmalı, gereği dışında kredi kartları ve başlatmakta ve bu sorgulama süreci üreten birey- ATM kartlarını kullanmamalıdır. lerin emeğine saygı duymayan tarafın dışlanma- sına hatta kimi zaman da aile birliğinin dağılması- • Yaşam tarzının değiştirilmesi, olumsuz alış- na yol açmaktadır. Ailenin korunmasına yönelik kanlıkların yerine olumlu davranışların ko- belgeler arasında yer alan Siyasi ve Medeni Hak- nulması gerekmektedir. lar Sözleşmesi’nin 23. Maddesinin 1. Fıkrasında: • Gerek kumar oynayan kimse gerekse yakının- ‘Aile toplumun doğal ve esaslı bir birimidir ve da birisinin kumar oynadığını bilen birisi ba- aile toplum ve Devlet tarafından korunma hakkına ğımlılık tedavisine başvurmaktan ve bu yolla sahiptir’ hükmüne yer verilmiştir. kumarla mücadele etmekten kaçınmamalıdır. Toplumları derinden sarsan ve toplumun te- • Destek için iletişime geçmek ve güvenilen bir meli olan aileyi yıkan bu kötü alışkanlığın etkisi aile dostundan ya da bir arkadaştan yardım istemelidir. kişiyle sınırlı olmadığından bu patolojik bağım- lılığı bir halk sağlığı sorunu olarak ele almak ge- • Başka şeylerle meşgul olmak önemlidir. Dik- rekir. Kumar bağımlılığı olan kişi, kumar oynama kati başka aktivitelere çevirmek (evde iş yap- düşüncesiyle başa çıkabilmek için çeşitli yollar mak, spora gitmek gibi) faydalı olacaktır. izlemelidir: • Kumar oynanan yerlerden ve internette ku- • Bağımlılığı azaltıcı süreler koymak da ilk etapta işe yarayacak şeylerdendir. mar oynatılan sitelerden uzak durmalıdır. Bütün bunların yanında en önemlisi ise; • Kumar oynama düşüncesini oluşturan şey- devletin koruma yükümlülüğüdür. Bu yüküm- lerden uzaklaşmalıdır (at yarışı programları, lülüğünün yanında; yükümlülüğün yerine geti- casino reklamları, piyango biletleri vs.) rilmesi için kolaylaştırma, geliştirme ve sağlama • Kumarla ilgisi olan kişilerden uzak durmalı- yükümlülüğü vardır. Türkiye Cumhuriyeti Ana- dır. yasası’nın 90. Maddesinin 5. Fıkrasında : ‘Usulüne göre yürürlüğe konulmuş Milletlerara- sı andlaşmalar kanun hükmündedir.’ hükmü yer almaktadır. Devlet bu bağlamda pozitif yüküm- lülüklerini yerine getirmeli ve Anayasamızın 90. Maddesi’nin 5. Fıkrası ile iç hukuk normu haline gelen bu kuralları da kanunlarda var olan yaptı- rımları arttırmak veya değiştirmek suretiyle uy- gulamalıdır. Kumar sebebiyle oluşan ekonomik kayıplar, toplumsal çöküntü ve ülkenin geleceğine yönelik riskler ciddiye alınmalı; kumarı sadece gençle- rin kaçınması ya da korunması gereken kötü bir alışkanlık olarak kabul etmekten vazgeçilmelidir. Kumar herkes için, her zaman ve her çeşidiyle kötüdür. Unutulmamalıdır ki; bağımlılığın yaşı yoktur. 18 hayatsağlık

hayatsağlık 19

Bağımlı Ergenlerle Aile Tedavisi Fatih Kılıçarslan Giriş lamaya çalışıyor; arkadaş grupları içinde onay, Ülkemizde meydana gelen toplumsal de- takdir gören çocuk sokakta yaşamayı alışkanlık ğişim, kentleşme, sanayileşme, iç göç hızının art- haline getirerek kimlik, güç kazanıyor. Aile içinde ması ve gecekondulaşma, aile kurumunun parça- onay ve takdir görmeyen, bağımsızlaşma süreci lanmasına, ebeveyn tutum ve davranışlarında so- desteklenmeyen; otoriteyle, baskıyla ya da koru- runların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Uyuş- yucu anne-baba tutumları ile bastırılan çocukla- turucu ve madde bağımlısı ergenlerde çocukluk rın sokakta arkadaş grubu içerisinde bağımsız- dönemi gelişim sürecinde olumsuz yaklaşımlara laşmasıyla sokakta yaşama, sokağa bağımlı olma sahip olan ebeveynlerin tutumlarının değerlendi- süreci hızlanıyor. Çocuk, aileden koparak sokak rilmesi ve özellikle bağımlı çocuğun aile ve top- kültürünün bir parçası haline geliyor. Burada her luma kazandırılmasında anne ve babanın nasıl türlü manüplatif etkiler, merak, ilgi, arkadaş ve bir rol alacağı, tutum ve davranışlarının yeniden maddeye alıştıran çıkar grupları çocuğu madde- nasıl yapılandıracağı hususu çocuk ve ebeveyn- ye yöneltiyor, dolayısıyla çocuk madde bağımlısı lerle yürütülen terapötik yaklaşımlarla belirlenir. haline geliyor. Madde bağımlısı çocuklar alanın- Karı-koca ilişkisi içerisindeki anne-babanın evli- da çalışan uzman personelin bu çocukların ailele- lik yaşantısında ahenk sağlayamaması ve ailenin riyle terapötik ilişki içerisinde olması ve çocukla- ilişki yapısı çocukların doğumuyla birlikte ortaya rın sorunlarının çözümlenmesinde ve toplumsal çıkan anne ve babalık rollerine de olumsuz bir hayata kazandırılmasında ebeveynlerinin sürece şekilde yansıyor. Birbiriyle uyumlu olmayan ka- katılması gereği ortadadır.1 rı-koca, çocuklarının doğmasıyla birlikte olumlu, verimli ve sağlıklı iletişim gerçekleştiremiyorlar. Bir Sistem Olarak Aile Bunun sonucu olarak çocuklarıyla yaşadıkları Aile, içinde bulunduğu sosyo-kültürel çevre- kriz ve çatışma, çocukta uyum-davranış bozuk- den beslenen yapısıyla açık bir sistemdir. Çevre- luklarına yol açıyor ya da çocuk sokağa yöneliyor, sinden kendisine aktarılanlardan uygun olanları sokağa itiliyor. Çocuk ailede bulamadığı ilgiyi, kabul eder, benimser ve dinamik yapısı nedeniy- desteği, sokakta arkadaş grupları içerisinde sağ- le de çevresini etkiler. Sistem yaklaşımı açısından aile; çevresiyle ve birbirleriyle ilişki ve etkileşim 20 hayatsağlık

içinde bulunan parçaların oluşturduğu dinamik Aile içi roller ve ilişkilerde değişimin yaşandı- bir bütün olarak değerlendirilmektedir. Yani top- ğı, her dönemin kendine özgü iletişim biçimi ve lum içinde yaşayan aile, kendi üyeleri ve dışında- çatışmalarının olduğu, evliliğin başlamasından ki büyük sistemle karşılıklı bağlılıkları sayesinde eşlerin ölümüne kadar geçen aşamalı gelişim sü- bir bütün olarak ayakta kalır. Anne, baba, çocuk reci aile yaşam döngüsü (family life cycle) olarak gibi alt sistemlerden oluşan her ailenin bir işlevi, adlandırmaktadır. Döngünün her aşamasında amacı vardır ve aile bu amaç etrafında şekillenir. aile çeşitli sorunlarla yüz yüze gelir ve yeni bece- Ancak dış sistemlerden aktarılan olumsuz de- riler elde ederek gelişir. Ailenin bu yeni durumla- ğerler ya da iç dinamiklerden kaynaklanan işlev- ra uyum sağlayamadığı dönemlerde kriz yaşanır.5 sizlikler nedeniyle ailede uyum sorunları ortaya çıkmaktadır.2 Zastrow ve Kirst Ashman geleneksel aile ya- şam döngüsünü altı ana aşama halinde sınıflan- Sistem yaklaşımında aileyle ilgili dört temel dırarak kavramsallaştırmıştır. Her aşama, aile unsurun varlığından söz edilmektedir: Aile ya- üyeleri arasındaki ilişkiler ve bireysel statü deği- pısı, etkileşim, yaşam döngüsü ve aile fonksi- şiklikleri açısından duygusal geçişlerle gerçekleş- yonları. Ailenin yapısal ve fonksiyonel özellikle- mektedir. İstisnai durumlar dışında genel olarak rinin yapılandırılmış ve esnek olması aile üyeleri her aile, aşağıda belirtilen genel aşamalardan ge- arasındaki uyumu arttıran etkiye sahiptir. Katı çerek değerlerini bir sonraki kuşaklara aktarmak ve düzensiz bir yapılanma içinde olan ailelerin suretiyle ömrünü tamamlamaktadır: problemle karşılaşma olasılıkları daha yüksektir. 1. Erkek ve kadının içinde doğup büyüdüğü ai- Katı ailelerde roller sert biçimde belirlenir ve aile üyeleri gücü elinde bulunduran otorite figürü leden ayrılarak bağımsız bir birliktelik olan tarafından yönetilir. Kuralların belirlenmesinde kendi ailesini oluşturmaya hazırlanması aile üyelerinin görüşlerine başvurulmaz. Düzen- 2. Evlenme sonucu çift yaşamına geçiş ve birey- siz ailelerde ise kuralların belirgin olmaması sık selliğe karşı yeni bir kimlik oluşturulması sık tartışmalara yol açar ve kararların çok azı aile- 3. Çocukların dünyaya gelmesi ve yetiştirilmesi de onay görür. Esnek ve yapılandırılmış ailelerde, 4. Bağımsızlık mücadelesi veren ergen çocukla- kurallar karşılıklı görüş alışverişi yapılarak belir- rın sorunlarıyla uğraşma lenir ve problemler demokratik bir tarzda tartı- 5. Çocukların aile dışında yeni ilişkiler kurma- şılır. Güç tarafsız ve dikkatli bir şekilde kullanılır. sı, orta yaş krizi ve yaşın ilerlemesiyle birlikte Çocukların istekleri ve ihtiyaçları dikkate alınır, sağlık sorunlarıyla başa çıkmaya çalışma anlayışa dayalı disiplin yöntemi uygulanır.3 6. Yaşlılığa uyum sağlamaya çalışma ve ölüme hazırlanma6 Bir mikro sistem olarak ailenin yaşam dön- Aile sisteminin bir diğer özelliği de dinamik güsünün evresini ve tüm aile üyelerinin bireysel gelişim evrelerini bilmek önem taşır. Sistemde- ki her üyenin diğerlerini ve diğerlerinin de onu etkilemesi anlamına gelen döngüsellik ilkesi açı- sından aileye bakıldığında sorunun bireylerden değil, kişiler arasındaki ilişkilerden kaynaklan- dığı görülür. Dolayısıyla sorun veya belirti, aile yaşam döngüsündeki geçiş dönemlerine gereken uyarlamayı yapamadığında ortaya çıkar. Bu de- ğişimlere evlilik, çocuk sahibi olma, boşanma, ölüm, göç, okul veya iş değişikliği, hastalık, kaza gibi örnekler verilebilir. Bu gibi değişiklikler yeni kurallar veya aile yapısı ile ilgili yeni anlaşmaları gerektirebilir.4 hayatsağlık 21

etkileşim süreci içinde bir dengeye (homeostasis) nin desteğiyle toplumsal yaşamda tüketen birey sahip olmasıdır. Ailede istikrar aslında değişim- konumunda üreten bir değer olarak hayata uyu- den kaynaklanmaktadır. Özellikle hızlı değişim- mu ve adaptasyonu geliştirilmesi amaçlanmakta- ler yaşadığımız günümüzde, aileler kurallarını ve dır.1 ilişkilerini yeniden düzenleyerek değişime uyum sağlamaya çalışmaktadırlar.7 Her sistemde olduğu 1967de Milano’da Aile Çalışmaları Enstitüsü gibi aile de kendi kendini düzenleme eğilimi için- kurulmuştur. 1972 ve 1974 yıllarından itibaren dedir ve değişimler çoğu zaman dirençle karşılaşır. paradoks ve karşıt paradoks konusundaki gö- Dolayısıyla aile içinde sorunlu bir bireyi aileden rüşlerini geliştirmişlerdir. 1975’ten itibaren ise soyutlayarak değiştirmeye çalıştığınızda, aile içi hiyerarşi kavramını reddetmişler, aile ve kişile- ilişki örüntüleri değişmeyeceğinden bireyin yeni- rin birbirlerine döngüsel bir yapı içerisinde nasıl den eski haline dönmesi kaçınılmaz olur. 8 farklı düzeylerde anlam aktardığını incelemişler- dir. Yapı yerine örüntüler ve bilgilenme üzerinde Aile Terapisi Yaklaşımı durmuşlardır. Bu grup sistemik ya da Milano gru- ‘Aile terapisi’ (Family Therapy), terapistle bir- bu olarak tanınmıştır.   Sistemik yaklaşıma göre, likte anne, baba ve çocukların ve ailedeki diğer ailede ana-baba alt sisteminin lider konumunda kişilerin katıldığı grupça yapılan bir psikoterapi olduğu varsayılır. Alt sistemler arasında, hiçbir yaklaşımıdır. Aile üyelerinden bir veya bir kaçı- fark gözetilmeksizin tüm aile bireyleri birbirine nın tutum ve davranışlarının aile düzenlerini, kaynaştığında ya da bunun tersi olarak, her birey ilişkilerini, geçimini bozacak ölçülere vardığı du- kendi alt sistemini oluşturup aile tamamen par- rumlarda, danışma ve terapi amacı ile yapılmak- çalandığında patolojik bir aile ortaya çıkar. Aile tadır. terapisi, birbiriyle uyum içinde çalışan, bağımsız Aile terapisi, kapsam ve niteliği bakımından alt sitemlerin gelişebilmesini bunun içinde, aile- grup terapisi ve çocuk terapisi gibi diğer modern de yapısal değişikliği amaçlar. Bu değişimler de psikoterapi dallarından farklı bir yöntemdir. Ac- bireyler ve alt gruplar arasında iletişimde bazı de- kerman ‘aile terapisi’ nin; eşlerden her birinin ğişikliklerin yapılmasıyla sağlanır.10 belirli hatalarını kapsaması, doğal bir grup olarak aile üyelerinin ilişkileri ve sorumlulukları ile bir Madde Bağımlısı Ergenle Aile Terapisi “sistem” oluşturması gibi nitelikler ile bireysel te- Madde bağımlısı ergenin ailesi, çocuğunun rapiden ve rastlantısal olarak bireylerin bir araya madde bağımlılığını geç fark ediyor; bu geç kalış, getirildiği grup terapisinden farklı ve daha avan- tedavi sürecini de olumsuz etkileyerek, güçleşti- tajlı bir yaklaşım olduğu belirtilmektedir.9 Ülke- riyor. Tedaviyi öncelikle çocuğun istemesi, tedavi mizde aile terapisi uygulamaları yeni gelişmekte sürecine anne ve babanın da katılması gerekmek- olup, ailenin tedavi sürecine katılmasıyla özellik- tedir. Madde bağımlılığı tedavisi bir ekip işidir. le madde bağımlısı ergenlere uygulanan tedavi Psikiyatr, psikolog, sosyal hizmet uzmanı, hem- programları verimliliği artmaktadır. şire  ve aile birlikte çalışır. Aile terapisi süreçlerinde, hasta ve aile içi Madde bağımlılığı tedavisinde sürece aileyi ilişkilerde meydana gelen çatışmalar, iletişim ka- katmadan, ailenin tedavide etkin rol oynamasını lıpları, ebeveynlerin yaklaşımları terapistlerle bir- desteklemeden kalıcı bir tedavi olması mümkün likte değerlendirilmektedir. Ergen ebeveynlerin değildir. Madde kullanan çocuklar düşük benlik uygun tutum, davranışlar belirlemesinde, iç görü algısı nedeniyle kendilerini sorunlu hissediyor, ve farkındalıklarının arttırılması ile ebeveynlerin problemin kendilerinde olduğunu sanıyorlar. tedavi sürece katılımını sağlayarak ailenin tedavi Aile terapisi yaklaşımıyla ebeveynlerin    çocuk- gücü harekete geçirilmektedir. Böylece tedavide larına sorununa madde kullanmanın yol açtığı ailenin rol almasında yardımcı olunarak, aile içi farkındalığını oluşturmak gerekiyor. ‘Sorunlu bir ilişkileri yeniden yapılandırarak ebeveynlerin çö- kişi değilim, madde beni sorunlu hale getirdi, ai- züm kaynakları harekete geçirilip, ergenin ailesi- lemle ilişkilerimi bozdu’ şeklinde düşünmesini sağlamak gereklidir.   22 hayatsağlık

Ebeveynlerin çocuklarıyla açık, duygularını direbilen” beceri gelişimi gösterir. Ebeveynler anlamaya dönük ve güvenli iletişim kurabilme- çocuğuna rehberlik ederek toplumsal yaşam leri gerekmektedir. Çocuğun ergenlik sürecinde içerisinde çocuklarının “tüketen değil, üreten bir yaşadığı ruhsal değişimlerinde destekleyici, yol değer” olmasına katkı sağlar. Aile çocuğunun ge- gösterici yaklaşımlarda bulunulmalı, ihmal ve lecekte güvenle yer alabilmesine en önemli des- şiddetten kaçınılmalıdır. Ayrıca çocuğun sınırla- teği sunmuş olur. rını, yaşamın kural ve değerlerini oluşturabilmesi için rehberlik etmeli ve sağlıklı model oluşturu- Madde bağımlılığı ile mücadelede, ailelere labilmelidir. yaşam döngülerinde rehberlik, danışmalık ve te- rapi hizmetlerine önem verilmeli, aile kurumunu Madde bağımlısı çocuklar, çevresinde var olan oluşturan üyeler desteklenmelidir. Aile danışma kötülük karşısında sınırlarını belirleme ve kendi- ve toplum merkezleri yaygınlaştırılmalıdır. sini madde kullanımına teşvik eden arkadaşlarına hayır diyebilme konusunda güçlük yaşamaktadır. Kaynakça Burada ana-babanın koruyucu, bağımlı, otoriter ve baskıcı tutumlardan kaçınmaları, hayatın so- 1. Kılıçarslan F. Madde bağımlısı ergenler: aile te- rumluklarını gelişimine uygun olarak vermeleri, rapileri ve bir olgu sunumu. Bağımlılık Dergisi yanlışlıklar karşısında önce ebeveynlerin ‘hayır’ 2007; 8( 1):42-5. diyerek örnek olmaları önemli rol oynamaktadır.  2. Mavili AA. Aile terapisinde sosyal hizmet yakla- Sonuç ve Öneriler şımı. Aile ve Toplum 2004; 2(7): 33-42. Ülkemizde aile terapisi uygulamaları yeni gelişmekte olup, ailenin tedavi sürecine katılma- 3. Nazlı, S. Aile Danışmanlığı. Ankara: Nobel Yayın sıyla özellikle madde bağımlısı ergenlere uygula- Dağıtım, 2001. nan tedavi programları verimliliği arttırmaktadır. Aile terapi süreçlerinde, hasta ve aile içi ilişkiler- 4. Tüzer V, Göka E. Aile terapisinin klinik psikiyat- de meydana gelen çatışmalar, iletişim kalıpları, riye katkısı. Yeni Symposium 2002; 40(3): 111- ebeveynlerin yaklaşımları terapistlerle birlikte 17. değerlendirilmektedir. Ebeveynlerin tedavi sü- recine katılımı sağlanarak hasta ile ilişkilerinde 5. Carr, A. Family Therapy: Concepts Process and uygun tutumlar belirlemesine, iç görü ve farkın- Practice. England, Chichester: John Wiley & dalıklarının arttırılmasına yönelik ailenin tedavi Sons, 2006. gücü harekete geçirilmelidir. Böylece tedavide ailenin rol almasında yardımcı olunarak, aile içi 6. Zastrow C, Kirst AK. Understanding Human ilişkileri yeniden yapılandırılmaktadır. Ebeveyn- Behavior and the Social Environment USA: lerin çözüm kaynakları harekete geçirilip, ergenin Thomson Brooks Cole, 2007. ailesinin desteğiyle toplumsal yaşamda tüketen birey konumunda üreten bir değer olarak hayata 7. Goldenberg I, Goldenberg H. Family Therapy. uyumu ve adaptasyonu geliştirilmesi amaçlan- Pacific Grove, California: Brooks/Cole Publis- maktadır.11 hing, 2000. Aile terapi yaklaşımıyla, ana-baba çocuğuna duygusal, zihinsel, kişilik ve sosyal gelişimlerine 8. Murdock N. Psikolojik Danışma ve Psikotera- katkı sağlaması yönünde desteklenir. Terapötik pi Kuramları (çev. F. Akkoyun). Ankara: Nobel süreç, çocuğunun bilgiyi kullanabilme, uygula- Akademik Yayıncılık, 2012. maya dönüştürebilme yönünü geliştirir. Böylece çocuk, “kendini bilen, karşısındaki kişiyi tanıma 9. Ackerman NW. Expanding Theory and Practice ve anlama çabasında olan” ve “kendisini yöne- in Family Therapy. New York: Family Service tebildiği gibi karşısındaki kişiyle ilişkiyi yönlen- Ascociation of America, 1966. 10. Bloch S. Psikoterapilere Giriş (Çev. E Eker). İs- tanbul: Cerrahpaşa Yayın Birliği, 1989. 11. Kılıçarslan F. Çocuk ve Aile Sorunlarının Terapi ile Tedavisi. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2010. hayatsağlık 23

İnsan Vücudundaki Bakterilere Farklı Bir Bakış: İnsan Mikrobiyom Projesi Halil Aziz Velioğlu Canlıların en küçük formları olan mikroor- aydınlatılmış olmasına rağmen bu mikroorga- ganizmalar, canlı yaşam sürecinin en başın- nizmaların genleri büyük oranda keşfedilmemiş dan beri var olagelmişlerdir. Çoğunlukla,   hasta olarak kalmıştır. Ocak 2008’de Amerikan Ulusal olana dek mikroorganizmaların etkileri hakkında Sağlık Enstitüsünün (NIH) başlattığı insan mik- düşünülmese de aslında mikroorganizmalar ta- robiyom projesi insan vücudunun üzerinde ya da rafından hükmedilen bir dünyada yaşamaktayız. içinde bulunan mikroorganizma genomlarının Mikrobiyolojinin doğuşundan beri mikrobiyal toplamını ve dizilimini deşifre etmeyi planlamış- patojenler bu bilim dalının en önemli çalışma ala- tır.2 nı olmuştur. Mikroorganizmalar insan sağlığı açı- sından hayati ve aynı zamanda faydalı rol oynar- Bu çalışmada insan vücudundaki bakteri yo- lar. İnsanoğlu, zaman içerisinde evrime uğrayan ğunluğundan hareketle ele alınan İnsan Mikrobi- insan türünün ve onun mikrobiyal eşleri arasın- yom Projesinin (HMP) tarihsel süreci, ne oldu- daki çetrefilli etkileşimin, gen ve bilgi teknolojile- ğu ve neleri hedeflediği açıklanacaktır. Ardından rindeki gelişmeler sayesinde üstesinden gelmeye insan mikrobiyobumun nitelikleri ifade edilecek, başlamıştır. Yeni kanıtlar biriktikçe bu etkileşim- mikrobiyomu etkileyen özelliler belirtildikten lerin karmaşıklığını daha iyi görebilmektedir ve sonra HMP’in sonuçlarının neler olabileceğine bu nedenle mikroorganizmaların gerek sağlık değinilecektir. gerekse hastalıklardaki rolünü anlamak üzere bü- tüncül bir yaklaşıma ihtiyaç duyulmaktadır.1 HMP, 2007 yılında NIH’ın İnsan Genom Projesini model alarak yol haritasına eklemesi ile Tipik sağlıklı bir insan vücudunun mikro- başlama sürecine girmiştir. İnsan mikrobiyomu- organizmaları vücut kütlesinin yüzde biri veya nun insan sağlığını nasıl etkilediğini öğrenmek ikisini oluşturur. Ancak sayı olarak vücuttaki in- üzere bu projeye beş yıllık süre zarfında, 140 mil- san hücresinin yaklaşık on katıdır. Bunların çoğu yon dolar kaynak aktarılmıştır.3 probiyotik bakteriler gibi konaklarıyla simbiyotik yaşam oluşturacak şekilde evrimleşmiş durum- Projenin amaçlarını söyle sıralamak müm- dadırlar. İnsan genomu 2003 yılında tamamen kündür: 1. Her bir insanda bulunan, insanlara özgü temel bir mikrobiyom olup olmadığını belirlemek 24 hayatsağlık

2. İnsan mikrobiyomunda meydana gelecek ri; ağız, burun, bağırsak, deri ve vajina idi. Nük- değişikliklerin kişinin sağlığını etkileyip etki- leik asit dizilimi ile ilgili teknolojilerdeki süren lemediği, etkiliyorsa nasıl etkilediğini belirle- gelişmeler bize karmaşık mikrobiyal koloniler mek üzerinde çalışmak için imkân vermiştir. Buna paralel olarak bilgisayar donanımlarındaki ve 3. Bu amaçlara ulaşmayı sağlayacak teknoloji ve biyoinformatik alanındaki gelişmeler, araştırma- biyoinformatik araçlarını geliştirmek cılara çoğalan verilerin hesaplamalı olarak analiz edilmesini sağlamıştır. Herhangi bir kolonide ya- 4. Mikrobiyom araştırmalarını etik, hukuki ve şayan bakterilerin çoğunun saf kültürlerinin izo- sosyal açılardan değerlendirmek.3 le edilemediğini düşünürsek, bakteri kültürüne NIH insan mikrobiyomu projesini Amerika gereksinim duymayacak olan ‘insan mikrobiyom projesi’ için özel bir strateji belirlemek zorunlu Birleşik Devletleri’nde tamamlayarak, konu hak- olmuştur. Bundan dolayı insan mikrobiyom pro- kındaki bilgileri 14 Haziran 2012 tarihinde Natu- jesi insan vücudundan alınan mikroorganizma- re ve PLoS dergilerinde yayımlatmıştır. Bu pro- ların DNA’larının analiz edilmesi ile başlamıştır. jede yaklaşık 80 üniversiteden bilim adamının Mikroorganizma topluluklarından izole edilen oluşturduğu bir topluluk ve çeşitli bilim kuruluş- rastgele DNA dizilimleri ve moleküler işaretle- ları çalışmış, proje sağlıklı insanlarda bulunan ve yicilerin kullanılması mikrobiyal dünyanın tasav- vücudun çeşitli habitatlarında ikamet eden mik- vur edemeyeceğimiz büyüklükteki çeşitliliğini roorganizmaları ortaya koymayı amaçlamıştır. fark etmemize neden olmuştur.1 Nature ve PloS dergisinde yayınlanan sonuçlar biyoloji biliminin başarı tarihi açısından bir mi- İnsan mikrobiyomu üzerine yapılan çalış- henk taşı oluşturabilecek büyüklüktedir. İnsan malar açığa çıkarmıştır ki sağlıklı olan farklı bi- ekosisteminde 10.000’den fazla mikroorganizma reylerde bile ağız, deri ve vajinayı doğal habitatı türünün yaşadığı ve bunların vücudun normal olarak kullanan mikroorganizmalar çok açık bir metabolik fonksiyonlarını kontrol etmede büyük şekilde farklılaşmaktadır. Bu çeşitliliğin büyük katkılar sağladığı ortaya çıkmıştır. İnsan genomu bir çoğunluğu açıklanamamış durumdadır. An- yaklaşık 22.000 protein kodlama bölgesi içerir- cak buna diyetin, çevrenin, insanın genetik ma- ken, insan vücudunu habitat olarak kullanan in- teryalinin ve erken dönemde mikroorganizmala- san mikrobiyomu bakterileri, sekiz milyon prote- ra maruz kalmanın etki ettiği düşünülmektedir. inle organizmaya katkıda bulunuyorlar. Dolayı- İnsan vücudunu habitat olarak kullanan mikro- sıyla bu veri bazı ilginç bilgiler ortaya koymuştur. organizmalar spefisik olarak çok geniş bir yelpa- Vücudumuz 100 trilyon bakteri içerir ki bu yakla- zede değişmektedir. 5 Ancak insan vücudundaki şık vücut hücrelerimizin 10 katıdır. Başka bir ifa- mikrobiyal yoğunluğu ifade etmek için kabaca iki de ile söylersek; bağırsaklar genelde besinle dolu dağılım göz önünde bulundurulmaktadır. Bakteri değildir fakat bakterilerle doludur. Aynı zamanda insan mikrobiyomunda zararlı mikroorganizma- lardan çok daha fazla sayıda yararlı mikroorga- nizmaların olduğu ve bunların zararlıların sayısı ile toksik etkilerini de bir şekilde engelleyerek kontrol ettiği ortaya konmuştur. Vücutta ikamet eden kommensal mikroorganizmaların potansi- yel yararları arasında beslenme kontrolü ile obe- ziteyi engellemek, beyin gelişimini sağlamak, pa- tojenlere ve enfeksiyonlara bağışıklık sağlayarak immün cevabı geliştirmek yer almaktadır.4 İnsan mikrobiyomu projesinde, beş farklı vücut bölgesindeki mikrobiyal genom DNA’ları deşifre edilerek incelenmiştir. Bu vücut bölgele- hayatsağlık 25

sayısının yüksek fakat çeşitliliğinin az olduğu alfa farklı iki insan arasındaki mikrobiyom farkı kadar dağılımı ile bakteri sayısının düşük olduğu fakat olamaz. Dolayısıyla bir kişinin mikrobiyomu za- çeşitliliğin fazla olduğu beta dağılımı. Alfa dağılı- man içerisinde yüksek oranda değişkenlik gös- mının görüldüğü yere örnek olarak tükürük sıvısı termemektedir. Buna ilave olarak bütün insan- beta dağılımına ise koltuk altı verilebilir.6 larda var olan bir mikroorganizma türü buluna- mamış fakat her bireyde çoğunlukla bulunan ve İnsan mikrobiyomu yüksek derecede adap- her vücut habitatına karakteristik uyum gösteren tasyon gösteren bir özelliğe sahiptir. Yeniden bir veya birkaç tür gözlenmiştir. Bu türler kolo- rekombine olarak, bölünerek, mutasyona uğra- ninin çoğunluğunu oluşturur ve bölgenin imzası yarak, lateral gen transferi sayesinde yeni genler olarak adlandırılırlar. Bu imza türleri farklı vücut kazanarak hızlı bir şekilde evrimleşebilmektedir. habitatlarına göre % 17’den % 84’e kadar farklılık Mikrobiyom profilindeki değişiklikler, hastalık göstermektedir. Bazı toplumlarda bu türler hiç durumlarında ya da gözlem altındaki fizyolo- bulunmazken bazı toplumlarda da % 100 ora- jik şartlarda değişikliklere sebep olabilirler. İn- nında bulunmaktadır. Örneğin ağız boşluğunun san mikrobiyomu insan sağlığında önemli bir imzasını Streptococcus türleri oluşturur.5 rol oynar. Örneğin bağırsakta enerji dengesini sağlamada gıda ve ilaç metabolizmasında, doku Mikrobiyal kolonilerin yapısı oldukça dina- miktir ve belli ilaçlardan yüksek derecede etkile- gelişmesinde ve immün sistemin gelişmesinde nirler. Sağlıklı bireylerde yapılan araştırmalarda etkilidirler. Bağırsakta yaşayan hastalık yapıcı pa- siprofloksasin kullanımının bağırsak mikrobi- tojenlere karşı bir koruma sağlarlar. Glikanların, yomunda önemli etkileri olduğu görülmüştür. aminoasitlerin ve ksenobiyotiklerin çoğunu in- Birçok bakteri sınıfı tedavi öncesi seviyelerine san vücudu metabolize edemez. Bağırsak mikro- dört hafta içinde dönerken, bazı bakteri sınıfları biyomu ile yapılan çalışmalarda glikanların, ami- altı ay sonra dahi tedavi öncesi düzeylerine geri noasitlerin ve ksenobiyotiklerin metabolizması dönememiştir. İlginç bir şekilde siprofloksasin için sahip olunması gereken genler bakımından kullanan bu kişilerde belirli bir hastalık etkisi mikrobiyomun oldukça zengin olduğu ortaya ya da şikayeti gözlenmemiştir. Bu durumun ba- koyulmuştur. İnsan mikrobiyomunun soyu sınır- ğırsak mikrobiyomunun fonksiyonel çeşitlilik lı sayıda kökene dayanır. Bu da insanlar ile mikro- göstermesinden kaynaklandığı düşünülmekte- organizmalar arasında karmaşık bir evrimleşme dir. Bununla beraber bu bulgular bize çevresel olabileceğine işaret etmektedir.1 maruziyeti de düşündürmektedir. Alınan ilaçlar ve yenilen yemekler hayatımız boyunca mikrobi- İnsan mikrobiyomu kişiye özgü özellik göste- yomumuzun evrimi üzerinde uzun ve belirgin bir rir. Şöyle ki zamanla bir kişide değişen mikrobi- etkiye sahiptir. Bunun gibi sonuçlar geniş spekt- yomun bu değişimi ile oluşan fark, hiçbir zaman rumlu antibiyotikleri kullanarak enfeksiyöz has- talıkları tedavi etme şeklini artık değiştirmemiz gerektiğini ortaya koymaktadır. Şimdiye kadarki antimikrobiyal ilaç geliştirme hedefi, patojenle- ri konağa zarar vermeden yok etmekti ancak bu görüşün de değiştirilmesi gerekmektedir. Daha ileri bir gelecekte patojenik mikroorganizmaları hedef alan ilaçları tasarlarken vücudumuzdaki faydalı mikroorganizmalara zarar vermeyecek hatta onları koruyacak bir ilaç formülasyonunu geliştirilmesi gereklidir.1 İnsan mikrobiyom araştırmaları için çok önemli bir noktada bulunmaktayız. İnsan mik- 26 hayatsağlık

robiyom çalışmalarına yüksek oranda kaynak ve na etkisi de henüz tam olarak keşfedilememiş- veri aktarılmış, farklı klinik araştırma metotları- tir. Günümüzde Avrupa’da bulunmayan soylar nın kullanılması sağlanmıştır. Buna karşılık hala üzerindeki çalışmalar hala tam olarak yapılmış insandaki mikrobiyomu oluşturup geliştiren değildir. Dolayısıyla mikrobiyomu etkileyen söz basit faktörleri ve mekanizmaları tam olarak an- konusu faktörler çok bilinmemektedir. Ayrıca layabilmiş değiliz. Ancak şunu biliyoruz ki mik- konakçının genetik yapısı üzerinde de çok ça- robiyom doğumdan sonra oluşmakta olup; ilk lışma yapılmamış olup şimdilerde gönüllülerle yıllardan itibaren ve gelişme dönemi boyunca bu eksiklik giderilmeye çalışılmaktadır. Böylece çevre, diyet, immün sistem etkisiyle mikrobiyal mikrobiyomu etkileyen her türlü faktörü ortaya komminite şekillenir ve zaman içinde kişinin çıkarmak mümkün hale gelebilecektir.10 mikrobiyomunu oluşturur. Bununla beraber insanın immün sisteminin mikrobiyom koloni- İnsan diyeti ile mikrobiyomu arasındaki iliş- zasyonunu regüle etme etkisi tam olarak bilin- kiyi gösteren çalışmalar bizim için çok önem arz mediğinden gelişmekte olan insan mikrobiyomu etmektedir. Çünkü bu, bağırsaktaki mikrobiyo- üzerine bebeklikten beri yapılan aşıların etkisi de mun organizma üzerindeki ve diğer organlara tam olarak anlaşılamamıştır. Buna ek olarak mik- olan etkisinin araştırılmasına yardımcı olabile- robiyomun dinamiği ve kalitesi yaşam boyunca cektir. Bağırsaktaki mikrobiyom kolayca ve tabii yüksek oranda kişiye özgü nitelik taşımaktadır. Bundan dolayı normal bir mikrobiyomun hayat bir şekilde manipülasyona uğratılabildiğinden, boyunca nasıl olacağı konusunda fikir birliğine ekolojik bir anlayış sistemiyle insanların tedavi varılamamıştır.7 olmasında ve mikrobiyom terapötikleri ile hasta- lıklardan korunmasında etkili bir rol oynayabile- Mikrobiyom salt düzeyde anne ve babadan cekleri düşünülmektedir.11 miras alınan bir şey olmayıp her nesilde tekrar tekrar oluşan bir nitelik taşır. Bu da bize kom- İnsanda bağırsak mikrobiyomunun herhangi mensal bazı bakterilerin başka konakçı insanlar- bir sebeple bozulması durumunda bu mikrobiyal dan, hayvanlardan ya da çevreden gelebileceği- dengenin tekrar sağlanması ve geliştirilmesi için ni göstermektedir. Çevre ve konakçı arasındaki mikrobiyal gıda katkıları kullanılmaktadır. Bun- iletişimin mikrobiyoma etkisi giderek daha fazla lara “probiyotikler” denir. Günümüzde en yay- dikkat çekmeye başlamıştır. Gelecekte yapıla- gın olarak kullanılan probiyotikler Lactobacillus cak araştırmaların bu konuya yönelmeleri anla- türleridir. Probiyötiklerde aranan özellikleri ve yışı derinletmek açısından önemlidir. Örneğin bu özelliklerin etkilerini genel olarak şöyle sıra- obezitenin yaygın olduğu bölgelerde beslenme, layabiliriz: mikrobiyom ve bitki genomlarını içine alan araş- 1. Pankreatik enzimler ile asit ve safra tuzlarına tırma yapılarak çevrenin obizete üzerine etkisi değerlendirilmeye başlanmıştır.8 Bir insandaki dirençli olmaları, intestinal sistemde canlılığı mikrobiyal geçişler çevreden, insanın farklı vü- cut bölgelerindeki habitatlardan ya da başka insanlardan, hayvanlardan, konakçılardan olabi- lir. Yine de erken yaşlardaki geçişler tam olarak anlaşılamamıştır. Yeni doğanda kullanılan bir antibiyotiğin mikrobiyomla etkileşimi sonucu daha sonra alerjiye, Crohn hastalığı, astım, tip 1 diyabet, multipl skleroz ve çölyak gibi hatalıklara neden olabilmesi buna örnek olarak verilebilir.9 Konakçının kendisinin ya da atalarının genetik yapısı ve kolonizasyonunun insan mikrobiyomu- hayatsağlık 27

sürdürebilmelerini sağlar. mesiyle beraber bu bölge için daha geliştirilmiş 2. İntestinal mukozaya tutunabilmeleri immün sağlık hizmetleri sunulabilir. Dahası mikrobiyata- mızı daha iyi bildikçe bakteri kültürü yapabilme sistemin modulasyonunu kolaylaştırır, pato- ve onlarla laboratuar ortamında çalışma kabiliye- jenlerin tutunmasını önler, hasarlı mukoza- timizi de geliştirebiliriz. Hastalıkları iyileştirme- nın iyileştirilmesine ve kısa süreli kolonizas- de mikroorganizmaları kullanmak yeni bir şey yonun uzatılmasına neden olur. olmasa da onları istediğimiz şekle dönüştürmek 3. İnsan orijinli olmaları, olası sağlık etkilerinin hala tam anlamıyla başarılamamıştır.1 kolayca doğrulanmasını sağlar. 4. Dökümante edilmiş sağlık yararlarının belir- Sonuç olarak insan mikrobiyomu çalışmaları tilmesi, tüketici için sağlık riski sorununu or- topluma yüksek oranda fayda sağlamayı hedef- tadan kaldırır. leyen çalışmalardır. Bu çalışmalarla hastaya yan 5. Probiyotiklerin güvenli ve iyi teknolojik özel- etkisi oldukça az, yararlı, tedaviyi kolaylaştıran likler barındırması, stabil olmalarını, endüst- mikrobiyotik tedavi seçeneklerinin yolları açı- riyel düzeyde üretilebilmelerini ve oksijene lacaktır. Ancak bütün bunlar için konakçıya ait toleranslı olmalarını sağlar.12 mikrobiyal bileşkenler ile fonksiyonların ve aynı Vücuttaki tüm mikroorganizmalara birebir zamanda konakçının genotip ile fenotipinin öğ- aynı şekilde muamele etmek yerine organiz- renilmesi gerekmektedir. Bütün bu bahsedilen mamıza faydalı olanları zararlı olanlardan ayırt mekanizmalar düzgün, kullanılmaya hazır, uygun etmemiz gerekir. HMP araştırmacıları labora- analitik materyallerle desteklenirse, tedavi seçe- tuarlarda bizimle yakın ilişkide olan mikroorga- nekleri içinde mikrobiyolojik, ekolojik, biyoin- nizmalarla ilgili anlayışımızı geliştirmeyi hedef- formatik bir alan oluşturacaktır. Bu alana herkes lemektedirler. Bu yeni görüş insan mikroorga- tarafından bir erişimin sağlanması, bu verilerin nizma ilişkisine geniş bir bakış açısı sağlayacak, klinik alanda önem arz etmesine neden olacak hastalıkları tedavi etmede ve önlemede yeni ve aynı zamanda yaygın nüfus da bu araştırmala- stratejiler geliştirmemize olanak tanıyacaktır. Bu ra dahil edilirse mikrobiyomun temel özellikleri alanda mutlaka bazı önemli zorluklarla ve fırsat- daha iyi ortaya çıkacaktır. Mikrobiyomun fonksi- larla karşılaşılacaktır. Ana zorluk bu kadar büyük yonlarını değerlendirebilmek için mikroorganiz- genetik çeşitliliğin nasıl ortaya çıkarılacağı ko- maların kendi aralarındaki etkileşim ile mikroor- nusudur. Şu anda sahip olunan teknolojiyle bile ganizma-konakçı arasındaki etkileşimler, analiz hala bütün genetik çeşitlilik örnekleyememekte gücü yüksek yöntemlerle belirlenmelidir. Böyle- ve bu nedenle bakterilerin birbiri ile nasıl etkileş- ce sağlıklı durumu devam ettirmek ve hastalıklı tiği üzerine bazı ana ilkelerin belirlenmesine ih- durumu da tedavi etmek amacıyla mikrobiyom tiyaç duyulmaktadır. Söz konusu bakteriler hem uygulamalarına kaynak ve bilgi aktarımı sağlan- birbirleriyle etkileşir, hem de bizimle beraber mış olacaktır.8 evrilirler. İnsan mikrobiyata ekosistemi üzerinde çalışan bazı bilim adamları klasik ekolojik araş- İnsan mikrobiyomu çalışmasıyla görülmüş- tırmalardan doğan sofistike istatiksel analizleri tür ki vücudumuz, trilyonlarca küçük canlının burada uygulamaya koymuşlardır. Bu standartlar yaşam, konaklama ve barınma merkezidir. Vü- metagenomik verileri yönetme, depolama, analiz cudumuz sadece 24 kromozomdan oluşan gen etme ve ara veri sağlamak için geliştirilmiştir. Bir havuzuna sahip değildir. İnsan vücudundaki gen- veri analiz ve koordinasyon merkezi insan mikro- lerin yalnızca % 10’u insan hücrelerinden müte- biyom projesi tarafından büyük miktarlarda üre- şekkildir. Dolayısıyla insan bir bakteri kolonisidir tilen verileri toplayıp idare etmekle görevlendi- denirse yanlış olmaz. Doğum anında ve sonrasın- rilmiştir. Bağırsak mikrobiyomunda ilaç ve besin da vücudumuzun spesifik bölümlerine yerleşen metabolizmalarının olmasının yanı sıra, bağırsak bu dinamik yapı insan vücudu için çok büyük mikrobiyomu hakkındaki bilgilerimizin genişle- önem arz etmektedir. Ancak mikrobiyomun her- hangi bir sebeple dengesinin bozulması patojen 28 hayatsağlık

mikroorganizmalara karşı vücudun savunmasız 7. Koenig JE. Spor A, Scalfone N, Fricker AD, Stom- kalmasına neden olmaktadır. Özellikle zararlı baugh J, Knight R, Angenent LT, Ley RE. Procee- mikroorganizmaların yok edilmesi için kullanı- dings of the National Academy of Sciences USA lan antibiyotikler aynı zamanda mikrobiyoma da 2011; 108 (Suppl 1 ): 4578–85. zarar vermektedir. Bundan dolayı kişinin mikro- biyomuna özel ilaç kullanımı ve yine tedavi için 8. P roctor L.M. The human microbiome project in mikrobiyomun korunması ile mikrobiyota trans- 2011 and beyond. Cell Host & Microbe Com- feri şeklinde seçeneklerin kullanılması gelecekte mentary 2011; 10 (4):287-91. daha da artacaktır. Böylelikle gelecekte tedavi bi- çimlerinin tamamen değişmesi ya da kökleşmiş 9. B isgaard H, Li N, Bonnelykke K, Chawes BL, tedavi yöntemlerinin bir tarafa bırakılması gibi Skov T, Paludan-Muller G, Stokholm J, Smith B, bir durumla karşılaşılması da olası görülmekte- Krogfelt KA. Reduced diversity of the intestinal dir. microbiota during infancy is associated with inc- reased risk of allergic disease at school age. Journal Kaynakça of Allergy and Clinical Immunology 2011; 128: 646–52. 1. Hsiao WL. Fraser-Liggett C.M. Human microbi- ome project- paving the way to a better understan- 10. R ound JL, Mazmanian SK. The gut microbiota ding of ourselves and our microbes. Drug Disco- shapes intestinal immune responses during health very Today 2009; 14(7-8):331-438. and disease. Nature Reviews Immunology 2009; 9(5): 313–23. 2. Phillips K. Human microbiome project launched by NIH. Lancet 2008; 8(2):93. 11. Manichanh C, Reeder J, Gibert P, Varela E, Llo- pis M, Antolin M, Guigo R, Knight R, Guarner 3. K araçay B. İçimizdeki dünya mikrobiyom. Bilim F. Reshaping the gut microbiome with bacterial ve Teknik Dergisi 2010; 105:36-43. transplantation and antibiotic intake. Genome Research 2010; 20(10):1411–9. 4. R up L. The human microbiome project. Indian Journal of Microbiology 2012; 52(3):315. 12. Gürsoy O, Kınık Ö, Gönen İ. Probiyotikler ve gastrointestinal sağlığa etkileri. Türk Mikrobiyo- 5. HMP Consortium, Structure, function and diver- loji Cemiyeti Dergisi 2005; 35:136-48. sity of the healthy human microbiome, 2012. Ar- ticle doi:10.1038/nature11234 6. Costello EK. Bacterial community variation in hu- man body habitats across space and time. Science 2009; 326: 1694–7. hayatsağlık 29

Eylemsel Bağımlılıklar Mehmet Dinç Bağımlılık denildiğinde yakın yıllara kadar lılığı, online seks bağımlılığı gibi yeni formlar ka- toplumun aklına ağırlıklı olarak hep kimya- zandırmış olmasıdır. Hem yeni eylemsel bağımlı- sal bağımlılıklar geliyordu. Bunun sebebi, birinci lıklar hem de yeni forma bürünmüş eski eylemsel olarak eylemsel bağımlılıkların toplum tarafın- bağımlılıkların değişen hayat tarzına bağlı olarak dan bağımlılıktan ziyade kötü alışkanlık olarak çok hızlı bir şekilde yayıldığı gözlenmektedir. görülmesinde, ikinci olarak da konunun uzman- Dolayısıyla bu makalede eylemsel bağımlılıklar larının kimyasal bağımlılıklara çok yoğunlaşmış tartışılacak; bağımlılıklar hakkında genel bilgiler olduklarından eylemsel bağımlılıklarla ilgili çok verilerek özellikle en yaygın eylemsel bağımlılık araştırma yapmamış olmalarında yatıyor. Bu se- olarak görülen internet bağımlılığı üzerinden beple eylemsel bağımlılıklarla ilgili hem tanı hem eylemsel bağımlılıklarla ilgili ne bilmemiz ve ne tedavi hem de araştırma çalışmaları konusunda yapmamız gerektiğine yer verilecektir. oldukça geri kalınmıştır.1 Mesela eylemsel ba- ğımlılıkların en yaygınlarından olan kumar ba- Bağımlılığın Tanımı ğımlılığı tıp literatürüne 1800’lü yılların başında Bağımlılığı; özellikle eylemsel bağımlılığı ta- girmişse de ruhsal hastalıklar tanı kitabı DSM’ye nımlama açısından tek bir tanım kullanmak çok 1980’lere kadar girememiştir.2 Bununla beraber mümkün gözükmüyor. Özellikle kullanım, kö- bilimsel araştırmalar dahil dünyada çok hızlı bir tüye kullanım ve bağımlılık arasındaki fark çok şekilde gerçekleşen hızlı değişimden eylemsel net ifade edilemediğinden ve bunun ötesinde bağımlılıklar da nasibini almış ve eylemsel ba- insanların hatta uzmanların bile bağımlılık, alış- ğımlılıklar konusunda hem toplumun hem de kanlık, ilgi ve takıntıyı birbirine karıştırmasın- konunun ilgilisi uzmanların farkındalıkları art- dan ötürü efradını cami, ağyarını mani bir tanım mıştır. Bu farkındalığın ise en büyük sebebi söz bulunmamaktadır. Bu nedenle konunun önemli konusu değişimlerin internet bağımlılığı gibi uzmanlarından Vaillant bağımlılığı hazır bir ta- yeni eylemsel bağımlılıkları ortaya çıkarmasının nımla açıklamak yerine; onu karşılaştığımızda yanında; kumar bağımlılığı, seks bağımlılığı gibi bilip tanıyacağımız bir mevsim ya da bir dağ gibi eski eylemsel bağımlılıklara online kumar bağım- düşünmemiz gerektiğini söylemiştir.3 Bununla beraber; doktor, psikiyatrist, psikolog, sosyal hiz- 30 hayatsağlık

met uzmanı ya da araştırmacı olarak bağımlılık de kullanımının sürdürülmesi.5 üzerine çalışabilmek için kesinlikle bir tanıma Eylemsel Bağımlılığın Tanımı ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle, her iki gerçek Eylemsel bağımlılık alanında önde gelen bi- göz önünde bulundurularak aşağıda 2 bağımlılık lim insanlarından olan Griffiths’e göre 6 kritere tanımı verilecektir. uyan her davranış eylemsel bağımlılık olabilir.6 Bunlar; dikkat çekme, duygu durum değişimi, Bağımlılık, en genel tanımıyla; herhangi bir tolerans gelişimi, geri çekilme belirtileri, çatışma maddenin tedavi amaçlı olmaksızın, fizyolojik ve nüksetmedir. Dikkat çekme; bir davranışın bir gereksinime yanıt vermeden, giderek artan kişinin hayatındaki en önemli şey haline gelmesi miktarda kullanılmasıdır.4 Bağımlılık bir send- ve kişinin fiziksel ya da zihinsel olarak devamlı o romdur. Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından davranışla meşgul olmasıdır. Duygu durum deği- yayınlanan DSM-IV tanı kriterleri el kitabına şikliği belli bir davranışın duygu durum değişimi göre bağımlılığın çeşitli ölçütleri vardır. Buna için düzenli olarak kullanılmasıdır. Burada kulla- göre aşağıda yer alan maddelerden sadece üçü- nım amacı bazen daha canlı ve heyecanlı hisset- nün karşılanıyor olması bağımlılık tanısı koymak mek olabilirken bazen de aynı davranış tam ter- için yeterlidir.  si bir duygu durum için kullanılabilir. Tolerans 1. Tolerans gelişmesi: Kişi kullandığı maddeyi duygu durumun değişiminde aynı etkiyi sağla- mak için kişinin her seferinde davranış sıklığını, yinelenen dozlarda aldığında ilk dönemlerde- süresini vs. artırmasıdır. Geri çekilme belirtileri ki kullanımın verdiği etkiyi yakalayamaz veya ise davranış engellendiğinde ya da herhangi bir etki süresinde kısalma gerçekleşir. Bu sebeple sebeple gerçekleşmediğinde kişinin fiziksel ve kullanılan maddenin etkisini arttırmak ya da psikolojik zorlanmalar yaşamasıdır. Baş ağrıma- etki süresini uzatmak amacıyla madde dozun- sı, kaygı hissedilmesi, terleme, baş dönmesi gibi. da artış gözlenir ve bu duruma tolerans geli- Çatışma; kişinin bir davranışı yüzünden devamlı şimi denir. olarak işinde ya da aile içi ilişkilerinde sorunlar, 2. Yoksunluk sendromu: Kişinin kullandığı tartışmalar ve çatışmalar yaşamasıdır. Bu sorun- madde kesildiğinde ya da miktarı azaltıldığın- lardan dolayı davranışı bırakmak istese bile hatta da terleme, bulantı, baş ağrısı, uykusuzluk gibi bunun için sözler verse bile bırakamaz. Nükset- fiziksel veya kaygı, öfke, sinirlilik gibi ruhsal me ise; davranışı bırakmanın ardından yeniden yoksunluk belirtilerinin ortaya çıkması. başladığında ‘bağımlı gibi/olarak’ kullanmaya 3. Kişinin madde kullanımını denetlemek için başlamasıdır. alınan madde miktarını veya kullanım süresi- Risk Faktörleri ni ayarlayamaması ya da bırakmak için dene- Bağımlılığa götüren herhangi bir risk faktö- diği yolların başarısız olması. ründen bahsetmeden önce psikoloji tarihinin 4. Madde kullanan kişinin maddeyi elde etmek, kullanmak veya maddenin verdiği etkiden kurtulmak için gösterdiği çabaların, bireyin diğer uğraşlarına yer veremeyecek kadar bü- yük zaman almasıdır. 5. Madde kullanımı nedeni ile sosyal, mesleki ve kişisel etkinliklerin azalması ya da tamamen bırakılması. 6. Maddenin tasarlandığından daha uzun ve yüksek miktarlarda alınması 7. Madde kullanımı nedeni ile ruhsal, fiziksel, sosyal zararların ortaya çıkmasının yanı sıra hem mesleki hem de kişisel etkinliklerin azal- ması ya da tamamen bitmesine rağmen mad- hayatsağlık 31

önemli figürlerinden Carl G.Jung’un, Adsız Al- deneyim için hem de en ayartıcı zehir anlamında kolikler’in kurucularından olan Bill Wilson’a kullanılır. Bu nedenle, ‘spitirus contra spiritum’ ölümünden kısa bir süre önce yazdığı mektuptan (alkol bağımlılığına karşı maneviyat) işe yarar bir bazı bölümlere yer vermek istiyorum. Mektupta formüldür’ 8 kısaca Jung, alkol ya da herhangi bir bağımlılık ihtiyacını manevi susuzlukla açıklıyor. Yani kişi Manevi boşluk ve anlamsızlık haricinde yay- bütünlüğe maneviyatla erişemezse söz konusu gın olarak görülen diğer risk faktörlerine bakıldı- susuzluğunu gidermek için farklı yollar arayacak ğında bağımlıların hayat problemleriyle başa çık- ve genelde de bu yollar bağımlılıktan geçecektir. ma becerilerinin eksik olduğu görülmektedir. Bu Wallace manevi susuzluğu şu kavramlarla açık- nedenle bağımlıların büyük çoğunluğu bağımlı lamıştır; yoğun bir yabancılaşma, kopma, boş- davranışı otomatik bir stres savıcı olarak kullan- luk ve anlamsızlık duygusuna eşlik eden yaşama maktadırlar. Hiç şüphesiz insanlar rahatlamak, amacı eksikliği.7 Bütün bunlardan maneviyatın stresten kurtulmak ve hayatlarına biraz zevk/ bağımlılığı hem önleme hem de tedavi anlamın- keyif katmak için bazı davranışlar gösterirler an- da faydalı olabileceği sonucunu çıkarmak müm- cak rahatlamanın tek yolu aynı davranışı yapmak kündür. Jung yukarıda yer verilen düşüncelerini haline geldiyse orada bağımlılık söz konusudur. şu kelimelerle mektubunda ifade etmiştir: Öte yandan da bağımlılık başladıktan sonra hayat problemlerinin bağımlılığın sebebi mi yoksa so- ‘ (…) Kendisinin alkole düşkünlüğü, en dü- nucu mu olduğu da yanıtlaması oldukça güç bir şük seviyede olsa da bizim Orta Çağ’da ‘Allah ile sorudur. bir olmak’ olarak ifade edilen, varlığımızın bü- tünlüğüne olan manevi susamışlığa eşdeğerdi. Bağımlı kişiler genelde kendilerini iki konuda Böyle bir içgörüyü kim, günümüzde yanlış anla- ikna ederek kandırmışlardır. Birincisi, davranışla- şılmayacak bir biçimde ifade edebilir ki? rı hayatlarında ne kadar çok probleme yol açmış olursa olsun; aslında problemin davranışta ol- (…)Şuna kesin olarak ikna oldum ki, dün- madığını düşünürler. İkinci olarak da; ne zaman yada hüküm süren kötülük ilkesi, gerçek bir dini isterlerse bu davranışı bırakabileceklerini düşü- anlayış ya da insan topluluğunun inşa edeceği nürler. koruyucu bir setle karşı konulmazsa, farkına va- rılmamış manevi ihtiyacın mahvolmasına yol aç- Kimyasal bağımlılıklarla eylemsel bağımlılık- maktadır. Üst bir gücün koruması altında olma- lar karşılaştırıldığında kimyasal bağımlılıkların yan ve toplumda yalnız olan sıradan insan, şeytan çok daha zararlı olduğu düşünülür. Ancak her ne olarak da adlandırılabilecek kötünün gücüne kar- kadar kimyasal bağımlılıklar eylemsel bağımlılık- şı koyamaz. (…)Bildiğiniz gibi Latincede ‘spiri- lara oranla daha bariz fiziksel ve zihinsel hasarla- tus’ ‘nefs’ demektir. Bu kelime hem en yüsek dini ra sebep olsalar da; eylemsel bağımlılıklar düşük özgüven, depresyon, kaygı, travma, evlilik ve aile hayatında çatışmalar, düşük akademik başarı ya da iş performansı ve hatta intihar etme ya da cina- yet işleme gibi sonuçlara sebep olabilmektedir.1 Sık Görülen Eylemsel Bağımlılık Tipleri Çok sayıda eylemsel bağımlılık tipi, bağımlı- lık ile ilgili yazılarda yer almıştır. İş bağımlılığın- dan egzersiz bağımlılığına, sevgi bağımlılığından yeme bağımlılığına çok sayıda biçime bürün- müş bağımlılıklar görülmüştür. Hatta bununla ilgili 100’den fazla bağımlılık tipinin yer aldığı, alfabetik olarak hazırlanmış listeler bile internet sitelerinde yer almaktadır. Bununla beraber bu tür sınıflandırmalar, yalancı hastalıklar üretme 32 hayatsağlık

ya da tanı enflasyonuna sebep olma gibi sebep- kullananlar ise siteler arasında amaçsızca gezi- lerle ciddi anlamda eleştirilmişlerdir. Bu nedenle niyorlar ve yapacak daha iyi bir şeyleri olmadığı her ne kadar çok zor da olsa eylemsel bağımlılığı için veya olan şeyler internet kullanmaktan daha anlamak ve üzerinde çalışabilmek için hayat tar- cazip gelmediği için internet kullanıyorlar. zı ile psikopatoloji arasında net bir çizgi çizmek zaruridir. Bu yazıda söz konusu eleştirileri göz İnternet çok sayıda insana cazip geliyor. Çün- önünde bulundurarak eylemsel bağımlılık çerçe- kü eğlenmek, mutlu olmak, zevk almak, vaktini vesini doğru bir şekilde daraltmak adına eylemsel geçirmek vs. gibi amaçları olan bir insan için ger- bağımlılıklar internet bağımlılığı üzerinden açık- çek hayattaki birçok ortamdan daha çok seçenek lanacaktır. Bunun sebebi öncelikle literatürde sunuyor, daha kolay ulaşılabiliyor, daha düşük yer alan bütün eylemsel bağımlılıkları bir yazıda maliyete elde ediliyor ve kişi anonim kalabiliyor. kapsamanın mümkün olmamasıdır. Ikinci olarak Gece gündüz farketmeksizin istediklerinde ulaşa- eylemsel bağımlılıkların alt grubu olan çok sayı- biliyorlar, internette istedikleri insan olabiliyorlar da temel bağımlılıklar aynı zamanda internet ba- ve bunu gerçek hayatla kıyaslandığında çok daha ğımlılığının da alt grubunda yer alır. Mesela sex az zamanda, çok daha hızlı şekilde ve çok daha bağımlığı, kumar bağımlılığı vs. hem internet ba- ucuza yapıyorlar. Bunun ötesinde şayet herhangi ğımlılığının hem de eylemsel bağımlılıkların alt bir özel kullanım amacı varsa -seks, kumar, alışve- grubundadır. Bunun ötesinde çok sayıda insan riş gibi-gerçek hayattaki vakit, çeşit vs. sınırların internet üzerinden belli davranışlara kolaylıkla hiçbiri ile karşılaşmıyorlar. Bu nedenle internet, bağımlı olabilmekte ya da hâlihazırdaki bağımlı- geçtiğimiz son 20 yılda inanılmaz hızlı bir şekilde lıklarını internet üzerinden doyurabilmektedir- bütün dünyaya yayıldı. 1980’lerden 2000’li yılla- ler. Ve internet bağımlılığı dünya çapında; din, ra kadar teknoloji ama genelde internet, ağırlıklı dil, ırk, kültür, eğitim gözetmeksizin hızlı bir şe- olarak hep övüldü ve insanlar internetin getirdiği kilde yayılmakta ve daha önce hiç görülmemiş değişimleri hep heyecan ve mutlulukla karşıladı- sorunları da beraberinde getirmektedir. Aşağıda lar. Ancak 2000’lere gelindiğinde artık gerçek ve yer alan bir kaç örnek ne tür sorunlar ortaya çı- ciddi anlamda tehlikeli olumsuz etkileri özellikle kardığı ile ilgili fikir verebilir: de çocuklar üzerinde görünmeye başladı. Bunun üzerine de internetin kullanımı, kötüye kullanımı ‘2001 yılında ortaokula giden bir çocuk inter- ve bağımlılığı üzerine çalışmalar ve araştırmalar net oyununda gördüğü bir sahneyi canlandırmak yapılmaya başlandı. Bundan sonraki bölümde için erkek kardeşini öldürdü. 2005 yılında oyun her yerden kolaylıkla bulunabilecek bir takım yöneticileri tarafından atıldı diye bir başka çocuk araştırmalara, istatistiklere ve çalışmalara yer intihar etti. 2007 yılında bir diğer çocuk oyundan vermek yerine internetin kötüye kullanımının ve esinlenerek cinayet işleyip cesedi sakladı. Başka internet bağımlılığına giden yolun nasıl engelle- bir olayda ise internet kafeye gitmek isteyen ço- nebileceği üzerinde durulacaktır. Ancak önce hâ- cuk, annesinin engellemek istemesiyle onu gözü- lihazırda bağımlı olanlara yönelik tedavi ile ilgili nü kırpmadan öldürdü.’9 çok kısa bilgilere yer verilecektir. İnternet Bağımlılığı Tedavi İnsanlar interneti günlük hayatta oldukça sık Eylemsel bağımlılıklar uzun yıllar ihmal edil- kullanıyorlar. Ancak problemli internet kullanan- diği için; kimyasal bağımlılıklar için hazırlanmış lar, interneti çok uzun süre boyunca ve hayatları çok sayıda tedavi programının yanında eylemsel zarar görecek şekilde kullanıyorlar. Bunu yapar- bağımlılıklara özel dizayn edilmiş tedavi prog- ken bazıları bir sebep için uzun saatler internet ramları hakikaten çok az sayıdadır. Ötesinde ey- kullanıyor bazıları ise bir sebep olmaksızın in- lemsel bağımlılığın tedavisi ile ilgili de bir resmi terneti uzun saatler kullanıyor. Mesela sebepli otorite tarafından onaylanmış herhangi bir ilaç olarak kullananlar; seks, kumar, oyun, sohbet, da henüz bulunmamaktadır. Bununla beraber alışveriş gibi amaçlar için kullanıyorlar. Sebepsiz bazı araştırmacılar kimyasal bağımlılıkların te- hayatsağlık 33

davisinde kullanılan 12 adım yaklaşımı gibi bazı depresyon ve sosyal fobi tanısı almış çocuk ve psikososyal tedavi metotlarının ve naltrekson ergenler söz konusu tanıları almayan akran- gibi farmakolojik tedavilerin eylemsel bağımlı- larına oranla bağımlılık konusunda çok daha lıkların tedavisinde de faydalı olduğunu ortaya ciddi risk altındadırlar.11Bu nedenle ebeveyn çıkarmışlardır. 1,10 ve öğretmenlerin psikopatolojiler ve belirtile- ri anlamında uyanık olmaları ve gerektiğinde Eylemsel bağımlılıklarla başa çıkmada yapı- uzman desteği almaktan kaçınmamaları ge- lacak en temel ve etkili çalışma ise; hiç şüphesiz rekir. Bütün bunlardan önce de her çocuk ve önleme çalışmalarıdır. Çünkü bağımlılıkların te- ergene sınırlı ve sorumlu internet kullanımı davi devamlılığı ve tedavi başarısının diğer birçok ölçüsünün muhakkak konulması lazımdır. psikopatolojiye kıyasla oldukça düşük olması bir 2- Fiziksel Enerji: Her birey -özellikle de çocuk kenara; eylemsel bağımlılıklar uzun yıllar ihmal ve ergenler- enerjilerini açığa çıkarmak, başka edildiği için bu konuda tedavi sürecini yürütecek bir deyişle boşaltmak isterler. Teknolojinin uzman, kurum, tedavi modeli ve araştırmacı ma- getirdiği yeni hayat tarzında ise çok sayıda alesef yok denecek seviyededir. insanın enerjisini boşaltabilecek bir faaliyet yapma imkânı günlük hayatın rutininde yok- Önleme tur. Özellikle çocuk ve ergenler okula gider- İnsanları bir davranışı yapmaktan alıkoyma- ken arabada /serviste oturmakta, okulda sı- nın ya da o davranışı engellemenin en doğru ve nıfta oturmakta, okuldan dönünce evde uyku etkili yolu öncelikle o davranışı neden yaptıkları saati gelene kadar oturmaktadırlar. Zaten ile ilgili olası bütün sebepleri anlamaya çalışmak- herhangi bir şekilde evde biraz fazla hareket tır. Eylemsel bağımlılıklar konusunda ise 5 temel etseler anne-babaları tarafından uyarılmak- olası sebep görünmektedir. tadırlar. Ancak beden yediği yemeğin verdiği 1- Psikopatoloji: Herhangi bir psikopatoloji ile enerjiyi bedenden atma ihtiyacı içerisindedir. bağımlılık arasında çok kuvvetli bir bağ var- Birey fiziksel enerjisini atacak sağlıklı bir yol dır. Ayrıca herhangi bir bağımlılığa genetik bulamazsa; sağlıksız bir yol bulacaktır. Özel- yatkınlığı olan bir kişinin olmayan bir kişiye likle de çocuk ve gençlerin bu konuda çözüm kıyasla çok daha kolay eylemsel bağımlı ola- olarak genelde cinsel içerikli sitelere girdikleri bilir. Bununla beraber bir psikopatoloji tanısı ya da şiddet içeren oyunlar oynadıkları görül- almış bir kişi de yine almamış bir kişiye kıyas- mektedir. Bu nedenle başta çocuk ve ergen- la çok daha kolay bağımlı olabilir. Özellikle ler olmak üzere her bireyin günlük rutinine dikkat eksikliği ve hiper aktivite bozuluğu, mutlaka fiziksel egzersizin girmesi, eylemsel bağımlılığı önleme adına çok önemlidir. 3- Kendini ifade etme: Her birey kendini ifade etmek ister. Düşüncelerini, duygularını ya da ihtiyaçlarını bir şey yaparak veya bir şey söy- lerek ifade ederler. İnsanların büyük çoğunlu- ğu sevdikleri mesleği yapmadıklarından işle- rinden motive olamıyor ve kendilerini işleri üzerinden ifade edemiyorlar. Yine çok sayıda insan da yakınındaki insanı dinlemek ve ona vakit ayırmak yerine televizyondaki, gazete- deki, internet sitelerindeki insanları dinleme- yi ve onlara vakit ayırmayı tercih ediyorlar. Bu nedenle kendini bir şey yaparak ya da söyle- yerek ifade etmek isteyen insanlar gerçek ha- 34 hayatsağlık

yatta bu ihtiyaçlarını karşılayamadıklarından katmanın önemini vurgulayacak ve insanların sanal ortamda bu ihtiyaçlarını karşılama yolu- hayatlarına anlam katmalarına yardımcı ola- na gidiyorlar. Ancak hiç bir online ilişki ya da cak organizasyonların, programların, toplan- iş, gerçek ihtiyacı karşılamayacağından gerçek tıların sayısının artması lazımdır. Ancak o za- hayatta insanların kendilerini ifade edebile- man ‘Neden bağımlı olmayayım ki?’ sorusuna cekleri alternatiflerin oluşturulması eylemsel doğru bir cevap verilebilir. bağımlılıkların önlenmesi anlamında şarttır. 4- Sosyalleşme: Her ne kadar hem dünya hem Kaynakça de şehirler her geçen gün daha kalabalıklaşsa da insanlar geçmişe göre daha yalnız ve sosyal 1. Sun AP. Historical Background of Behavioral Ad- olarak daha izole olmuş durumdadırlar. An- diction and The Trend Today. In: AP Sun, L Ash- cak insanın temel ihtiyaçlarından biri sosyal- ley, L Dickson (eds.). Behavioral Addiction. USA: leşmedir. Diğer insanlarla ilişki kurmak, yeni Central Revocery Press, 2013. insanlarla tanışmak, konuşmak, paylaşmak vs. hep başkalarıyla yapılabilecek şeylerdir. 2. Ashley L, Boehlke KK. Gambling Addiction, In: Bununla beraber, çok sayıda insanın yıllarca AP Sun, L Ashley, L Dickson (ed.). Behavioral aynı binada yaşayıp hiç bir şey paylaşmadık- Addiction. USA: Central Revocery Press, 2013. ları için birbirlerine dair hiç bir şey bilmedik- leri bir dönemde yaşıyoruz. Maalesef yakın 3. Vaillant GE. On defining alcoholism. British Jour- zamanda bu aileler için de gerçerli oldu. Eşler, nal of Addiction 1988; 77: 143-4. ebeveynler, çocuklar diğer aile bireyleri hak- kında twitter ya da facebook uygulamaların- 4. Şahin M. Madde Bağımlılığı Konusunda Türki- da takip ettikleri herhangi bir insan hakkında ye’de Yapılmış Olan Lisansüstü Tezler Üzerine bildikleri kadar bile bilgiye sahip değiller. İşte Bir Değerlendirme, Yayınlanmamış Yüksek Lisans tam bu yüzden eylemsel bağımlılıkları özel- Tezi: Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitü- likle de internet bağımlılığını önleme adına sü, 2007. muhakkak yeni ilişkiler kurulmasına sebep olacak ve mevcut ilişkilerin güçlenmesini sağ- 5. Ögel K. İnsan, Yaşam ve Bağımlılık-Tartışmalar ve layacak imkânlar oluşturulmalıdır. Gerçekler, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 5- Anlamlandırma: Çok sayıda internet bağım- 2001. lısının internet kullanma sebebi; hayatlarında internette gezinmekten, sohbet etmekten, 6. Griffiths M. Gambling and Gaming Addictions: A kumar oynamaktan, oyun oynamaktan ya da Cause for Concern?, 1st International Congress of cinsel içerikli sitelere girmekten daha anlamlı Technology Addiction Congress Book, İstanbul: bir şey olmamasıdır. İnterneti kapatmaları ya KULT Foundation, 2013. da sağlıksız bir şekilde kullanmamaları için geçerli bir sebepleri yoktur. Canları sıkılmak- 7. Wallace J. Theory of 12 Step Oriented Treatment. ta ve vakit geçirmek için de; hiçbir efor veya In: F Rotgers, F. Keller, J Morgenstern (eds.). risk gerektirmeyen eğlencelere ihtiyaç duy- Treating Substance Abuse: Theory and Findings. maktadırlar. Bir kişinin hayatında bir anlam London: Guilford Press, 1996. yoksa ya da anlamlı işler yapmıyorsa bağımlı olmamak için de bir sebebi yoktur. Dolayısıy- 8. Merter M. Nefs Psikolojisi, İstanbul: Kaknüs Ya- la bağımlılığı engellemek için hayata anlam yınları, 2014. 9. Daijin K. Internet Addictions and Cognitive Fun- ctions in Korea, 1st International Congress of Technology Addiction Congress Book, İstanbul: KULT Foundation, 2013. 10. Arısoy Ö. İnternet bağımlılığı ve tedavisinde gün- cel yaklaşımlar, Current Approaches in Psychiatry 2009; 1:55-67. hayatsağlık 35

Alkol ve Madde Kullanımının Sosyokültürel Boyutları Kemal Sayar - Zeynep Şenkal Bütün ruhsal rahatsızlıklarda olduğu gibi, davranış üzerine etkilerine dair önemli kanıtlar alkol ve madde kullanımında da sosyal bulunmaktadır. Bu durum sadece ürünün ekranda çevre belirleyici bir rol oynayabilir. Bu yazıda görülmesinin tütün fabrikalarının önemli sosyal çevrenin tesirlerini birkaç başlık altında bir reklam yöntemi oluşunu açıklamaktadır. inceleyeceğiz. Filmlerde tütün kullanımı adolesanlarda sigara kullanımını artırmaktadır ve televizyon seyretme Medya ile sigaraya başlama arasında doz-yanıt ilişkisi Film endüstrisi dünya çapında milyarlarca saptanmıştır. Benzer ilişki alkol için de geçerlidir. insanın algılarını etkilemektedir. Globalizasyon Madde kullanımı gibi riskli davranışlarda ve ev medya teknolojilerinin gelişmesi ile bulunan bir grup Amerikalı ergenlerde yapılan üretilen filmler daha geniş izleyici kitlelerine bir çalışmada bu gençlerin diğer akranlarına göre kavuşmaktadırlar. Bu filmlerin kitlelerin daha fazla televizyon seyrettikleri saptanmıştır. düşünce ve davranış normları üzerindeki etkileri üzerindeki potansiyel etkileri kaçınılmazdır. Son 20 yılda çekilen en popüler filmlerin yer Dünya Sağlık Örgütünün (WHO) 2003’teki aldığı bir çalışmanın sonuçları oldukça çarpıcıdır. raporuna göre dünya çapında HIV/AIDS Filmlerin %8’inde 1-10 arası kannabis kullanım ile yaşayan 40 milyon insan bulunmaktadır. epizodu gözlenmiştir. Bunların %52›sinde Bu problemin önemli bir kaynağı kontrolsüz olumlu , %48›inde ise nötral izlenim yaratılmıştır. cinsel ilişki olmakla birlikte damar içi madde İlginç olarak hiç birinde kannabis kullanımı kullanımıdır. Sosyal bilişsel teoriye göre davranış olumsuz bir davranış olarak gösterilmemiştir. değişikliğinin olabilmesi için sosyal normlar Filmlerin %68’inde en az bir kere sigara önemli bir faktör olarak dikkate alınmalıdır. Etkin kullanımı; %32’sinde ise alkol intoksikasyonu rol modellerinin ve onların davranış neticelerinin görülmektedir. Hiçbir filmde damar içi kullanım gözlemlenmesi davranışlarımızı etkilemektedir. izlenmemiştir. Bu çalışma popüler filmlerin Bu gözlemleyerek öğrenme bireyin kendi madde ve alkol kullanımı gibi olumsuz sağlık davranışlarını değiştirme yeteneğine inancına ve davranışlarını nasıl resmettiklerini ortaya güvenine katkıda bulunur. Eğlence medyasının koymaktadır. İlginç olarak bu filmlerde kannabis 36 hayatsağlık

daha genç karakterler tarafından kullanıldığı ve çalışılması ile madde kullanımı için bu hiçbirinde damar içi kullanılmadığı gözlenmiştir. faktörlerin istatistiksel modeller yaratılarak Bu durumu da hedef kitlelerin bir yansıması tahmini sağlanabilir. Örneğin şu ana kadar olarak kabul edebiliriz. madde kullanım bozukluğunun ortaya çıkışı yönünden 72 adet risk faktörü ve koruyucu faktör Madde Kullanımı ve Sosyal Çevre tanımlanmıştır. Bu faktörlerin tanımlanması ve Geçtiğimiz yüzyılın sonlarına doğru çabalar sınıflandırılması sonucu ile çocukların gelişim ile elde edilen bilgiler ışığında adolesan madde yönleri tahmin edilebilir ve daha sağlıklı sonuçlara kullanım akımları ve yöntemleri, tedavi, önleme yönlendirilebilir. Ancak risk ve koruyucu faktör girişimleri bizlere içgörü kazandırsa da halen modeline göre değişik sistemler arası etkileşimler etiyolojisi, sosyal ve çevresel faktörlerin ayrıntılı göz ardı edilmektedir. Ayrıca lineer, nedensel incelenmesi gerekmektedir. Bireysel, sosyal ve ve içerikten yoksun bir patern sergilemektedir. çevresel faktörlerin birbirleriyle etkileşimlerinin Kültür, mekân, yaş, zaman, cinsiyet, etnik köken daha iyi anlaşılması ile önleme programlarının ve sosyal sınıf gibi konuların zorlu ve karmaşık etkinliğinden azami fayda sağlanabilir. Sosyal ilişkileri incelenmeden elde edilecek sonuçlar ekolojinin ince noktalarını göstermenin ancak yüzeysel kalacaktır. karmaşık bir görev oluşu ve ayrıntılı metodolojik yaklaşımların eksikliği nedeniyle çalışmalar Szapocznik ve Coatsworth, Bronfenbrenner’ın sınırlı kalmıştır. 1979’da geliştirdiği modeli temel alarak madde Son yıllarda kendi özel ortam ve içerikleriyle kullanımı üzerindeki etkileri organize ederek elde var olan bireylerin anlaşılmasını sağlamak ettikleri çatıyı oluşturan ‘Ekogelişimsel Model’ amacıyla ekolojik yaklaşımlar hakkında birtakım i geliştirmişlerdir. Bu modele göre birey içinde veriler bulunmaktadır. Bronfenbrenner’ın bulunduğu veya karşı karşıya kaldığı ekolojik 1979’da insan gelişiminin sosyal ekolojisi üzerine sistemde risk faktörleri ve koruyucu faktörler ile yaptığı çalışma gelişen insan ve çevresi arsındaki değerlendirilmektedir. ilişkiyi sağlamamıza büyük katkıda bulunmuştur. Bronfenbrenner çevresel yapıları içeren kompleks Özellikle kentte yüksek riskli bölgelerde interaktif bir model içerisinde dört gelişimsel yaşayan gençlerde bu çevresel faktörler, çevresel sistem tanımlamıştır. Bunlardan birincisi olan olmayan faktörlere oranla daha etkili olmaktadır. mikro sistem gelişen çocuğa en yakın, aile, Örneğin riskli deneyim fırsatları yüksek, gelişen okul, akranları komşularını içerir. İkincisi mikro kimlik duygusunu yapıcı bir şekilde ifade sistemler arası ilişkileri oluşturan mezo sistemdir. etme olanakları düşük olan durumlarda kent Bu sistem çocuğu direkt olarak içermese de yaşamı gençlerin ruh sağlığını olumsuz yönde gelişimi indirekt olarak etkilemektedir, örn. Aile- etkilemektedir. Ne yazık ki kent yaşamında komşuluk ilişkileri. Araştırmalar göstermektedir düşük gelirli bölgeler riskli deneyimler açısından ki kuvvetli yakın etkileşimlerin eksikliğinde daha yüksek bir potansiyele sahiptir. Ancak yine sağlıklı bir gelişim tehdit altına girdiği gibi sağlıklı de tüm kentsel bölgeler kendi içinde dinamikleri ilişkiler ile de birey korunmakta ve gelişimi olan, eş zamanlı çalışan çok sayıda ve çeşitli olumlu etkilenmektedir. Üçüncü sistem olan bağlantılara sahip bir sistem olarak algılanmalıdır. ekosistemde çocuk aktif katılımcı değildir, örn Bu alanlardaki yoğun, kuvvetli ve sağlıklı bağlar sosyal hizmetler, kitle medyası, vs. Dördüncü ve bireye pozitif model oluşturarak yol gösterici son sistem olan makro sistem kültürel kalıtım ve olacaktır. ideolojik inançları içerir. Birey üzerine etkiler her sistem içindeki kendi Sosyal desteğin sağlanması, yardım hareketliliğinden kaynaklanacağı gibi sistemler sistemlerini arama ve kullanma olanakları arası etkileşimden de kaynaklanmaktadır. bölgesel olarak değerlendirilmelidir. Risk faktörleri ve koruyucu faktörlerin ABD’de suç oranı yüksek, ekonomik olarak düşük düzey olarak değerlendirilebilecek bir bölgede yaşları 14-18 arasında 37 adolesan ile hayatsağlık 37

yapılan bir araştırmada, katılanların %65’inde Çırakoğlu ve arkadaşlarının 2005 yılında madde/alkol kullanımı tesbit edilmiş. En popüler yaptığı bir çalışmada üniversite gençliğinin madde maddeler alkol ve kannabis olarak bulunmuş. bağımlılığının nedenleri konusunda inançları Madde kullanan bireyler kullanmayanlara araştırılmış ve erkeklerin «madde» kavramına göre sosyal çevrelerinde daha fazla madde kadınlara göre daha pozitif bir tutum içinde kullanımı olduğunu, stres altında olduklarını, oldukları gözlemlenmiştir. En olumsuz yaklaşım daha depresif olduklarını ve daha olumsuz, eroine olmakla birlikte en olumlu ve «zararsız» negatif aktivitelerde bulunduklarını belirtmişler. kabul edilen kannabis olmuştur. Çevresine Risk analizi göstermiştir ki çevresinde madde madde kullanan kişiler olan bireylerin de daha kullanan bireyler olan kişilerin olmayanlara göre pozitif bir tutum içinde bulundukları tespit madde kullanma riski 16 kat fazla tesbit edilmiş. edilmiştir. Daha önceki çalışmada olduğu gibi Hergün düzenli olarak madde kullanımının gençler maddeyi ciddi problemleri ile başa çıkma olduğu ortamlarda olan bireyler diğerlerine yöntemi olarak görmektedirler. Yeni heyecan göre iki kat fazla depresif, 3.5 kat daha fazla stres arama da gençler tarafından maddeye başlamak semptomları göstermişler. Risk faktörleri kişisel, için bir sebep olarak ortaya konmuştur. Heyecan sosyal ve çevresel olmak üzere 3 başlık altında arama madde kötüye kullanımı açısından da incelenebilir. Stres, depresyon, madde kullanımı önemli bir belirteç olarak bulunmuştur. Kadınlar kişisel faktörler altında; koruyucu olmayan aile madde kullanımını erkeklere oranla daha yüksek çevresi, akran baskısı, olumsuz aktivitelerde oranda özellikle kişiler arası ilişkilerde yaşanan bulunma sosyal risk faktörleri arasında; dini problemler ve çevresel streslerle başa çıkma inançların az olması, fakirlik, yüksek suç oranı, yöntemi olarak görmektedirler. işsizlik ve sağlık hizmetlerine erişim güçlüğü ise çevresel faktörler arasında değerlendirilebilir. Kültür Kültürün tanımı, insanın incelendiği Jedrzejczak 2005’te yaptığı bir çalışmada her akademik bilim dalının tartışma konusu olumlu aile atmosferinin olduğu ailelerde madde olmuştur (antropoloji, psikobiyoloji, sosyoloji, kullanım oranını olmayan ailelere oranla daha psikoloji). Bizim tanımımızda kültür, toplumda düşük tespit etmiş. Maddeye başlama yaşı da kuşaktan kuşağa biyolojik olmaktan ziyade sosyal aile bağlarındaki kopukluk arttıkça daha düşük olarak aktarılan her şeydir- özellikle öğrenilen bulunmuş. Madde kullanan kişilerin ailelerinde davranış kalıpları, düşünce ve algı paternleri, alkol kötüye kullanım oranı %46.3 olarak tespit inanç sistemleri, değerler, ideolojiler, efsaneler. edilmiş. Türkiye’de Çopur ve arkadaşlarının Sürekli olarak tekrardan yaratılır, yorumlanır ve 2005 yılında ıslahevinde yaptıkları bir çalışmada aktarılır; evrim halindedir ve bireyler tarafından çocukların %34,8’inin alkol ve nikotin farklı şekillerde yorumlanabilir. Kültürler dışı maddeler tükettikleri ve bunun genel arasında birçok karmaşık faktör değişkenlik popülasyona göre yüksek olduğu saptanmış. gösterdiğinden ve madde kullanımını Madde kullanımı sırasıyla %72.5 oranında etkilediğinden (kullanım patern ve metotları, kannabis, %21.3 oranında uçucu maddeler , %2.5 sosyal kabul edilebilirliği, devletlerin bu konuda oranında ise hipnotik maddeler ve biperidenler izledikleri politika ve uluslar arası politik olaylar), olarak sıralanmaktadır. Birden fazla suç işleyen tüm dünyanın kültürel faktörlerini özetlemek çocuklarda madde kullanımı %48.5, diğerlerinde güç olacaktır. Madde kullanım paternleri aynı ise %14.1 bulunmuş. Suça eğilim yönünden toplum içinde de zaman ve yaşla değişkenlik kannabis kullananlarla uçucu madde kullananlar gösterebilir. Başlamak ve denemek açısından en arasında fark saptanmamış. Tapia-Conyer ve önemli ve kritik yıllar ergenlik ve genç erişkinlik ark. 1995’te Meksika’da ıslahevlerinde 626 dönemleridir. çocuk üzerinde yaptıkları araştırma sonucu %58 Madde kavramı dahi kültürler arasında oranında madde kullanımı tespit etmişler. farklılıklar gösterebilir. Çoğu zaman “madde” 38 hayatsağlık

dendiği zaman psikoaktivite, ilaçların tıbbi almaya başlamışlardır. Böylece önceden erkekler nedenler dışında eğlence amaçlı kullanımı arasında kabul edilen birçok davranış kalıpları ve illegal oluşu anlaşılmaktadır. Tabii ki bu kadınlar için kabul edilebilir olmuştur, madde kavramlar sosyal olarak inşa edilir ve devletlerin kullanımı da bunların arasında sayılabilir. politikalarına göre kabul edilebilirliği ve tolerabilitesi değişebilir. Herhangi bir kültürel Kaynakça çevre içinde kullanılan ve aktarılan inançlar, 1. World Health Organization. AIDS Epidemic normlar ve değerler, sosyal normları ve kişiler arası ilişkiler belirler ve dolayısıyla madde Update. Geneva: WHO, 2003 (www.who.int/ kullanımını kolaylaştırabilir ya da sınırlayabilir. hiv/pub/epidemiology/en/update2003_I_ en.pdf) Accessed 3 March 2004. ABD gibi yoğun göç alan toplumlarda göç 2. UNAIDS/WHO. AIDS Epidemic Update. eden aileler tipik olarak kendi içlerinde kapalı Geneva: UNAIDS, 2002 komşuluklar halinde yaşamakta, bu çevrelerde 3. Nutbeam D, Haris E. Theory in a Nutshell: a fakirlik ve suç oranı yüksek olmakta, adolesanların Guide to Health Promotion Theory. Sydney: boş zamanlarını geçirmek için güvenli alanları McGraw-Hill, 1999. olmamakta, iş uğraş ve eğitim yönünden zayıf 4. Gunasekerai H, Chapman S, Campbell S. Sex kalmaktadırlar. Koruyucu kültürel değerlerin and drugs in popular movies: an analysys of the ve destek sistemlerinin kaybı, kimlik karmaşası, top 200 films. Journal of the Royal Society of marjinalizasyon ve etnik azınlık olmanın Medicine 2005; 98:464-70. getirdiği ayrımcılık; aynı zamanda da yeni 5. Sussman S, Hansen WB, Flay BR, Botvin G.J. ortama ayak uydurma çabası, ya da aile bireyleri Re:Hutchinson smoking prevention Project: long- arasında akültürasyon sürecinin birbirlerinden term randomized trial in school-based tobacco farklılık göstermesi sonucu ortaya çıkan aile içi use prevention-results in smoking (letter). Journal problemlerle sonuçlanabilmektedir. Bu kültür of National Cancer Institute 2001; 93: 1267. farklılığı bireyin başa çıkma yeteneklerini 6. Bronfenbrenner U. The Ecology of Human geliştirerek koruyucu bir faktör olabileceği gibi, Development: Experiments by Nature and ilave stres de ekleyerek risk faktörü olarak da Design. Cambridge, MA: Harvard University karşımıza çıkabilmektedir. Hangisi olacağı daha Pres, 1979. çok ailesel ve sosyal ortamın içeriği tarafından 7. Leshner A. Behavioral science and drug abuse: belirlenecektir. a half century of productive partnership. In: Presentation at the Annual Convention of the Adolesanlararasındastresliyaşamdeneyimleri American Psychological Association. Toronto, madde kullanım riskini artırmaktadır. Stresli Canada, August 1996. yaşam olaylarından kastedilen majör yaşam 8. Szapocznik J, Pantin H. Structural Ecosystems olaylarıdır- aile ferdinin kaybı, fiziksel/cinsel Preventive Intervention. Rockville, MD: Center istismar, ebeveynlerin boşanması, göç, kaza, for Substance Abuse Prevention. Unpublished mekân değişikliği, ebeveynlerin madde kullanımı, Report, 1996. fakirlik, ayrımcılık, ya da okul ve arkadaş çevresi 9. SzapocznikJ,CoatsworthD.Anecodevelopmental içinde problemler olarak sayılabilir. frameworkfor organizing the influences on drug abuse: A developmental model of risk and Diğer bir kültürel değer olarak karşımıza protection. In: GlanzM. D., Hartel C. R. Eds. Drug cinsiyet farkı çıkmaktadır. Daha az endüstrileşmiş Abuse: Origins and Interventions. Washington, toplumlarda kadın ev erkeğin rolü daha net DC: American Psychological Association, 1996: sınırlarla çizilmiştir. Erkek dışarıda çalışarak gelir 331-66. sağlar, kadın ise ev içinde çocukların bakımını 10. Hartup W, Laursen B. Relationships as sağlarlar. Toplumlar endüstrileştikçe kadınlar developmental contests: retrospective themes and da önceden erkeklere sağlanan olanaklardan contemporary issues. In: Collins W. A., Laurensen faydalanmaya ve ev dışında iş sorumlulukları B., eds. Relationships as Dvelopmental Contexts: The Minnesota Symposia on Child Psychology. Mahwah NJ: Erlebaum, 1991: 13-36. hayatsağlık 39

Bağımlılıklar Ne Bilmeliyiz? Mehmet Dinç Bağımlılık Nedir? mının sürdürülmesi Bağımlılık en genel tanımıyla herhangi bir Davranışsal ve Fiziksel Bağımlılık Nedir? maddenin tedavi amaçlı olmaksızın, fizyolojik bir Klinik uygulamalarda bağımlılık davranışsal gereksinime yanıt vermeden, giderek artan mik- bağımlılık ve fiziksel bağımlılık olmak üzere iki tarda kullanılmasıdır. Bağımlılık bir sendromdur. açıdan ele alınmaktadır. Davranışsal bağımlı- DSM IV’e göre bağımlılığın çeşitli ölçütleri var- lık ile kimyasal bağımlılık arasındaki farkla ilgili dır. Buna göre aşağıda yer alanlardan sadece üçü olarak; davranışsal bağımlılıkta bağımlı olunan bağımlılık tanısı koymak için yeterlidir:  madde ya da eylem arayışı içeren aktiviteler ve 1. Tolerans gelişmesi (kullanılan madde mikta- bununla bağlantılı patolojik kullanım özellikleri- nin varlığına ilişkin bulguların, fiziksel bağımlı- rının aynı etkiyi sağlamak amacıyla giderek lıkta ise genel olarak toleransın ve yoksunluğun artırılması) varlığının tanımlandığı iddia edilmiştir. Bununla 2. Madde kesildiğinde ya da azaltıldığında fizik- birlikte tolerans ve yoksunluk gibi bedensel be- sel veya ruhsal yoksunluk belirtilerinin ortaya lirtilerin ortaya çıkması, davranışsal bağımlılık- çıkması larda kimyasal bağımlılıklarda olduğu kadar açık 3. Madde kullanımını denetlemek ya da bırak- görülmese de; davranışsal bağımlılık ölçütleri mak için yapılan ama boşa çıkan sürekli ça- arasında da yer almaktadır. Çünkü bir davranışın balar bağımlılık olabilmesi için zihinsel meşguliyet, 4. Maddeyi sağlamak, kullanmak ya da bırak- duygudurum değişkenliği, tolerans, yoksunluk, mak için büyük zaman harcama kişilerarası çatışma ve tekrarlama (relaps) gibi öl- 5. Madde kullanımı nedeni ile sosyal, mesleki ve çütleri içermesi gerekmektedir. Nitekim Griffiths kişisel etkinliklerin azalması ya da tamamen de davranışsal bağımlılıkların tanı ölçütlerinde bırakılması büyük oranda bu ölçütlere yer vermiştir. Griffit- 6. Maddenin tasarlandığından daha uzun ve hs’in tanı ölçütleri şunlardır: yüksek miktarlarda alınması Dikkat Çekme (Salience): Belirli bir eylem, 7. Fiziksel veya ruhsal sorunların ortaya çıkma- kişinin yaşamında en önemli şey haline geldiğin- sına ya da artmasına rağmen madde kullanı- 40 hayatsağlık

de oluşur. Bu durum kişinin düşüncelerine, duy- man bulma, imkan bulma vs. ile geçirirler. gularına ve davranışlarına hakim olur. - Kullanım kişisel ve toplumsal sorumlulukla- Ruh Hali Değişimi (Mood Modification): rını yerine getirmelerine engel olur. Bu durum, belirli bir etkinlik ile uğraşma sonucu Bağımlılık Belirtileri Nelerdir? kişinin belirttiği öznel deneyimleriyle ilgili olup, - Bağımlı olan veya bağımlılığa doğru giden bir baş etme stratejisi olarak görülebilir. kişi önceden harcadığından daha çok para harcamaya başlar. Tolerans (Tolerance): Öncekilere benzer - Ailesi ve yakın çevresiyle ilişkilerini azaltır. etkinin oluşması için, belirli eylemin miktarının Eve ya daha az gelir ya da geldiğinde odasında arttırılma sürecidir. yalnız kalmayı tercih eder. - Arkadaş çevresi değişir; eski arkadaşlarının Yoksunluk (Withdrawal Symptoms): Bunlar yerine yeni ve bağımlılardan oluşan bir çevre belirli bir eylem devam etmediğinde ya da aniden edinir. kesildiğinde ortaya çıkan hoş olmayan duygular - Kendisine olan özeni azalır. Öz bakımı geriler. ya da fiziksel etkilerdir. Giyimine, görünüşüne ve temizliğine daha az dikkat eder. Çatışma (Conflict): Bağımlı kişiler ile çev- - Önceden kendisi için önemli olan insanlar ve resindekiler arasındaki iş, sosyal,yaşam, hobi ve faaliyetler eski değerlerini ve cazibelerini kay- ilgiler ile ilgili çatışmaları ya da kişinin kendi iç bederler. çatışmalarını kapsar. - Ne kadar uzun süre uyurlarsa uyusunlar gün Nüks Etme (Relapse): Belirli bir etkinliğin içerisinde ve sabah kalktıklarında bile yorgun daha önceki örüntüleriyle tekrar oluşması eğili- ve uykulu gözükebilirler. mi olup; yıllar süren kaçınma ya da kontrolden - Yemek yeme alışkanlıkları değişir; daha az ve sonra tekrar bağımlılığın en uç düzeyine dönül- dengesiz yemek yer ve hızla kilo kaybederler. mesidir. - Normalde olduğundan daha gergin olurlar ve çok daha basit sebeplerle, kolaylıkla öfke- Davranışsal bağımlılıklar arasında yeme, ku- lenirler. mar, seks bağımlılıklarının yanı sıra teknolojik Bağımlılığın Evreleri Nelerdir? bağımlılıklar da yer almaktadır. Teknolojik ba- Kişi kullanır kullanmaz genelde bağımlı ol- ğımlılıklarda kişi televizyon izlerken olduğu gibi maz. Bağımlılık için genellikle birden fazla kez pasif ya da bilgisayar oyunu oynarken olduğu ve bir süre kullanması gerekir. Bununla beraber gibi aktif olabilir. Bu bağımlılıklarda kişinin hem akrabalarında, özellikle ailesinde bağımlı bir bü- pasif hem aktif olarak yer alabileceği tek bağımlı- yük olan kişinin genetik geçişin bağımlılığa yat- lık hâlihazırda internet bağımlılığıdır. Bağımlılık Kriterleri Nelerdir? - Bağımlı kişilerin kullandıkları maddenin mik- tarı her geçen gün artar. - Herhangi bir sebeple kullandıkları madde ke- silirse yoksunluk belirtileri (uykusuzluk, hu- zursuzluk, terleme, titreme vs.) ortaya çıkar. - Hayat kalitelerini düşürdüğü halde ve fizik- sel, psikolojik, sosyal ve zihinsel gelişimleri açısından problem oluşturduğu halde kullan- maya devam ederler. - Ağırlıklı olarak kullanımları planladıkları gibi olmaz ve kullanmaya başladıklarında kullan- madan önce planladıklarından fazla kullanır- lar. - Zamanlarının büyük çoğunluğunu kullanma, kullanma için para bulma, mekan bulma, za- hayatsağlık 41

kın kılmasından dolayı çok daha kısa sürede ve bireylere oranla daha kolay bağımlı olabilirler. çok daha az kullanımla bağımlı olma riski vardır. Çünkü kalıtsal olarak bağımlılığa yatkınlık genler Bu durumun haricinde genelde bağımlılık; kulla- üzerinde geçer. nım, kötüye kullanım ve bağımlılık basamaklarını takip eder. Kullanımda merak sebebiyle ve dene- Bir diğer belirleyicilik ise psikolojik özellik- me amacıyla kişi bir veya iki defa kullanmıştır. Bu lerdir. Yani bireyin kişilik özellikleri kullanımdan basamakta kaldığı zaman genelde problem olma- kötüye kullanıma ve oradan da bağımlılığa geçi- yabilir ancak kullanım devam ederse kullanımın şini kolaylaştırabilir ya da güçleştirebilir. Bu an- kişinin fizyolojik ve psikolojik sağlığına ve sosyal lamda ağırlıklı olarak içe kapanık veya saldırgan, ve kişisel işlevselliğine zararı oluşmaya başlar. Bu kırılgan ya da dürtüsel kişilik özelliklerine sahip zararın ortaya çıkmasından itibaren kişi kullan- bireylerin bu özelliklere sahip olmayan bireylere maya devam ederse kötüye kullanım basamağı- oranla daha kolay bağımlı olduğu araştırmalarda na gelmiş demektir. Kötüye kullanımın devam gösterilmiştir. etmesi halinde kişi bağımlılık basamağına geçer ve önceden herhangi bir sebeple ve uygun or- Sosyal çevre de bağımlılık anlamında olduk- tam, zaman, imkan arayarak maddeyi kullanırken ça önemlidir. Ebeveynin sevgi ve ilgisinin olma- bağımlı olmasıyla beraber; herhangi bir sebebe, dığı bir çocukluk yaşayan, erken yaşta fiziksel uygun zaman, zemin ve imkan gözetmeksizin de- ya da psikolojik tacize maruz kalan, devamlı vamlı olarak madde kullanımı kendisini meşgul çatışmanın yaşandığı bir ailede büyüyen, çevre- etmeye başlar ve hayatındaki diğer herşeyi iş ol- sinde bağımlı arkadaşları olan, bağımlılık yapan sun, ilişki olsun dışlar. Bağımlı kişi için tek önem- maddelere kolayca ulaşılabilen bir ülkede yada li şey vardır; o da bağımlı olduğu maddedir. Tek bölgede oturan, okulda veya okul dışında yaptığı önemli zaman vardır; o da kullandığı zamandır. faaliyetler ve kazandığı başarılardan dolayı takdir Tek önemli insan vardır; o da kullanımına imkan görememiş bireyler söz konusu durumlarla kar- sağlayan insandır. şılaşmamış bireylere oranla daha kolay bağımlı olabilmektedir. Bağımlılığın Sebepleri Nelerdir? Bağımlılığın oluşmasında diğer bütün psi- Bağımlıların Kişilik Özellikleri Nelerdir? kopatolojilerde olduğu gibi biyolojik, psikolojik Bağımlıların benlik yapıları da bağımlılığı ve sosyal faktörler belirleyicidir. Yani biyolojik etkileyen önemli bir psikolojik faktördür. Buna olarak ailesinde veya akrabalarında bağımlı olan göre bağımlılarda benliğin dışa yansıyan yanı ve bireyler, aile ve akrabalarında bağımlı olmayan işleyiş biçimindeki en önemli aksaklık ya da bo- zukluklar şöyle ifade edilmiştir: a) İçgüdülerden ve dürtülerden kaynaklanan güdülerin bastırılması, denetlenmesi, düzenlen- mesi, engellenmesi yapılmaz. Bütün bu davranış- lara içgüdü ve dürtülerin, bilinçdışı karmaşaların kaba gücü egemen olur. İnternet bağımlılığının alt boyutlarında yer alan kumar, seks ve oyun ba- ğımlılıklarının benliğin bu özelliğinden kaynak- landığı düşünülmektedir. b) Çevredeki kişi ve nesnelerle gerçekçi, sürekli ve tutarlı ilişkiler kurulamaz. İnternet ba- ğımlılarının büyük bir kısmının interneti sanal arkadaşlık ve sohbet için kullanmaları bu benlik özelliğiyle ilintili olabileceği düşünülmektedir. Nitekim bağımlı olmayanların genellikle interne- ti bilgi toplamak ve mevcut ilişkilerini elektronik iletişim yoluyla devam ettirmek için kullanırken 42 hayatsağlık

bağımlıların ise interneti yeni insanlarla tanış- karamsarlık, özgüven eksikliği ve intihar te- mak, sosyalleşebilmek ve fikir alışverişi yapabil- şebbüsleri ortaya çıkmaktadır. mek amacıyla kullandıkları konuyla ilgili yapılan • Sosyal olarak yakın ve uzak çevreyle ilişki ve araştırmalarda tespit edilmiştir. iletişimin bozulması sonucu yalnızlık, işlev- selliğin kaybolması, günlük yaşamını idare c) Gerçeği anlamaktan, yaşamaktan, tanı- edecek kazanç için bile çalışamama gibi du- maktan kaçınır. Günlük engellerden ve sorun- rumlar söz konusu olmaktadır. lardan kurtulmak için gerçek dışı dünya, yapay • Zihinsel olarak ise; hafızada zayıflama, öğren- cennet aranır. İnternet bağımlılarının internette menin bozulması veya zarar görmesi, dikkati kendilerine gerçek kimliklerinden ve özellikle- yoğunlaştıramama sorunları kendini göster- rinden çok farklı yeni kimlikler ve özellikler oluş- mektedir. turmaları söz konusu benlik özelliğinin sonucu olarak değerlendirilebilir. Kaynakça d) Aileye, eve, çevreye, işe uyum sağlamak 1. Arısoy Ö. İnternet bağımlılığı ve tedavisi. Psikiyat- için çaba gösterilmez ya da gösterilen çabalar ride Güncel Yaklaşımlar 2009; 1: 55-67. yetersiz kalır. Bu nedenle insanlar arası ilişki ve iletişim bozulur. Nitekim internet bağımlılığına 2. Bayraktutan F. Aile İçi İlişkiler Açısından İnternet yatkın çocukların yalnız ve sıkılgan çocuklar ol- Kullanımı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi: duğunu konuyla ilgili yapılan araştırmalar göster- İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, mektedir. 2005. e) Kişiliği kaygıdan kurtaracak olumlu sa- 3. Chou C, Condron L, Belland John CA. Review vunma düzenleri kullanılamaz. Nitekim internet of the research on internet addiction. Educational bağımlığı açısından risk altında değerlendirilen Psychology Review 2005; 17 (4): 363-88. kişiler olumsuz yaşam olaylarıyla nasıl başa çıka- caklarını bilmeyen ve olumsuz bir olayın verdiği 4. Esen BK. Çeşitli değişkenlere göre ergenlerde duygudan kurtulmak için bağımlılığı bir güvenlik internet bağımlılığının yordanması. E-Journal of battaniyesi (security blanket) olarak kullanan ki- New World Sciences Academy 2009; 4. şilerdir 5. Köknel Ö. Genel ve Klinik Psikiyatri, İstanbul: Bağımlılığın Sonuçları Nelerdir? Nobel Kitabevi, 1983. Bağımlılığın bireylerin hayatının her alanında oldukça açık ve ciddi zararları kısa süre içerisinde 6. Kurtaran TG. İnternet Bağımlılığını Yordayan De- ortaya çıkmaktadır. Bu zararlar bireyi; fizyolojik, ğişkenlerin İncelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek psikolojik, sosyal ve zihinsel gelişim alanlarında Lisans Tezi: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler oldukça etkilemektedir. Söz konusu gelişim alan- Enstitüsü, 2008. larında bireyin yaşadığı zararları genel olarak say- mak gerekirse şunlar söylenebilir: 7. Ögel K. İnsan, Yaşam ve Bağımlılık-Tartışmalar ve • Bağımlı bireyin vücudundaki savunma siste- Gerçekler, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık. mi, bağımlılığı sebebiyle zayıfladığı için has- talıklara yakalanması kolaylaşmakta, iyileş- 8. Şahin M. Madde Bağımlılığı Konusunda Türki- mesi ise zorlaşmaktadır. Vücudunda mikrop- ye’de Yapılmış Olan Lisansüstü Tezler Üzerine lara olan dirençsizlikten kaynaklanan yaralar Bir Değerlendirme, Yayınlanmamış Yüksek Lisans ortaya çıkmakta, ortak ve sağlıksız kullanım- Tezi: Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitü- dan dolayı bulaşıcı hastalıklara yakalanmakta, sü, 2007. beslenme ve uyku bozuklukları nedeniyle ba- riz ve sağlıksız kilo kaybı gerçekleşmektedir. 9. Turkle S. Inner History, The Inner History of De- • Psikolojik olarak bağımlılığa bağlı öfke nöbet- vices, London: The MIT Press,2008. leri, duygu durumunun çok hızlı değişmesi, hayatsağlık 43

Kennedy Etik Enstitüsü ve Biyoetik Araştırma Kütüphanesi Merve Özdemir Tıbbi bilimler ile beşeri bilimleri bir araya (Philadelphia), Center for Studying Health System getiren interdisipliner bir alan olma özelli- Change (Washington DC), Stanford Center for ğine sahip biyoetik; tıp, genetik mühendisliği ve Biomedical Ethics (California), Berman Institute biyoteknolojideki gelişmeleri aynı anda dikkate of Bioethics (Maryland), Trent  Center for Bioet- almayı gerektiren ve buralarda ortaya çıkan so- hics, Humanities and History of Medicine (North runları ahlaki açıdan inceleme, tartışma ve bun- Carolina), IMANA/ Islamic Medical Association lara çözüm üretme çabasında olan bir çalışma of North America (Illinois)’yı zikredebiliriz. alanıdır. Bu alanda yaşamın başlangıcı ve sonu, organ transferleri, çevre ve hayvan etiği, genetik, ABD’deki bu merkezlerin en önemlilerin- sağlık hizmetleri etiği, hekim-hasta ilişkileri, üre- den biri ise dünyanın kıdem bakımından ikinci me teknolojileri gibi pek çok konuda araştırmalar (birincisi The Hasting Center’dır) ve çalışmaları yapılarak sağlık hizmetleri ve biyotıpta karşılaşı- ve kütüphanesiyle en kapsamlı biyoetik merkezi lan sorunlara çözüm aranmakta ve farklı disiplin- olma özelliğine sahip olan Kennedy Etik Enstitü- lerden yararlanılarak teoriler üretilmektedir. sü (Kennedy Institute of Ethics)’dür. Misafir araş- tırmacı vasfıyla çalışmalarımızı sürdürdüğümüz Biyoetik alanı, tıp teknolojilerindeki ilerleme enstitüyü ve kütüphanesini tanıtmaya çalışacağız. hızı ve buna bağlı olarak yaşanan sorunların etki- siyle, tüm dünyada olduğu gibi son 35-40 yıldır Enstitünün Kısa Tarihi ABD’de de ciddi bir akademik ilgi ve çalışma ala- Washington DC’de bulunan Georgetown nı haline gelmiştir. Bu alanda karşılaşılan sorun- Üniversitesi bünyesinde hizmet veren Kennedy lara çözüm üretme amacıyla bağımsız olarak veya Etik Enstitüsü dünyanın en kıdemli biyoetik üniversiteler bünyesinde çalışmalarını sürdüren kuruluşlarındandır. Üniversitenin tarihi binala- pek çok biyoetik araştırma merkezi kurulmuş- rından Healy Hall’ün dördüncü katında bulunan tur. Bunlar arasında The Hasting Center (New enstitü 1971 yılında, Joseph P. Kennedy Vakfı’nın York), Center for Bioethics and Human Dignity 1.35 milyon dolar gibi ciddi bağışıyla kurulmuş- (Illinois), Center for Medical Ethics and Health tur. Bu sebeple kuruluş ilk anda, ABD başkanla- Policy (Texas), National Catholic Bioethics Center rından John F. Kennedy’nin babası, politikacı ve iş adamı olan Joseph Kennedy ve eşinin adıyla 44 hayatsağlık

yani Joseph and Rose Kennedy Institute of Ethics akademisyenlerle işbirliği içinde çalışmalar ya- şeklinde adlandırılmıştır. Daha sonra gerek ens- pılmaktadır. Biyoetik alanında ilerlemek isteyen titü gerekse ona bağlı Biyoetik Araştırma Kütüp- öğrencilerin felsefe alanında sağlam bir altyapıya hanesi, Georgetown Üniversitesi’nin, hükümetin sahip olması öngörülmektedir ve üniversite, li- veya şahısların bağışlarıyla desteklenmiştir. sans öğrencilerine “felsefe ve biyoetik” adıyla yan dal eğitimi fırsatı sunmaktadır. Lisansüstünde ise Kurucu müdürü Dr. André Hellegers olan biyoetik eğitimi almak isteyen öğrenciler felsefe enstitünün kuruluş aşamasında öncelikli hedef- bölümünde yüksek lisans veya doktora yapma leri, ‘kamu politikalarını bilgilendirmek üzere şansına sahipler. Yine lisansüstü öğrencileri ‘tıp derinlemesine araştırmalar yapmak, lisans se- ve felsefe’, ‘hukuk ve felsefe’ veya ‘halk sağlığı ve viyesinde ve mesleki düzeyde kaliteli bir eğitim felsefe’ programlarından birinde birleşik dere- vermek ve ilk kapsamlı biyoetik bilgi merkezini ce de yapabilmektedirler. Ayrıca enstitüye belli kurmak’ şeklinde tanımlanmıştı.1 Kuruluşunun sayıda felsefe bölümü doktora öğrencisi asistan ilk yıllarından itibaren felsefe, dini araştırmalar, olarak kabul edilmekte ve bu öğrencilere burs ve hukuk, tıp gibi farklı disiplinlerden pek çok bilim büro imkanları sağlanmaktadır. adamı enstitü bünyesine dahil olmuştur. Teoloji alanından LeRoy Walters, din felsefesi uzmanı Diğer yandan lisans öğrencilerinin, güncel bi- Warren Reich, felsefeden Tom Beauchamp, dini yoetik problemler hakkında kurs alıp tartışmaları çalışmalardan Jim Childress, tıp alanından Ed takip edebileceği Kennedy Etik Enstitüsü’nün Pellegrino, tıp etiği alanından Robert M. Veatch Etik Laboratuvarı olan EthicsLab’a katılma im- ‘ilk nesil’ veya ‘biyoetiğin babaları’ olarak nite- kanı da bulunmaktadır. Dahası, enstitü yeni bir lenebilecek, hem biyoetiğin kurucuları sayılan proje olarak hem kendi öğrencilerinin hem de hem de enstitünün misyonunu şekillendiren nü- dileyen herkesin iştirak edebileceği online biyoe- fuzlu isimlerden bazılarıdır. Geçmişte Edmund tik dersleri imkanı da sunmaya hazırlanmaktadır. Pellegrino, Robert M. Veatch, Kevin Wildes gibi İlki nisan 2014’te başlayacak olan online dersleri önemli isimlerin yöneticilik görevini üstlendiği yine enstitünün öğretim görevlileri verecektir.2 kurumun müdireliğini halen Georgetown Üni- versitesi felsefe bölümü doçenti Maggie Little Enstitüye mensup akademisyenlerden pek yürütmektedir. çoğu aynı zamanda biyoetik alanının temel me- tinlerinin yazarları olup eserleriyle birçok ödüle Enstitüde Biyoetik Eğitimi ve Öğretim layık görülmüşlerdir. Örneğin Tom L. Beauc- Kadrosu hamp ve James F. Childress tarafından kaleme alınan Principles of Bioethics (Biyoetiğin İlkeleri) İlgili merkez, biyomedikal etikte ve uygula- malı etiğin diğer alanlarında araştırma yapıp eği- tim veren üniversite mensubu öğretim üyelerine sahip dünyadaki en büyük merkezdir. Kuruluşun öğretim personeli arasında, alanın sonraki nü- fuzlu isimlerinin yanı sıra biyoetiğin kurucuları da yer almaktadır. Alanlarında uzman ve seçkin akademisyenler tarafından biyoetiğe giriş, sağlık hizmetleri düzenlemeleri, klinik araştırma etiği, hayatın başlangıcı, kürtaj, üreme teknolojileri, hayatın sonu ve ölüm, feminist biyoetik, çevre etiği, hayvan etiği, genetik, nörolojik bilimler gibi pek çok konuda araştırmalar yapılmakta ve eğitim verilmektedir. Lisans ve lisansüstü seviyede verilen eğitim- de üniversitenin felsefe ve tıp fakültelerinden hayatsağlık 45

adlı eser biyoetik alanındaki en etkili eser kabul Reich’in projesi olan Biyoetik Ansiklopedisi (The edilmekte olup beş dile çevrilmiş ve alanın en Encyclopedia of Bioethics) de alanın en kıdemli ve çok satan kitabı olmuştur. Yine bir tıp doktoru temel eserlerindendir. Başlangıçta sözlük olarak olan Edmund Pellegrino, çağdaş biyoetiğin en düşünülen bu eserin ansiklopedi olarak dört cilt önemli kurucularından sayılmakta olup 600 ya- halinde ilk baskısı 1978 yılında yapılmıştır. yın, 23 kitap ve 52 fahri doktora unvanı sahibi bir akademisyendir. Alanın duayenlerinden Profesör Biyoetik Araştırma Kütüphanesi (Bioethi- Robert Veatch ise, biyoetiğe organ nakli, yaşa- cs Research Library: BRL) mın sonu ve ölüm, tedavide rıza, insan denekleri gibi konulardaki katkılarından dolayı American Kennedy Etik Enstitüsü dünyadaki en kap- Society of Bioethics and Humanities (Biyoetik ve samlı akademik biyomedikal etik kütüphanesine Beşeri Bilimler Amerikan Topluluğu) tarafından ev sahipliği yapmaktadır. Kütüphane biyoetik ‘Yaşam Boyu Başarı Ödülü’ne layık görülmüştür. öğrencileri, akademisyenler, kamu politikaları yapanlar, hukukçular, hekimler, sağlık çalışan- 3 ları gibi pek çok kesime hitap etmektedir. Geo- rgetown Üniversitesi’nin tarihi binalarından biri Enstitü, kurulduğu yıllardan itibaren proje- olan Healy Hall’de yine tarihi bir salonda, Hirst ler yürütmek ve akademik çalışmalar yapmak Okuma Salonu’nda (102. salon) yer alan kütüp- isteyen pek çok araştırmacıya kapılarını açmış, hane son teknoloji ile donatılsa da otantik dizay- kuruluşun bünyesinde yapılan bu çalışmalar bi- nı ve içindeki antika tabloları ile dikkat çeken ve yoetik literatürünün ilk kitap ve makaleleri ara- huzur verici bir mekandır. sında yerini almıştır. Enstitüdeki akademisyenler tarafından biyoetiğin başucu kitabı ve temel eser Kütüphane, LeRoy’un kurucu müdür olan sayılabilecek kolektif çalışmalar da yapılmıştır. Dr. André Hellegers’e enstinünün muhakkak bir İlki 1975 yılında yayımlanan, son sayısı 2009 kütüphanesi olması gerektiğine dair önerisi üze- yılında çıkan yıllık yayın Bibliography of Bioethi- rine ve bu iki ismin şahsi ve samimi çabalarıyla, cs (Biyoetik Bibliyografyası) bunlardandır. İlgili enstitüden iki yıl sonra kurulmuştur. Doris M. bibliyografya için, biyoetik alanında yeni çıkan Goldstein’in kütüphane ve bilişim hizmetleri gazeteler, dergiler, kitaplar, kitap bölümleri, web müdürü olmasıyla birlikte ise resmi hüviyet ka- dokümanları, hükümet raporları, uluslararası zanmıştır (1973). Kütüphanenin kurulmasında organizasyonların raporları taranmakta ve kay- Kennedy Vakfı’nın yanı sıra büyükelçi R. Sargent nakçaları (bazı sayılarında anahtar kelimeler ve Shriver ile Eunice Kennedy Shriver maddi destek özetler ile birlikte) araştırmacılara sunulmak- vermişlerdir. Kurulduğunda kütüphanenin temel tadır. 4 Yine enstitü mensuplarından Warren T. fonksiyonu enstitüye mensup akademisyenlerin çalışmalarına zemin hazırlamak ve hazırlanan Bi- yoetik Ansiklopedisi’ni desteklemekti. Amerika Ulusal Tıp Kütüphanesi tarafın- dan verilen bir ödenek ile (1985-2009) enstitü bünyesinde Biyoetik Literatürü Ulusal Kaynak Merkezi (National Reference Center for Bioethics Literature/NRCBL) kurularak enstitü kendisini, sürekli genişlemekte olan biyoetik literatürü- nü toplayıp organize etmeye ve araştırmacılara kaynak hizmetleri sağlamaya adamıştır. 1994 yılında kütüphane bünyesinde ABD Ulusal İn- san Genom Araştırma Enstitüsü’nün (National Human Genome Research Institute/NIH) maddi katkılarıyla Etik ve İnsan Genetiği Ulusal Bilgi Kaynağı (National Information Resource on Ethics 46 hayatsağlık

and Human Genetics) kurulmuştur. 2001 yılında temalı Rose Fitzgerald Kennedy Koleksiyonu, ise kütüphane arşivi, ABD’nin Ulusal Biyoetik Shigeo Morioka Asya Biyoetik Koleksiyonu, Bi- Danışma Komisyonu’nun dijital arşivi olarak be- yoetik Araştırma Kütüphanesi Arşiv Koleksiyo- lirlenmiştir.5 nu bunlardan bazılarıdır. Kurulduğu ilk yıllarda enstitüye mensup aka- Çalışma saatleri şimdilik kısıtlı olan (hafta içi demisyenlerin kitaplarından oluşan kütüphane, 9.00-17.00, cumartesi 1.00-17.00) ve pazar gün- bugün biyoetiğin her alanında ve 20’den fazla leri kapalı olan kütüphanede, yoğun talep üzerine dilde yazılmış 33.000 civarında monografik ese- çalışma saatlerinde değişikliğe gidilmesi planlan- re sahiptir. Bu kitaplardan 19.000 kadarı ödünç maktadır. Kütüphanenin geçici müdürlüğünü verilebilmektedir. Bunlardan başka, 600’den faz- Mark Hakkarinen, müdür yardımcılığı ve danış- la görsel-işitsel materyal, 320.000’e yakın makale, ma görevini ise Martina Darragh yürütmektedir.7 bildiri ve ayrıca mahkeme kararı ve yasa tasarısı gibi resmi belgeleri içermektedir. Yine ABD’nin İslami Biyoetik Koleksiyonu ve İslami Bi- biyoetik komitelerinin dijital arşivlerine, genetik yoetik Ansiklopedisi Projesi ve etik alanındaki tarihi dokümanlara da kütüp- hane vasıtasıyla ulaşılabilmektedir. Kütüphane, farklı dinlerin biyoetik mesele- lere bakışını ele alan koleksiyonlara da sahiptir. Enstitünün web sayfasından ulaşılabilecek Kütüphane bünyesinde Kampelman Collection online tıp etiği ve biyoetik veri tabanları mevcut- adlı Yahudi etiğine, Shriver Collection adlı Hıris- tur. Buradan dileyen herkes bazı materyallerin tiyan etiğine dair koleksiyonların yanı sıra, 2009 tam metnine ulaşabilmektedir. Üniversitenin yılı itibariyle oluşturulmaya başlanan bir İslami öğrencileri veya misafir araştırmacılar ise kendi- Biyoetik Koleksiyonu (Islamic Medical and Scien- lerine verilen kullanıcı adı ve şifre ile elektronik tific Ethics Collection) da bulunmaktadır. ortamda sunulmuş olan tüm verileri kaydedebil- mektedir.6 Kütüphane, ETHXWeb, GenETHX Koleksiyon, Katar Ulusal Araştırma Fonu’nun gibi kendi veri tabanlarının yanı sıra PubMed 1,050,000 dolarlık ödeneği ile kurulmuştur. Bu (Medline), EthicShare, BELIT (Bioethics Litera- proje Georgetown Biyoetik Araştırma Kütüpha- ture Database) gibi uluslararası veri tabanlarına nesi ve Georgetown Üniversitesi’nin Katar’daki kolayca ulaşma imkânı da sağlamaktadır. Dışişleri Programı Kütüphanesi’nin ortak projesi olup bu kapsamda bu kütüphanelerde yer alan İs- Yine kütüphaneden online olarak biyoetik lami biyoetik üzerine materyaller ve İslam dünya- alanındaki İngilizce yayımlanan neredeyse tüm sındaki biyoetik olgu ve tartışmalara dair yayınlar dergilere ve diğer bazı dillerdeki dergilere ulaşı- tespit edilip toplanmakta ve kataloglanmaktadır. labilmektedir. Diğer yandan, örnek olay incele- Hem Georgetown Biyoetik Araştırma Kütüpha- melerine ve biyoetik film listelerine ulaşmak da nesi’ne hem de Katar Merkez Kütüphanesi’ne İs- mümkün olmaktadır. Eğitmenlerin ve sağlık hiz- metleri uzmanlarının ihtiyacına göre hazırlanmış ayrı tarama sayfaları da bulunmaktadır. Kütüphane zihinsel engelliler, psikoloji, öje- nik, klonlama, gen terapisi, kürtaj, ötanazi, kök hücre çalışmaları, feminist etiği, cinsiyet etiği, organ nakilleri, beden etiği gibi pek çok konuda zengin kaynakları içermektedir. Biyoetiğin inter- disipliner bir alan olması sebebiyle kütüphane, biyoetiğe yardımcı bilim dallarına ait daha genel kitapları da içermektedir. Bunların yanında, çe- şitli araştırma alanlarına hasredilmiş özel kolek- siyonları da mevcuttur. Kadın, bebek ve çocuk hayatsağlık 47

lami biyoetik alanında yeni eserler kazandırmak yacaktır. Böylece İslami biyoetik alanındaki derli da projenin amaçlarındandır. Koleksiyon kapsa- toplu bir referans kaynağı ihtiyacı karşılanarak mında İslami biyoetik alanında 2.500’den fazla alandaki boşluk doldurulacaktır. Ansiklopedinin kitap, makale, tez, gazete haberi, web belgesi, fet- hazırlanmasında ise İslami Biyoetik Koleksiyonu va, mahkeme kararı, ilmi kurul beyanı gibi mater- ciddi bir temel teşkil edecektir. Projenin maddi yaller bulunmaktadır. Büyük oranda tamamlansa yükünü yine Katar Ulusal Araştırma Fonu üst- da halen sürmekte olan bu projenin hedefi hem lenmiştir. bu kütüphanelerdeki hem de özellikle Arapça, İngilizce ve Farsça olarak yazılmış bu alandaki Editörlüğünü Dr. Ayman Shabana’nın yaptığı diğer çalışmalara ulaşım kolaylığını sağlayacak ansiklopedinin yayın kurulunda ise Alireza Bag- fiziksel kütüphanenin yanında online katalog ve heri, (Tahran Üniversitesi ve Toronto Üniversi- kütüphaneler oluşturmaktır. Bu amaçla İslami bi- tesi), Mohammed Ghaly, Aasim Padela (Chica- yoetik kavramlarına dair bir konu dizini de hazır- go Üniversitesi), Khaled Abou El Fadl (UCLA lanmıştır. Büyük bir kısmının tam metinleri, bir Hukuk Fakültesi), Osman Bakar (Brunei Da- kısmının ise yalnızca künyeleri görülebilen alan- russalam Üniversitesi), Abul Fadl Mohsin Eb- daki çalışmalara ise imse.library.georgetown.edu rahim (KwaZulu-Natal Üniversitesi), Henk ten adresinden tarama yapılarak ulaşılabilmektedir. Have (Duquesne Üniversitesi), Ebrahim Moosa Koleksiyonun kuruluşunda Biyoetik Araştırma (Duke Üniversitesi), Tariq Ramadan (Oxford Kütüphanesi’nin önceki müdürü Doris Goldste- Üniversitesi), Abdulaziz Sachedina (George Ma- in’in yanı sıra Joy Kahn ve Roxie France-Nurid- son Üniversitesi) ve Robert Veatch (Georgetown din’in samimi çabaları etkili olmuştur.8 Üniversitesi) gibi etik, biyoetik ve İslam hukuku alanlarının seçkin isimleri yer almaktadır. 9 İslami Biyoetik Koleksiyonu projesinin ba- şarılı olması sonucu, Georgetown’un Katar’daki Kennedy Etik Enstitüsü Dergisi kütüphanesi ile işbirliği içinde bir İslami Biyoetik Enstitü Kennedy Institute of Ethics Journal adlı Ansiklopedisi (Encyclopedia of Islamic Bioethics) bir yayın organına sahiptir. Otuz yıldan beri ya- projesine başlanma kararı alınmıştır. Biyoetik yımlanmakta olan ve üç aylık periyotlarla çıkan meseleleri İslami açıdan ele alacak olan ve tıp, dergi, yayına başladığı zamanlarda daha ziyade hukuk, felsefe, ilahiyat gibi pek çok alandan araş- hekim-hasta ilişkisi, klinik araştırmalar gibi göre- tırmacıya kaynak olacak bu eser, dünyanın ilk ce geleneksel meselelere yoğunlaşmışken sonra- İslami biyoetik ansiklopedisi olma özelliğini taşı- dan, gelişen tıp teknolojilerine dair etik konulara da yer vererek perspektifini genişletmiştir. İlgili yayında genetik araştırmalar, kök hücre çalışma- ları, halk sağlığı etiği, çevre hukuku gibi pek çok konu felsefi, sosyal, politik ve dini yönleriyle tar- tışılmaktadır. Derginin baş editörlüğünü ise üni- versitenin felsefe bölümünde öğretim üyesi olan Rebecca Kukla sürdürmektedir. En son aralık 2013’te 23/4. sayısı çıkan dergide biyoetik alanı- na dair makalelerin yanı sıra kitap tanıtımları da yer almaktadır. 10 Enstitü Kapsamındaki Faaliyetler Enstitü kapsamında seminerler, haftalık kon- feranslar, paneller gibi bir dizi etkinlik düzen- lenmektedir. Bu faaliyetler esnasında belli başlı güncel biyoetik konular ele alınarak sunumlar yapılmakta ve ardından hararetli tartışılmalar gerçekleştirilmektedir. Biyoetik Araştırma Kü- 48 hayatsağlık

tüphanesi de bazen biyoetik konferanslarına ve macılar için paha biçilmez bir mekân olduğunu çeşitli etkinliklere ev sahipliği yapmaktadır. Ör- düşünmekteyiz. Bu bağlamda enstitünün, her neğin cuma günleri “Cookie Friday” adı altında yıl belli sayıda -doktora öncesi ve sonrası- mi- çeşitli konuşmacılar tarafından biyoetik temalı safir araştırmacı kabul ederek derslere iştirak ve konferanslar verilmektedir. Yine enstitü bünye- kütüphaneden istifade gibi imkanlar sunduğunu sinde biyoetik temalı film günleri düzenlenerek hatırlatmak yerinde olacaktır. ardından grup tartışmaları yapılmaktadır. Kaynakça Enstitü ile işbirliği halinde olan üniversitenin tıp fakültesine bağlı Pellegrino Klinlik Biyoetik 1. http://kennedyinstitute.georgetown.edu/about/ Merkezi (Pellegrino Center For Clinical Bioethi- history.cfm cs)11 tarafından da çeşitli akademik panel ve kon- feranslar düzenlenmekte, bazen de farklı dinler 2. Massive Open Online Courses (MOOC) hakkın- açısından meseleler tartışılmaktadır. 2013’ün da ayrıntılı bilgi için bkz. http://making-the-mo- ekim ayında düzenlenen Hıristiyanlık, Yahudilik oc.org ve İslam temelinde biyoetik konuların karşılaştır- malı olarak ele alındığı Inter-Faith Panel on Bioet- 3. Enstitü mensupları hakkında ayrıntılı bilgi için hics bunun yakın bir örneğidir. bkz: http://kennedyinstitute.georgetown.edu/ about/glance.cfm Yine enstitü tarafından biyoetik üzerine söy- leşiler serisi (Conversations in Bioethics) başlatıl- 4. B ibliography of Bioethics hakkında ayrıntılı bilgi mış ve yıllık bir seri olarak planlanan bu söyleşi- için bkz. http://bioethics.georgetown.edu/publi- lerin tıpta hata/hekim hataları konusunu ele alan cations/biobib/ ilki, bu yıl (6 Şubat 2014) gerçekleştirilmiştir. 5. http://lgdata.s3-website-us-east-1.amazonaws. Ayrıca her yıl, dünya çapında oldukça meşhur com/docs/1841/248640/BRL_Handout_-_ olan yoğun biyoetik kursu düzenlemekte ve he- History_&_Special_Collections.pdf; http://bio- kimler, sağlık çalışanları ve akademisyenlere hi- ethics.georgetown.edu/about/history/ tap eden kurs sonunda katılımcılara sertifika ve- rilmektedir. Bu yıl kırkıncısı düzenlenecek olan 6. İ lgili materyallere http://bioethics.georgetown. kursun tarihleri ise 2-6 Haziran 2014 şeklinde edu/databases/index.html adresinden tarama ya- belirlenmiştir. Kursta Jim Childress, Tom Beauc- pılarak ulaşılabilmektedir. hamp, Robert M. Veatch, Maggie Little, Rebecca Kukla, Laura Bishop, John Langan, John Gluck, 7. B RL hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. htt- Dave Wendler ve Dan Sulmasy gibi önemli isim- ps://bioethics.georgetown.edu ler dini etik, feminist etiği, hayvan etiği, nafile tedavi, ötanazi gibi konularda ve yanı sıra tıp eti- 8. İslami Biyoetik Koleksiyonu hakkında daha fazla ğinin zarar vermeme, yararlı olma, adalet ve oto- bilgi için bkz. http://guides.library.georgetown. nomi prensipleri hakkında ayrı ayrı seminerler edu/content.php?pid=480673&sid=3938543 verecekler. Diğer yandan Kevin Donovan, Kevin Fitzgerald, Jim Giordano, Allen Roberts gibi Ge- 9. İslami Biyoetik Ansiklopedisi için bkz. http:// orgetown Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden akade- www.library.georgetown.edu/islamicbioethics/ misyenler klinik biyoetik hakkında sunumlarını en/encyclopedia yapacaklar. 12 10. Dergi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. https:// Sonuç olarak Kennedy Etik Enstitüsü’nün, kiej.georgetown.edu/about/ seçkin akademik kadrosu, biyoetik kaynakları bakımından zengin kütüphanesi, düzenlediği 11. İlgili merkez hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. kurslar, konferanslar ve çalışma grupları ile biyo- http://clinicalbioethics.georgetown.edu/about/ etik alanında çalışmalar yapmak isteyen araştır- 12. Intensive Bioethics Course (IBC) hakkında ayrın- tılı bilgiler için bkz. http://ibc40.org hayatsağlık 49

Uyuşturucu Madde Bağımlılığı ile Mücadelede Danışman Abi/Abla Modeli Ömer Miraç Yaman Uyuşturucu madde kullanımının her geçen geçiremediğinden, özellikle babaları ile sağlıklı gün arttığı bir Türkiye gerçeğine, artık ya- bir diyalog zemini yakalayamadıklarından, ailesi dsınamaz bir toplumsal kabule dönüşmüştür. ile kendisi arasında sürgit devam eden kuşak ça- Gerek uyuşturucu maddeye ulaşım imkânla- tışmasından yakınmaktadır. Yaşanagelen bu du- rının kolaylaşması gerekse de madde kullanım rum bir süre sonra gençlerin ailelerinden görece yaşının ilköğretimin birinci kademesine kadar uzaklaşıp-kopmalarına, daha sonra ise anne-baba inmiş olması, yaşanan sorunun daha da kronik ile konuşacak neredeyse hiç bir ortak konunun bir hal almasına zemin hazırlamaktadır. Özellik- kalmayışına doğru hızla evrilebilmektedir. le gençlerin kimlik arayışlarının belirginleştiği, hayata dair pek çok soru ve sorunla baş etmeye Bir diğer önemli sorun ise, özellikle İstan- çalıştıkları bir “arayış” dönemi olan ergenlik dö- bul’da madde kullanan gençler arasındaki ‘İstan- neminde uyuşturucu madde ile tanışmaları çok bullu olamama’ durumudur. Özellikle kentin ha- daha sorunlu bir duruma karşılık gelmektedir. Bu lihazırda aktif göç alan pek çok ilçesinde (Esen- çalışmada kısaca tartışılmaya çalışılacak olan, İs- ler, Bağcılar, Esenyurt, Sultanbeyli, Sultangazi, tanbul’da uyuşturucu madde kullanan gençlerin Güngören ve kısmen Ümraniye) madde kullanan neden madde kullanımına yöneldikleri, ne tür gençlerin profiline bakıldığında, gençlerin ailele- maddeleri kullandıkları ve çözüm önerisi olarak rinin son 20 yıl ve daha yakın bir sürede İstan- kendilerine dair nasıl bir yol haritası belirledikle- bul’a göç ettikleri gerçeği ile karşılaşılmaktadır. ri (ya da belirlenmesini istedikleri) üzerine kısa Bu durum, özellikle madde kullanan gençlerin bir tanımlama yapılmasıdır. ailelerinin sahip oldukları ve halihazırda tama- mıyla üstesinden gelemedikleri bir ‘göç travma- Gençler Neden Madde Kullanır? sı’na işaret etmektedir ki; yaşana gelen pek çok Bağımlı gençler ile yapılan derinlemesine yoksulluk ve yoksunluk halinin temelinde de gö- mülakatlarda, gençleri madde kullanımına iten çün getirmiş olduğu bir takım sosyo-kültürel çık- sebeplerin hemen başında aileleri ile yaşamış ol- mazlar yer almaktadır. Bu açıdan madde kullanan dukları sorunların dile getiriliyor olması oldukça gençler açısından, İstanbul’un sosyo-ekonomik manidardır. Nitekim pek çok genç, ailesi ile vakit ve kültürel ortamına dahil olabilmek, en temel- 50 hayatsağlık