hayatsağlık dergisi Sayı 7

Sağlık ve Sosyal Bilimler Dergisi nisan 2012 sayı 7 .Dört aylık dergi Hayat Sağlık yedinci sayısıyla bu kez spor ko- nusunu ele alıyor. Spor yapmak günümüzde artık Nisan 2012 Sayı 7 sadece beden ya da ruh sağlığı için uğraşılması tavsiye edilen bir etkinliği betimlemiyor. Bir Sahibi yandan sağlıklı yaşam olgusu bir ‘fetiş’ haline Hayat Sağlık ve Sosyal Hizmetler Vakfı geldikçe sporla iştigal ediyor olmak toplumsal düzlemde farklı bir bağlamda kuruluyor. Diğer adına yandan giderek endüstrileşen sporun müsa- Ahmet Özdemir baka yanı, hem bireysel hem de kolektif ben- liklerimizi yeniden tanımlıyor. Bu sayımızda Sorumlu Yazı İşleri Müdürü spor yapmanın sağlığımıza katkısını göz ardı Ahmet Özdinç etmeden konunun toplumsal alana farklı değişik izdüşümlerini sizlerle paylaşmak istedik. Editör Bülent Özaltay İyi okumalar dileğiyle.. Yayın Kurulu Ali İhsan Taşçı Altay Ünaltay Enes Karabulut Eyüp Süzgün Hakan Ertin M. Alpertunga Kara M. İnanç Özekmekçi Murat D. Çekin Tasarım Uygulama Ahmet Yumbul Baskı - Cilt Pınarbaş matbaacılık ltd. şti. 0212 544 5877 İletişim Hasekisultan mahallesi Küçükmühendis sokağı 7 Fatih İstanbul 0212 588 2545 . 0533 668 0911 Faks. 0212 632 8579 [email protected] ISSN 1309-6001 Dergide yeralan yazılardan yazarları mesuldür. © Yayın hakları yayıncıya aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

içindekiler 04 12 Haberler Sağlık kampüsleri: Medikalizasyonda yeni bir adım mı? 14 Merve Yamanoğlu Mutant kuş gribi ve 16 biyoterörizm Estetik ameliyatlar Kadircan Karatoprak kişisel kararlarla mı olmalı? Neslihan Şakzucu 17 18 Hekimler artık ‘sanal kongre’lerde buluşuyor Yüz nakli: Tarihçesi, kliniği ve sorunlar İlknur Karagöz Esra Yutan 20 24 Tıpta yandal uzmanlığına Engelliler sporu bir bakış Yaşar Tatar Özlem Bildik

28 içindekiler Kalbimiz ve egzersiz 32 Figen Çiloğlu Sporcularda 38 kardiyovasküler hastalıklar Mustafa Sarı Spor psikolojisi: Performans geliştirme 40 Birgül Geyimci Spor yapanlarda ideal beslenme nasıl olmalıdır? 50 Perihan Ç. Tanrıkulu Gladyatör dövüşleri: 54 Kitle seyirlik sporların ilki Endüstriyel futbola karşı Altay Ünaltay taraftar grupları Tek yumruk - Vamos bien - Çarşı 62 Erdal Bayraktar TV izlemiyorum, 66 Barselona maçları hariç Spor hukuku mu? Yusuf Özkır Spor ve hukuk mu? Kübra Akay 70 Bağış Erten ile ‘spor, kültür ve siyaset’ üzerine söyleşi

haberler Aktarlarla ilgili genelgede revizyon Geleneksel tedavi önemli bir halk tahmin ediliyor. Dünya Sağlık Örgü- zehirli drog, terkibi gizli bileşikler, sağlığı sorunudur. Özellikle tü verilerine göre ise yaklaşık 20 000 tıbbi müstahzarlar satmaları ve hekim 1990’lı yıllardan sonra, gelişmiş ülke- bitki tıbbi amaçlarla kullanılmakta. reçetesine göre ilaç hazırlamaları ya- lerde bitkisel ürünlerin kullanımın- Türkiye coğrafi konumu, iklim ve bitki saklanmış oldu. Bundan bir asır sonra daki artış Türkiye’de de aktar mesele- çeşitliliği, tarımsal potansiyeli, geniş 1985’te yayınlanan 5777 sayılı genel- sini tekrar tartışmaya açmıştır. Tıbbi yüzölçümü sayesinde tıbbi ve aro- gede ise telafisi olmayan rahatsızlık- ve aromatik bitkilerin yeni kullanım matik bitkiler ticaretinde önde gelen ların meydana gelmesini önlemek alanlarının bulunması ve doğal olana ülkelerden. Bu ise tıbbi bitki ticareti amacı ile, halk sağlığını geniş ölçüde talebin artması bu bitkilerin kullanım ve kullanımının üzerindeki dikkatleri olumsuz yönde etkileyen bu tip dük- hacmini her geçen gün arttırmakta; daha da arttırıyor. kanların bir disiplin altına alınması, öyle ki bugün tıbbi bitkiler piyasasının bazı drogların satışının yasaklanması, yıllık yaklaşık 60 milyar dolar olduğu Osmanlı’da eczacı dükkânı dışında hijyen tedbirlerine uyulması ve drog ilaç hazırlanıp satılan yerler arasında karışımları hazırlanıp satışının yasak- bitkisel, hayvansal ve madensel kö- lanması gibi tedbirler yer almaktaydı. kenli drogları satan aktarlar önemli bir yere sahipti. Bu dükkanların de- Son döneme bakıldığında ise, 1985 netimlerinin yeterli şekilde yapıla- tarihli genelge üzerinde yapılması maması sonucunda 1852’de Eczacı- planlanan revizyon 2008’den bu yana lar Nizamnamesi yürürlüğe girmişti. Sağlık Bakanlığı İlaç Eczacılık Genel Eczaneler ile aktarlar arasında 19. Müdürlüğü (İEGM)’nün gündemin- yüzyıl sonlarında ortaya çıkan büyük de. Geçtiğimiz günlerdeİEGM’nden rekabet neticesinde, eczacıların, halk yapılan açıklamalara göre, aktarlarda sağlığı için tehlike oluşturdukları ge- satılabilecek bitkilerle ilgili 1 Ekim rekçesiyle İstanbul’daki bütün aktar 1985 tarihli genelgede düzenlemeler dükkânlarının kapatılması taleplerine yapılarak tıbbi etkisi bulunan birçok karşın aktarlığın kaldırılması önlen- bitkinin aktarlarda satılmasına sınır- mişti. Bunun ardından 25 Nisan 1884 lama getiriliyor. Genelge revize çalış- tarihinde yayınlanan Aktarlar ve Kök- maları devam ederken İEGM’nden çüler Nizamnamesi’ne göre aktarların yapılan açıklamada, halkta mevcut Kanser tedavisinde DNA origamili nanorobotlar Science dergisinin 2012 Şubat sa- rinde toksik maddeler taşıyabilmeleri sadece birinin hedef molekülünü tanı- yısında, Harvard Üniversitesi için kafes biçiminde yapıldı ve içle- ması ise içeriğin boşaltılmasına olanak bünyesindeki Wyss Enstitüsü (Bos- rinde ihtiva ettikleri materyali sadece vermiyor. Bu mekanizma, nanorobot- ton) araştırma görevlilerinden Shawn hedef hücrelere ulaştırabilmeleri için ların hedefe özgünlüğünü arttırıyor. Douglas ve meslektaşlarının DNA ikili kilit sistemiyle tasarlandı. Bu mo- origami yöntemini kullanarak bir met- delde, nanorobotların kendisi gibi kilit Douglas ve ekibi, tasarılarının te- renin milyarda biri boyutlarında nano- sistemini de oluşturan DNA parçala- davi amaçlı kullanılıp kullanılamaya- robotlar inşa ettikleri duyuruldu (Sci- rı, hücre yüzeylerinde bulunan hedef cağını test etmek için nanorobotları ence. 2012 Feb 17; 335(6070): 831-4). molekülleri tanıdığında kilitler açılı- lösemili kan hücre yüzeylerinde sağ- yor ve içerik boşaltılıyor. Kilitlerden lıklı hücrelerden farklı olarak bulunan Araştırmada, nanorobotlar içle- moleküllere özel dizayn ettiler. Daha 6 hayatsağlık

haberler olan bitkiselin zararsızlığı şeklindeki kantaron bitkisinin ve zayıflama ürün- şifalı bitkilerin güven telkin eden bir inanca yönelik olarak, ‘tamamen bit- lerinde bulunan kalp damar hastalık- kurum tarafından garanti edilmiş isim, kisel’ ifadesinin masumiyet anlamı larını etkileyecek nitelikteki bitkilerin toplanma zamanı, toplanma yeri, top- taşımadığı ve bitkisel birçok ürünün de bu listeye eklenmesi bekleniyor. lanma saati, etkin madde miktarı, is- yanlış kullanılması halinde vücuda tenmeyen madde taşıyıp taşımadığı, zarar verebileceği belirtiliyor. Tıbbi Bugün her ne kadar eczacılar fito- son kullanma tarihi gibi temel bilgileri bitki kategorisinde olan tüm bitkilerin terapi çalışmalarında bulunuyor olsa- sunmaması geliyor. Yine hekimler ve tedavi edici özelliği üzerinde bilimsel lar da, şifalı otlarla tedavi denildiğinde eczacılar tarafından aktarlara yönelti- verilerin oluşturulması gerektiğine akla öncelikle aktarlar geliyor. Hastane len önemli eleştirilerden bir diğeri de, dikkat çekilerek, bilinçsiz ve kontrol- ortamındaki ve hasta-hekim ilişkisin- aktarların hastaların çaresizliklerini süz kullanımdan kaçınılması gerektiği deki soğukluk, koruyucu hekimlik fırsat bilerek hiçbir kalite standardı ve vurgulanıyor. uygulamalarının eksikliği, ilaçların yan bilimsel değeri olmayan bazı bitkisel etkileri, modern tıbbın birçok hasta- karışımlar satmaları. Ancak son yıl- Aktarların bitkisel karışım hazır- lıkta semptomatik tedaviden fazlasını larda eczanelerde de bu tür ürünlerin lamasının ve aktarlarda tedavi edici sunamaması gibi gerekçelerle halkın satılmakta olduğu göz önüne alınarak, özelliği bulanan etiketli ürünlerin sa- bitkisel tedaviye yönelmiş olması özel- yapılacak olan düzenlemelerin kapsa- tılmasının yasak olduğu ve tedavi edici likle son yıllarda aktarlık uygulamala- yıcı nitelikte olması bekleniyor. özellikteki bu ürünlerin hekim ya da rının çokça gündemde olmasına sebep eczacıya danışarak alınması gerektiği teşkil ediyor. Yapılmakta olan düzenlemelerin, belirtiliyor. Sağlık Bakanlığı tarafından ağrı, gribal enfeksiyonlar, kabızlık, is- ruhsatlandırılmış bitkisel ürünlerin Aktarlık uygulamalarında halk sağ- hal gibi rahatsızlıklarda etkinliği bilim- aktarlarda satılamadığı; ancak Tarım lığı sorunu olarak görülen noktaların sel olarak kanıtlanmış, yaygın olarak Bakanlığı üzerinden gıda takviyesi izni başında, hastalara ilaç olarak verilen kullanılan, yan etkileri minimal düzey- almış ürünlerin satılmakta olduğu ve de olan bitki ya da fitoterapötiklerin de aktarlarda bulundurulamayacak satışını ve kullanımını sınırlamaktan bitkileri içeren listenin bu revizyon- ziyade, halkın kullanabileceği bu gibi la birlikte genişletildiği belirtiliyor. bitkilerin aktarlardan güvenli olarak Örneğin daha evvel bu listede yer al- teminini sağlamaya yönelik olacağı mayan ve bilinçli kullanılmadığında umuluyor. birçok ilaçla etkileşime girebilecek olan St. John’s Wort adıyla bilinen sarı Özlem Bildik sonra onları lösemili ve sağlıklı hücre- biçimler elde edilmesini sağlıyor. Yapı- bir materyal olduğu ortaya konmuş lerin beraber bulunduğu ortama bırak- lan bu araştırmayla beraber DNA’nın oldu. Bununla beraber, sadece hedefe tılar. Üç gün sonra kanserli hücrelerin akıllı ilaç üretiminde kullanılabilir yönelik çalışan nanorobotlar, pek çok hepsinin öldüğünü, ancak sağlıklı hüc- yan etkisi olan ve sağlıklı hücrelere de relere herhangi bir zarar gelmediğini zarar veren kanser tedavilerine iyi bir tespit ettiler. alternatif olabilecek gibi görünüyor. Bundan sonra yapılacak çalışmalar na- DNA origami yöntemi 2006 yı- norobotların vücutta yıkılmadan da- lında Paul Rothemund (Kaliforniya ğılmasına ve işlev görmesine yönelik Teknoloji Enstitüsü) tarafından geliş- olacak. tirildi. Bu yöntem uzun ve kısa DNA zincirlerinin birbiriyle eşleşmesi ve üç Ezgi Vural boyutlu bir yapı kazanmasıyla çeşitli hayatsağlık 7

haberler Statin tedavisi diyabet riskini artırıyor mu? Kolestrol düşürücü ilaçlar olarak mektedir. Karaciğer enzimleri üzerine 2001 yılında pravastatinle gerçek- bilinen ve günümüzde yaygın bir etkileri, ilaç etkileşimleri ve bilişsel leştirilen WOSCOPS analizinin (West şekilde kullanılan statinler kardiyovas- yan etkilerinin yanında diyabet riskini of Scotland Coronary Prevention Study) küler hastalıkları önlemekte veya geliş- arttırdığına dair yayınlanan araştırma- verileri statinlerin diyabet gelişme mesini ertelemektedir. Son dönemde lar statinlerin güvenilirliği üzerine sor- riskini artırdığına dikkat çekmişti. statinler yararları kadar kullanımları- gulamaları ve beraberinde tartışmaları Sonrasında bu konu üzerine yapılan nın yol açtığı risklerle de gündeme gel- başlatmıştır. çalışmalar katılımcı sayısındaki artış ve alt grup analizlerini içeren deney sonuçları ile desteklenmeye devam etti. Ekim 2009’da Diabetes Care‘da yayınlanan çalışmada 57 593 katılımcı ile gerçekleştirilen deneylerde statin kullananlarda diyabet riskinin arttı- ğı sonucuna ulaşılmasının yanında statinlerin diyabet gelişimi ile ilişki- sinin hala belirsiz kaldığı vurgulandı. Şubat 2010’da Lancet’te yayınlanan 13 randomize statin deneyinin meta- analizinde, 91 140 katılımcıdan 4278 katılımcıda diyabet geliştiği belirtildi ve statin tedavisi diyabet vakaları için Vitamin ve mineral desteğinin uzun vadedeki etkileri Besinlere ek olarak kullanılan vita- vitamin ve mineral desteğinin faydalı yaş ortalaması 62 olan 40 bin kadar min ve mineral takviyelerinin tü- olabileceğini düşündürmektedir. Bu- kadın üzerinde yapıldı (Arch Intern ketimi her yıl hızla artıyor. Amerika’da nunla beraber, yüksek doz alımların Med.  2011 Oct 10; 171(18): 1625- bu tip takviyelere harcanan para son oluşturabileceği toksisite, ilaç etkile- 33.). 1986 yılında başlayan araştırma on yılda 20 milyar doları geçmiş du- şimleri, yan etkiler endişe vericidir ve 19 yıl boyunca yürütüldü. 1986, 2004 rumda. Gelişmiş ülkelerde ve iyi bes- bu takviyelerin uzun vadedeki etkileri- ve 2007 yıllarında çalışmaya katılan lenen toplumlarda sıkça alınan bu ni araştırmayı gerektirmektedir. kadınlara uygulanan anketlerle katı- destekler, bir vitamin veya mineral ek- lımcıların vitamin-mineral desteği kul- sikliğini gidermeye yönelik değil, kro- Finlandiya, Amerika, Norveç ve lanıp kullanmadığı sorgulandı ve katı- nik hastalıklardan korunmaya yönelik Kore’deki üniversitelerde çalışan araş- lımcıların sağlık durumları incelendi. alınmakta. tırma görevlilerinin birlikte yaptığı Iowa Kadın Sağlığı Çalışması (Iowa Araştırmanın sonuçlarına göre, Yaşlılarda, kronik hastalıklar ve dü- Women’s Health Study), alınan vita- 1986 yılında katılımcıların % 66’sı şük yaşam standartları gibi sebeplerle min ve mineral takviyelerinin uzun bu tür takviye alırken, 2004 yılında besin alımının düşmesi ya da alınan vadedeki etkilerini inceliyor. Gurubun bu oran % 85’e yükseldi. 2008 yılının besinlerin emiliminde sorun olması, Ekim 2011’de yayınlanan araştırması, sonuna gelindiğinde 15 binden fazla 8 hayatsağlık

haberler % 9 artmış diyabet riski ile bağlantı- aşırı doz tedavi, 1300 normal doz te- Buna dayanarak statin kullanımının, lı bulundu. Çalışmada statin tedavisi davi) gelişti. Deney verileri ışığında postmenopozal kadınlarda yeni geli- kardiyovasküler hastalık riskini azalt- aşırı doz statinin yeni gelişen diyabet şen DM riski ile bağlantılı olduğu dü- mak amacı taşırken aynı zamanda kar- riskini artırdığı ifade edildi. şünülmektedir. Bu etki tüm statin tip- diyovasküler risk artışına neden olan lerinde gözlemlendiği için statine bağlı diyabet gelişimiyle sonuçlanabilmesi Son olarak Ocak 2012’de yayınla- DM, bir ilaç sınıfının yan etkisi olarak bir paradoks olarak nitelendirildi. Bu- nan yeni bir çalışma, geniş katılımcı da yorumlanmaktadır.Amerika Gıda nun yanında statin tedavisiyle diyabet sayısı ve alt grup analizleriyle dikkat ve İlaç Dairesi (FDA), yayınlanan lite- riskindeki artış, koroner vakalardaki çekerek tartışmaları tekrar gündeme ratürlerdeki veriler ışığında statinlerin azalma ile karşılaştırıldığında daha getirdi (Arch Intern Med. 2012 Jan 23; güvenirliği üzerine açıklama yaparak düşük olduğu için klinikte orta veya 172(2): 144-52). Çalışma Amerika’da statin kullanımının kan şekerini ya yüksek kardiyovasküler risk taşıyanlar- 50 ile 79 yaşları arasındaki 153 840 da bazı insanlardaki glikozillenmiş da ya da mevcut kardiyovasküler has- postmenopozal kadınla (% 7.04 sta- hemoglobin (HbA1c) düzeylerini talığı olanlarda klinik uygulamaların tin kullanırken % 92.96 sı kullan- artırdığına yönelik uyarıda bulundu. değiştirilmemesi gerektiği ifade edildi. mamaktadır) gerçekleştirilmiştir ve Ülkemizde de Sağlık Bakanlığı yaptığı Haziran 2011’de Journal of American yapılan anketlerle bu kadınların ırk/ açıklamayla statin grubu ilaçların uya- Medical Association’da yayınlanan bir etnisite, yaş, eğitim durumu, Diyabe- rılar kısmına, diyabet riski taşıyan has- metaanalizde aşırı doz statin tedavisi tes Mellitus (DM) aile hikayesi, dep- talarda statinlerin kullanımıyla diyabet ve normal doz statin tedavisi karşılaş- resyon aile hikayesi, hasta tarafından sıklığında artış bildirildiğinin eklen- tırılarak statin ile yeni gelişen diyabet bildirilen kardiyovasküler hastalıklar, mesinin ve kullanma talimatlarında da riskinin artışı arasındaki ilişki incelen- hormon tedavisi görmeleri ve sigara benzeri uyarıların yer almasının gerek- di. Başlangıçta diyabeti olmayan 32 düzeyleri belirlenmiştir. Araştırma tiğini ifade etmiştir. 752 katılımcının olduğu 5 deneyde, sonucunda statin kullanan kadınların 2749 yeni diyabet vakası (1449 vaka % 9.93’ünde, kullanmayanlarınsa % Betül Sümbül 6.41’inde yeni gelişen DM bildirildi. katılımcının öldüğü tespit edildi. Elde ve sebze tükettiği, daha az alkol kul- mineral takviyesinin bir eksiklik duru- edilen veriler ışığında kullanılan pek landığı, düşük yağ, yüksek protein ve munda alınması kesinlikle faydalıdır. çok takviyenin ölüm oranını azaltma- karbonhidrat değerli öğünlerle beslen- Ancak bir eksiklik söz konusu olma- dığı; hatta magnezyum, bakır, B6 vi- diği, daha yoğun fiziksel aktivitede bu- dan bu tür destekleri kullanmaktan tamini ve demir gibi bazı vitamin ve lunduğu ve eğitim seviyelerinin daha sakınmak gerekir ve vitamin-mineral minerallerin ölüm oranını arttırdığı, yüksek olduğu saptandı. desteği hekim tavsiyesiyle alınmalıdır. sadece kalsiyumun bu oranı düşürdü- ğü saptandı. Diğer tüm mineral ve vi- Araştırmacılara göre, vitamin ve Ezgi Vural taminlerden ayrı olarak ölüm oranını arttırmada en fazla öne çıkan demir oldu. Demirin vücutta oksidanların üretildiği reaksiyonları hızlandırması sebebiyle ölüm oranını arttırdığı düşü- nülüyor. Bunlara ek olarak, vitamin ve mi- neral desteği alanların daha çok şe- hirlerde yaşadığı verisi elde edildi. Bu tür takviye alanların daha çok meyve hayatsağlık 9

haberler Diyabet ve obezite riskinde mahallenin rolü Obezite, diyabet ve kalp hastalık- sal deney niteliğinde (N Engl J Med luk sınırının altında olan (iki çocuklu ları gibi ciddi sorunlara neden 2011; 365: 1509-19). bir anne için yıllık 17 500 $) kamu ko- olur. Yapılan sosyal gözlem çalışma- nutlarında yaşayan 4498 kadın (bekar ları mahalle şartlarındaki değişim Çalışmada, Amerikan İmar ve Şe- anne) üç gruba ayrılarak takip edildi. ile obezite ve diyabet riski arasında hircilik Bakanlığı’nın ‘yoksulların var- 1788 kadın fakirliğin daha az olduğu ilişki kuruyor. Bu çalışmalarda sağ- lıklı mahallelere taşınması’ (Moving to bölgeye (sakinlerinin % 10’dan azı fa- lıklı olma halinin devamında bireyin Opportunity) projesi verilerinden fay- kir olan) taşındıkları takdirde konut yaşadığı çevre şartlarının da etkili dalanıldı. Sakinlerinin % 40’ı yoksul- olduğuna işaret edilmekte. Chicago Üniversite’sinden Jens Ludwig ve arka- daşlarının yayınladığı çalışma, obezite ve diyabet riski üzerine mahallenin fi- ziksel ve ekonomik şartlarının ne denli etkili olduğunu ölçen yeni bir toplum- Kalp krizi ataklarında yeni bir test Göğüs ağrısı ya da kalp semp- düzeyi yüksek seviyelerdeyse, bir kalp seviyelerdeki troponin I konsantras- tomları olan birinin, kalp krizi hasarı olduğu daha muhtemeldir. Ara- yonlarını da tesbit edebildiği için aşırı geçirip geçirmediğini kesin olarak söy- lık 2011’de yayınlanan bir araştırmaya tanı konulmasına neden olacak kadar lemek zordur. EKG kalp hasarını doğ- göre, daha hassas bir Troponin I testi hassas olabilir. Zaten kalp krizinin aşı- rulamak için anahtar testlerden biridir, kalp krizi vakalarının daha hızlı tespiti- rı tanısı, hastaların ihtiyaç duymadık- ancak her zaman kesin sonuç vermez. ni sağlamaktadır (JAMA 2011 Dec 28; ları tedavileri almalarına yol açan en Bu durumda tanıyı doğrulamak için 306(24): 2684-93). büyük sorunlardan biridir. Bu testin, hekimler kanda Troponin I adlı prote- aşırı tanı sorununu tamamen çözme- ini ölçen bir test uygularlar. Troponin I Almanya Üniversitesi Hamburg diğini, fakat seri testlerle kalp krizini Kalp Merkezi’nde, bu yeni geliştiril- dışlamakta oldukça etkili olduğunu miş testi kullanan araştırmacılar % belirten Tomaselli, bulguları onayla- 99 oranında doğru olarak kalp krizini mak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç bertaraf edebildiler. Daha hassas olan duyulduğunun altını çizdi. bu yeni testin kalp krizini dışlamada rutin Troponin I testinden daha etkili Testin en doğru sonucu verme- olduğu, 1818 hastayla yapılan bu çalış- si için hastaneye geldikten sonra üç mada kanıtlandı. Amerika Kalp Der- saat içinde tekrarlanması gerekiyor. neği başkanı Dr. Gordon Tomaselli Tomaselli’ye göre, bulgular onaylan- (Baltimore, Johns Hopkins Kalp ve dığı takdirde, Troponin I testi acil Damar Enstitüsü Kardiyoloji Şefi) bu servislerde de çok yaygın bir şekilde testin algılanması güç kalp hasarlarını kullanılabilir. da tespit edebileceğini ifade etti. Furkan İsmail Bu yüksek hassasiyetli test, kalp krizi geçirmemiş hastalarda çok düşük 10 hayatsağlık

haberler desteği (housing voucher) ve taşın- taşınma imkanına sahip olan grupta yapılabilecek güvenli alanların eksikli- ma danışmanlığı alabilecek grup ola- vücut kitle indeksi ve glikolize hemog- ğinin ciddi obezite ve diyabete yatkın- rak belirlendi. 1312 kadından oluşan lobin seviyesinde belirgin bir azalma lıkta önemli faktörler olduğunu göster- ikinci gruba şartsız destek sağlandı. gözlendi. Ciddi obezite ve diyabete mektedir. Ayrıca mali zorluk ve kronik Bu grup istediği yere taşınmakta ser- yatkınlıkta ki bu fark çevresel koşul- anksiyetenin getirdiği psikolojik stres best bırakıldı ve taşınma danışmanlığı ların insan sağlığını etkilemede ne ka- de vücut metabolizmasını bozarak sağlanmadı. 1398 kadın kontrol grubu dar önemli olduğunu göstermektedir. kronik hastalıklara yol açabilmektedir. olarak belirlendi ve diğer iki gruba sağ- Çalışmada bu ilişkinin altında yatan Çalışma sonuçlarının, önceki çalışma- lanan destek verilmeyerek sadece izle- kesin mekanizmaların belirgin olma- lar ile birlikte obezite ve diyabetin sos- meye alındı. dığı, ancak toplumda sağlıklı yaşamı yal kökeninin anlaşılmasında, klinik amaçlayan tasarıların rehber alındığı veya halk sağlığı araştırmalarında ve 2008–2010 yılları arası dönemde ileri incelemeler ile bu durumun net- toplum sağlığını koruyucu yeni pro- değerlendirilen katılımcıların kilo, leştirilebileceği vurgulandı. jelerin geliştirilmesinde önemli yarar boy ve glikolize hemoglobin seviyesi sağlayacağı düşünülmektedir. (HbA1c) saptanarak sağlık sonuçla- Süregelen çalışmalar, taze meyve rını gösteren veriler değerlendirildi. ve sebze gibi sağlıklı besinlere ulaşım Merve Yamanoğlu Çalışma sonuçlarına göre, kontrol gru- için gerekli market yetersizliği ve park- buna nazaran daha az fakir bölgelere yürüme alanları gibi fiziksel aktivite Ergenlikte obezite: ile anne arasında davranışların doğru- ‘Anne duyarlılığı’ ve ‘güvenli bağlanma’ dan gözlenmesi ve daha önceden belir- lenen bir standarda göre kodlanmasıy- Çağımızın en büyük sorunu haline lığını yansıttığı, anne duyarlılığını ise; la elde edilen veriler kullanılmıştır. gelen obezitenin nedenleriyle annenin bebeğe ilgisi yani çocuğunun ilgili Eunice Keneddy Shriver Ulu- duygusal durumunu tanıyabilen anne- Bebeklik döneminde zayıf anne- sal Çocuk Sağlığı ve İnsani Gelişme nin çocuğuna sıcak, tutarlı ve rahat bir çocuk ilişkisi yaşamış bireylerin er- Enstitüsü’nde (Eunice Kennedy Shri- şekilde karşılık verme kapasitesini gös- genlik döneminde obez olma sıklığı ver National Institute of Child Health terdiği şeklinde tanımlamışlardır. % 26,1 bulunmuştur. Ayrıca güvensiz and Human Development) yapılan ve bağlanmaya göre düşük anne duyarlı- Ocak 2012’de yayınlanan bir çalışma- Çalışmada 1991 yılında doğmuş lığının obezite ile ilişkisinin daha yük- da (Pediatrics 2012 Jan; 129(1): 132- 1364 katılımcıdan 977’sinin verileri sek olduğu tespit edilmiştir. Güvenli 40), bebeklik dönemindeki anne ilgisi kullanılmıştır. Çalışmanın tutarlılığını bağlanma ve anne duyarlılığı, çocuğun azlığının ergenlik dönemindeki obezi- sağlamak ve farklı sosyodemografik stresle oluşan durumlar gibi duygu teye etkisi araştırıldı. şartlara sahip ailelerden örneklerin durumunu ayarlayabilme kapasitesi- alınması amacıyla ABD’nin 9 farklı nin gelişimi sırasında obezite ile ilişki- Çalışmada, güvenli bağlanma (at- eyaletinden 24 farklı hastanedeki ço- lenir. Bu streslerin cevapları fizyolojik tachment security) ve anne duyarlılığı cuklar seçilmiştir. Aynı zamanda anne (kortizol seviyesinde yükselme vb.) (maternal sensitivity) olarak iki fak- yaşının on sekizden büyük, doğumunu ya da davranışsal (besin tüketiminde törü ele alan bilim adamları, güvenli tek başına gerçekleştirmemiş, ingilizce artma vb.) olabilir ve eğer stres çok uç bağlanmayı; bebeğin anneye ilgisi yani akıcılığına sahip, doğum sonrası 7 gün noktada ve sürekliyse kişi obez olmaya anneden bir süreliğine ayrı kalan ço- içerisinde taburcu olmuş ve çocuğun doğru sürüklenebilir. Yapılan çalışma, cuğun anneyi bir “güvenlik dayanağı” evlatlık olarak verilmeyeceği kesin olan bebek-anne ilişkisinin niteliğinin er- olarak gören ve stresli geçen bir süre- bireyler seçilmiştir. Erken dönem an- genlik döneminde obezite risk faktörü den sonra ona geri dönüşün rahatlatıcı ne-çocuk ilişkisi kalitesini değerlendir- ile bağlantılı olduğunu göstermiştir. olduğunu anlayan çocukların farkında- mek için 15, 24, 36 aylık olan bebekler Emre Şefik Çağlar hayatsağlık 11

haberler Tiroid eksikliği olan hamilelere hormon desteği gerekli mi? Gebelikteki hormon düzeyleriy- Deney hayvanlarında yapılan çalış- liğin erken döneminde tiroid seviyesi le bebeğin gelişimi arasındaki malara göre sinir sisteminin büyüyüp incelenmiş, düşük T4 ve yüksek tiro- ilişkiye dair çok sayıda araştırma mev- gelişebilmesi, serbest tiroksin (T4) tiropin seviyesine sahip hipotiroidili cuttur. Tiroid eksikliği olan gebelerin döngüsüne bağlıdır. Mevcut bilgiye annelerin üç yaşına gelmiş çocukların- bebeklerinde bilişsel işlevlerde azal- göre fetüste aktif tiroid hormon salı- daki bilişsel bozukluklar değerlendiril- ma meydana geldiği bilinmektedir. nımı 18-20 haftadan sonra başlamak- miştir. Ocak 2012’de yayınlanan bir makale- tadır. Bundan önceki evrede annenin de tiroid eksikliği olan gebelere tiroid serbest tiroksini (T4) işlev görmek- Araştırmada gebeliğinin on ikinci hormunu verilmesinin, bu gebelerin tedir. Bu değerlendirmeye göre tiroid haftasındaki 21 846 kadından kan ör- 3 yaşına gelmiş çocuklarının IQ de- eksikliğiyle alakalı doğum öncesi in- neği alınmış tirotiropin seviyesi 97,5 ğerlerinde anlamlı bir fark gösterme- celeme ve tedavi, çocuk gelişimi için persentilin üzerindekiler, serbest T4 diği bildirilmiştir (N Engl J Med 2012; önemli bir parametredir. seviyesi 2,5 persentilin altındakiler 366: 493-501). ve her iki durumu birlikte gösteren- Söz konusu araştırmada, hamile- ler (hipotiroidisi olan gebeler) pozitif Pakistan’da kontamine ilaç kaynaklı ölümler Ocak ayında, Pakistan’ın Lahore fabrikasında dokuz milyondan fazla sayıda ilaç test laboratuarı olduğunu şehrinde bulunan bir hastanede Isotab tabletinin üretilmiş olduğunu ve bunların da çoğunun işlevi olmadı- hastalara ücretsiz dağıtılan bir ilacın ve üretim sürecinde ciddi bir teknik ğını belirtti. Dr. Nishtar, 2005’te kabi- üretim aşamasında kontamine olarak problemin, primetaminle kontaminas- ne kurulduğundan beri politik müca- 120’den fazla kişinin ölümüne neden yona neden olduğunu düşünmekteler. delelerin bağımsız bir ilaç düzenleme olduğu bildirildi. Ardından kontamine Diğer yandan araştırma görevlileri, ra- otoritesinin oluşturulmasını geciktir- olan bu ilacı üreten ilaç şirketi devlet portörlere üretim ya da son kullanma diği ve merkezden yerel yönetimlere tarafından kapatıldı. Ancak ilaç krizi- tarihiyle işaretli olmayan kontamine yapılan yetki devrinin, bu süreçte daha nin, ucuza mal edilen ilaçların kalite- ilaç partisinin hastanelerde kullanıldı- fazla gecikmelere neden olduğu konu- sizliği ve Pakistan’daki ilaç düzenleme ğını bildirdiler. Hastane idari memur sunda uyarılarda bulundu. Ayrıca Pa- sisteminin yetersizliği nedeniyle orta- şefi ve yedi kıdemli üye, araştırma kistan Tıp Derneği, yolsuzluk ve rüş- ya çıktığı belirtiliyor. süresince ve araştırma sonuçlanana vet yoluyla 600 kadar ilaç üreticisinin kadar görevden alındı. İlacın Pakistan resmi kayıtlar dışında üretim yaptığını Lahor’daki Pencap Kardiyoloji dışına dağıtıldığı düşünülmüyor fakat açıkladı. Enstitüsü’nde kalp rahatsızlığı olan Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) dünya hastalara ücretsiz olarak dağıtılan güç- çapındaki bütün düzenleme otoritele- Oxford Üniversitesi Tropikal Tıp lü damar genişletici Isotab (izosorbit rine uyarı alarmı verdi. araştırma görevlisi Paul Newton, mono nitrat) ilacının bir partisinin Lahore’daki ölümlerin küresel so- ölümlere neden olduğu düşünülüyor. Ölümler Pakistan Sağlık runun bir örneği olduğunu aktardı. O partiden alınan ilaçlarda yapılan Bakanlığı’nın, sağlık sistemleri ve hiz- Newton’un British Medical Journal testler, ilacın beyaz kan hücrelerinin metleriyle ilgili sorumluluklarını yerel dergisine verdiği demece göre DSÖ, hızla azalmasına neden olan ve sıtma yönetimlere devrettiği bir dönemde, dünyadaki ülkelerin üçte birinin ilaç tedavisinde kullanılan primetamin ila- Pakistan’ın ilaç düzenleme sisteminin düzenlemesinin olmadığını ya da güç- cıyla yüksek dozda kontamine olduğu- zayıflığına dikkatleri çekti. Pakistan’da lükle işlev gören bir kapasitesinin ol- nu gösteriyor. Pakistan devlet müfet- bir sağlık politikası derneğinin başkanı duğunu tahmin etmektedir. tişleri, Efroze Kimya’nın Karachi’deki olan Sania Nishtar tüm ülkede çok az Halil Aziz Velioğlu 12 hayatsağlık

haberler grup olarak değerlendirilmiştir. Ta- IQ değerlerinde kayda değer bir fark- litesi ve davranışsal değişiklikler olarak rama grubundan 390 ve kontrol gru- lılık görülmemiştir. belirtiliyor. Düşük T4 düzeyi bebeklik bundan 404 kadın değerlendirmeye döneminde psikomotor gelişim eksik- pozitif sonuç vererek çalışmaya dahil Hollanda ve Çin’de yayınlanan liğine neden olmakla beraber ileriki edilmiştir. Daha sonra tarama grubun- çalışmalarda, hamilelikleri boyunca zamanlarda çocukta anlamlı konuşma- daki gebelere levotiroksin tedavisine belirti göstermeyen hipotiroidisi olan nın gelişmesini engelleyici bir rol oy- başlanmıştır. kadınlar ile hipotiroidisi olmayan ka- nadığı ifade ediliyor. Bunun yanı sıra, dınların iki yaşındaki çocuklarının çocuğun üç yaşındaki IQ gelişiminin Pozitif sonuç veren kadınların ço- nörolojik gelişimleri karşılaştırılmış gebelik dönemindeki levotiroksin te- cuklarının IQ değerleri tarama gru- ve hipotiroidisi olanların çocuklarının davisine duyarsız olabileceği de belir- bunda ortalama 99.2, kontrol grubun- nörolojik gelişimlerinin azaldığı tespit tiliyor. Bu sebeple şu andaki çalışmalar, da ise 100 iken; IQ değerleri 85’ten edilmiştir. Annedeki düşük tiroid sevi- gebelikte kullanılan levotiroksinin, ço- az olan çocukların oranları tarama yesine bağlı olarak çocuklarda meyda- cukluğun beş ve yedi yaşındaki etkile- grubunda % 12.1 kontrol grubunda na gelen bilişsel bozukluklar; hafızada riyle alakalı olarak sürdürülmektedir. ise % 14.1 olarak kaydedilmiş. Bu so- bozukluk, görsel dikkat eksikliği veya nuçlardan hareketle tarama ve kontrol bozuklukları, görsel ve işitsel uyarılara Hande Kizir gruplarındaki gebelerin çocuklarının yönelimde azalma, ileri görüş anorma- Erken doğum nedeniyle her yıl bir milyondan fazla bebek hayatını kaybediyor Dünyada her yıl yaklaşık on beş bir düzeyde. milyon prematüre doğum ger- Her yıl yaklaşık 1,1 milyon pre- çekleştiği bildiriliyor. Tüm doğumlar göz önüne alındığında, bu rakam % matüre bebeğin hayatını kaybettiği, 10’un üzerinde bir oranı ifade ediyor. birçoğunun da başta nörolojik olmak Bu rakamlar, Dünya Sağlık Örgütü ile üzere çeşitli sağlık sorunlarıyla müca- birlikte ‘The March of Dimes Founda- dele etmek zorunda kaldıkları belir- tion’, ‘The Partnership for Maternal, tilen raporda, hayatını kaybeden 1,1 Newborn & Child Health’ ve ‘Save the milyon bebeğin yaklaşık dörtte üçü- Children’ gibi sivil toplum örgütleri- nün basit tıbbi imkânların sağlanması nin katkılarıyla hazırlanan raporda yer ve bazı önlemlerin pratiğe geçirilmesi alıyor. Söz konusu ‘Erken doğumlara ile yaşayabileceklerinin altının çizil- ilişkin küresel eylem raporu’na göre mesi dikkat çekici. (Born too soon: the global action report on preterm birth) prematüre doğum- Raporda altı çizilen bir diğer hu- lara en çok Hindistan’da (3 519 100) sus, erken doğum sayısında dünya ve Çin’de (1 172 300) rastlanıyor. Bu çapındaki artışın endüstrileşmiş ülke- rakamlar sırasıyla her yüz doğum için lerde de gözlemlenmesi. Endüstrileş- 13 (Hindistan) ve 7,1 (Çin) oranlarına miş ülkelerdeki artıştan, söz konusu tekabül ediyor. 2010 yılına ait verilere ülkelerde çocuk sahibi olma yaşının göre Türkiye’nin prematüre doğum yükselmesi, diğer bir ifade ile ileri yaş- oranı % 12 gibi yüksek sayılabilecek lardaki gebeliklerin artması sorumlu tutuluyor. Mehmet Yılmaz hayatsağlık 13

güncel tartışmalar Sağlık Kampüsleri: Medikalizasyonda yeni bir adım mı? Modern dönemde sağlık hizmetleri tıp sis­ oynamıştır. teminin oluşumuyla mutlaklaşmıştır. Acı, Sağlıklı olmanın mutlaklaştırılmasıyla birlikte ağrı, hasta, hastalık, sağlık gibi insan hayatının pek çok mühim olgusu üzerinde yetkili mercî ya­şamın doğal deveranı içerisinde normal kabul ola­rak kendini belirleyen tıp sistemi, din ve ya- edilen ergenlik, menopoz, yaşlanma, ölüm vb. salara benzer şekilde yaşamımızda neyin normal, süreçler zamanla sağlığın kontrol alanına dahil uygun ya da arzu edilir olduğunu belirlemiştir. edilmiştir. Daha önce “yaramaz” olan çocuğa Medikal alandaki hızlı ilerlemeler, pratikte gös­ artık hiperaktif teşhisi konmuş, “mutsuzluk” ilaç- terdikleri pek çok yarar sayesinde mevcut ünle­ larla tedavi edilebilir bir semptom haline gelmiş rini güçlend­ irmişlerdir. ve yaşama dair normal algıl­ar giderek tıbbîleşti- rilmiştir. Hastalık tanımları mevcut hastalıkları Kadim geleneklerde hastalık ve sağlık anlayış­ betimlemenin dışında, olası hastalıkl­ara karşı ları kültürün belirlediği kavramlardı ve acı çek­ da geliştirilmiş ve her birey “potansiyel” olarak menin sebeplerine ya da sonuçlarına dair inanış- yarının hastası ilan edilmiştir. Böylece, hasta ol- lar, mistik ve dini algılar mevcuttu. Başka türlü sun veya olmasın, kişi, hayatının her döneminde ifade edersek, acı çekiyor olmanın şartları­nı ve tıbbın üzerinde yargıda bulunduğu kimse haline biçimini belirleyen algı her kültürün kendi içinde gelmiştir. Tıp sistemi içinde gerçekleştirilen yar­ şekillenir, kimi zaman dini kimi zaman mitolojik gılar, bireyin hastalık ve sağlık algısını da şekillen­ algılardan beslenirdi. Modern tıp sisteminin “ev- direrek daima sağlığı talep eden, sağlıklı yaşama rensel” yasaları ise acı ve ağrı deneyimleri hakkın- üzerine kodlanmış bir toplumun ortaya çıkması- da belirli “nesnel” mekanizmalarla yargıda bulun­ na neden olmuştur. mayı ve onlara neden olan hastalıkların tedavisi için ilaçlar kullanabilmeyi mümk­ ün kılmıştır. Sağlığın yaşamın merkezinde önemli bir fi­ Dolayısıyla kadim geleneklerin tersine mo­dern gür haline gelmesinde diğer bir önemli faktör de tıp yaklaşımının hastalıklara dair metafizik açık- bireyin iletişim araçları sayesinde tıbbî bilgiye lamalara gereksinimi artık kalmamıştır. Acı ve rahat ulaşmasıdır. Nasıl sağlıklı olunabileceği ko- ağrı deneyimleri gibi bugün hastalık kav­ramı da nusunda her gün “vaaz” veren uzmanların bulun- normal olanın belirlenmesi üzerinden tespit edi- duğu te­levizyon ekranlarından daha fazla sağlıklı len arızî bir durum olarak ele alınır. olmak için alınması gereken “takviye gıda” tav- siyelerine, her türlü kullanım malzemesinin ne Tıbbın belirlediği hastalıklar doğal olarak kadar sağlıklı olduğu üzerinden yapılan reklam- yine tıbbın belirlediği sistem içerisinde sağaltıl- lara kadar yaşamın pek çok alanında birey sağlıklı maktadır. Diğer hastalıklar gibi bir hastalık olarak olmak üzerine kodlanmıştır. Ayrıca birey, her görülen “ölüm” de modern toplumun görmemesi türlü etkiye kar­şı sağlıklı olup olmadığının tedir- gereken bir olgu olarak tanımlanıp, uzma­nın üze- ginliğini yaşama­sının yanında, aldığı kişiye özel rine karar verdiği bir sürece dönüşmüş ve böylece sağlık hizmetleri sayesinde hastalığı hakkında küçük sessiz ölümler, büyük dramatik ölümlerin fikir sahibi olup hangi basamakta tedavi alması önüne geçmiştir. Aslanda kişinin eskiden evinde, gerektiğine karar verebilecek vemevcut imkanlar yatağında ölme­si durumundan bugün hastane içerisinde tercih yapabilecek yeni bir tür “tüke- odalarında, yoğun bakım altında ölür/ölümü tici” konumuna getirilmiştir. Foucault, bireyin bekler hale gelmesinde hastanelerin kuruluşu ve sürekli kontrol altında tutulmasını ön gören tıb- sonrasında kazandığı işlev farklılığı önemli bir rol bîleştirme girişimlerini “biyoiktidar” kavramı ile 14 hayatsağlık

güncel tartışmalar açıklamakta, bireyin bedeninin gözetim altında vi için gelen hastaya uygulanacak prosedürlerin tutulmasının farklı bir şeklinin tıp aracılığıyla ticari çıkarlar doğrultusunda uygulanabilecek gerçekleştirilmesinden bahsetmektedir. Tüketici olması dahi bu meselenin ciddiyetini göstermek- konumuna gelmiş birey­ in özümsediği kontrol, tedir. bilgiye duyulan güven ve diğer dolaylı biçimleri denetim mekanizma­larının görünmezliğini sağ- Tüm bu bilgiler ve süreç ışığında, Türkiye’de lar. Sağlık merkezleri ise bu tıbbîleştirme süre- kurulması planlanan Sağlık Kampüsleri’nin iş­ since denetim mekanizm­ alarının etkisini en iyi levselliğini ve algı değişiminde oynayacağı rolü gösterdikleri yerler oldu. sor­gulayabiliriz. Dokuz şehirde on adet kurulma- sı planlanan Sağlık Kampüsleri, yap-kirala-devret On sekizinci yüzyılın sonlarına doğru has- olarak özetlenen modele göre kamu-özel ortak­ tanelerin vakaların inceleneceği ve karşılaştı­ lığı ile işletilecek. Kampüslerin geniş alanlara rılacağı bilimsel kurumlar olduğu düşüncesi iyice kurulacağı ve yatak sayısının fazla olacağ­ ı belirti- kök salmış ve hekimin hastasın­ ın yanına giderek liyor. Ayrıca, Sağlık Kampüsleri’ni inşa eden ya- kendisini yatağında muayene ettiği zamanlar- tırımcılar ihale dökümanında belirtilen şartlara dan “hasta”larıın tedavi görmek için hastanelere uygun olarak otopark, otel, banka şubesi, resto- gittiği bir döneme geçilmiştir. Kurumsallaşan ran, kafetarya, konferans ve kültür merkezi, inter- hastanelerin gittikçe büyüyen yapılar haline gel- net ve iletişim merkezi, eczane, yaşlı bakım evi, mesiyle gelişen tıbbî bilginin uygulama sahası da kreş, personel servisi, taksi hizmetleri ve benz­ eri genişlemiş ve “sağlık” kav­ramının gündelik yaşa- ulaştırma hizmetleri, zayıflama ve diyet mer­kezi mın içine sızarak kendine geniş yer bulm­ asında gibi ön proje ile belirlenecek, sağlık konsepti ile oldukça etkili olmuştur. uyumlu alanlar işletebileceklerdir. Özellikle 1980’lerden itibaren dünya genelin- Görünen o ki, bu kampüsl­erle bireyin tıp sis- de sağlık sektörü birtakım köklü reform girişim- temi ile olan ilişkisi artırılarak yaşamın tıbbîleşti- lerine sahne olmuş ve artan harcamal­arı kontrol rilmesinde yeni ve büyük bir adım atılmış olacak. altına almaya yönelik bir dizi politik­ a, gelişmiş Bireyin sağlığı tüketen konu­mundaki rolü kam- ve gelişmekte olan ülkelerin sağlık uzmanları ve püslerin içine yerleştirilen diğer işletmelerle çe- politika yapıcıları arasında hızla yayılmaya baş- şitlenmiş mi olacak? Devasa yapılarda “şifa” ara- lamıştır. Bu dönemlerde pek çok ülkede olduğu yan birey kentte yaşadığı yal­nızlaşmanın farklı bir gibi, Türkiye’de de devlet ve özel sektör arasında versiyonunu mu yaşamış olacak? Yüksek yatak iş birliği sağlanarak, devletin hizmet sunumun- sayısına sahip hastaneler ölümün evden uzaklaş- dan geri çekilmesine ve yerini özel sektöre ya tırılmasında yeni bir rol mü oynayacak? Hastane da sözleşmeli hekimlere bırakarak bu alandaki yönetimindeki özel işletmen­ in varlığı hastaya sorumlulukları­nı daha çok düzenleme ve denet- yaklaşımda ön planda tutulan hasta memnuniye- leme yapmakla sınırlandırmaya çalışılmıştır. tini mi yoksa ticari amacı mı ön planda tutacak? Sağlık hizmetlerinde özel işletmelerin rol al­ Bireyi çevreleyen tıp sistemi bu yeni yapısına ması bazı soru(n)ları da beraberinde getirmiştir. kavuşmakla şimdiye kadar ki hakimiye­tine yeni Bu tarz hastaneler diğer işletmeler gibi midir? mekanlar ekleyecek gibi görünüyor. Son adımda, Piyasanın baskısı ve ticari çıkarlar başlıca yön­ mezarların şehir merkezlerinden uzakl­aştırılması lendirici midir? Bu ve benzeri sorular sağlık gibi Sağlık Kampüsleri’nin de yaşam alanların- hizmetlerinde organizasyonel etiğin belirlenmiş dan soyutlanması ile tıbbîleştirilen hay­ atta ölü- alanlarının ko­nusudur. İşletme mantığı ile yürü- mü öteleyen yeni “sığınıklara” mı kavuştuk soru- tülen hastane­lerde toplum hizmeti ile girişim- su akla geliyor. ciliğin rolünün nerede kesişip nerede çelişeceği sorusu ciddi bir problem oluşturmaktadır. Teda- Merve Yamanoğlu hayatsağlık 15

güncel tartışmalar Mutant kuş gribi ve biyoterörizm Amerikalı ve Hollandalı bilim adamları ta­ ateş, boğaz ağrısı, yaygın kas ve eklem ağ­rıları, rafından milyonlarca insana bulaşma ve kuru öksürük, solunum güçlüğü ve zatürre belir- öldürme potansiyeli olan yeni bir kuş gribi suşu tileri ile kendini gösteren hastalığın insanlardaki oluşturuldu. Böylece ilk defa bir H5N1 kuş gribi k­ uluçk­ a süresi, birkaç saat ile 2-3 gün arasında türünün değişime uğratılmasıyla normalde in­ deği­şebilmektedir. sandan insana bulaşmayan kuş gribi virüsünün oldukça ölümcül olan ve insandan insana bula­ ABD Ulusal Sağlık Enstitüsü tarafından des­ şabilen yüksek bulaşıcı formu üretildi. Ortaya teklenmiş olan, Amerika ve Hollanda’daki labo- çıkan bu sonuç, yapılan çalışmalar için oldukça ratuarlarda yapılan çalışmaların amacı kuş gri­ kaygı verici bir adım oldu. Çünkü kolayca bula­ bi virüsünün insanlar arasında nasıl daha kolay şabilen bu virüs formunun, tüm dünya geneline bulaşabileceğini araştırmaktı. Çalışmayı yapan çok kısa sürede yayılabilme ve milyonlarca insa­ bilim adamları, çalışma sonunda elde edilecek nın ölümüne yol açabilme potansiyelinin olduğu bilgilerin virüste oluşacak olası doğal mutasyo- söyleniyor. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) her ne na önceden hazırlıklı olmayı, ona karşı yeni aşı ve ilaç geliştirmede kendilerine zaman kazan­ kadar bu konuda kaygılansa da, çok sıkı koşullar dıracağını düşünüyor­lardı. 2009-2010 yılların- altında çalışıldığı takdirde kuş gribine karşı yapı­ daki domuz gribi salgını sırasında çoğu ülke de- lan savaşta ilerleme kaydedilebileceğini ve çalış­ neyimli araştırmacılara, ilaç firmalarına ve yeni maların devam ettirilmesi gerektiğini açıkladı. virüs örneklerine sahip olduğu halde yine de yeni bir virüs ile mücadele edebilmek için hayat kur- Kuş gribine neden olan H5N1 virüsü, genel­ tarıcı antiviral ilaç veya aşı olmamasından şikâyet de kuşları ve daha az olarak da domuzları enfek­ etmişlerdi. Araştırmac­ ılar kuş gribinde bunun te eder. İnsanlara nadiren bulaşsa da yüksek bir önüne geçebilmek için H5N1 virüsü genleri üze- ölüm oranına neden olmaktadır. DSÖ’nün veri­ rinde bir dizi mutasyon deneme çalışmaları yap- lerine göre, virüsün ilk olarak 1997 yılında tes­ tılar ve çalışma sonuçla­rını gelincikler üstünde pit edilmesinden bu yana yaklaşık 600 insanda denediler. Ancak araştırmaların sonucunda elde H5N1 virüsüne rastlanmıştırve bu insanların edilen bilgiler çalışmayı yapan bilim adamların- yaklaşık yüzde altmışı hayatını kaybetmiştir. 600 ca kaygıyla karşılandı. Çünkü vir­ üsün iki anahtar insanın büyük çoğunluğunun kuşlar tarafından geninde sadece beş mutasyon yaptıktan sonra enfekte olduğu ve olguların çoğunun da Asya’da dahi milyonlarca insanın ölüm­ üne neden olabi- görüldüğü biliniyor. 38,5 °C’nin üzerinde yüksek 16 hayatsağlık

güncel tartışmalar lecek potansiyelde bir virüsün oluştuğu görüldü. hüküm­ etlerin bu konuda en iyi çözümü sunma- Çalışmayı yapan Hollandalı bilim adamı Dr. Fou- ları ve benzer projelerin de geleceğini şekillen- chier New York Times’a verdiği bir demeçte, böyle dirmeleri adına “Pause” olarak adlandırılan bu tehlikeli bir for­mun bu kadar kolay değişiklikler 60 günlük erteleme kararının onlar için bir fırsat sonucunda oluşmasını beklemedikleri için çalış- olduğunu belirttiler. manın kendisini çok şaşırttığını belirtti. Ayrıca virüs üstünde yaptıkları mutasyonların virüsün Dünya genelinde 39 araştırmacı Science ve doğal süreçte de yaşayabileceği değişimler kadar Nature dergilerinde yayınladıkları ortak bir mek­ basit olduğun­ u söyledi. tupla, çalıştıkları laboratuarlarının güvenli aynı zamanda koruma altında olduğunu, fakat yine Makalelerin Science ve Nature gibi dünyaca de halkın bu ölümcül virüsün kazara ya da kasıtlı ünlü iki dergide yayınlanması planl­anıyordu. olar­ ak laboratuardan çıkarılabileceği konusun- Araştırmayı yapan bilim adamları çalışmanın daki ciddi kaygılara sahip olduğunu vurguladı- tüm ayrıntılarının dergilerde yayınlanmasını is­ lar. Bazı bilim adamları ise, 1977 grip salgınında teseler de tarihte ilk kez bir devlet danışma ku­ olduğu gibi bazen deneme amaçlı çalışmalardan rulu, ABD Biyogüvenlik Ulusal Bilim Danışma güvenli zannedilen virüslerin deney sahası dışı- Kurulu (National Science Advisory Board for Bio­ na kaçması ve ölümcül salgınlara sebep olması- security, NSABB), bir biyomedikal araştırmanın nın olası ihtimaller arasınd­ a olduğunu belirterek dergilerde yayınlanmamasını istedi. Nedeni ise, halkın bu kaygılarını doğrulay­ acak açıklamalarda araştırma sonucunda elde edilmiş olan bilgi- bulundular. lerin teröristlerin eline geçmesi durumunda, yeni ölümcül virüsler oluşturarak pandemik bir Amerika ve Hollanda’daki bilim adamları, salgına neden olmak için onları kullanılabilece- üzerinde çalıştıkları virüs örneklerini DSÖ Küre­ ği şeklinde ifade edildi. Her ne kadar Danışma sel İnfluenza İzleme Ağı’ndan (WHO Global Inf­ Kurulu’nun düzenlediği bir pa­nelde, çalışma so- luenza Surveillance Network) almışlardır. Tüm nuçlarının yayınlanması gerekti­ği sonucu çıksa DSÖ üyesi ülkelerin kabul ettiği Mayıs 2011’de da, bu yayınlarda deneysel ayrıntıların ve bu tip yürürlüğe giren Pandemik İnfluenza Hazırlık çalışmaların tekrarlanmasını mümkün kılacak Çerçevesi (Pandemic Influenza Preparedness olan bilgilerin yer almaması gerektiği de ay­rıca Framework), pandemi oluşturma potansiyeli ta­ vurgulandı. Panelin dergi yetkililerini makaleleri şıyan influenza virüsü araştırmalarının paylaşımı­ sansürlemeye zorlama gibi bir yetkisi bulunmasa nı ve aynı zamanda bu çalışmaların yararlarının da, Science dergisi editörü Bruce Alberts yapılan anlatıldığı bir kılavuz niteliğindedir. DSÖ, çalış­ önerileri ciddiye aldıklarını ve muhtemelen bazı maların virüsün daha iyi anlaşılmasını sağlamak, bilgilerin yayınlanmayacağını söyledi. Ancak ortaya çıkabilecek hastalık riskini ve sonuçlarını bunu, hükümetin belirleyeceği bir sistemle ya- minimize etmek için yapıldığını belirterek çalış­ pılan çalışmalardan elde edilen sonuçları dünya maların devam etmesine izin verilmesi gerektiği­ genelinde bu alanda uğraşan bilim adamla­rına ni vurguluyor. Fakat DSÖ, bu çalışmaların Mayıs eksiksiz ulaştırılabilmesi şartıyla yapacaklarını 2011’den bu yana uygulanmakta olan Pande­mik vurguladı. Bu tartışmalar üzerine uluslararası bi- İnfluenza Hazırlık Taslağı’nın yürürlüğe girme- lim insanları yaptıkları son açıklamada, ortak bir den önce başladığına dikkat çekiyor. Ve şu anda karar alarak ölümcül kuş gribi H5N1 virüsünün ortaya çıkan bu durumun, pandemi riski taşıyan nasıl değişime uğrayabileceğinin öngörülmesi virüslerle yapılan çalışmalarda tüm DSÖ üye- amacıyl­a başlatılan “mutant kuş gribi” geliştir- si ülkelerce kabul edilmiş olan bu taslağın uy­ me araştır­malarını geçici olarak durdurduklarını gulanmasının son derece kritik bir önem taşıdı- açıkladı. Dünya genelindeki ilgili kurumların ve ğının ispatı olduğu belirtiliyor. Kadircan Karatoprak hayatsağlık 17

güncel tartışmalar Estetik ameliyatlar kişisel kararlarla mı olmalı? Geçtiğimiz aylarda Fransa’da mem protezle- vs. olmaksızın kişinin tamamen kendi isteği ile riyle ilgili yaşanan skand­ al, estetik ameli- tercih ettiği bu cerrahi girişimlerin çoğunda risk- yatların etik açıdan sorgu­lanmasına kapı araladı. ler beklenen iyileşme oranıyla karşılaştırılır ve 2010 yılında Poly Implant Prothéz (PIP) marka ona göre ameliyat kararı verilir. Ancak yine de en- meme protezlerinin yırtıl­maya diğer markalar- feksiyon, his kaybı ve belki de kanser gibi önemli dan daha eğilimli olduğu ve yapımında sanayi riskleri olan bu ameliyatlar gerçekten gerekli olup tipi slikon jel kullanıldığı tespit edildi. Ardından olmadığı ya da kişisel kararların bu uygulamalar bu markayı üreten şirket kapatıldı. Ancak protez için yeterli kabul edilip edilmemesi gerektiği ce- taşıyan 30 000 kadının sekizinde kanser görül- vabını arayan sorular arasında yer alıyor. mesi üzerine, Fransız hükümetinin belir­lediği ve estetik cerrahların da katıldığı bir komite ta- Estetik ameliyatlara olumsuz yaklaşan ke­ rafından geniş çaplı bir araştırma yapıldı. Yapılan sim, bu risklerin kabul edilemeyeceğini, devlet araştırmada, kanserle protez arasında bir bağlan- tarafından kısıtlama getirilmesi gerektiğini, hat­ tı tespit edilem­ ese de, komite önlem amacı ile ta estetik cerrahinin ‘önce zarar verme’ ilkesini bu konuda endişe duyan kadınlara protezlerini benimseyen Hipokrat yemininin ihlali olduğunu çıkarttırma­larını, estetik amaçlı yapılanlar dışın- iddia ediyor. Zira bu ameliyatlar tedavi veya has­ da masraflar­ ının hükümet tarafından karşılanaca- talığı önleme amacı taşımamakla birlikte önemli ğını bildirdi. riskler içeriyor. Ayrıca estetik ameliyatlara olum­ lu yaklaşanların başında kendi alanında söz sa­ Dünyada 65 ülkeye ihraç edilen yaklaşık 300 hibi kozmetik firmalarının gelmesi tartışmanın 000 protezle ilgili farklı tepkiler de gündeme gel- maddi kaygılarla yürütüldüğüne dair delil olarak di. İngiltere, kanıt yetersizliği nedeniyle protezle- gösteriliyor. rin çıkarılmasını gerekli görmediğini açıklarken, Çek Cumhuriyeti tam tersi bir kararla ülkesinde Estetik ameliyatlara olumlu yaklaşan kesim tespit ettiği 2000 kadına implantlarını çıkarttır- ise, kişilerin aydınlatılmış onam ile bilgilendiril­ malarını tavsiye etti. Türkiye’de 2008 yılından me sonucu, kendi tercihleriyle bu ameliyatları beri itha­latı yapılan implantlarla ilgili olumsuz ve riskleri kabul ettiklerini ifade ediyor. Kişinin bir vaka görülmediği Sağlık Bakanlığı tarafından psiko-sosyal hayatına olan olumlu etkisi ise, risk­ açıkland­ ı. Bakanlık, 706 çift implant kullanıldı- ler karşısında önemli bir denge unsuru olarak ğını ve bu ameliyatları yaptıran kişilerin çoğuna görülüyor. Biyoteknolojik gelişmelerle birlikte ulaşıldığı­nı bildirdi. Ulaşılan kişilere protezlerin imkânları artan insanın ‘kendi bedeni’ üzerinde­ ki tasarrufuna devlet eliyle müdahale edilemeye­ kanserle arasında bağlantı ol- ceği ifade ediliyor. Ayrıca uluslararası bir yasak duğuna dair bilimsel bir veri getirilmesinin oldukça güç olduğu, insanların olmadığı için altı ayda bir kol- kendi ülkelerinde erişemedikleri olanaklara is­ tuk altı lenf bezi muayenesi terlerse farklı ülkelerden kolayca ulaşabilecekleri ve meme ultrasonografisi ile dile getiriliyor. takip önerildi. Buna mukabil, ülkemizde ve dünyada, skan­ Bu skandal, estetik ameli- dallara ve etik tartışmalara rağmen estetik ame­ yatların gereklilikleri ve risk- liyatların uygulanma oranlarının her geçen gün leri konusundaki tartışmaları arttığı da bir gerçek. da berabe­rinde getirdi. Trav- ma, yanık, doğumsal anomali Neslihan Şakzucu 18 hayatsağlık

güncel tartışmalar Hekimler artık ‘sanal kongre’lerde buluşuyor Sağlık Bakanlığının, Beşeri Tıbbi Ürünlerin fırsatı buluyor. Diğer yandan dernek yöneticile­ Tanıtım Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik’te rinin doğrudan kendilerine de firmaların toplan­ yaptığı son değişikliklerle hekimlerin kongrelere tılarında konuşma yapma teklifleri sunuluyor ve katılımlarına kısıtlamalar getirildi. Yönetmelikle ‘hizmet bedeli’ adı altında kendilerine ödeme ilaç şirketlerinin tıp derneklerine olan destekleri yapılabiliyor. Yönetmelikteki değişikliklerle, bu de kısıtlanıp düzenlenirken, bu durum tıp der­ türdeki maddi ilişkilerin bir­ az daha kontrol edi- nekleri için “sanal kongre” devrini başlattı. lebilir hale gelmesi hedefleniyor. Yeni durumda, doğrudan kişiye verilen maddi destek önleniyor Yönetmeliğin bilimsel ve eğitsel faaliyetlerle ve organiz­ asyonlara yapılan destek de sayı bakı- ilgili maddesinde yapılan değişiklikler, hekimler mından sın­ ırlanmış oluyor. ve tıp dernekleriyle birlikte ilaç şirketlerini de il­ gilendiriyor. Bu maddeye göre, ruhsat sahibi bir Hekimlerin sponsorluktan faydalanmasının ilaç şirketinin kongre ve sempozyum gibi bilimsel sınırlandırılması beraberinde “sanal kongre” uy- toplantılara katılım için verdiği destekten, aynı gulamasını da gündeme getirdi. Bilindiği gibi firmadan iki defa­dan fazla olmamak şartıyla, bir sanal kongreler, internet aracı­lığıyla gerçekleştiri- sağlık meslek mensubu yılda en çok beş kez fay- len eğitsel faaliyetlerdir. Sanal kongreye katılım, dalanabilir. Ayrıca bu destekle katıldığı toplantı, tatil beldelerindeki otellerde düzenlenen kongre- uz­manlık alanıyla da ilgili olmalıdır. Eğer sağlık lere göre sağlık meslek men­suplarına herhangi bir meslek mensubu kendi uzmanlık alanı dışında maddi yük getirmiyor. Bu kongrelere bilgisayarın ya da ala­nı dahilinde olsa bile beşten fazla sayıda ve internetin olduğu her yerden, hiçbir ücret öde- kongre ya da sempozyuma katılmak isterse, mas- meden katılabiliniy­ or. İnteraktif katılımın müm- raflarını kendi karşılamak durumunda kalacak. kün olduğu sanal kongrel­erde izleyiciler, sunum Yönetmeliğin ilaç şirketlerini ilgilendiren kısım- esnasında konuşmacıya sorularını yöneltebili- larına göre, ruhsat sahibi doğrudan kişiye değil yorlar. Ger­çekleştiği anda sanal kongreye katıla- yalnızca toplantıyı düzenleyen organizasy­ onlara bilmenin mümkün olmasının yanında, veritaba­ bakanl­ığa bildirmek koşuluyla destek verebilir. nına kaydedilen sunumlara faaliyet gerçekleştik­ ten sonra bile her zaman erişilebiliyor. Avrupa ve ABD’de sivil toplum kuruluşları tüm finansal verilerini internet aracı­lığıyla açık- Türkiye’de ilk sanal kongre, 2010 yılında Ha- lamak zorundadır, fakat Türkiye’de bu durum cettepe Ünivers­ itesi Teknokent’te kurulmuş bir henüz yerleşmiş değil. Bu nedenle ülkemizde tıp Ar-Ge şirketi tar­ afından kardiyoloji alanında ger- dernekleri ile ilaç şirketleri arasındaki ilişki daha çekleştirilmişti. Vakit kaybını önlemesi, ekono- karmaşıktır ve kamuya açıklamak bir yana, özel­ mik ve kolay ulaşılabilir olması gibi avantajlarının likle gizli tutulmaktadır. yanında, son yönetmelikle getirilen sınırlamalara karşı sanal kongreler, hekimler arasında daha çok İlaç endüstrisi, derneklerin hiçbirine doğru­ tercih edil­ir hale gelecek gibi duruyor. dan maddi destekte bulunmayıp dolaylı yollarla yardım ediyor. Örneğin, düzenlenen yarışmalar­la İlknur Karagöz verilen ödülleri karşılamak bu yollardan biri. Di- ğer bir yol ise, kongreler. Derneklerin yılda birkaç defa düzenledikleri kongreler ilaç firmal­arının sponsorluğunda yapılıyor. Düzenlenen organi- zasyonun giderlerini firma karşılıyor ve bu es- nada ürünlerini de sağlık mensuplarına tanıtma hayatsağlık 19

güncel tartışmalar Yüz nakli: Tarihçesi, kliniği ve sorunlar Dünya’nın en prestijli ameliyatlarından biri yılında, elektrik çarpması nedeniyle yaralanan 25 olan yüz nakli ameliyatı Türkiye’de ilk defa yaşındaki erkek hastaya 48 yaşındaki donörden Aralık 2011’de Akdeniz Üniversitesi  Tıp Fakül- yapılmıştır. Ardından ABD’de iki tam yüz nakli tesi Plastik Cerrahi Anabilim Dalı öğretim üyesi daha gerçekleştirilmiştir. Son olarak ülkemizde Prof. Dr. Ömer Özkan’ın başında bulunduğu bir Aralık 2011’de gerçekleşen nakil bebekken evde ekiple 9 saat süren bir ameliyatla gerçekleştirildi. çıkan yangında yaralanan 19 yaşındaki erkek has- Bu naklin hemen ardından Şubat 2012’de Hacet- taya 39 yaşındaki donörden, Şubat 2012’de ise 25 tepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Plastik Cerrahi yaşındaki erkek hastaya 40 yaşındaki vericiden Anabilim Dalı öğretim üyesi Doç. Dr. Serdar Na- yapılmıştır. zif Nasır’ın başında bulunduğu başka bir ekip de Türkiye’deki ikinci yüz naklini gerçekleştirdi. Oldukça prestijli ameliyatlar olan yüz nakil- leri, diğer nakillerden farklı olarak çok ileri bir Yüz nakli, birtakım hastalıklar ya da travma- teknolojiye ve bu teknolojinin geliştirilmesi için lar sonucunda oluşan ağır yüz hasarları nedeniyle büyük bir bütçeye ihtiyaç duyulması nedeniy- yapılmaktadır. Yüzdeki hasarın boyutuna göre le yakın zamana kadar gerçekleştirilememiştir. tam ya da kısmi nakil yapılmaktadır. Yüz naklinin Hangi hastaların öncelikli konumda olması ge- tam nakil olarak nitelendirilebilmesi için alın, göz rektiğiyle alakalı belirlenmiş bir prosedürün ol- kapağı, burun, yanak, dudak ve çeneyi içermesi mayışı, hastanın yeni yüzüne alışma sürecinde gerekmektedir. uzun süreli terapilere ne kadar uyum sağlayacağı, hastanın psiko-sosyal durumu (yeni yüzüne ve Teknik imkanların yeterli olmayışı, çeşitli etik yüzün getirmiş olduğu yeni kimliğe nasıl alışaca- tartışmalar ve prosedür oluşturulmasında yaşa- ğı vb ), operasyonun toplumda oluşturacağı etki nan sıkıntılardan dolayı yüz nakli kısa bir geçmi- gibi beraberinde getirdiği birtakım tartışmalarla şe sahiptir. Dünya’daki ilk örneği Kasım 2005’te da diğer nakillerden ayrılmaktadır. Fransa’da gerçekleşen kısmi yüz naklidir. Distal burun, alt ve üst dudak, çene ve yanakların bir kıs- Bilindiği gibi organ nakillerinde vücudun mını içeren bu operasyonda, köpek saldırısına uğ- yeni organı kabul edebilmesi için bağışıklık siste- rayan 38 yaşındaki kadın hastaya 46 yaşındaki bir mini baskılayıcı tedavi bir zorunluluktur. Ömür donörden nakil yapılmıştır. Ülkemizdeki nakil de boyu uygulanacak bu tedavinin ciddi yan etkile- dahil olmak üzere, ilk ameliyattan bu yana dünya- ri bulunmaktadır ve hastayı enfeksiyonlara karşı da toplam on dokuz yüz nakli ameliyatı gerçek- daha savunmasız hale getirmektedir. Bu da yüz leştirilmiştir. Fransa ve Türkiye dışında, nakillerin nakli operasyonlarıyla ilgili yeni bir etik tartışma- yapıldığı ülkeler arasında ayrıca Çin, İspanya ve ya yol açmaktadır. Bir taraf nakil yapılmasındaki ABD de bulunmaktadır. Bu on dokuz hastadan amacın hayat kurtarmak olduğunu ve hayat boyu ikisi nakil sonrasında gerçekleşen komplikasyon- devam edecek bağışıklık sistemini baskılayıcı te- lar nedeniyle hayatlarını yitirmişlerdir. davinin yalnızca bir hayati organ naklinde (kalp, kalp kapağı, karaciğer, akciğer, böbrek veya ke- Dünyadaki ilk tam yüz nakli ise 2003’te ge- mik iliği) kabul edilebileceğini savunmaktadır. çirdiği silahlı yaralanma nedeniyle 30 yaşında- Diğer taraf ise naklin, hastanın yaşam kalitesini ki erkek hastaya 41 yaşındaki donörden Mart artırmak amacıyla da yapılabileceğini ve ameli- 2010’da İspanya’da yapılmıştır. Bundan kısa bir yattan sonraki sürecin iyi kontrol edilmesiyle de süre sonra, Temmuz 2010’da Fransa’da gözyaşı muhtemel sorunların önüne geçilebileceğini sa- kanallarını da içeren ikinci tam yüz nakli gerçek- vunmaktadır. leştirilmiştir. ABD’deki ilk tam yüz nakli ise 2011 20 hayatsağlık

güncel tartışmalar Yüz nakli oldukça yeni bir ameliyat türü ol- duysal ve motor faaliyetlerinin ne kadar geri gele- ması nedeniyle bağışıklık sistemini baskılayıcı te- ceğidir. Bu konuda kesin bilgiler bulunmamakla davide öncelikle böbrek nakillerinden sonra uy- beraber yapılan nakillerden elde edilen bilgilere gulanan prosedür benimsenmiş ve şimdiye kadar göre, duysal fonksiyonlar motor fonksiyonlara ki nakillerde bu süreç çok iyi kontrol edilmiştir. göre daha hızlı geri kazanılmaktadır. Hastalar Doku reddinin olup olmadığı da periyodik olarak genelde ilk hafta içinde burundan nefes alma- yapılan biyopsilerle sıkı bir şekilde takip edilmiş, ya, konuşmaya, yemek yemeye ve koku almaya farklı zamanlarda doku reddi yaşanmış olsa da, başlamışlardır. Dördüncü ayın sonlarına doğru bunların hepsi kontrol altına alınmış ve hiçbiri da genel duysal fonksiyonlar geri dönmüştür. nakledilen yüzün geri alınmasını gerektirmemiş- Fakat hastalardan birinde sağ taraftaki duyular tir. Ayrıca bu tedavinin en çok görülen yan et- tamamen geri dönerken aynı iyileşme sol tarafta kilerinden biri olan kronik böbrek yetmezliğinin gözlenmemiştir. Motor fonksiyonlarına bakıldı- önüne geçmek için böbrek fonksiyonları izlen- ğında duysal fonksiyonlardan daha geç olmasına miş ve düşüş gözlendiğinde ilaçlardan bazılarının rağmen, bir nakil dışında tüm hastalarda iyileşme kullanımı azaltılmış, böylece fonksiyonların dü- olmuştur. zeldiği kaydedilmiştir. Donörden organ alınırken izlenen öncelik sı- Bağışıklığın baskılanması sonucunda ortaya rası da diğer önemli bir mevzudur. Sadece yüzü çıkabilecek enfeksiyonlar da büyük bir sorun teş- değil diğer hayati olmayan organları ve bunlarla kil etmektedir. Bu nedenle ameliyat sırasında ve birlikte hayati olan organları da ilgilendirmek- sonrasında hastaya profilaksi olarak antibakteri- tedir. Hayati olmayan organların alımı, hayati yel ve antifungal ilaçlar verilmektedir. Bu ilaçların organların alımını engelliyor mu? Engelliyorsa yanında her hasta için farklı tedaviler de uygulan- hayati olmayan organların alımına izin verilmesi mıştır. Septik şok, diyare ve tromboz oluşma ris- etik midir? Doğru bir sıra izlenerek tüm organla- ki, pnömoni, HSV-1 ve poxvirüs enfeksiyonu gibi rın alımı sağlanabilir mi? Bunlar da yüz nakliyle durumlarla da karşı karşıya kalınmıştır. Fransa’da ilgili cevap bekleyen önemli sorulardır. 2009 yılında yapılan nakil hariç, hastalarda bu enfeksiyonlar gerek ilaçlarla gerek intravenöz Yüz nakli tıp alanında hiç şüphesiz çok önem- immunglobulin verilmesiyle gerekse de küretajla li bir yere sahiptir. Gelişmekte olan teknoloji ve kontrol altına alınmıştır. Aynı zamanda bağışıklık sürdürülen tıbbi ve etik tartışmalar ışığında mev- sistemini baskılayıcı tedavinin içeriğinin değişti- cut belirsizliklerin giderilmesi ve uygun prose- rilmesiyle de bu sürece katkı sağlanmıştır. dürlerin oluşturulmasıyla gelecekte daha iyi bir düzeye gelinebilecektir. Burada merak edilen diğer bir konu yüzün Esra Yutan hayatsağlık 21

Tıpta Yandal Uzmanlığına Bir Bakış Özlem Bildik Uzmanlık neredeyse her iş sahasında verim- teknolojik ve bilimsel gelişmelerle birlikte has- lilik için en önemli kriter sayılır. Kadim an- talıkların tanı ve tedavilerindeki imkânlar da layışlarda da bir ‘işin ehli olmak’ veya ‘işi ehline artmıştır. Bu gelişmelerin doğal bir sonucu da, vermek’ teşvik edilmiş; insanlık tarihinde tekni- uzmanlık alanlarının giderek çeşitlenmesi ve sa- ğin gelişimi uzmanlıkların doğmasıyla mümkün yılarının artması olmuş ve bu durum bugün ‘di- olmuştur. Denilebilir ki, birilerinin tarımda uz- kine uzmanlaşma’ denilen durumu doğurmuştur. manlaşması, diğerlerinin piramit yapabilmesine Dikine uzmanlaşma daha ileri bir uzmanlaşma olanak sağlamıştır. biçimi olarak tanımlanabilir. Fakat burada söz ko- nusu olan uzmanlaşma yatayda yer alan bir diğer Bugün de her bir disiplinin kendi içinde uz- uzmanlık alanında değil, kişinin sahip olduğu uz- manlığa bakışı gözlemlendiğinde olumlu bir yak- manlık alanının bir alt dalında uzmanlaşmasıdır laşım görülür. Şüphesiz bu disiplinlerin başında, ki bu da hekimin uzmanlık skalasını genişletmesi konusu ‘insan ve sağlık’ olan tıp bilimi gelir. Bu- olarak değil, belli bir noktada derinleşmesi olarak gün tıptaki uzmanlaşma sürekli olarak gelişirken anlaşılmalıdır. Örneğin dahiliyeci olan hekimin her bir uzmanlık dalı da kendi içinde genişlemek- öncelikle endokrinoloji alanında uzmanlaşması te ve artan bilgi birikimiyle yeni uzmanlık alanla- (subspecialization), ardından daha spesifik ola- rı doğmaya devam etmektedir. rak diyabet hastalığı üzerinde uzmanlaşması (su- bsubspecialization) dikine uzmanlaşma olarak Tıptaki uzmanlığın tarihteki durumuna göz adlandırılabilir. Fakat bugün rutin kullanımda atıldığında, birkaç yüzyıl öncesine kadar mev- -çok da doğru olmayan bir kullanımla- belli bir cut bulunan uzmanlık alanlarının insanlık tari- alanda derinleşerek artan bu uzmanlık biçimi, hinin ilk medeniyetlerinden bu yana varlıkla- ‘yandal uzmanlığı’ olarak adlandırılmaktadır. Bu- rını sürdürdükleri görülür. Örneğin 17. yüzyıl nunla bağlantılı olarak, ‘artan uzmanlaşma’ denil- Avrupa’sındaki tıp uygulamalarında mevcut olan diğinde hekimin sahip olduğu uzmanlık alanları- cerrahi, iç hastalıkları, ateşli hastalıklar, kadın nın yatay düzlemdeki çeşitliliği değil, derinleme- hastalıkları, göz hastalıkları gibi uzmanlık alanla- sine uzmanlaşma anlaşılmalıdır. rını antik dönem Mısır tıbbında da görürüz.1 Özellikle 1850’lerden sonra ivme kazanan 22 hayatsağlık

Yandal uzmanlığı çerçevesinde artan uzman- tüel enerjisini daha özel bir alanda yoğunlaştıra- laşmanın nedenlerini genel olarak hekim, hasta, rak ‘daha üst bir dalda’ uzmanlaşmasını mümkün piyasa ve teknolojik gelişmeler başta olmak üzere kılarken, bu gibi piyasa faktörleri sebebiyle kimi birçok açıdan incelemek mümkündür. hekimler için yalnızca kendi meslekî değerini yükseltme vasıtası olarak da görülebilmektedir. Hekimi daha spesifik bir alanda uzmanlaşma- Amerika’da tıptaki uzmanlaşmanın tarihini kale- ya yönlendiren sebeplerin başında, hekimin hızla me alan Rosemary Stevens’a göre, tıbbi uzman- artan tıbbi bilgi yükü karşısında vaktini çok iyi lığın yapısı, iş piyasası tarafından belirlenen bir kullanması gerekliliği ve geniş bir hasta grubu- yan dal uzmanlık sistemi olmaya doğru ilerliyor.2 nu kapsayan (genel dahiliye, genel cerrahi gibi) Yine bununla bağlantılı olarak  tıp eğitiminin de disiplinlerde bu bilgilerin tamamına hakimiyeti- bu  süreçten  etkilendiğine dikkat çekiliyor ve nin zorluğu sayılabilir. Ayrıca, aşırı iş yükünden daha üst bir dalda uzmanlaşmanın daha iyi bir kaynaklanan stresli yaşantıdan uzak durma, ileri gelir getirmesinin tıp öğrencilerini uzmanlaşma- uzmanlığın getireceği maddi refah ile gelecek ya yönelttiği belirtiliyor.3 kaygısı taşımama ve çalışma yoğunluğunu azalt- ma isteği de bu sebepler arasında yer alır. Alt-uzmanlaşma ile ilgili tartışmalar daha çok dahiliye alanında yer buluyor. ABD’de özellikle Sayılan bu hekim merkezli sebeplerin yanın- 1980’li yıllardan itibaren, aşırı uzmanlaşmanın da, hasta taleplerinin de uzmanlaşmayı doğurdu- sakıncaları ve tıp eğitimi konusunda tartışmala- ğuna işaret edilir. Çoğu hasta, hekimin daha dar rın yoğunlaşmış olduğu ve birçok yazarın, özel- bir alanda odaklanarak elde ettiği bilgi ve beceri- likle uzman hekim sayısındaki artışa dikkat çek- sinden daha fazla yarar gördüğünü ifade etmekte- tiği görülüyor. dir. Bu yaklaşım, uzmanların daha spesifik bilgiye sahip olduklarında daha iyi bir sağlık hizmeti su- Özellikle son yirmi yıldır süregelen tartış- nabileceklerini öngörür. Bu açıdan bakıldığında maları görebilmek için 1993’te yayınlanmış bir uzmanlaşma artışının merkezinde hastanın talep makalenin verilerinden yararlanmak mümkün. ve beklentileri olduğu düşünülebilir. COGME (Council on Graduate Medical Edu- cation) tarafından yapılan sözkonusu çalışmanın Bugünün dünyasında gerek bilimsel gerek- bir bölümünde alt-uzmanlaşmaya yönelik olarak se teknolojik gelişmeler doğrultusunda sağlıkla dönemin eğilimlerinden ve gelecekteki muhte- ilgili piyasaların maddi anlamda büyüdükleri ve mel sorunlardan söz ediliyor: faaliyet alanlarını genişlettikleri açıktır. Bu sü- 1. Birincil bakım hizmetleri -artan bir şekilde- reçte, bilimsel ve teknolojik çalışmaların çoğuna maddi destek sağlayan ilaç ve ekipman üreten birincil bakım alanında az bir eğitimi olan firmalar, sağlık hizmeti sunan kimi kurumlar da veya eğitimi olmayan alt-uzmanlar tarafın- yandal uzmanlık alanlarının artmasını destekle- dan sağlanacaktır. mektedirler. Çünkü her gün tetkik ve tedavi için 2. Alt-uzmanlar tarafından sağlanan birincil yeni bir takım tıbbi cihazlar ve medikal malze- bakım hizmetlerinin daha maliyetli olması meler gelişmekte ve bunların kullanım bilgisi ve beklenebilir. Birincil bakım sağlayan alt- uygulanması için alandaki uygulamalara odak- uzmanların, kendi eğitim, uzmanlık ve ilgi lanmış uzman hekimlere ihtiyaç duyulmaktadır. alanlarına daha yoğun biçimde odaklanma- Bu açıdan bakıldığında biyomedikal gelişmelerin ları sebebiyle sıklıkla konsültasyon isteme- yandal uzmanlıklarını doğuran majör bir faktör leri muhtemeldir. Servisler artacak ve has- olduğu yadsınamaz. taların hekim aramaları ve bir alt-uzmandan diğerine sevk edilmeleri suretiyle bakımın Büyük ve özel hastaneler için, hekimlerinin parçalanması sonucu doğacaktır. uzmanlık dallarının geniş bir skala oluşturması 3. Alt-uzmanların teknolojiyi, prosedürleri ve ve uzmanlaştıkları alanların daha spesifik olması hastane kaynaklarını pratisyenlerden daha ‘hizmet kalitesi’nin önemli bir göstergesi kabul fazla kullanmaları sebebiyle alt-uzman faz- edilir. Yandal uzmanlık alanları, hekimin entelek- hayatsağlık 23

lalığı pratisyen fazlalığından daha maliyetli ile ‘parça – bütün’ ilişkisi önem arz etmektedir. olacaktır. Bir alanda derinlemesine uzmanlaşması ile 4. Kentsel ve kırsal bölgelerdeki hekim istihda- mı arasındaki mevcut farklılığın alevlendir- hekimin o alandaki bilgi ve becerilerinin artması diği muhtemel eğilimden dolayı, alt-uzman- ve daha fazla sorunun çözümünde etkin olması- lar kentsel alanlarda yoğunlaşmaya meyilli- nın, diğer uzmanlık alanlarındaki bilgi ve beceri- dirler. lerinde da sağlanması beklenemez. Daha özel bir 5. Potansiyel olarak alt-uzmanlık yeterliliğini ve alana yoğunlaştıkça genelden uzaklaşıldığına yö- hekim memnuniyetini bir nebze tehdit eden nelik eleştirilerde, multidisipliner açıdan ele alın- pratisyenlere ait sağlık hizmetlerini daha faz- ması gereken vakalarda hastaya yaklaşımın gere- la sağlayan alt-uzmanlar kendi alt-uzmanlık ken farklı perspektifleri içeremediği hususunun alanlarına daha az zaman ayıracaklar.4 altı çiziliyor. Bu durum, yakından bakıldığında Konuyla ilgili tartışmalarda da görüleceği idrak edilemeyen bir konunun daha üstten bakıl- üzere, uzmanlaşmanın birinci basamak tedavi ile dığında anlaşılabilmesi örneğiyle resmedilebilir. olan ilgisi üzerine özellikle yoğunlaşılıyor. Teda- Bu çerçevede sayılan eleştiriler ‘tıbbi bakımın vi edici hekimlik anlayışının, bütüncül ve planlı parçalandığını’ vurgularken ‘bütüncül bir bakış sağlık hizmet sunumu anlayışı karşısında gide- açısının gerekliliğine’ işaret ediyor. rek daha fazla öne çıkarılması suretiyle pratisyen hekimliğin uzman hekimliğe göre daha değersiz Yandal uzmanlığının gerek hasta gerekse he- bir pozisyon olarak sunulmasının uzmanlaşma kim gözünden uygulamada sağladığı kolaylık ve sürecini olumsuz yönde etkilediği düşünülüyor. olumlu sonuçlar göz ardı edilemez. Fakat klasik Örneğin ABD’de 1940’larda, genel dahiliye eğiti- uzmanlaşma sistemi hekimin o alana hakimiye- minin birleştirilmesi gereği duyulduğu sıralarda, tini gerektirirken, yan dal uzmanlığında hekimin ABIM (American Board of Internal Medicine) hakim olduğu alanın sınırları oldukça daralmış ondan fazla sayıda yeni yandal isteğini onayla- oluyor. Örneğin, yalnızca diyabet üzerine yoğun- mıştı.5 Bazıları bu sürecin, ‘tıbbi bakımın par- laşmış ve bilgisini uzmanlık belgesinin devam et- çalanması’ ve hasta bakımında esas teşkil eden mesi için güncellemeye ve sadece diyabet yöne- pratisyen hekimlerin değerinin kaybıyla sonuç- timinde performansını kanıtlamaya odaklanmış lanabileceği şeklindeki kaygılarını belirtmişlerdi. bir endokrinolog hala bir endokrinolog olarak Hekimin dikine uzmanlaşması ile hasta o addedilebilir mi?5 konuda daha ayrıntılı değerlendirilebilir. Fakat buna karşılık, dar anlamda yalnızca bozulan bir Daha alt bir dalda uzmanlaşmanın gerekliliği biyokimya veya fizyoloji olarak görülen hastalık modern tıbbın doğal bir sonucu olarak görülebi- anlayışının yaygınlaşması söz konusu olabilece- lir. Buradan bakılarak yukarıda zikredilen eleşti- ğinden, hasta bir bütün olarak gözlemleneme- rilerin sahip olduğu argümanlar ne kadar sağlam yecektir. Bütüncül yaklaşımdan kopuşun altını ve geçerli olsalar da halihazırda pratik düzlemde çizen bu eleştirel görüşe göre ‘aşırı uzmanlaşma’, bir alternatif sunamaz durumdadırlar. Yandal hastaları bir organ ya da dokuymuş gibi algılama- uzmanlarının kentsel alanlarda yoğunlaşma eği- ya itebilir.6 Oysa, yapısal düzeyde ortaya çıkan liminde oldukları birçok yerde belirtilir. Buna da- bozukluk birey tarafından algılanmakta ve değer- yanarak, ileri uzmanlaşma konusunun bu açıdan lendirilmekte ve birey için duygusal bir anlam ve tartışılması ve uzman hekim sayısında ve dağılı- önem kazanmaktadır. Bunların ötesinde hastalık mında planlamaya gidilmesi gerektiği öngörül- toplumsal bir olgu niteliği de taşımaktadır. Dola- mektedir. yısıyla hekimin hastasını tanı ve tedavi aşamala- rında biyolojik ve psikososyal açılardan bir bütün Yandal uzmanlığına sahip hekimlerin mali- olarak görmesi ve değerlendirmesi diğer bir ifade yet yükünü arttırdıkları yönündeki eleştiriler de tartışmalarda önemli bir yer tutuyor. Hekimlerin tıbbi bakım uygulamalarında kullandıkları tetkik ve tedavi maliyetlerinin arttığı ve artan uzman- laşmanın tıbbi bakım harcamalarını arttırdığının 24 hayatsağlık

sıklıkla altı çiziliyor. Uzmanlık alanının hekimle- taya bütüncül bakışın ıskalanmasına sebebiyet ve- rin tıbbi bakım uygulamaları üzerindeki etkisini rebilecek bir potansiyeli bünyesinde barındırır. Bu değerlendirmek amacıyla yapılan çalışmalarda, ihtimalin tezahürü önüne geçebilmek için umu- hastalık şiddeti ya da ciddiyeti gibi çeşitli hasta lan, çağın gerekleri bağlamında, tıpta spesifik alan- özellikleri de dikkate alındığında hekimlerin uz- larda uzmanlaşma ile hekimin bilgi ve becerilerini manlık alanının hastalar için harcadıkları zaman kullanabilme imkanlarının genişletilebilmesi ve ve kullandıkları tetkik ve tedavi işlemleriyle po- hastaların da bu uzmanlaşmadan tedaviye yönelik zitif ve anlamlı bir biçimde ilişkili olduğu belir- en yüksek faydayı sağlayabilmesidir. tiliyor. Örneğin, hekimlerin uzmanlık alanlarının kaynak kullanım davranışları üzerindeki etkileri (Not: Yazı içerisinde ‘subspecialization’ ve ‘sub- incelendiğinde, allerji uzmanlarının göğüs ve iç subspecialization’ kelimelerinin her ikisi birlikte alt- hastalıkları uzmanlarına göre hastaları için daha uzmanlaşma olarak ifade edildi. İleri uzmanlaşma, fazla tetkik istedikleri bulunmuştur.7 dikine uzmanlaşma, aşırı uzmanlaşma, yandalda uzmanlaşma tabirleri ise ‘subsubspecialization’ kav- Uzmanlaşmaya yol açan sebeplerindeki çe- ramına karşılık kullanıldı.) şitlilik gibi, hekimlerin meseleye yaklaşımları da farklılık arz ediyor. Örneğin, ABIM (Ameri- Kaynakça can Board of Internal Medicine)’in uzmanlaşma konusunda hekimlerden çelişkili mesajlar aldığı 1. Castiglioni A. A History of Medicine. Krumbha- söyleniyor. Hekimlerin bir yandan spesifik ola- ar EB (çev.) New York: Alfred A. Knopf, 1958, rak yoğunlaştıkları alanın adının konmasını, bir s.577. yandan da aşırı bölünmeye uğramış sistemin par- çalanmasının durmasını istedikleri belirtiliyor.5 2. Stevens R. American Medicine and the Public In- Yan dal uzmanlığı meselesinin merkezini teşkil terest: A History of Specialization. University of eden hekimin bile -yan dalda uzmanlığı olsun/ California Press, 1998, s.xxvi. olmasın- meselenin neresinde durduğunu tam anlamıyla ortaya koyduğunu söyleyebilmek zor. 3. Kavas MV, İlhan İÖ. Piyasalaşmış bir sağlık siste- minde tıp eğitimi. (http://www.kongrekarabu- Ülkemizde 2006’da toplanan Tıpta Uzmanlık run.org/eski/tam_metinler_2010/b_7/02_Vol- Eğitimi Kurultayı’nda, yandal önerilerinde önce- kan_Kavas_ve_Inci_Ozgur_Ilhan.pdf ) likle o dalda uzman yetiştirmenin ülke gereksini- mine olan katkıları ve yetişecek uzman hekimin 4. Barondess JA. The Jeremiah Metzger Lecture. The istihdamı konularının göz önünde bulundurul- future of generalism. Trans Am Clin Climatol As- masının ve yeni bir yandal kurulurken bu alandaki soc 1993; 104: 148–65. yeterli alt yapının (teknik ve bilimsel donanım) mevcut olduğundan emin olunmasının gereği ve 5. Cassel CK, Reuben DB. Specialization, subspeci- önemi vurgulanmıştı.8 alization, and subsubspecialization in internal me- dicine. N Engl J Med 2011; 364: 1169-73. İleri uzmanlaşma konusunda genel hatlarıyla sıralamaya çalıştığımız tartışmalar şüphesiz bun- 6. Pelin SŞ. Tıp Evrimi Açısından ve Psikiyatri Öze- larla sınırlı değildir. Hem öznesi hem de nesnesi linde Konsültasyon Kurumu. Klinik Psikiyatri insan olan böylesi bir konu tıbbın gündemindeki 2000; 3: 117-25. varlığını sürdürmeye devam edecektir. 7. Şahin B. Sağlık Kaynaklarının Kullanımında De- Kadîm ilim ve tıp geleneğinde, alimin birçok ğişkenlik Sorunu: Neden Yönetemiyoruz? Nasıl disiplinin bilgisine sahip olmasına ve hekimlik Yönetebiliriz? Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi kavramının haiz olduğu hakîmlik manasına daya- 2004; 7(2): 201-32. narak denebilir ki, uzmanlaşmanın boyutlarındaki bu artış, hekimin genel tıp ilmine vukufiyetinin 8. TTB–Uzmanlık Dernekleri Eşgüdüm Kurulu – azalmasına yahut zedelenmesine ve tedavide has- XII. Tıpta Uzmanlık Eğitimi Kurultayı. (http:// www.ttb.org.tr/kütüphane/xii_tuek.pdf ) hayatsağlık 25

Engelliler Sporu Yaşar Tatar ‘Paralimpik Spor, beden ile düşünce arasındaki harmoniyi 16 sporcunun katılımı ile yarışmalar yapıldı. Bu Oyunlar’ın 14.sü sağlayan önemli bir etken olarak tarih bo- organizasyonun Londra’daki 1948 Olimpiyat bu yıl Londra’da yunca tedavi amaçlı kullanılmıştır. 1888 yılında Oyunları ile aynı tarihe rastlaması, Guttmann’da Berlin’de kurulan işitme engelliler spor klübü bu bu oyunların uluslararası düzeyde yapılabileceği düzenlenecek hususta bilinen ilk organizasyondur. 1924 yılın- fikrini doğurdu ve bu fikir nihayet 1952 yılında da Paris’te düzenlenen ‘silent games’, engelliler gerçekleştirilebildi. Her geçen yıl artan sayıda sporu konusunda bilinen ilk resmi organizasyon sporcunun oyunlara iştiraki sonunda 1957 yılın- olarak kabul edilmekle beraber, günümüzdeki daki oyunlara İngiltere dışından 360 kişi katıldı. anlamı ile organizasyonların başlangıcı İkinci Aynı yıl ‘Stoke Mandeville Oyunları Komitesi’ Dünya Savaşı’ndan sonra olmuştur. Ölümler kuruldu ve bu komite ‘Uluslararası Olimpiyat sebebiyle eksilen işgücünün yerine konulma ge- Komitesi’ne eşdeğer sayıldı. reksinimi, hastanelerde artan sayıdaki savaş yara- lısının tedavisinin alışılagelen yöntemlerle uzun 1989 yılında kurulan IPC (International Pa- zaman alması ve bu durumun fiziksel imkânları ralimpics Committee: Uluslararası Paralimpikler zorlaması; uzun süreli hastane tedavisinin hasta Komitesi) engelli sporları tarihinde bir dönüm için de sıkıcı olması gibi durumlar bilhassa bu noktasıdır. Zira bu komite 1992 yılından itibaren sahalarda çalışan ilim adamlarını arayışa itmişti. engelliler ile ilgili organizasyonların tek yetki- Bu çerçevede Guttmann, sporun rehabilitasyon li üst düzey kuruluşu olarak kabul edilmekte ve aracı olarak yer alabileceği gibi kişiyi eğlendire- IOC (International Olimpic Committee) tara- bileceği görüşünü ileri sürdü ve başkanı olduğu fından tanınmaktadır. ‘Stoke Mandeville Spinal Yaralılar Merkezi’ bün- yesinde 1944 yılından itibaren okçuluk, bowling, 1968 yılında kurulan SOI (Special Olimpi- masa tenisi ve tekerlekli sandalyede polo gibi cs International), engellilere yönelik organizas- dallarda spor yaptırılmaya başlandı. Oyunların yonlar düzenlemesine karşın IPC üyesi değildir gördüğü yoğun ilgi üzerine 1948 yılında ‘Stoke ve 1988 yılına kadar IOC tarafından resmen ta- Mandeville Oyunları Birliği’ kuruldu ve ilk kez nınmamıştır. 1988 yılından itibaren IOC, ‘Özel Olimpiyat Organizasyonları’nı resmen tanıdı ve ‘olimpiyat’ kelimesini ancak ‘özel’ ifadesi ile bir- 26 hayatsağlık

likte kullanmasına müsaade ettiğini bildirdi. artışını sağlayabilmek yeni teknolojilerin denen- Engelliler futbol Özürlülere yönelik sportif organizasyon dü- mesi ve geliştirilmesi ile mümkün olabilmektedir. müsabakaları Konuya meraklı ve denemeye izin veren engelli bedensel (ampute), zenleyen iki büyük kuruluş IPC ve SOI oyunla- sporcular bu konuda öncülük de etmektedirler. işitme, görme ve rın temel felsefesi açısından birbirlerinden farklı Günümüzde amputasyon sonrası sosyal hayata zihinsel olmak görüşlere sahiptirler. SOI, sportif faaliyetlere geri dönüşte spor ve rekreasyonel aktivitelerin üzere dört gruba katılmanın kişiye haz verici olduğu kadar, yeni daha fazla yer işgal etmeye başlaması, farklı akti- yönelik olarak şeyler öğretici olduğu fikrinden hareket eder ve vitelere uygun protez ve yardımcı ekipmanların düzenlenmektedir yarışmalar esnasında zihni veya fiziki sınırlama- imal edilmiş olması ile birlikte özellikle daha ları olan kişilerin ihtiyaçlarına göre uyarlamalar önce spor yapan kişilerin yeniden branşlarına Dirsek altı yapılması yani IOC’nin kurallarının engellilere geri dönme istekleri, kendi durumlarına özel pro- amputeler için göre yeniden yorumlanması gerektiğini savunur tez-ekipman tasarımı, araştırma ve geliştirmeler özel tasarım ve bunu uygular. konusunda üreticileri yönlendirmiştir. Önceki- palet ve bilardo lerin eksiklerini gidermek için geliştirilen yeni aparatı (www. Türkiye açısından engelliler sporunun bir teknolojiler genelde, öncesinden daha hafif ve trsprosthetics.com) organizasyon olarak gündeme gelmesi, işitme işlevsel olarak ortaya çıkmaktadır engellilerin spor faaliyetleri dışında, 1990’lar- dan itibaren olmuştur. 21 Kasım 1990 tarihinde İleri teknoloji protezleri günlük kullanımdaki ‘Özürlüler Spor Federasyonu’ kurulmuş ancak 23 protezlere nazaran kısmen daha yüksek maliyet- Ekim 1991 tarihinde kurullarını oluşturarak gö- li olsalar da kullanım avantajları, daha uzun olan reve başlayabilmiştir. İlk başkanı Prof. Dr. Hıfzı kullanım ömürleri ile göreceli olarak ekonomik Özcan’dır. 1997 yılında alınan bir kararla federas- sayılabilirler. Ayrıca kullanım sayıları arttıkça yonun adı ‘Engelliler Spor Federasyonu’ olarak üretim maliyetleri azalmaktadır. Eskiden spor- değiştirilmiştir. 2000 yılında ise ‘Türkiye Engel- cular için geliştirilen birçok protez günümüzde liler Spor Federasyonu’ndan dört ayrı federasyon oluşturulmuş ve faaliyetler bu federasyonlar tara- fından düzenlenmeye başlanmıştır. Engellilerin kendi aralarındaki yarışlarda den- genin sağlanabilmesi için çeşitli sınıflandırma sis- temleri gündeme gelmiştir. Günümüzde ‘fonksi- yonel sınıflandırma’ denen, kişinin özrünün tipi- ni dikkate almaksızın yapabildikleri (fonksiyon) esasına dayalı sınıflama en yaygın kullanılandır. Sistem ‘Horst Strohkendl’ tarafından düzenlen- miş ve paralimpiklerde ilk defa tekerlekli sandal- ye basketbolunda denenmiştir. Anatomik sınıfla- manın olumsuzluklarının belirmesi üzerine geliş- tirilen bu sistem, ferdin yalnız olarak veya grup içinde spor yaparken istenilen becerileri gösterip, gösteremeyeceği esası üzerine kuruludur. Spor- cunun o spor dalı ile ilgili tecrübesine, eğitim ve beceri düzeyine bakılmaksızın, temel hareket veya fonksiyonları ortaya koymasına bakılır. Engellilerin spora katılımı özür tip ve derece- lerine göre yardımcı ekipman/cihazların desteği ile mümkün olabilmektedir. Teknoloji, yüzme gibi çok az ekipmana ihtiyaç duyulduğu branşlar- da bile ana unsurdur. Spora katılımı ve performas hayatsağlık 27

Özel tasarım rutin kullanımda yer almaktadır sunmazlar. Düşük maliyetli fakat kullanışlı ürün- basketbolcu eli ‘Düşük teknoloji’ modifikasyonlarına yö- ler daha çabuk kabul görmekte ve uygulanmak- (www.trsprosthetics.com) nelik uygulamalar (raketin ele bağlanması) tadır. Yeni ileri teknoloji ürünlerinin en büyük tam olarak aynı fonksiyonu sağlayamasa avantajları daha hafif ve daha güvenilir olmala- Diz altı ampute bile her zaman uygulanabilir, maliyeti rıdır. Yeni teknolojinin ilk kullanıcıları bundan vakumlu protez düşük ve ulaşılması kolay olduğundan sonraki işleyişi belirlemektedir. ve karbon ayak çok sayıda kişinin katılımına imkân sağ- layabilmektedir. Bu tip basit düzenle- Mikroişlemci kontrollü protezler rekreasyo- örnekleri melerle birçok spor aktivitesine katılım nel ve günlük kullanımda tercih edilmekle bera- sağlanabilir. ber ilave ağırlıklarının fazlalığı, rakiplere avantaj- Elit sporcular için ileri teknoloji uygula- da farklılık yaratma durumunun belirsizliği gibi sorunları beraberinde taşımaktadır. maları daha uygundur. Düşük ve ileri teknoloji gerektiren spor veya rekreasyon modifikasyon- Osseointegrasyon çalışmaları günümüzde larını yaparken dikkate alınması gereken birçok varılmış en iyi noktalardandır. Bu yöntem rek- unsur vardır. En önemlisi efektif olmasıdır. reasyonel kullanımda ilave avantajlar sağlamakla beraber, immunosupresif kullanımının gereklili- Kişinin ekipmandan ne kazanacağı ve özürün ği, aşırı yüklenmenin olduğu aktivitelerde risk ta- ekipmandan etkilenip etkilenmeyeceği önemli- şıması gibi faktörler kullanımını sınırlamaktadır. dir Kullanılan ortez, protez veya yardımcı araçlar kişinin gerçek motor işlevlerini yerine getirmesi- Tekerlekli Sandalye (TS) sporlarında yüksek ni engelleyebilir performans ve kuvvet aktarımı elde edebilmek için kullanılan malzemenin esnek olmaması ve 1982 yılında Van Phillips’in ‘flex-foot’ adıyla TS’nin az parçadan oluşması gerekmektedir. Son bilinen en kullanışlı, hafif, enerji biriktiren kar- yıllardaki teknolojik gelişmeler de bu yönde ol- bon kompozit protezi geliştirmesi bir dönüm muştur. İlginç bir husus sporcuların gözden çı- noktası sayılır. Özellikle yüksek performans ge- kardığı bir modelin, günlük kullanımda hemen rektiren atletizm dallarında enerji biriktiren, yay- üst sıraya yerleşmesidir. Çerçeve, çember ve lı ayaklar; yüksek çarpmaların olduğu dallarda ayaklık şeklinde üç parçadan oluşan TS’ler, çer- enerji absorbe eden ayaklar tercih edilmektedir. çeve ön kısmının ayaklık olarak bükülmesiyle iki parçalı hale getirilmiştir. Üç parçalı TS günlük Teknolojik gelişmelerden en fazla yararlanan kullanımda üst sıraya yerleşirken, iki parçalı TS grup alt ekstremite amputeleridir. Amputasyon basketbol, rugbi ve teniste tercih edilmektedir. tekniklerindeki gelişmeler protez teknolojisin- deki ilerlemelerle birleşince daha iyi süspansiyon Gelecek, amputelerin beklentileri, cerrahi ve yapabilen protezler yapabilme imkânı doğmuş- teknolojideki ilerlemelerle şekillenecektir. Rek- tur. reasyonel aktivitelerde teknolojik ürün kullanımı için sınırlamalar daha az olmakla beraber, yarış- Çok para ve zaman harcayarak elde edilen ma sporlarında kullanılacak teknolojik ürünler- gelişmiş teknoloji ürünleri her zaman daha az de mutlaka bazı sınırlılıklarının olması gerektiği karmaşık olan muadillerinden daha iyi bir çözüm kabul edilir, Bu konudaki en güncel örnek Oscar Pistorious olgusudur. 21 yaşında çift taraflı am- pute olan sprinter Oscar Pistorious, 100, 200 ve 400 metrelerde paralimpik rekorlarına sahipti ve Pekin Olimpiyatlarında sağlıklılarla yarışmak istedi. ‘Uluslararası Atletizm Federasyonu’ pro- tezinin avantaj sağlayacağını düşünerek teste alınmasını istedi. Yapılan testlerde % 30’luk bir avantaja sahip olduğu görülerek Pekin Olimpi- yatlarında yarışmasına izin verilmedi. Bununla 28 hayatsağlık

birlikte aynı olimpiyatlarda bilhassa yüzücülerin Kaynakça özel poliüretan paneller içeren kıyafetlerle rekor- lar kırması, bazı soruları gündeme taşınmıştır: 1. Tatar Y. The Effect of Technical Improvements Teknoloji kullanımına sınır koymak gerekli mi- and Technological Advancement on the Parti- dir, gerekli ise nereye kadar sınır konulmalıdır? cipation in Handicapped Sports. İçinde: Sport Bu gidiş yeni bir olimpik tarzın (cyberolimpic) Participation: Health Benefits, Injuries and Psy- doğmasının gerekliliğini mi ortaya koymaktadır? chological Effects. AD Farelli (ed). Hauppauge Bütün bu sorulara mevcut değerlendirme yön- NY: Nova Science Publishers, 2011: 161-76. temleri ile kesin cevap vermek zor görünmekte- dir. Konuyu sadece paralimpikler açısından ele 2. Tatar Y. Engellilerde Spor ve Egzersiz. İçinde: alıp hedefi “rehabilitasyonun bir parçası olan Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon. M Beyazova, YG spor ve rekreasyonel aktiviteler” olarak görmek Kutsal (eds). 2. Baskı. Ankara: Güneş Kitabevi, de sorunu çözmez, zira paralimpik oyunlar bu- 2011: 3483-505. nun çok ötesine geçmiş durumdadır. 3. Horvat MA. Physical Education and Sport for Tekerlekli sandalye basketbolu engelli takım sporları Exceptional Students. Dubuque: Wm.C. Brown arasında lokomotif branş olarak kabul edilir. Sporcular Publishers, 1990. özel tasarlanmış tekerlekli sandalye kullanırlar. 4. DePauw KP, Gavron SJ (eds). Disability sport. Champaign: Human Kinetics, 2005. 5. Winnick JP (ed). Adapted Physical Education and Sport (Fourth Edition). Champaign: Hu- man Kinetics, 2005. 6. Sherrill C (ed). Adapted Physical Activity, Rec- reation and Sport (Sixth Edition). Boston: McG- rawHill, 2004. 7. Guttmann L. Sports for the deaf. İçinde: Textbo- ok of Sport for the Disabled. L Guttmann (ed). Aylesbury: HM u. M Publ, 1976: s.170-3. 8. Kalyon TA. Özürlülerde Spor. Ankara: Bağırgan Yayımevi, 1997. 9. Tatar Y. Özürlüler ve Spor 1. İstanbul: Fiziksel Engelliler Vakfı Yayınları, 1997. hayatsağlık 29

Kalbimiz ve Egzersiz Figen Çiloğlu Günlük hayatımızın bir parçası olarak yap- ve kalp hastalıklarının kontrolündedir. mamız gereken fiziksel aktivite, birçok kro- Sadece egzersiz yapmayı düşündüğümüzde nik hastalığı önleyen veya tedavisinde yardımcı olan, üstelik kötü bir yan etkisi olmayan ve nere- bile böbreküstü bezlerden hormonlar salgılan- deyse bedava bir sihirli ilaçtır. maya başlar, sempatik sinir sistemi aktive edilir ve artan kas aktivitesi ile artacak ihtiyaçları kar- Hepimiz biliyoruz ki her ne yaşta olursak ola- şılamak için kalp ve akciğerler hazırlanmış olur. lım, fiziksel aktiviteye başlamak veya olan hare- Meydana gelen kardiovasküler değişikliklerle ketliliğimizi arttırmak, hem sağlığımızı koruyacak kan basıncı ve kalp atım hızı artar ve bronşlar hem de yaşamımıza zevk katacaktır. The Ameri- genişler. Egzersizin başlaması ile solunum hızı ve can Heart Association, The Centers for Disesase derinliği artar. Control and Prevention ve The American Colle- ge of Sports Medicine, erişkinlerin mümkünse Egzersizin başında ihtiyacımız olan enerji, her gün, en az 30 dakika, orta ağırlıkta bir fiziksel oksijen ve kasta depolanmış olan yüksek enerji- aktivite yapmasını önermektedir. Çocuklar için li fosfatlar kullanılarak aerobik metabolizma ile gereken egzersiz süresi bundan daha da uzundur. desteklenir. Eğer yapılan egzersiz mevcut oksijen Yapacağımız bu egzersiz, kolesterol, kan şekeri, miktarını aşan bir seviyeye ulaşırsa; kaslarda, ve- tansiyon gibi yüksek oluşu bizim için problem nöz kanda laktik asit artışı ile sonuçlanan aneora- olan durumların kontrolünde son derece yararlı bik metabolizma devreye girer. olduğu gibi, osteoporozdan korunmaya yardım edip, romatizmal ağrılar için de faydalı olacaktır. Yapılan egzersiz ani olarak bırakılırsa tüm bu Fiziksel görünümümüzün daha güzel olmasına süreçler tersine çevrilir. Egzersiz esnasında özel- yardım eden egzersiz, aynı zamanda psikolojik likli kas gruplarında oluşmuş olan toplardamar birçok faydalı etki sunarak, depresyon ile baş et- genişlemesi, kalp debisi azalırken aşamalı olarak memize ve daha mutlu olmamıza yardımcı olur. başlangıç haline döner. Egzersizin durmasından Tüm bu faydalarla beraber şüphesiz egzersizin en hemen sonra kan akımının miktar ve dağılımında etkili olduğu alan kalp hastalıklarından korunma meydana gelen büyük değişiklikler egzersizden sonra görülebilen bayılmanın sebebini açıklar. Egzersizi aniden bırakmak yerine düşük bir sevi- 30 hayatsağlık

yede devam etmek, kan dolaşımında daha yavaş sında değişiklik gösterir. Bu nedenle kalp-damar bir değişime sebep olur. sisteminin dayanıklılığını artırmak için vucudu- muzun tümünü harekete geçirecek, büyük kas Fiziksel aktivitenin tekrarı, egzersizin artırdığı gruplarını kullanacak hareketlere yönelmeliyiz. iş yüklemesini karşılamak için oluşan uyum me- Kardio egzersizleri, nefes alma ve kalp atım sa- kanizmalarını harekete geçirir ve bu da egzersiz yısını arttırarak kalbi hareketlendirir. Kardiovas- kondisyonu olarak tanımlanır. Oluşan değişiklik- küler dayanıklılığı arttıran aktiviteler tempolu ler hem dokulara oksijen taşınmasını artırır hem yürüyüş, yüzme, bisiklet, dans, merdiven çıkma, de kasların oksijeni daha verimli olarak kullanma ve kayak gibi hareketlerdir. kabiliyetini geliştirir. Kondisyonun gelişmesi ile dinlenme esnasındaki kalp atım hızı ve sistolik Egzersizin başlangıç devrelerinde oksijen alı- kan basıncı daha düşük olur ve akciğerlere giden mı hızlı bir şekilde artar fakat 2 ila 4 dakika içinde kan miktarı artar. sabit bir konuma ulaşır. Sağlıklı fakat antremanlı olmayan insanlar maximal kapasitelerinin %50 Genç sporcularda kalp atım hızı yoğun egzer- ile %60’ına eriştiklerinde kanlarında laktik asit sizin başlamasından 20 saniye sonra 3 katına çı- birikmeye başlar. Bu seviye anaerobik eşik olarak kabilir. Süregelen bir egzersiz sırasında kalp atım adlandırılır. Kardio-egzersiz protokollerindeki sayısı dinlenme anındaki kalp atım sayısının yak- amaç oksijen kullanarak, bir diğer adı ile aerobik laşık iki katında sabitleşir. Çabuk değişebilmesin- egzersiz yapmak olduğundan kişilerin anaeoro- den dolayı kalp atım hızı egzersiz ve strese karşı bik eşiği geçmelerine izin vermemek gerekmek- önemli bir tepki oluşturur. Kalp atım hızındaki tedir. Bu da kendileri için belirlenmiş en yüksek her artış kalbin dakikada pompaladığı kan mikta- kalp atım hızının yani maksimum nabız sayısı- rı olarak tanımlanan kalp debisinde de bir artışa nın ne olduğunu bilip, bu seviyenin %60’ında neden olur. çalışmaya başlayarak, kondisyon kazanıldıkça %80’ine doğru %5’lik basamaklarla çıkmaktır. Sağlıklı bir kalbin yedek kapasitesi düşündü- ğümüzden çok daha fazladır. Sedanter kişilerde Maksimum nabız sayısını hesaplamak için en dinlenik kalp debisi dakikada yaklaşık 5 litre iken, basit yöntem ‘220-şahsın yaşı’ formülüdür. Me- hareket halinde 30 litreden daha fazlaya çıkabilir. sela 40 yaşında bir kişinin maksimum nabız sayısı Egzersize karşı tepkide sadece kalp atım hızının artması çok nadiren görülür. Genellikle bu artı- şa, kalp kasının kasılma gücünün artması da eş- lik eder. Bu adaptif mekanizmaların bir sonucu olarak antrene kişilerde, kalbin her kasılmasında pompaladığı kan miktarı fazla olduğundan, kalp daha az çalışarak gereken miktarda kanı pom- palayabilir ve böylelikle nabız atım sayısı düşük olur. Sedanter kişilerde dinlenik halde dakikada- ki nabız atım sayısı 80-90 iken, antrene kişilerde 50-60 olabilir. Kalbin enerji kaynağı sınırlıdır ve oksijensiz şartlarda fonksiyonunu iyi yapamaz. Egzersiz anında artan kalp atım hızının ve kasılmanın ihtiyaçlarını karşılamak için oksijenin fazla mik- tarda kullanılması gerekir. Kalp kası için oksijen kaynaklarını kullanabilme yeteneği kalbin kasını besleyen koroner arterleri normal olan kişiler ile, miyokardial iskemiye yani oksijensizliğe neden olan koroner arter hastalığına sahip kişiler ara- hayatsağlık 31

220 (sabit rakam) - 40 (kişinin yaşı) = 180 dir. ları, mekik gibi vücudu kaldıran hareketler veya Maximum kalp atım hızının %60’ı ile başlamak lastik bantlar gibi diğer resiztans egzersizleri daha uygun olduğundan 180x0.60=108, kişinin yapılabilir. Kas geliştime egzersizleri yapılırken egzersize basladıktan yaklaşık 10 dakika sonra kollar, bacaklar, ön ve arka taraftaki kaslar den- ulaşması ve fazla aşmaması gereken nabız sayı- geli olarak çalıştırılmalı ve güçlendirilmelidir. sıdır. Antrenman sayısı arttıkça üst limit maksi- Bu egzersizler gün aşırı yapılmalı, kesinlikle bir- mum nabzın %80’e kadar çıkabilir. birini takip eden günlerde olmamalı ve haftada 2 veya 3 gün yapılmalıdır. Bu şekilde arada kalan Haftada yaklaşık 20 km yürüyüş gibi bir eg- günler vücudun toparlanması için zaman sağlar. zersizin düzenli olarak yapılması LDL (‘kötü’ ko- Eğer kullanmaya çalıştığınız ağırlıkta en az 10 lesterol) ve toplam kan lipid miktarının azalma- tekrar yapamıyorsanız, kullandığınız ağırlık sizin sını sağlar. Bu egzersiz seviyesinin biraz daha yo- için çok fazla demektir. Her zamanki gibi yavaş ğunlaşarak yaklaşık 30 km’ye kadar çıkması HDL başlamak ve vücut alıştıkça kullanılan yükü art- (‘iyi’ kolesterol) miktarının artmasını sağlayarak tırmak gerekmektedir. Rezistans çalışmaları kalp kan lipidlerinde faydalı değişikliklere neden olur. kapakçıkları problemi olanlar, kontrol edileme- Aynı zamanda damarlardaki inflammasyon azalır yen aritmisi, sol ventrikül fonksiyon bozukluğu ve damarlar daha esnek olur. Aktif bir yaşam sti- veya aşırı kalp yetmezliği olan kişiler için uygun li olan kişilerin kalp hastalığına yakalanma riski olmayabilse de çoğu için problem yaratmadığı sedanter kişilere nazaran %45 daha azdır. Da- saptanmıştır. Kalp krizi geçirdiyseniz ağırlık ça- marların daha esnek olması kan akışının daha lışmalarına ancak düzenli egzersiz yapmaya baş- düzenli ve kan basıncının daha normal olmasına ladıktan 4 ile 6 hafta sonra başlayabilirsiniz. Kalp sebep olur. Sedanter kişilerin hipertansif olma krizi geçirmemiş kişiler için ağırlık egzersizleri riski hareketli kişilere nazaran %35 daha fazladır. düzenli egzersiz programının bir parçası olarak Düzenli olarak günde 3 km yürümek bile bazen hemen başlanabilir. kan basıncı kontrolünde o kadar etkili olabilir ki, bir süre sonra bazı kişiler kullandikları tansiyon Esneklik ve denge hareketleri düzenli bir şe- ilacını bırakabilecek duruma gelebilirler. kilde yapıldığında eğilme, uzanma, dönme gibi gündelik hayattaki hareketleri yapmada kolaylık Kaslarımızı  güçlendirmek, kas/yağ oranını sağlayacağı gibi postürü düzeltmeye ve hareket artırmak ve metabolizmamızı hızlandırmak için esnasında daha güvenli olmaya yardımcıdır. Es- kuvvet egzersizlerini de unutmamalıyız. Bu eg- neklik sayesinde düşme riski ve düşme anında zersizler kol, bacak, göğüs, sırt ve omuzlar gibi yaralanma riski azalır. Esneme hareketleri vücut vücudun büyük kas kitlelerini çalıştırmayı hedef ısındıktan sonra yapılmalıdır. Bu hareketlerin almalıdır. Hafif dumbeller veya ağırlık makina- efektif olmasi için her pozisyon statik olarak 10- 20 saniye tutulmalı, rezistans hissedene kadar es- nemeli ama asla acı duyacak kadar olmamalıdır. Hareketler yavaş ve kontrollü bir şekilde yapıl- malı ve egzersiz esnasında çalıştırılmış olan tüm kas grupları esnetilerek rahatlatılmalıdır. 45 yaşın altında ve sağlıklıysanız muhtemelen egzersize başlamadan once bir hekime görünme- niz gerekmez. Eğer kalp hastalığı teşhisi konmuş ise veya kalp hastalığı olasılığı için yüksek risk taşıyorsanız herhangi bir egzersiz programına başlamadan önce mutlaka bir hekime danışma- nız gerekmektedir. Sağlığınız için egzersiz yap- mak istiyorsanız, hedefleriniz realistik ve uygu- 32 hayatsağlık

lanabilir olmalıdır. İlk hedefiniz kardiovasküler Disease. In: Libby: Braunwald’s Heart Disease: endurans yani dayanıklılığı arttırmak olup, kas A Textbook of Cardiovascular Medicine, 8th ed. geliştirici programları yavaş yavaş eklemelisiniz. Philadelphia, PA: Saunders; 2007: chap 45. Egzersize ilk defa başlayan veya uzun süre ara ve- renler egzersize yavaş başlamalı ve kondisyonları 8. Goel K, Lennon RJ, Tilbury RT, et al. Impact of arttıkça egzersizin süresi ve daha sonra yoğunlu- Cardiac Rehabilitation on Mortality and Cardio- ğunu arttırmalıdırlar. Eğer egzersiz yaparak geçi- vascular Events After Percutaneous Coronary In- rebileceğiniz vakit kısıtlıysa gunde en az 3 defa tervention in the Community. Circulation 2011; 10’ar dakikalik periodlarla da günlük hareket 123: 2344-52. ihtiyacınızı yerine getirebilirsiniz. Unutmayın ki kalp sağlığınız için biraz hareket, hiç hareketsiz 9. Gupta S, Rohatgi A, Ayers CR, et al. Cardio- olmaktan daha iyi, daha fazla hareket daha da respiratory Fitness and Classification of Risk of iyidir. Cardiovascular Disease Mortality. Circulation. 2011; 123: 1377-83. Kaynakça 10. Hastings JL, Bhella PS, Carrick-Ranson GC, et 1. Abbott RD, White LR, Ross GW, et al. Walking al. Lifelong Exercise Training Demonstrates a and Dementia in Physically Capable Elderly Dose Dependent Effect on Left Ventricular Myo- Men. JAMA 2004; 292: 1447-53. cardial Compliance and Distensibility. Circulati- on 2010; 122: A14722. 2. American Diabetes Association (ADA). Stan- dards of Medical Care in Diabetes -- 2008. Dia- 11. Larson EB, Wang L, Bowen JD, et al. Exercise is betes Care 2008; 31: S12-S54. associated with reduced risk for incident demen- tia among persons 65 years of age and older. Ann 3. Bhella PS, Hastings JL, Fujimoto N, et al. Life- Intern Med 2006; 144(2): 73-81. long Exercise Training Results in a Dose De- pendent, Upward Shift of the Frank-Starling 12. Mikkelsson LO, Nupponen H, Kaprio J, et al. Relationship in Healthy Seniors. Circulation. Adolescent flexibility, endurance strength, and 2010;122:A18540. physical activity as predictors of adult tension neck, low back pain, and knee injury: A 25 year 4. Brown WJ, Burton NW, Rowan PJ. Updating the follow up study. Br J Sports Med 2006; 40(2): evidence on physical activity and health in wo- 107-13. men. Am J Prev Med 2007; 33(5): 404-11. 13. Mustelin L, Silventoinen K, Pietiloinen K, et al. 5. Byberg L, Melhus H, Gedeborg R, et al. Total Physical activity reduces the influence of genetic mortality after changes in leisure time physical ac- effects on BMI and waist circumference: a study tivity in 50 year old men: 35 year follow-up of po- in young adult twins. Int J Obes 2009; 33(1): 29- pulation based cohort Brit Med J 2009; 338: b688. 36. 6. Di Loreto C, Fanelli C, Lucidi P, et al. Make your 14. Sattelmair J, Pertman J, Ding EL, et al. Dose Res- diabetic patients walk: long-term impact of diffe- ponse Between Physical Activity and Risk of Co- rent amounts of physical activity on type 2 diabe- ronary Heart Disease: A Meta-Analysis. Circula- tes. Diabetes Care 2005; 28: 1295-302. tion 2011; 124: 789-95. 7. Gaziano JM, Manson JE, Ridker PM. Primary 15. Shibata S, Fujimoto N, Hastings JL, et al. Dose- and Secondary Prevention of Coronary Heart dependent Relationship between Life-long Exer- cise Training and Central Arterial Stiffness in the Elderly. Circulation 2010; 122: A12372. hayatsağlık 33

Sporcularda Kardiyovasküler Hastalıklar Mustafa Sarı Son zamanlarda toplumda ve sağlık camiasın- yovasküler bulgular ortaya çıkar. Fizyolojik adap- da, sporcularda görülen ani ölüm, senkop ve tasyonlar içerisinde artmış strok hacim ve mak- aritmiler gibi kardiyak sorunlara ilgi artmıştır. simum oksijen kullanımı yapısal ‘remodeling’i Sporcularda katastrofik olaylar beklenmedik bir tetikler ve kalpte birtakım değişiklikler ortaya şeydir ve rölatif olarak nadirdir, fakat toplum üze- çıkar. Sporcuların kalplerinde görülen iki önemli rinde belirgin yıkıcı etki gösterir. Aslında genç, bulgu kalplerde büyüme ve istirahatte nabızları- iyi eğitilmiş profesyonel sporcuların potansiyel nın yavaş olmasıdır. olarak ölümcül kalp hastalığına veya çeşitli koşul- lar altında ani ölüme yatkın olmaları ters algılar Sporcuların kalbinde görülen büyüme kalbin oluşturabilir. hem hacim olarak büyümesi (dilatasyon) hem de duvar kalınlığının artması (hipertrofi) şeklinde Sporcu kalbi görülmektedir. Dinamik (izotonik, aerobik) eg- Sporcuların kalplerinin büyük olduğunun zersizler kalbi hem hacim olarak büyütür hem de farkına ilk kez 19. yüzyıl başlarında varılmıştır. kalp duvarında kalınlaşmaya yol açarak egzantrik İlk olarak kayakçılarda yapılan fizik muayene kalp büyümesine neden olur. Buna yol açan spor ile tespit edilen kalp büyümeleri daha sonraları dallarının başında dayanıklılık gerektiren uzun röntgen ve otopsi bulguları ile de teşhis edilebil- mesafe koşuları gelir. İzometrik egzersizlerde ise miştir. Ekokardiyografi (EKO) cihazının icadı kalbin sadece duvar kalınlığının artması görülür. ve MR’ın (Manyetik Rezonans Görüntüleme) Bu sporlar arasında ağırlık kaldırma, güreş, vücut kullanılmaya başlanması ile daha kesin bulgular geliştirme, gülle atma, judo vb. sayılabilir. Ancak elde etmek mümkün olmuştur. Böylece değişik atletik egzersizler genellikle sadece izotonik veya dallarla uğraşan sporcuların kalplerinin spor yap- izometrik olmayıp bunların bir arada yapılması mayan bireyler ile karşılaştırılabilmesi sağlanmış, ile olur. Özellikle bisiklet ve kürek gibi sporlar sporcu kalplerinin yapı ve çalışması ile ilgili ay- her iki egzersiz tipini bünyesinde barındırır. rıntılı bilgilere ulaşılmıştır1. Sporcularda dinamik ve izometrik antren- Sporcu kalplerinde görülen bu büyüme bazı manlara bağlı olarak kompleks ve heterojen kardi- hastalıklardaki gibi patolojik boyutlarda değildir. Büyüme miktarının saptanmasında kullanılan 34 hayatsağlık

ekokardiyografi tetkiki ile sporcu kalplerindeki % 10 %5 büyümenin hastalıklardan ayırımı yapılabilir. Hafif artmış Aort Özellikle kardiyak septum çapı sporcularda na- kardiyak kitle rüptürü diren 16 mm’yi geçer. Kalpteki bu büyümenin direkt egzersiz yoğunluğu ve performans ile iliş- % 30 % 36 kili olmadığı da bilinmektedir. Birçok olimpiyat Diğer Nedenler HCM şampiyonunun kalbi normal boyutlarda olabi- % 19 lirken bazı kolej öğrencilerinde belirgin büyü- Konjenital Koroner me izlenebilmektedir. Bunun nedeninin genetik Anomalileri duyarlılık ve hormonal değişiklikler olduğu dü- şünülmektedir. Genetik duyarlılığı olan sporcu- Genç sporcularda larda yapılan fizik egzersizler kalpteki büyümeyi ani ölüm nedenleri daha çok tetiklemektedir. Sporcularda görülen kalp büyümesini hastalıklı durumlardan ayıran izlenmektedir. 38 farklı disipline mensup 1005 bir diğer nokta da egzersize ara verildikten sonra sporcu arasında yapılan bir çalışmada atletlerin kalpteki büyümenin ve duvar kalınlığının zaman- % 14’ünde belirgin EKG değişiklikleri, % 26’sın- la normale dönmesidir. Gerçekten de periyodik da hafif EKG değişiklikleri saptanırken % 60’ında olarak çalışan atletlerin kalp büyüklükleri sezon ise çok minör değişiklikler görülmüş veya her- içerisinde değişiklikler gösterebilmektedir. hangi bir EKG değişikliği izlenmemiştir2. İstirahat halinde nabız sayısının düşük olması Genç sporcularda ani ölüm sebepleri sporcu kalbinin karakteristik özelliklerindendir. Genç sporcularda ölümler genel popülas- İstisnai hallerde kalp atım hızı dakikada 40’ın yondan daha azdır. 35 yaş altı sporcularda ölüm altına dahi düşebilir (bradikardi). Bu durumdan nedeni sıklıkla konjenital hastalıklardır. Otopsi artmış parasempatik sinir sistemi aktivitesi ka- çalışmalarında genç sporcu ölümlerinin % 80 ka- dar azalmış sempatik sistem aktivitesi sorumlu- darının yapısal kardiyovasküler hastalıklar oldu- dur. Özellikle aşırı yoğun dayanıklılık gerektiren ğu saptanmıştır. Hipertrofik kardiyomiyopati ani sporları yapan sporcularda bu durum daha belir- ölümlerin en sık sebebidir ve genç sporcu ölüm- gindir. Bu sporcularda kalp atım sayısının yavaş lerinin üçte birinden sorumlu tutulmaktadır. olmasının zararlı olduğuna dair kanıt yoktur. Hipertrofik Kardiyomiyopati (HCM) Bunun dışında atletlerin EKG’lerinde başka bazı HCM genç popülasyonda rölatif olarak sık ritm değişiklikleri de izlenebilir: görülen bir hastalıktır. Genç bireylerde ani kardi- • Sinüs aritmisi (genellikle solunumsal) yak ölümün en sık nedenidir. Asimetrik hipertro- • Sinüs duraklaması fiye olmuş ve genişlememiş sol ventrikül ile ka- • Gezici atriyal pace-maker rakterizedir. Mendelyen otozomal dominant ge- • Kavşak ritimleri çişli bir genetik hastalıktır. Genel popülasyonda • Birinci derece AV blok 1/500 oranında görülür. Kalp kası hücresindeki • İkinci derece Mobitz tip 1 blok sarkomer proteinini kodlayan 10 farklı genden birinin mutasyonu sonrası ortaya çıkar. Miyo- Sporcu kalplerinde görülen bu ritim değişik- kard hücre dizilişindeki bozukluk ve hipertrofi lerinin hasta sinüs sendromundan ayrılması ge- ile karakterizedir. rekir. Çok ender durumlarda sporcu kalplerinde Hipertrofi sıklıkla asimetriktir, interventrikü- ritimde aşırı derecede duraklamalar ile birlikte ler septum tutulur ve sol ventrikül çıkış yolunda baş dönmesi, bayılma gibi şikâyetler görülebilir. daralma ile karakterizedir. Asimetrik septal hi- Bu durumda atletik aktivitenin sonlandırılması pertrofisi olan olgular hipertrofik obstriktif kar- veya kalıcı kalp pili takılması gündeme gelebilir. diyomiyopati (HOCM) olarak adlandırılır ve Sporcu kalplerinde görülen bu ritim değişiklik- leri gece saatlerinde ve uykuda daha sık olarak hayatsağlık 35

Normal görünüm daha semptomatiktir. HCM’nin apikal hipertrofi yılmalara yol açar. gibi diğer çeşitleri asemptomatiktir ve daha iyi Bu bulguları olan ya da olamayan sporcularda prognoza sahiptir. yapılan sağlık taramalarında yapılan fizik mua- HCM patofizyolojik olarak incelendiğinde yenedeki valsalva ile artan midkardiyak odak- öncelikle miyokard kütlesinin belirgin olarak taki sistolik üfürüm ve arteryal nabızdaki ani arttığı görülür. Buna paralel olarak miyokardiyal çıkışlar (spike and dome) şüpheyi arttırmalıdır. oksijen ihtiyacı da artmıştır. Fakat düzensiz mi- EKG’deki hipertrofi bulguları sonrası hastalara yokard dizilişiyle oluşan küçük damar hastalığı ve yapılan ekokardiyografi kesin tanıyı koymakta- diyastolik disfonksiyona bağlı azalmış diyastol, dır. koroner perfüzyonu daha da azaltmaktadır. Ani ölüm sıklıkla venriküler disritmi ve eg- Miyokard dizilişindeki bozukluk ve koro- zersiz sonrası kardiyak atımın azalması nedeniyle ner damar oluşumlarının buna eşlik edememesi olur. Genç yaşta egzersizle gelen hipotansiyon ve neticesinde intertisyel kollajen doku ve fibröz senkopu olan hastaların ani ölüm riski yüksektir. doku artışı olur. Bu değişiklikler sonucu anormal Kalbin elektriksel iletisinin bozulma nedeni, sol otomasite ve aritmi odaklarının olması kaçınıl- ventrikül miyositlerin anstabil olması ve daralmış mazdır. Egzersiz esnasında miyokardın oksijen intramural arteryollere bağlı miyokardiyal iskemi ihtiyacının artması ve sunumun azalması sonrası ve fibrozistir. HCM Tanısı konulan hastaların (özellikle sol ven- trikül çıkış yolu stenozlu) yarışmalı sporlardan iskemi ve anormal odaktan çıkacak olan ventri- uzaklaştırılması önerilir. Sol venrikül remodelin- küler taşikardiler ani ölüm riskini artıracaktır. gi düzeltmesi için beta bloker ilaçlar verilir. Arit- mik semptomları ve ani ölüm riskini azaltması Klinik olarak maalesef hastaların % 25’i bulgu için beta bloker, amiodoron ve kinidin tercih verir. En sık görülen bulgu nefes darlığıdır. Dis- edilebilir. Tanımlanmış ventriküler taşiaritmileri pnenin nedeni, sol venrikülün kütlesin artması- olan ve kardiyak arrest geçiren hastalara intrakar- na rağmen lümeninin azalmasına bağlı oluşan diyak defibrilatörlü kalp pilleri (ICD) hayat kur- gevşeme bozukluğudur. Diyastolik disfonksiyon tarıcıdır. Hipertrofik obstriktif kardiyomiyopati pulmoner basıncını artırır ve dispne ortaya çıkar. hastalarında sol ventrikül çıkış yolunda gradiend Göğüs ağrısı (angina) diyastol süresinin kısalma- fazlaysa cerrahi septal miyektomi (Marrow op.) sı ve küçük damar hastalığına bağlı oluşur. HCM ve kateterle etanol enjeksiyonu ile septal ablas- hastalarında sık görülen diğer bulgu ise senkop yon tedavileri yapılabilir. ve presenkoptur. Bayılma sol ventrikül çıkış yo- lunun darlığına bağlı kardiyak atımın azalmasına HOCM hastalarının birinci derece yakınları ve aritmilere bağlıdır. Spor yapmak ve valsalva 12-18 yaşlarında EKO ile tarama yapılması öne- manevrası garadiendi fazla olanlarda ‘preload’ı rilir daha da azaltır ve sersemlik, baş dönmesi ve ba- Koroner anomaliler Genç sporcularda ikinci ölüm nedenidir. Mevcut vakaların % 17’sinden sorumlu tutul- maktadır. En sık görülen malformasyon sol ana koronerin sağ sinüs valsalvadan köken alması ola- rak görülür. Bazen ayna görüntüsü malformasyo- nu görülür (sağ sinüs valsalvadan sol ana koroner çıkarken, sol sinüs valsalvadan sağ koroner arter çıkar). Özellikle sağ koronerin çıkış patolojileri yüksek ani ölüm riski taşımaktadır. Egzersizle tetiklenen angina ve senkop başlıca semptomla- rıdır. 36 hayatsağlık

Patofizyolojisinden miyokardiyal iskemi so- kalbin üzerine gelmesi; ikincisi ise, darbenin za- Kamerunlu futbolcu rumludur. İskeminin nedeni, sol ana koronerin manlamasının depolarizasyona, potasyum ATP Marc-Vivien Foé açılı çıkışı, kökünde dolanma ve egzersiz esnasın- kanal aktivasyonuna denk gelmesi sonrası oluşan Kolombiya ile da koronerin aort ve pulmoner trankus kompres- ventriküler fibrilasyondur6. oynadıkları milli yonuna maruz kalmasıdır. Tanı EKO, transözofa- maçta hayatını giyal EKO, multislice BT ve koroner anjiyografi Sporcu kalbi ve kardiyovasküler hastalık kaybetti (2003). ile konulur. Tedavisi cerrahi onarımdır. Sporcu kalbinin adaptasyonu sonrası çapları Yapılan otopsi normalden fazladır. Bu durum kardiyovasküler neticesinde ölüm Genç hastalarda diğer ani ölüm nedenleri ara- hastalıkları taklit edebilir. Sağlıklı sporcu kalbi- nedeni ‘hipertrofik sında kapak hastalıkları bulunur. Özellikle aort ni hipertrofik kardiyomiyopati, dilate kardiyo- kardiyomiyopati’ kapak darlığı ve mitral kapaktaki miksamatöz de- miyopati ve hasta sinüs sendromundan ayırmak olarak açıklandı. jenerasyon bunlardan başlıcalarıdır. oldukça zor olabilir. Yanlış tanı koymak, gereksiz kısıtlamalara neden olarak sporcu psikolojisini Futbol sahalarında Aritmojenik sağ ventrikül kardiyomiyopati- olumsuz etkileyebilir. İyi eğitilmiş sporcuların hayatını kaybeden si ve Brugada sendromu, Wolf-Parkinson-White sol ventrikül duvar kalınlığı 13-15 mm olabi- son futbolcu sendromu, uzun QT sendromu gibi hastalıklara lir. Sol ventrikül çıkış yolunda gradient artışı ve Piermario Morosini bağlı disritmiler de ani ölüm riskini arttırmaktadır. mitral kapağın sistolik öne hareketi HOCM için oldu (Nisan-2012) karakteristiktir. Sağlıklı sporcularda sol ventrikül Miyokardit viral enfeksiyona sekonder ge- diyastol sonu çapı 60 mm’yi aşabilir fakat dila- lişir ve kalp yetersizliği, aritmi ve bloklara bağlı te kardiyomiyopatide olduğu gibi sol ventrikül ani ölüme neden olabilir. Klinik tanısı oldukça ejeksiyon fraksiyonu düşmez7. zordur. Endomiyokardiyal biyopsi örneklerinin polimeraz zincir reaksiyonu ile virüs genomu saptanması tanıya yardımcıdır. Marfan sendromu olan sporcular yıllarca birçok ağır rekabetli sporlarda başarı ile müca- dele etmişlerdir. Seçkin basketbolcularda bile atlanabilmektedir. Genetik geçişli bir hastalıktır. Azalmış elastik liflere bağlı aortanın media taba- kasının bozulması patognomoniktir. Ani ölüm nedenleri aort dilatasyonuna bağlı aort diseksi- yonu ve rüptürü, veya sağ ventrikül kökenli arit- milerdir3,4. Yaşlı sporcularda ani ölüm nedenleri 35 yaş üstü hastalarda ani ölümün en sık ne- deni aterosklerotik koroner arter hastalıklarıdır. Koroner arter hastalığı için risk faktörlerini (siga- ra, hipertansiyon, hiperlipidemi, diyabetes mel- litus, aile hikâyesi) taşıyan sporcularda tarama yapılması önerilir. Tarama için egzersiz stres testi yapılmalıdır5. Commatio cordis Göğüste penetre olmayan ani darbeler son- rası olan ani ölüme commatio cordis denilir. Beyzbol, hokey ve softbol gibi fırlatıcı sporlar- da ortaya çıkabilir. Fakat bu olay çoğu kez evde oyun oynama esnasında ortalama 13 yaşındaki çocuklarda görülmektedir. Başlıca iki nedeni vardır. Birincisi göğse gelen darbenin doğrudan hayatsağlık 37

Katılım öncesi kardiyovasküler tarama Kaynakça Ölüm riski yüksek kardiyovasküler hastalıkla- rın tespiti için popülasyonda geniş tabanlı tarama 1. Sharma S. Athlete’s heart- effect of age, sex, ethni- programlarının geliştirilmesi önerilir. Geliştiril- city and sporting discipline. Experimental Physi- miş hikâye ve fizik muayene çok fazla katılımın ology 2003; 88 (5): 665-9. sağlanması en pratik stratejiyi oluşturur. Sadece fizik muayene ile obstriksiyonlu HCM, aort ste- 2. Oakley D. The athlete’s heart. Heart 2001; 86: nozu, Marfan sendromu, koroner arter hastalığı 722-6. saptanabilir. Birinci basamak tarama programın- da şüpheli bulgular saptanan sporculara ikinci 3. Maron BJ. Hypertrophic cardiomyopathy: A sys- basamak invaziv, noninvaziv (EKO) tarama test- tematic review. JAMA 2002; 287: 1308-20. leri önerilir8. Kardiyovasküler hastalığı olan sporcula- 4. Corrado D, Basso C, Schiavoing M, et al. Scree- rın seçimi ning for hypertrophic cardiomyopathy in young Eğitimli profesyonel sporcularda kardiyovas- athletes. N Eng J Med 1998; 339: 364-9. küler anormallik saptandığında bazı sorulara ya- nıt stratejileri geliştirilmelidir: 5. Albert CM, Mittleman MA, Chae CU, et al. Trig- 1. Yarışmalı sporlara devam edilmesi halindeki ger of sudden death by vigorous exertion. N Eng ani ölüm risk düzeyi J Med 2000; 343: 1355-61. 2. Sporcuyu antrenman ve yarışmalardan uzak- laştırma ile azalacak bu riskin ihtimali 6. Ling MS, Wang PJ, et al. An experimental model 3. Seçilme ve diskalifiye olma kararının formü- of sudden death due to low-energy chest wall le edilmesi için uygun kriterler impact (commotio cordis). N Eng J Med 1998; Sporcuların seçilme ve diskalifiye edilmesi 338: 1805-11. hususunda dünyaca kabul görmüş kriterler ‘Yir- mi altıncı Bethesda Konferansı Kriterleri’ olarak 7. Biffi A, Pelliccia A, Verdile L, et al. Long-term bilinmektedir. Bu ölçekler başlıca prospektif ça- clinical significance of frequent and complex lışmalardan ve uzman görüşlerinden elde edil- ventriküler tachyarrhythmias in trained athletes. mektedir. J Am Coll Cardiol 2002; 40: 446-52. 8. Pfister GC, Puffer JC, Maron BJ. Preparticipa- tion cardiovasculer screening for U.S collegiate student-athletes. JAMA 2000; 283: 1597-99. 38 hayatsağlık

hayatsağlık 39

Spor Psikolojisi: Performans Geliştirme Birgül Geyimci Akademik ve uygulamalı bir alan olan psiko- malarla hazırlanmalarına rağmen bekledikleri ba- lojiyi insan zihni, duyguları ve davranışları şarıya ulaşamamışlardır. Olimpiyatlarda başarılı araştıran bir bilim dalı olarak tanımlayabiliriz. olmuş, madalyalar almış olan sporcularla yapılan Amerikan Psikoloji Derneği spor psikolojisini, araştırmalar, bu sporcuların başarılarını daha çok performans ile ilişkili psikolojik faktörlerin spor, psikolojik hazırlıklarına bağladıklarını ortaya egzersiz ve diğer fiziksel aktiviteler üzerindeki bi- koymuştur. Böylelikle 1980’li 1990’lı yıllar fi- limsel çalışma alanı olarak tanımlamaktadır. ziksel teknik, taktik hazırlığın yanı sıra psikolojik hazırlığın, psikolojik beceri antrenmanlarının da 1897 yılında, Indiana Üniversite’sinden psi- öneminin daha iyi anlaşıldığı ve bu konudaki ça- kolog Dr. Norman Triplett’in spor psikolojisi ile lışmaların ivme kazandığı yıllar olmuştur. ilgili ilk bilimsel makale olarak kabul edilen yayı- nı ile başlayan spor psikolojisi çalışmaları, olduk- Başarılı ve başarısız sporcuları birbirinden ça kısa bir geçmişe sahiptir ve son yıllarda spor- ayıran psikolojik özellikler çeşitli spor dallarında cular ve antrenörler arasında değerli bir çalışma araştırma konusu olmuştur. Bu araştırmalardan alanı olarak görülmektedir. çıkan ortak sonuç ise şöyle özetlenebilir: • Uyarılma durumunu başarılı şekilde düzen- Son yıllarda ülkeler arasında rekabetin art- ması ve önem kazanması, sporcuları fizyolojik leyebilme; rahat hissetme, enerjik olma ve psikolojik güçlerini çok yönlü olarak geliştir- • Yüksek kendine güven meye yöneltmiştir. Uzun yıllar sporda yüksek • Daha iyi yüksek konsantrasyon performansı sağlamada fiziksel olarak iyi hazır- • Kontrol içinde olma, fakat bunu zorlamama lanmanın yeterli olacağı düşünüldü. Daha sonra • Olumlu bir şekilde sporla uğraşma, düşün- 1960 ve 1970’li yıllarda fiziksel hazırlığın yanı sıra teknik açıdan üstün niteliklere sahip olmak celerde ve imgelemede olumlu olma çok önemli olarak görülmüştür. Bunun sonucu • Kararlılık ve bağlılık gösterme olarak koordinasyon çalışmaları, teknik analizler gelişme göstermiş; ancak birçok sporcu olimpi- Sayılan bu özellikler sportif performans için yatlara, yarışmalara çok iyi fiziksel ve teknik çalış- önemli ve temel gözükmektedir. Sporda performans geliştirme, dünyanın pek çok yerinde olimpik atletler ve profesyonel spor- 40 hayatsağlık

cular tarafından kullanılmakta ve bireysel spor- gerekli yöntemleri ve kaynakları araştırır. cu koçluğunun yanı sıra pek çok ülkede takım Kariyerlerini yönlendirmelerine yardımcı olur. sporlarında da performans geliştirme uzmanları ile çalışılmaktadır. Pratikte, sportif performansı Sporcular kariyerlerinde ilerlerken pek çok zor- geliştirmede hedef alınan performans alanları lu yoldan geçebilir veya yanlış hedeflere doğru şöyledir: gidebilirler. Spor psikolojisi sporcunun başarı- • Kaygı kontrolü hedef planları için bir vizyon oluşturabilmenin • Özgüven arttırma yollarını araştırır. • Konsantrasyon becerilerini arttırma • Performans engellerini ortadan kaldırma Zihinlerini hazırlamalarına yardım eder. Spor- • Antrenman performansını geliştirme cunun derslere, pratiğe ve performansa zihinsel • Olumsuz durumlarla başa çıkma becerilerini ve duygusal olarak hazırlanması oldukça önem- lidir. Spor psikolojisi alanı, sporcunun rekabet geliştirme dünyasında kendine özgü zihinsel bir hazırlık • Takım uyumunu arttırma ve iletişim beceri- yapmasına yardımcı olacak yöntemleri geliştir- mesi üzerine araştırmalar yapar. lerini geliştirme • Olumlu inanç sistemi oluşturma Performans sırasında konsantre olmalarına yar- • Sakatlıklar sonrası performans geliştirme dımcı olur. Dikkat kontrolü, yani konsantrasyon ve odaklanma becerisi sporcunun performansını Performans geliştirme sürecinde sporculara belirlemede çok önemli bir rol oynar. Spor psiko- edindirilen zihinsel beceriler ile zihinde canlan- lojisi sporcunun dikkatini nerede ve nasıl kontrol dırma, odaklanma vb. beceriler yoluyla perfor- edeceğini, konsantrasyonu arttırmayı ve dikkati- mansı en üst düzeye çıkararak sporcunun rakip- ni dağıtan şeylerle nasıl başa çıkacağını öğrenme- leriyle arasında fark yaratacak bir dizi gelişim sini sağlayacak yolları araştırır. sağlanabilmektedir. Stres ve baskı ile baş etmeleri için destek olur. 90’lı yılların sonlarından beri Türkiye’de de Bazı stres türleri kaçınılmazken, bir kısmı da hızlı bir gelişme gösteren ve sporcuların oldukça sporcunun performansına zarar verir. Öğrenme yararlandığı bir alan haline gelen spor psikoloji- ve performans esnasında ortaya çıkan stres ve sinin çalışma alanlarının sporculara sağlayacağı baskıyı azaltmak ve bu durumu yönetebilmek destek oldukça fazladır. Spor Psikolojisi, çalışma için gerekli olan yolları araştırır ve sporcuların alanları ile sporculara birçok açıdan katkı sağlar: öğrenmesini sağlar. Kendilerini tanımalarına yardımcı olur. Spor- Başarı paradoksu ile baş etmeyi sağlar. Her cuların öğrenme, pratik ve performans geliştirme sporcu zaman zaman başarı paradoksu ile kar- için zihinsel stratejilere ihtiyaçları vardır. Spor şılaşır. Yer aldığı spor dalında başarısı arttıkça, psikolojisi sporcuların ve antrenörlerin ihtiyacı daha fazla stres ve dikkat dağınıklığı yaşar. Spor olan metot ve yaklaşımları araştırır ve geliştirir. psikolojisi odaklanma becerisini sürdürmeyi ve iyi performans düzeyinde kalmanın sürekliliğini Aileleri ile daha iyi çalışmalarını sağlar. Aileler sağlayacak yolları araştırır. tıpkı antrenörler gibi sporcuların başarılarının önemli bir parçasıdır. Spor psikolojisi ailelerin Kaynakça sporcu çocukları ile daha iyi iletişim kurabilmele- ri ve kariyerlerini doğru yönlendirebilmeleri için 1. Cole B. What is Sports Psychology? www.sport- gerekli yolları gösterir. psychologytoday.com Antrenörleri ile daha iyi çalışmalarını sağlar. 2. Kaya F. Sporda Performans Geliştirme. www. Antrenörler pek çok spor dalında sporcunun ba- performansgelistirme.blogspot.com şarısına destek sağlayan en önemli kişilerdir. Spor- cuların bu kişilerle çok iyi bir çalışma ilişkisi kur- 3. Kızıldağ E. Farklı Spor Branşındaki Sporcuların ması gerekir. Spor psikolojisi bu konu ile yakından İmgeleme Biçimleri. Yüksek Lisans Tezi, 2007. ilgilenir. Bu ilişkinin en iyi şekilde yürümesi için 4. Konter E. Sporda Psikolojik Hazırlığın Teori ve Pratiği. Ankara: Bağırgan Yayınevi, 1998. hayatsağlık 41

Spor Yapanlarda İdeal Beslenme Nasıl Olmalıdır? Pehrizan Ç. Tanrıkulu Organizmanın günlük 50 çeşidin üzerinde çok çalışmada kanıtlanmıştır. Bilinçs­ iz yapılan besin öğesine gereksinimi bulunmaktadır. sporun yol açtığı zararları, halı saha maçlarında Besin öğelerinin belirli bir süre yetersiz tüketimi görülen ani kalp krizleri ile örn­ eklendirebiliriz. veya birkaçının tüketilmemesi sağlık ve perfor- Doğuştan kalp rahatsızlığı olanlar, ritim bozuklu- mansı olumsuz yönde etkilemek­ tedir. Diyetle ğu sorunu yaşayanlar, yük­sek kilodaki bireyler ve alınan temel besin öğelerinde önemli ölçüde bir ailesinde kalp rahatsızlığı bulunanlar, bu konuda yetersizlik olmadığı sür­ ece, beslenme kısa sürede daha fazla risk altındadırlar. Bilinçli yapılan spo- performansı etkilemeyecek, örneğin 100 metre­ run ise kalp sağlığı açısından faydalı ve gerekli ol­ lik koşu süresini değiştirmeyecektir. Buna muka- duğu bilinmektedir. bil, sez­ on süresince optimal beslenme ile perfor- mansta farklılık yaratılabilmektedir1. İdman için gerekli enerji nasıl sağlanma­lıdır? Her türlü idman, derecesi ve süresine göre, Spor yapanlar için, ideal beslenme müsabaka enerji harcamasını gerektirir. Fiziksel hareket için öncesi birkaç gün içinde sağlanamaz. İdeal bes­ harcanan enerjinin hangi kaynaktan sağlandığı, lenme egzersiz ve spor yapanlar için bir yaşam yapılan idmanın türü ve süresine göre değişmek­ biçimi ve alışkanlığı olmalıdır2. Sporcular için tedir. Bir dakikadan kısa süren hızlı kuvvet mükemmel bir diyet yoktur. Her sporcunun ge­ yüklenm­ elerinde yüksek enerjili ATP ve kreatin- reksiniminin farklı olduğu unutulmamalıdır. En fosfat molekülleri kullanılır. Sekiz dakikaya kadar iyi diyet ise, hidrasyonu (yeterli sıvı alımı) sağ­ sürekli dayanıklılık yüklenmelerinde karbonhid- layan, yeterli enerji ve besin öğelerini içeren bir ratlar kullanılır. Daha uzun süreli yüklenmelerde diyettir1. karbonhid­rat yanında yağ da kullanılır. Bu ne­ denle de, özel beden alıştırmaları için normal di­ Normalde insan sağlığı için son derece fay- yetin üstündeki enerji harcamaları, karbonhidrat dalı olan sporun, bilinçsiz yapılması durumunda ve yağlarla karşılanır2. insan sağlığını tehdit edebildiği açıktır. Bilinçsiz Vücudun uzun vadeli enerji deposu yağdır. yapılan sporun, kalp sağlığı ile ilgili birçok soru- Dışarıdan enerji kaynağı alınmadığı zaman, yağ­ na yol açtığı, ısınmadan yapılan sporun veya ani lar kolayca enerjiye dönüşerek, enerji gereksini­ efor sarf edilmesinin kalp krizi riskini artırdığı bir 42 hayatsağlık

mini karşılayabilir. Yağlar ve karbonhidratlar, kas azalmaya neden olacağından sporcul­arın perfor- çalışması için kullanılırlar. Ancak, karbonhidrat­ mansını olumsuz etkilemektedir3. ların, yağlara göre % 4-5 oranında daha elverişli enerji kaynağı olduğu rapor edilmiştir2. Çocuk ve adolesan sporcularda ise karbon­ hidrat yüklemesinin yararlı veya zararlı etkisi ve Sporcuların günlük enerji gereksinimi, spor bu sporculardaki glikojenin tekrar sentezlenme yapmayanların gereksiniminden 2-3 kat fazla hızı üzerine yayınlanmış bilinen bir veri bulun- olabilmektedir. Sporcuların enerji gereksinimini mamaktadır. Bu konuda başka çalışmalar yapıla­ yaşı, cinsiyeti, ağırlık ve kas kütlesi yanında spor na kadar, adolesan sporcularda karbonhidrat ge­ biçimi, antrenmanın kapsam ve yoğunluğu da et­ reksinimlerinin yetişkin sporcularda olduğu gibi kilemektedir3. Örneğin, hızlı büyüme ve geliş­me düşünülmesi uygun olacaktır. Yetişkin sporcular- çağında olan çocuk ve adolesan sporcuların bazı da karbonhidrat alımının 6-10 g/kg/gün olması besin öğelerine olan gereksinimleri yetişkinl­er önerilmektedir4. ve spor yapmayanlardan fazla olabilmektedir4. Diğer taraftan, sporcunun elit düzeyde olm­ ası Glikojen depolarını korumak için sporcunun da enerji gereksinimi arttıracaktır. Gerçekte uygun bir diyet yapmasının yanında müsabaka- aynı spor dalında antrenman yapan elit sporcu­ dan en az bir gün önce yoğun antrenmana son ların enerji gereksinimi ülkeden ülkeye değiştiği veri­lerek sporcunun dinlendirilmesi de önem- gibi, aynı ülkede farklı antrenörlerin verdiği an­ lidir. Gereksinimden fazla tüketilen karbonhid­ trenman programlarına göre de değişiklik göste­ ratın sporcuda mide ve barsak bozukluklarına, rebilmektedir3. şişmanlığa, kalsiyum yetersizliğine, iştahsızlığa neden olabileceği unutulmamalıdır3. Karbonhidratların sporcu beslenmesind­ eki yeri Aktivite sırasında karbonhidrattan gelen Proteinlerin sporcu beslenmesindeki yeri enerji kullanımı ile daha az oksijene gereksinim Proteinlerin yapı taşı olan amino asitler, vü­ olduğundan, karbonhidratlar yağa ve proteine cut organlarının en küçük birimi olan hücrelerin göre daha elverişli enerji kaynağıdır. Yetersiz kar­ esas yapısını oluşturmaktadır. Ayrıca proteinler bonhidrat alımı sırasında yağ ve protein vücutta yıpranan dokuların yenilenmesinde, vücudun enerji kaynağı olarak kullanılırsa metabolizmala­ dıştan gelen mikroplara karşı sav­ unmasında, rı sonucu artık maddeler bırakacaklarından yor­ hücre içi ve dışı sıvıların osmotik dengesin­ in gunluğa, bulantıya neden olabilirler3. sağlanmasında, alyuvarlardaki oksijen taşıyan Karbonhidratların önemli özelliklerinden hemoglobinin yapısında, enzim ve hormonların biri, kas ve karaciğerde yedek enerji olarak kul- yapısında, egzersize bağlı kas fibrillerindeki mik- lanılmak üzere glikojen halinde depo edilme­ ro ha­sarın onarımında, enerji sağlamada görev sidir. Kısa süreli fakat şiddetli efor gerektiren ak­ yapmaktadır5. tivitelerde ve egzersiz başlangıcında kas glikojeni Proteinler hayvansal ve bitkisel besinlerde temel enerji kaynağıdır. Kas glikojen deposunun bulunmaktadır. Ancak hayvansal besinlerden doygunluğu, dayanıklılık gerektiren spor dal­ sağlanan proteinler, bitkisel kaynaklı proteinlerle larında ve şiddetli egzersizlerde perfor­mansı et- karşılaştırıldığında vücutta daha etkin kullanıl­ kileyen en önemli faktörlerden birisidir. Karbon- maktadır. Hayvansal kaynaklı süt, yoğurt, peynir, hidrat tüketimi ile kas glikojen seviyesi arasında, egzersiz öncesi kas glikojen seviyesi ile de egzer- sizin süresi arasında doğru orantı bulun­maktadır. Yeterli ve uygun karbonhidrat alan sporcular, fiziksel aktivitelerini sürdürmede, yetersiz kar- bonhidratla beslenenlere oranla daha başarılı olmaktadırlar. Günlük karbonhidrat alı­mının ye- tersiz olması kan şekeri ve karaciğer gli­kojeninde hayatsağlık 43

yumurta, et gibi besinler iyi birer protein kay- kullanımı dehidrasyon ve idrarla kalsiyum kaybı- nağıdır. Ay­rıca bitkisel kaynaklı olmasına karşın nın yanı sıra aminoasitlerin birbirlerinin emilimi- kuru bak­lagiller de proteinden zengin besinler ni olumsuz yönde etkilemesi sonucu kas yapımı- arasında sayılmaktadır. Proteinlerin egzersiz sü- nı da geciktirmektedir1. resince enerjiye katk­ ısı çok azdır. Sadece uzun süreli egzersizlerde özellikle dallı zincirli amino Özellikle egzersize yeni başlayan kişilerin, asitlerin enerjiye katk­ ısı artmaktadır (% 2-5 ora- protein alımını ilk 3-4 hafta arttırması, kas fibril- nında). Ancak, yukarı­da belirtilen proteinlerin lerinin gelişimini arttıracağından önerilmektedir. tüm görevleri sporcular için büyük önem taşı- Ancak sporcularda aşırı protein veya amino asit maktadır5. kullanımının ekstra kas gelişimine neden olmadı­ ğı yapılan çalışmalarda gösterilmiş olup, kas küt­ Spor yapmayan kişilerin protein gereksinim­ lesindeki bu artış antrenmanın etkisi ile olmakta­ leri 0,8-1,0 gr/kg’dır. Sporcularda ise protein dır. Spora yeni başlayanların dışında sporcuların gereksinimi enerjinin % 12-15’inden hesapla­ fazla protein kullanmaları kas kütlelerinde her­ nabileceği gibi egzersizin türüne göre, ağırlık hangi bir artışa neden olmamaktadır5. başına 1,2-1,8 gr/kg’a kadar çıkabilmektedir5. Özellikle dayanıklılık ve kuvvet sporlarıyla il- Spor salonlarında önerilen gereksiz ve tehlikeli gilenen yetişkin sporcularda, protein gereksi­ ürünler nimlerinin RDA değerlerinden biraz daha fazla olması gerektiği bilinmekte, fakat benzer spor­ Yapılan araştırma sonuçlarına dayanarak, uz- larla ilgilenen adolesan sporculara aynı öneriler- manlar enerji içec­ eklerinin tehlikeli olduğunu de bulunmak için yeterli veri bulunmamaktadır. savunmakta, tüket­ imi gün geçtikçe artan enerji Bu yüzden sadece, adolesan sporcuların sedanter içeceklerinin ger­ eksiz olduğunu söylemektedir- yaşıtlarına göre daha fazla protein gereksinimi ol­ ler. İçinde kafein, amino asit ve uyarıcı maddeler duğu söylenebilir4. bulunan enerji içecekleri, vücutta sıvı kaybına ve metabolik den­gesizliklere neden olmaktadır. Aminoasit takviyeleri sporcular tara­fından kul- lanılmalı mı? Uyarıcı madde içeren içeceklerin de uyuştu- rucu grubunda yer aldığı, aynı maddenin farklı Kuvvet antrenmanı yapan sporcular ara­ kişilerde değişik etki gösterebileceği belirtilmek- sında anabolik etkiyi uyarma, kilo kaybı ve kas tedir. Bu nedenle, reklamlarla birlikte hayatımıza yoğunluğunu arttırma amacıyla amino asitlerin giren enerji içeceklerinin denetim altına alınması kullanımı yaygındır. Aminoasitler tek tek ya da gerekmektedir. Spor yaparken veya günlük hayat­ birlikte kullanılmaktadır. Yiyeceklerle alınan, ta kullanılan enerji içecekleri yerine spor yapanla­ tabl­et veya toz olarak tüketilen aminoasitler vü- rın enerji ihtiyaçlarını daha önce belirtildiği gibi, cutta aynı şekilde metabolize olmaktadır. Doku taze meyve sularından almaları önerilmektedir. protei­n sentezi için organizmanın 20 aminoaside ge­reksinimi bulunmakta ve bu aminoasitler yiye­ Yağların sporcu beslenmesindeki yeri ceklerle tüketilen proteinlerden sağlanmaktadır. Yağlar, enerji sağlamalarının yanı sıra, yağda Aminoasitlerin tek veya kombine olarak kullanı­ çözünen vitaminlerin vücutta kullanılmalarını mının kas yoğunluğuna etkisi yiyeceklerden sağ­ sağlamaktadır. Ayrıca yağların bileşiminde yer lanan proteinden farklı değildir. Fazla aminoasit alan ve vücut tarafından yapılmayan bazı yağ asitlerinin yiyeceklerle alınması, büyüme ve deri sağlığı için de önem arz etmektedir5. Diyetten sağlanan enerjinin % 30 ve daha azı yağlardan sağlandığında günlük gereksinim kar­ şılanmış olur. Yağdan zengin diyet kullanımı per­ formansı düşürmekte, kas gücü ve dayanıklılığını azaltmaktadır. Kaslardaki glikojen depolarından yeterince yararlanabilmek için karbonhidrat ve yağ kullanımının dengeli olması gerekmektedir. 44 hayatsağlık

Fiziksel aktivite sırasında kasta oluşan enerjiye pridoksin, pantotenik asit ve biotin egzers­ iz süre- karbonhidrat ve yağın katılımı, yapılan aktivite­ since gereken enerji üretimini sağlarken, folik asit nin tipi, süresi, şiddeti, bireyin kondisyon duru­ ve B12 vitamini ise protein sentezi ve merkezi si- mu, kullandığı diyet ve ortamın ısısına göre de­ nir sistemini içeren dokuların bakım ve onarımı ğişmektedir3. için önem arz etmektedir4. Adolesan sporcular, yağları egzersiz süresin­ Az sayıda araştırma olmasına rağmen, egz­ ce enerji kaynağı olarak yetişkinlere göre daha ersizin bazı vitaminlere olan gereksinimi arttırdı- fazla kullanabiliyor olmalarına rağmen; yağı ya- ğı bilinmektedir. Ancak enerji harcamasının art- kıt olarak kullanabilmek için diyetle fazlad­ an masına bağlı olarak, vitamin gereksiniminin ne yağ alımına gereksinim duymamaktadırlar. Bu kadar arttığı bilinmemektedir. Yeterli ve dengeli konuda daha fazla araştırma yapılana kadar, ado- beslenen bir sporcunun ekstra vitamin kullan- lesan sporcularda önerilen miktarlarda di­yetle masına gerek yoktur. Suda çözünen vitaminlerin yağ alımı sağlanmalıdır. Yetişkin sporcularda yağ fazlası, vücuttan idrarla atılmaktadır. Ancak yağ- alımının % 20-35 arasında olması ve bunun % da çözünen vitaminlerin aşırı alımları iştah kay- 10’unun doymuş, % 10’unun tekli doymamış ve bı, baş ağrısı, karaciğer hasarı, kemik ağrısı, nö- % 10’unun çoklu doymamış yağ asitlerinden sağ- rolojik ve bö­brek problemleri gibi önemli sağlık lanmasının uygun olacağı belirtilmiştir4. problemler­ine neden olabilmektedir5. Yağ alımını azaltmak için çok yağlı yiyecek- Vücutta vitaminler gibi çok önemli fonksi- lerden (mayonez, kay­mak, tereyağı, cips vb.) ve yonları bulunan mineraller, sporcular için sinir yağda kızartma yöntemlerinden kaçınılmalı, katı iletimi, kas kasılması, oksijen taşınması gibi ko- yağlar yerine sıvı yağlar tercih edilmelidir. Düşük nularda önem kazanmaktadır. Sporcuların diye- yağlı süt ve süt ürünleri kullanarak yağ alımı azal- tinde bulunması önerilen en önemli minera­ ller, tılmalıdır. özellikle kadın sporcularda kalsiyum, demir ve çinkodur. Bu minerallerin yetersiz alımı, öze­likle Vitamin ve minerallerin sporcu beslenm­ esindeki diyet yapan ve et, balık, tavuk, süt ve ürünl­erini yeri tüketmeyen sporcularda görülmektedir5. Vitaminler yağda (A,D,E ve K vitaminleri) ve Kalsiyum kemik ve dişlerin gelişimi, sinir suda çözünen vitaminler (B grubu vitaminler ve iletimi, kalp atımının denetimi ve hücre memb- C vitamini) olmak üzere iki grupta incelenmek­ ranının taşıma işlevlerinde görev almaktadır. Süt, tedir. Her bir vitaminin vücutta çok önemli fonk­ yoğurt, peynir, ayran, pekmez, fındık, fıstık vb. siyonu bulunmaktadır. yağlı tohumlar, yeşil yapraklı seb­ zeler, kuru bak- lagiller ve kurutulmuş meyveler yüksek miktarda Sporcularda enerji alımları enerji harcama- larını karşılıyorsa; genellikle vitamin alımları da önerilene göre yeterli olmaktadır. Sporcuların diyetlerinde özelikle D vitamini, B vitaminleri, antioksidan etkilerinden dolayı E vitamini, C vitamini ve beta karoten önem kazanmaktadır. Düşük enerjili diyetler adolesan sporcularda, bü­ tün vitaminlerde olmasa da, bazı vitamin alımla­ rında (özellikle folik asit, B6 ve E vitamini gibi) yetersizliğe sebep olabilmektedir. Kadın sporcu­ larda özellikle B vitaminlerinden riboflavin (B2), pridoksin, folik asit ve B12 vitaminlerinde yeter­ sizlikler görülebilmektedir. Sporcularda B vita­ minlerinin yeterli miktarda alımı, optimal enerji üretimini sağlama ve kas dokularının yapımı ve onarımı için gereklidir. Tiamin (B1), B2, niasin, hayatsağlık 45

kalsiyum içeren yiyecekledir5. Enerji alımlarını desteği uygun olabilir5. kısıtlayan kadın adolesan sporcular aynı zaman- Vitamin-mineral seçimi gelişigüzel değil, da diyetlerinde özellikle süt ve süt ürünlerini de kısıtladıklarından, bu sporcularda da kalsiyum sporcunun az tükettiği veya tüketmediği yiyecek­ alımında eksiklikler görülebilmektedir. Ayrıca, ler düşünülerek, sporcunun yaptığı spor branşı adolesan sporcularda büyüme, gelişme ve bağı- ve antrenman şiddeti/sıklığı/süresi de dikkate şıklık üzerine etkileri yanında enerji üretimin- alınarak ve gerekirse kan bulgularına bakılarak deki etkisinden dolayı çinko alımlarına da dikkat yapılmalıdır. Ayrıca sporcular için hazırlanan ve edilmelidir4. sunulan bu tür ürünlerde doping maddelerinin de bulunabileceği ve tüm bu nedenlerle vitamin Demir içeren hemoglobin akciğerlerden, vü­ seçerken uzman kişilere danışılması gerekliliği cudun diğer bölgelerine ve kaslara oksijen taşır. unutulmamalıdır5. Kasların enerji üretmesi için oksijene gereksinim vardır ve kandaki demir düzeyi düşükse, sporcu Antioksidan kullanımı çabuk yorulmaktadır. Demir yetersizliği anemiye Antioksidanlar, hücre zarını oksidatif hasar­ (kansızlık) neden olmaktadır. Demir yetersizliği- dan koruduğu için sporcularda antioksidan alımı nin bazı belirtileri yorgunluk, baş ağrısı ve iştah önem kazanmaktadır. Egzersiz oksijen kullanımı­ azalmasıdır. Demir minerali en çok karaciğer, nı arttırabildiği için, kaslar­da oksidatif strese ve kırmızı et, yeşil yapraklı sebzeler, pekmez, kuru hücre zarında lipit peroks­ idasyonuna neden baklagiller ve kuru meyvelerde bulunur. Özel­ olabileceği varsayılmaktadır. Egzersizin lipit pe- likle kadın sporcular, dayanıklılık sporcuları ve roksidasyonunu arttırabil­me etkisine rağmen; vejetaryenlerde demir yetersizliği daha sık görül- düzenli yapılan egzersizin antioksidan sistemi mektedir. Kadın sporcularda daha sık ol­mak üze- arttırdığı ve lipit peroks­ idasyonunda azalmaya re tüm sporcuların kandaki demir düzeyl­eri belli neden olduğu görül­müştür. Bu yüzden, iyi an- aralıklarla kontrol edilmelidir5. trene olmuş bir sporcu sedanter bir insana göre daha fazla gelişmiş end­ ojenik antioksidan siste- Sporcuların vitamin-mineral gereksinim­ me sahip olacaktır. Egz­ ersizin antioksidan alımı- leri çok iyi bilinmemekle birlikte enerji gerek- nı arttırıp arttırmadığı hala tartışmalı bir konu- sinimlerini karşılayan dengeli bir diyetle tüm dur. Takviye olarak anti­oksidan alımının, spor vitamin-mineral gereksinimlerinin karşılanacağı performansını geliştirme­si üzerine literatürde düşünülmektedir. Vitamin-mineral gereksin­ çok az bilgi bulunmaktadır. Düşük yağlı diyet- le beslenen, enerji alımını kısıtl­ayan veya sebze, imini karşılamak için yiyecek çe- meyve ve tam taneli tahıl alımı­nı sınırlandıran şidi arttırılmalı ve tüm besinlerin sporcularda antioksidan alımlarında yetersizlik tüketilmesine çalışılmalıdır. Kötü görülme riski yüksek olacaktır6. beslenme alışkanlıkları varsa, Sporcularda sıvı alımı günlük 1500 kcal’den az enerji alı- Vücuttaki kas miktarına bağlı olarak vücut nıyorsa, sporcu hamile ise (özel- ağırlığının % 55-70’ini su oluşturmaktadır. Eg- likle folik asit), çok fazla fast food zersiz sırasında sıvı dengesini koruyan sporcu­ beslenme alışkanlığı vars­ a, sporcu ların, optimal egzersiz performansına ulaştığı ve vegan ise (hayvansal yiyecekler ilerleyen dehidratasyonun performansı olumsuz yem­ iyorsa), sporcuda kansızlık etkilediği bilinmektedir. Ayrıca sporcular için de­ varsa, bazı besinlere karşı alerji hidratasyon, yaşamı tehdit eden sıcak bitkinliği ve ve intolerans söz konusuysa, çok sıcak çarpması risklerini de arttırmaktadır. Hafif fazla sigara ve alkol kullanıyorsa, dehidratasyon bile, performansı olum­suz yönde yoğun menstrual kanamaları var- etkilemektedir. Sporcular egzersiz öncesi, sırası sa vitam­ in-mineral desteği kulla- ve sonrasında yeterli miktarda sıvı tüketmelidir5. nılabilir. Hastalık ve nekahat dö- Yeterli sıvı alımı, adolesan sporcularda oluşa- nemlerinde de vita­min-mineral 46 hayatsağlık

bilecek sıcaklık stresini önlemek için çok önem- nabilmektedir. Enerji ve be­ lidir4. Sıcak ve kuru havalarda yapılan eg­zersizler sin öğelerinin günlük gerek- sırasında çocuk ve adolesanlar yetişkinl­ere kı- sinimi yaş, cinsiyet, yaşam yasla daha az tolerans göstermektedir. Sıcak or- biçimi gibi pek çok etmene tamlarda orta şiddetli egzersiz sırasında birçok bağlı olarak kişiden kişiye çocuk, en üst kalp atım hızına ulaşmaktadır. Kız­ değişmektedir. Besin öğele­ lar hareket yeteneklerini sıcak ve kuru havada ha­ rinin belirli bir süre yetersiz fif egzersizler sırasında bile sürdürememektedir. tüketimi veya birka­çının tü- Bu ortamlarda orta şiddette bir egzersiz sırasın- ketilmemesinin sporcularda da kız ve erkeklerin terleme oranı 500-600 ml/ performansı olumsuz etkile- saat arasındadır. Bu terleme her 15 dakikada, 150 diği bilindiğinden, ideal bes- ml sıvı desteğini gerektirmektedir. Yetişkinlerde lenme spor yapanlar için bir sıvı dengesini sağlamak için 2-3 l/gün yeterlidir. yaşam biçimi ve alışkanlığı Çocuk ve ado­lesalarda bu konuda yeterli çalış- olmalıdır4. ma olmamasına karşın 1,6 l/gün tüketimin ge- reksinmeyi karşıla­yacağı tahmin edilmektedir7. Kaynakça Susama, vücutta hidrasyon durumunun düşük olduğunu gösteren geç bir belirti olduğundan 1. Ersoy G. Egzersiz ve Spor yapanlar için Beslenme sıvı almak için susama hissinin oluşması beklen- (3. Baskı). Ankara: Nobel yayınları, 2004. memelidir8. Egzersiz sırasında adolesan sporcu- lar her 20-30 dakikada bir, 1-2 su bardağı sıvı tü- 2. Baysal A. Beslenme (9. Baskı). Ankara: Hatiboğ- ketmeye dikkat edilmelidir7. Yetişkin sporcuların lu yayınları, 2002. ise, egzersiz sonrası oluş­ an her 0,5 kg’lık ağırlık kaybı için yaklaşık 450-675 ml arası sıvı almaları 3. Güneş Z. Spor ve Beslenme (4. Baskı). Ankara: gerekmektedir6. Nobel yayınl­arı, 2005. Vücutta sıvı miktarının azalmasına bağlı ola­ 4. Parlak E. Bayan Yıldız Basketbol Takımı Sporcu- rak bir çok sağlık problemi oluşabilmekte ve per­ larının Beslenme Durumları, Antropom­ etrik Öl- formans azalmaktadır. Sporcular, idrar renklerine çümleri ve Performanslarının Değer­lendirilmesi. bakarak vücutlarındaki sıvının yeterli olup olma­ Adana: Ç.Ü. Yüksek Lisans Tezi, 2009. dığını anlayabilirler. İdrar renginin koyu (vitam­ in kullanımları dışında) olması, vücuttaki sıvı mik- 5. Ersoy G, Hasbay A. Sporcu Beslenmesi Kitabı. tarının yetersiz olduğunu göstermektedir ve idrar Ankara: Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Di- açık renk olana kadar sıvı tüketimi arttırıl­malıdır. yetetik Bölümü, Sağlık Bakanlığı Temel Hizmet- Ayrıca çok kısa sürede ağırlık değişimleri de leri Ge­nel Müdürlüğü, Başbakanlık Gençlik ve (bir gün içinde sporcunun 1,5-2 kg ağırlık kay­ Spor Gen­ el Müdürlüğü. betmesi) vücutta sıvı kaybını gösterebilmektedir. Sporcu, antrenman öncesi ve sonrası tartılarak 6. ADA (AMERICAN DIETETIC ASSOCIA­ ne kadar sıvı kaybettiğini anlayabilir. Bu miktarın TION). Position of the American Dietetic Asso- yaklaşık 1,5 katını alarak vücudunun sıvı dengesi­ ciation, Dietitians of Canada, and the Coll­ege of ni tekrar normal düzeye getirebilir5. Sports Medicine: Nutrition and Athletic Perfor- mance. Journal of the American Dietetic Associ- Sonuç olarak ation 2009; 109: 509-26. Sağlıklı beslenme ancak yeter­li ve denge- li beslenmeyle mümkündür. Yeterli ve dengeli 7. Ersoy G. Çocuk ve Genç Sporcular için Beslen- beslenme ise vücudun gereksi­nimi kadar ener- me. Ankara: Ata Ofset, 2007. ji, protein, karbonhidrat, vitamin ve mineralleri sağlayacak miktarda besinlerin alınmasıyla sağla- 8. Bass S, Inge K.. Nutrition for Spe­cial Popula- tions: Children and Young Athletes. İçinde: L Burke, V Deakin (eds). Clinical Sports Nutrition (3th edition). Australia: The McGraw-Hill publi- cations, 2006: 589-632. hayatsağlık 47

Egzersiz ve Beslenmenin 10 Temel İlkesi 1. Gün de en az 3 ana öğün tüketin 3. Egzersiz sonrası mutlaka karbonhid- Ana öğünlere ek olarak tüketilen ara öğün- ratlı besinler tüketin ler enerji gereksinimini sağlamak için önemli- dir. Böylece günde 3 ana, 2-3 ara öğün ol­mak Egzersizden sonra kaslarda azalan gliko­ üzere 5-6 öğün beslenmek performansınızı ar- jen depolarının yenilenmesi hızlı bir şekilde tıracaktır. Sık aralıklarla beslenmenin yararları; olmaktadır. Bu nedenle egzersiz sonrası ilk iki • Gereğinden fazla yemeği önler, saat içinde kadınlar en az 50 g, erkekler 70 g • Olağanüstü açlık hissini daha iyi kontrol karbonhidrat içeren yiyecek ve/veya içecek altına alınmasını ve bunu bastırmanızı sağlar, tüketmelidir. Egzersiz sonrası yiyecek bulmak • Acıkmayı önleyerek sonraki öğünde besin güç ise, sporcular yanlarında 50 g karbonhid­rat alımını azaltır, içeren kolay taşınabilen yiyecek ve içecek bu- • Her öğün sonrasında besinlerin termoje- lundurmalıdır. Örneğin sandviç, meyve suyu, nik etkisiyle enerji harcaması artırır. kek, bisküvi benzeri besinler çantanızda kolay- Ağzınıza almış olduğunuz lokmaları iyi çiğ- lıkla bulundurulabilir. Günde iki kez ve daha nemeyi alışkanlık haline getiriniz. Çünkü doy­ fazla antrenman yapılıyorsa, bu durum daha da ma refleksi midede değil beyinde bulunmakta- önemli hale gelmekte, beslenmeye dikkat edil- dır. Ne kadar ağır ve iyi çiğnerseniz almış oldu- mez ve öğün atlanırsa karbonhidrat depoları- ğunuz gıdayı bir o kadar sindirmiş olursunuz. nın yenilenmesi zorlaşmakta ve performansı Öğün sayısını arttırdığınız içinde mideniz belli olum­suz etkilemektedir. aralıklarla iyi çalıştığında doyma refleksi daha erken ortaya çıkacak ve sizde fazla kilo almak- 4. Antrenman sıklığı ve yoğunluğunuz tan kurtulacaksınız. fa­zlaysa enerji ihtiyacınızın büyük çoğun- 2. Her öğünde karbonhidratlardan zen- luğunu kompleks karbonhidratlardan kar- gin beslenin şılayın Tahıl grubu besinler, yağsız kek ve kurabi­ yeler, ekmek, pilav, makarna, meyve, patates Yoğun egzersizler enerji ve besin öğeleri gibi besinler önemli karbonhidrat kaynakları- gerek­sinimini arttırır. Egzersiz yoğunluğu art- dır ve her öğün yeteri kadar tüketilmesine dik- tıkça kar­bonhidrattan sağlanan enerji oranı kat edilmelidir. Aksi halde egzersiz sırasında arttırılmalıdır. Enerjinin büyük çoğunluğu ke- halsizlik, yorgunluk, konsantrasyon bozukluğu pekli yiyecek­ler, tam tahıl ürünleri, kuru bakla- ve buna bağlı sakatlıklar oluşabilir. giller, kepekli makarna, esmer pirinç, sebzeler gibi kompleks karbonhidratlardan sağlandığı takdirde protein gereksinimi de bir ölçüde kar- şılanabilmektedir. 48 hayatsağlık

5. Yeterli ve dengeli bir beslenme prog- kg olacak şekilde yavaş kilo verme hedeflenme- ramı uygulanıyorsa ek olarak vitamin, mi- li, di­yette karbonhidrat değil, yağ sınırlandırıl- neral ve/veya sporcular için üretilen gıda malıdır. Hızlı kilo verilirse yağ dokusu değil, su takviyeleri kullanmaya gerek yoktur ve kas dokusu kayba uğramaktadır (kas ağırlığı yağ ağırlığından fazla olduğu için elbiseler bol Yeterli beslendiğinden emin olmayan kişi- gelip kilo kaybedildiği hissedilse bile kilo veril- ler, günde bir adet multivitamin/mineral table- diği zannedilmemelidir). ti kull­anabilirler. Ancak performansı arttırmak için ‘fazla kullanmak daha iyidir’ yaklaşımının 9. Sıvı gereksinmesi zamanında karşı- doğru olmadığı unutulmamalıdır. Hatta fazla lanmalıdır kullanım, vitamin/mineral dengesini bozabil- mekte ve sağlığı olumsuz yönde etkileyebil- Özellikle yaz aylarında sıvı tüketimi ihmal mektedir. edilmemelidir. Egzersiz ile oluşan sıvı kaybına bağlı olarak perf­ormans azalacak, en kötüsü de 6. Özellikle kadın sporcular demir ve ‘sıcak bitkinliği’ oluşacaktır. Deh­ idrasyonla % kals­ iyum içeren besinlerin tüketimine ayrı 3’lük kilo kaybı kasın kasılmaya dayanıklılık sü- bir önem vermelidir resini azaltmaktadır. Eğer sıvı kaybı % 6’yı aşar- sa ciddi sağlık sorunları oluşabilmektedir. Sıvı Demir ve kalsiyum içeren besinlerin tüketi­ kaybının yan etkilerini (kuvvet, gücün azalma- mi düşük olan kadın sporculara demir tableti sı) düzeltmek için 4-5 saatlik bir rehidrasyon kullanmaları, tabletlerin demir emilimini artıran (vücut suyunun yerine konması) yeterli değil- C vitamini içermesi, bunları doktor kontrolü dir. Dehidrasyonu önlemek için, sıcak havada altında kullanmaları, demir ve kalsiyumdan zen- günde en az 10-15 su bardağı su içilmelidir. gin yiyecek ve içecekleri tüketmeleri önerilebilir. 10. Egzersiz sırasında da sıvı ihtiyacı- 7. Besinlerle alınan lif-posa miktarına nız vardır. Bu nedenle sıvı tüketimi spor çok dikkat edilmelidir yapark­en de unutulmamalıdır Bazı egzersizlerin, örneğin koşu egzersizi- Bir koşu ya da yürüyüş sırasında ne kad­ ar nin olumlu (ya da olumsuz) etkilerinden biri sıvı kaybedildiği egzersiz öncesi ve sonrası tar- doğal laksatif (müshil) etkisidir. Posa içeriği tılarak saptanmalıdır. Her 0,5 kg kayıp için 2-3 yüksek bazı yiyecekler (kepekli tahıl ürünleri, su bardağı su içilmelidir. Özellik- kurubaklagiller, kabuklu sebze ve meyveler, ka- le sıcak havada uzun süreli bir yısı, incir vb) bu etkiyi artırmaktadır. Egzersiz egzersiz yapılacaksa, ayrıntılı yapanlar di­yetlerinde bulunan hangi yiyeceğin bir şekilde nasıl sıvı tüketilece- bu tür etkisi olduğunu deneyimlerine göre tes- ği saptanmalıdır. Kişi yanında pit edebilme­ktedirler. Özellikle yarışma, mü- taşıyabileceği çanta ve el şişesi sabaka sporları gibi alanlarla uğraşanlarda bu bulundurmalı ya da bir arka- durum olumsuz­ luklara neden olabileceği için daşının bisikletle kendisini dikkatli olunmalıdır. Örneğin müsabaka gü- izleyip su vermesini sağla- nünde veya bir önceki günde kurubaklagiller malı veya su içebileceği gibi gaz yapabi­lecek besinler tüketilmemelidir. bir yere uğramalıdır. 8. Kilo vermesi gereken bireylerin zayıf- lamak için aceleci olmaması gerekir Hızlı kilo kaybından kaçınmalı, haftada 1 hayatsağlık 49