hayatsağlık dergisi Sayı 12

24. Glette J, Sandberg S Phototoxicity of tetracyclines dependent protein nitration: a cell signaling event as related to singlet oxygen production and uptake or an oxidative inflammatory response? Trends by polymorphonuclear leukocytes. Biochem Biochem Sci. 2003; 28, 646–654. Pharmacol. 1986; 1; 35, 2883-5. 38. Beckman JS, Ye YZ, Anderson PG, Chen J, Accavitti MA, Tarpey MM, White CR. Extensive nitration 25. Berg K, Selbo PK, Weyergang A, Dietze A, of protein tyrosines in human atherosclerosis Prasmickaite L, Bonsted A, Engesaeter BØ, detected by immunohistochemistry. Biol Chem Angell-Petersen E, Warloe T, Frandsen N, Høgset Hoppe-Seyler. 1994; 375, 81–88. A. Porphyrin-related photosensitizers for cancer 39. Sucu N, Unlu A, Tamer L, Aytacoglu B, Ercan imaging and therapeutic applications. Microsc. B, Dikmengil M, Atik U. 3-Nitrotyrosine in 2005; 218, 133-47. atherosclerotic blood vessels. Clin Chem Lab Med. 2003; 41, 23–25. 26. Weiss SJ. Tissue destruction by neutrophils. New 40. Bagchi K, Puri S. Antioxidant is Health and disease. England Journal of Medicine. 1989; 320, 365-376. Eastern Mediterranean Health Journal. 1997; 4, 350-360. 27. Travis J, Salvesen GS. Human Plasma proteinase 41. Stohs SJ. The role of free radicals in toxicity and inhibitors. Annual Reviews of Biochemistry. 1983; disease, J Basic Clin Physiol Pharmacol. 1995; 6, 52, 655-709. 205-28. 42. Sies H. Oxidative stress: oxidants and antioxidants. 28. Dennis WH, Oliveirei VP, Kruse CW. The reaction Exp Physiol 1997; 82, 291-295. of nucleotides with aqueous hypochlorous acid. 43. Mylonas C, Kouretas D. Lipid peroxidation and Water Research. 1979; 13, 357-362. tissue damage, In Vivo. 1999; 13, 295-309. 44. H. Esterbauer, R.J. Schaur, H. Zollner.,Chemistry 29. Schöneich, C. Thiyl radicals, perthiyl radicals and and biochemistry of 4-hydroxynonenal, oxidative reaction. In: Biothiols in Health and malonaldehyde and related aldehydes, Free Radic Disease. Eds. Parker L., Cadenas E., Marcel Dekker, Biol Med. 1991; 11, 81–128. New York, 1995; 21-47. 45. Valko M, Leibfritz D, Moncol J, Cronin MT, Mazur M, Telser J. Free radicals and antioxidants 30. Beckman JS, Beckman TW, Chen J, Marshall PA, in normal physiological functions and human Freeman BA. Apparent hydroxyl radical production disease. Int. J Biochem Cell Biol. 2007; 39, 44-84. by peroxynitrite: implication for endothelial injury 46. Markesbery WR, Carney JM. Oxidative alterations from nitric oxide and superoxide. Proc. Nat. Acad. in Alzheimer’s disease. BrainPathol. 1999; 9, 133- Sci. USA. 1990; 87, 1620-1624. 46. 47. Hawkins CL, Pattison DI, Davies M. Hypochlorite- 31. Moncada S, Herman AG, Vanhoutte PM. induced oxidation of amino acids, peptides and Endothelium-derived relaxing factor is identified proteins, Amino Acids. 2003; 25, 259– 274. as nitric oxide. Trends Pharmacol Sci. 1987; 8, 48. Davies MJ. The oxidative environment and protein 365–368. damage. Biochim Biophys Acta. 2005; 1703, 93- 109. 32. Gutierrez FR, Mineo TW, Pavanelli WR, Guedes 49. Prutz WA, Butler J Lnd EJ. Phenol coupling PM, Silva JS., The effects of nitric oxide on the initiated by one-electronoxydation of tirosine units immune system during Trypanosoma cruzi in peptides and histone. Int. J. Rad. Biol. 1983; 44, infection. Mem Inst Oswaldo Cruz. 2009; Suppl 1: 183-196. 236-45. 50. Davies, M. J. protein and peptide alkoxyl radicals can give rise to terminal decarboxylation and 33. Moncada S, Bolanos JP. Nitric oxide, cell backbone cleavage. Archives of Biochemistry and bioenergetics and neurodegeneration. J Biophysics. 1996; 336, 163-172. Neurochem. 2006; 97, 1676–1689. 51. Fue S, Hick LA, Sheil MM, Dean RT. Structural identification of valine hydroperoxides and 34. Palmer RMJ, Ashton DS, Moncada S. Vascular hydroxides on radical-damaged amino acid, endothelial cells synthesize nitric oxide from peptide and protein molecules. Free radical L-arginine. Nature. 1988; 333, 664-666. 35. Radi R, Rodriguez M, Castro L, Telleri R. Inhibition of mitochondrial electron transport by peroxynitrite. Arch Biochem Biophys. 1994; 308, 89–95. 36. Blough NV, Zafiriou OC. Reaction of superoxide with nitric oxide to form peroxonitrite in alkaline aqueous solution. Inorg Chem. 1985; 24: 3502– 3504. 37. Schopfer FJ, Baker PR, Freeman BA. NO- hayatsağlık 101

Biology and medicine. 1995; 19, 281-292. effects of oxygen radicals in ischemia/reperfusion. 52. Kong SK, Stadtman ER Chock PB. Peroxinitrite Resolved and unresolved issues. Circulation 1989; 80, 1115−1127. disables the tyrosine phosphorylation regulatory 66. Satoh M, Lindahl T. Role of poly (ADP-ribose) mechanism: Lymphocyte-specific tyrosine kinase fails formation in DNA repair. Nature.1992, 356, 356- to phodsphorilate nitrated cdc2 (6-20). NH2 peptide. 358. Proc. Nat. Acad. Sci. USA 1996; 93, 3377-3382. 67. Carson  DA, Seto  S, Wasson  B, Carrera  CJ. DNA 53. Amici A, Levine RL, Tsai L, Stadtman ER strand brakes, NAD metabolism, and programmed Conversion of amino acid residues in proteins and cell death. Exp Cell Res. 1986; 164: 273−281.  amino acid homopolymers to carbonyl derivatives 68. Auroma OI, Halliwell B, Dizdaroğlu, M. Iron by metal-catalyzed oxidation reactions. J Biol ion-dependent modification of bases in DNA Chem. 1989; 264, 3341–3346. by the superoxide radical-generating system 54. Oliver CN, Starke-Reed PE, Stadtman ER, Lid GJ, hypoxanthine/xanthine oxydase. Journal of Biol. Carney JM, Floyd RA. Oxidative damage to brain Chem. 1980; 264, 13024-13028. proteins, loss of glutamine synthetase activity, 69. Wallace SS. Biological consequences of free radical- and production of free radicals during ischemia/ damaged DNA bases, Free Radic Biol Med. 2002; reperfusion-induced injury to gerbil brain. Proc. 33, 1-14. Natl. Acad. Sci. USA 1990; 87, 5144-5147. 70. Tudek B. Imidazole ring-opened DNA purines and 55. Dröge W. Free Radicals in the Physiological their biological significance. Biochem Mol Biol. Control of Cell Function, Physiological Reviews 2003; 36, 12-9. Published. 2002; 82, 47-95. 71. Howden PJ, Faux SP. Fibre-induced lipid 56. Traverso N, Menini S, Maineri EP, Patriarca S, peroxidation leads to DNA adduct formation in Odetti P, Cottalasso D, Marinari UM, Pronzato Salmonella typhimurium TA104 and rat lung MA, Malondialdehyde, a lipoperoxidation-derived fibroblasts. Carcinogenesis. 1996; 17, 413-9. aldehyde, can bring about secondary oxidative 72. Halliwell B, Gutteridge JM. The definition and damage to proteinsJ Gerontol A Biol Sci Med Sci. measurement of antioxidants in biological systems. 2004; 59, B890-5. Free Radic. Biol. Med. 1995; 18, 125–126. 57. Wolf SP, Dean RT. Glucose autoxidation and 73. Halliwell, B. Biochemistry of oxidative stress. protein modification. The potential role of Biochem. Soc. Trans. 2007; 35, 1147–1150. autoxidative glycosylation in diabetes. Biochem. J. 74. Carocho M, Ferreira ICFR. A review on 1987; 245, 243-250 antioxidants, prooxidants and related controversy: 58. Singer B. DNA danage: chemistry, repair and Natural and synthetic compounds, screening and mutagenic potential. Regulatory Toxicol. analysis methodologies and future perspectives, Pharmacol. 1996; 23, 2-13. Food and Chemical Toxicology. 2013; 51, 15–25. 59. Lindahl T. Instability and decay of the primary 75. Podda M, Tritschler HJ, Ulrich H, Packer L., Alpha- structure of DNA. Nature. 1993; 362, 709-715. lipoic acid supplementation prevents symptoms 60. Haber F, Weiss J. The catalytic composition of of vitamin E deficiency. Biochem Biophys Res hydrogen peroxide by iron salts. Proc. R. Soc. Commun. 1994;204, 98-104. Lond. Series A 1934, 137, 332-51. 76. Esposito E, Rotilio D, Di Matteo V, Di Giulio C, 61. Kasprzak KS. Possible role of oxidative damage Cacchio M, Algeri, S. A review of specific dietary in metal-induced carcinogenesis. Cancer Invest. antioxidants and the effects on biochemical 1995; 13, 411-430. mechanisms related to neurodegenerative 62. Ward JF, Evans JW, Limoli CL, Calabro-Jones PM. processes. Neurobiology of Aging 2002; 23, 719– Radiation and hydrogen peroxide damage induced 735. freeradcal to DNA. Br. J. Cancer. 1987; 55 (SVIII), 77. Gökpınar Ş, Koray T, Akçiçek E, Göksan T, Durmaz 105-112. Y. Algal antioksidanlar. E. Ü. Su Ürünleri Dergisi. 63. Breen AP Murphy JA. Reaction of oxyradicals with 2006; 23, 85-89. DNA, Free Rad. Biol. Med. 1995; 18, 1033-1077. 78. Derviş E. Oral antioksidanlar. Dermatoz. 2011; 2, 64. Povirk LF, Steighner RJ. Oxidized apurinic/ 263-267. apyrimidinic sites formed in DNA by oxidative 79. Nelson SK, Bosa SK. Grunwald GK, Myhill P, mutagens. Mutat Res. 1989; 214, 13-22. Mccord JM. The induction of human superoxide 65. Kloner RA, Przyklenk K & Whittaker P. Deleterious 102 hayatsağlık

dismutase and catalase in vivo; A fundamentally 91. Riederer P, Sofic E, Rausch W-D, Schmidt new approach to antioxidant therapy. Free Radical B, Reynolds GP, Jellinger K, et al. Transition Biology and Medicine. 2006; 40, 341-347. metals, ferritin, glutathione, and ascorbic acid in 80. Jain A, Martensson J, Stole E, Auld PA, Meister Parkinsonian brains. J Neurochem 1989; 52, 515– A. Glutathione deficiency leads to mitochondrial 20. damage in brain. Proc Natl Acad Sci USA 1991; 88, 1913–7. 92. Uylaşer V, İnce K. Türkiye 10. Gıda Kongresi, 81. Ames BN, Cathcart R, Schwiers E, Hochstein Erzurum. 21-23 Mayıs 2008. P. Uric acid provides an antioxidant defense in humans against oxidant- and radical-caused aging 93. Niki E, Role of vitamin E as a lipid-soluble peroxyl and cancer: a hypothesis. Proc Natl Acad Sci U S A. radical scavenger: in vitro and in vivo evidence. 1981;78, 6858-62. Free Radic Biol Med. 2014; 66, 3-12. 82. Reiter RJ, Tan DX, Mayo JC, Sainz RM, Leon J, Czarnocki Z. Melatonin as an antioxidant: 94. Sorata Y, Takahama U, Kimura M. Protective biochemical mechanisms and pathophysiological effect of quercetin and rutin on photosensitized implications in humans. Acta Biochim Pol. 2003; lysis of human erythrocytes in the presence of 50, 1129-46. hematoporphyrin. Biochim Biophys Acta 1984; 83. Taylor MJ. Richardson, T. Antioxidant activity of 799, 313–7. skim milks Effect of heat and resultant sulfhydryl- groups. J. Dairy Sci. 1980; 63, 1783-1795. 95. Husain SR, Cillard J, Cillard P. Hydroxyl radical 84. Roche M, Rondeau P, Singh NR. Evelyne Tarnus, scavenging activity of flavonoids. Phytochemistry mmanuel Bourdon, Minireview The antioxidant 1987; 26, 2489–91. properties of serum albumin FEBS Letters 2008; 582, 1783–1787. 96. Cao G, Sofic E, Prior RL. Antioxidant and 85. Heffner JE, Repine JE. Pulmonary strategies prooxidant behavior of flavonoids: structure– of antioxidant defense. American Review of activity relationships. Free Radic Biol Med 1997; Respiratory Disease, (1989; 140, 531–554. 22, 749–60. 86. Gutteridge JM. Iron and oxygen radicals in brain. Ann Neurol 1992; 32(Suppl): S16–21. 97. Takahama U. Inhibition of lipoxygenase- 87. Gutteridge J.M, Stocks J. Caeruloplasmin: dependent peroxidation by quercetin: mechanisms physiological and pathological perspectives. of antioxidative function. Phytochemistry 1985; Critical Reviews in Clinical Laboratory Sciences, 24, 1443–6. 1981; 14, 257–329. 88. Helmut Sies and Wilhelm Stahl., Vitamin E and 98. Ribereau-Gayon P, Glories Y, Maujean A, C, β-carotene and other carotens as antioxidants. Duboirdeau. Handbook of Enology, Volume 2: Am. J. Clin. Nutr. 1995; 62, 1315S-21S. The Chemistry of Wine and Stabilization and 89. Ötleş S, Atli Y. Karotenoidlerin İnsan Sağlığı Treatments. John Wiley and Sons Ltd., England, Açısından Önemi. Mühendislik Bilimleri Dergisi. 2000. 1997; 3, 249-254. 90. Paiva SA, Russell RM, Beta-carotene and other 99. Nizamoğlu MN, Nas S. Meyve ve Sebzelerde carotenoids as antioxidants. Am Coll Nutr. 1999; Bulunan Fenolik Bileşikler; Yapıları ve Önemleri. 18, 426-33. Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi. 2010; 1-5, 20- 35. 100. Fennema OR. Food chemistry.3rd ed., Marcel Dekker, New York, 1996; 493- 494. 101. Işık ŞF. Antioksidan etki ve antioksidan etkili yüksek bitkiler. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Dönem Projesi. Danışman: Köroğlu A. Ankara, 2014. hayatsağlık 103

Fonksiyonel Dispepsi Tedavisinde Kullanılan Tıbbi Bitkiler Nurgün Küçükboyacı*, Hanife Aykut** Fonksiyonel gastrointestinal hastalıklar do- fonksiyonel dispepsinin tedavisindeki farklılık- kularda histopatolojik değişikliklere sebep lar ortaya konmuştur.4-8 olmaksızın geniş bir paralitik ve spastik semp- tomlar yelpazesi ile karakterize, çok sık görülen Fonksiyonel dispepsinin heterojenitesi gö- rahatsızlıklardır. zönüne alındığında, hastaların çoğunda semp- tomlarda rahatlama sağlayacak tek bir ürün bu- Fonksiyonel dispepsi bir hastalık olmaktan lunmamaktadır. Çeşitli bitkisel tıbbi ürünlerin, ziyade semptom ya da semptomlar kompleksi güvenlik profilinin yüksekliği ve konvansiyonel olarak karşımıza çıkmaktadır1-3. Fonksiyonel prokinetiklerle etki benzerliği bakımından de- dispepside yapılan incelemelerde ortaya kona- ğerlendirildiğinde, fonksiyonel dispepsili hasta- bilen bir patoloji ve etiyolojik faktör bulunama- ların tedavisinde etkili oldukları bildirilmiştir.9 mıştır. Bu rahatsızlığın diğer gastrointestinal bozukluklarda (ülser, reflü gibi) olduğu gibi bir Bu makalede, semptomlarında rahatlama standart bir tedavisi yoktur. Ulusal ve uluslara- sağlayacak tedavi seçeneklerinin azlığı ve altın rası tavsiyeler çeşitlidir, farklı yöntemler ve te- standart tedavisinin olmadığı göz önüne alı- davi alternatifleri önerilmektedir. Fonksiyonel narak, deneysel ve klinik çalışmalarla başarılı dispepsi çalışmalarındaki sonuçlarla, tanımı etkinliğe sahip bulunmuş, fonksiyonel dispep- ve kriterleri devamlı olarak değişmekte ve ge- si tedavisinde faydalı bitkiler hakkında bilgi lişmektedir. Fonksiyonel dispepsi ve dispeptik verilecektir. Bu amaçla öncelikle fonksiyonel semptomlar arasındaki ayrım da tam olarak ya- dispepsinin tanımı, epidemiyolojisi ve tedavi pılamamaktadır. Bu yüzden değerlendirilmesi yaklaşımları ile kısaca ele alınarak ardından gü- zor veya imkânsız olabilmektedir. Tedavi alter- nümüzde fonksiyonel dispepsi tedavisinde fay- natifleri çeşitli ülkelerde farklılık göstermekte- dalanılan bitkiler incelenecek ve bu bitkileri ih- dir. Çeşitli gözden geçirme ve meta analizlerde tiva eden fitoterapötiklere örnekler verilecektir. * Prof. Dr, Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Farmakognozi Fonksiyonel dispepsi Anabilim Dalı, [email protected] Dispepsi sindirim zorluğu olarak tanım- lanabilirse de, bu tanım değişik semptomları ** Dr., [email protected] içermektedir. Bu semptomların hasta tarafın- 104 hayatsağlık

dan ifadesindeki zorlukların yanı sıra, hekim başlamış olabileceği gibi, aylar ya da yıllardan tarafından anlaşılmasında da güçlükler vardır. beri mevcut da olabilir. Fonsiyonel dispepsi Bu nedenle dispepsi tanımındaki zorluklar hala tanısı alanların çoğunluğu zaman zaman re- devam etmektedir.1 misyon periyotlarını yaşasalar da semptomatik kalmaktadırlar. Araştırma amaçlı çalışmalarda Dispeptik şikayetlerle ilk kez başvuran has- semptomların devam süresi (2-4-12 hafta gibi) talarda şikayetlerin nedenini ortaya koymak dikkate alınmakta ve retrosternal ağrı dispep- için yapılan incelemelerde, nedene bağlı pato- si kavramı dışında tutulmaktadır. Retrosternal lojiler (ülser, Helicobacter pylori vb.) ortaya ko- yanma gastroösafagial reflü hastalığının semp- nursa bu durum “organik dispepsi”, lokal veya tomudur. Retrosternal yanma ve ağrı dispepsi sistemik bir hastalık sorumlu olarak buluna- semptomu değildir. Epigastrik bölgeye lokalize mamış ise “fonksiyonel dispepsi” olarak kabul yanma karakterindeki ağrı, retrosternal yanma edilmektedir. Organik dispepsi de, yapılan tet- olarak kabul edilmemektedir. Epigastrik yanıcı kikler sonucunda organik, lokal veya sistemik ağrısı olanların ne kadarında gastroösafagial bir hastalığın varlığı ortaya konmuştur. Ayrı- reflü hastalığı olduğu bilinmemektedir.1,11 ca metabolik hastalıklar, bazı ilaçlar ve toksik maddelerin neden olduğu olgular da bu grup- Fonksiyonel dispepsinin son yapılan tanımı, ta ele alınmaktadır.1 Fonksiyonel dispepside üst abdomene odaklı ağrı ya da rahatsızlık hissi ise yapılan incelemelerde ortaya konabilen bir şeklindedir. Dispeptik ağrı veya rahatsızlık hissi patoloji ve etiyolojik faktör yoktur. Bu grup- genellikle orta hatta ya da orta hat civarındadır. ta etiyopatogenezin aydınlatılması için yoğun Sağ veya sol hipokondriumdaki ağrı dispepsi araştırmalar devam etmektedir. Fonksiyonel için tanımlayıcı değildir. Üst abdomende orta dispepsi bir hastalık olmaktan ziyade semptom hatta ya da yakınında duyulan rahatsızlık hissi ya da semptomlar kompleksi olarak karşımıza subjektif, negatif bir duygudur, ağrı olarak al- çıkmaktadır.1-3 gılanmaz ve tanımlanmaz. Rahatsızlık hissi üst abdominal dolgunluk, erken doyma, şişkinlik, Fonksiyonel Dispeptik Semptomlar geğirme, bulantı, öğürme, kusma ile karakte- • Epigastrik ağrı rize olabileceği gibi bu semptomlar birlikte de • Epigastrik yanma olabilmektedir. Fonksiyonel dispepsi semptom- • Epigastrik dolgunluk, ağırlık hissi, şişkinlik larının ifadesinde kültürel faktörlerin yanı sıra, • Çabuk doyma eğitim seviyesinin de rolü vardır.1 • Epigastrik huzursuzluk, sıkıntı (rahatsızlık Epidemiyoloji hissi) Tüm ülkelerde görülme oranı yüksektir. • Bulantı Genel hekimlik pratiğinde görülen olguların % • Kusma 4’ü dispepsi nedeni ile hekime başvurmaktadır. • Geğirme Buna karşılık gastroenterologlara gönderilen • Flatulans olguların % 40’ını dispepsi oluşturmaktadır. Gastroenteroloji polikliniğine başvuruların % Bazı otoriteler bu semptomların yemek ile 40-60’ı dispepsi nedenlidir. Yaşlılarda dispepsi ilişkili olduğunu ileri sürerken, bazıları prep- prevalansının düşük, erkeklerde kadınlara göre randial (yemek öncesi) ya da postprandial (ye- biraz yüksek olduğunu bildiren yayınlar vardır. mek sonrası) olmasının önemli olmadığını ka- Toplumda dispepsi insidansı ise % 1/yıl kadar- bul ederler. Genel görüş semptomların yemek dır. Yani her yıl toplumun % 1’i ilk kez dispepsi ile ilişkili olabileceği gibi, ilişkisiz de olabileceği semptomları ile tanışmaktadır.1,12,13 şeklindedir.1,10 Fonksiyonel Dispepside Tedavi Yaklaşım- Fonksiyonel dispepsi semptomları devamlı ya da tekrarlayıcı özellikte olabilir. Semptom- ları ların süresi, fonksiyonel dispepsi tanımında te- Hastalar rahatsızlığın tablosu ilerledikçe mel bir unsur değildir. Semptomlar yakınlarda hayatsağlık 105

ve yaşam kaliteleri azaldıkça, tıbbi tedaviyi is- gösteren yayınlar da vardır. Bazı olgularda geri- temekte ve ihtiyaç duymaktadır. Günümüzde lemeye yol açtığı da bilinmektedir. Özellikle ül- standart bir tedavi bulunmamaktadır. Çoğu sere benzer dispepsi olgularında kullanılabilir. aktif tedavi yöntemlerinin plaseboya üstünlü- H2 reseptör antagonistlerinin (ranitidin, famo- ğü sadece % 10-20 olarak bulunmuştur. Diğer tidin) tolere edilmesi iyi ve yan etkileri azdır.1,4,6 taraftan plasebonun etkisinin oranı % 40 gibi yüksek değerlerdedir. Böylece kombine tedavi- Proton pompa inhibitörleri nin etkisinin % 40-90 arasında olacağı tahmin Gastroösefagial reflü benzeri dispepsi ve edilmektedir. Çeşitli ilaçlar ve alternatif tedavi ülsere benzer dispepsi olgularında etkinliği gö- yöntemleri fonksiyonel dispepsili hastalarda rülmektedir. İlk olarak dispepsi tanısı konan semptomatik yarar sağlamaktadır.10 hastalarda önemli derecede etkili bulunmuştur. Bunun yanında ülsersiz ve dismotilite benzeri 1. Genel Öneriler fonksiyonel dispepside etkileri anlamlı derece- Fonksiyonel dispepside etiyopatogenez de avantajlı görülmemiştir.1,5 açık olmadığı için tedavide büyük güçlükler yaşanmaktadır. Fonksiyonel dispepside plase- Bizmut tuzları bo etkinliğinin % 20-60 oranında olduğu unu- Bizmut subsitrat, bizmut subsalisilat, H. tulmamalıdır. Yeterli delil olmamakla birlikte pylori’yi eradike etmemekle birlikte bakteriyi kahve, sigara, alkol, antiromatizmal ilaçlardan suprese etmektedir. Bazı çalışmalar plasebodan uzak durmanın bazı olgularda iyileşmeye yol daha etkili olduğunu göstermektedir. Raniti- açtığı bildirilmektedir. Psikolojik stres, anksi- din-bizmut sitrat ise H2 reseptör antagonisti yete, depresyon varsa uygun tedavi için gerekli etkisine ilave olarak bizmut tuzu etkisine de sa- konsültasyonların yapılması önerilmektedir1,10. hiptir. Bu nedenle iyi bir seçenek olarak kabul Bazı çalışmalarda ise düşük doz antidepresan- edilmektedir.1 lar fonksiyonel dispepsinin tedavisinde tavsiye edilmektedir.8 Prokinetikler Metoklopramid: Dopamin (D2) reseptör an- 2. Diyet tagonisti ve serotonin (5-HT3) antagonisti etki- Hastanın semptomlara neden olduğu ya da sine sahiptir. Bu etkilerinden dolayı antiemetik ilişkili olabileceğini ifade ettiği yiyecek ve içe- olarak kullanılmaktadır. Fonksiyonel dispepsi- ceklerden uzak durması önerilmektedir. Sonuç nin alt grubu dismotiliteye benzer dispepside memnuniyet verici ise diyete uyması söylen- yararlanılabilir. Ekstra piramidal yan etkileri mektedir. Acılı, baharatlı ve yağlı yiyeceklerden ve motor bozukluklara neden olabileceğinden sakınılması tavsiye edilmektedir. Erken doyma, uzun süreli kullanımı önerilmemektedir.1,10,16 postprandial dolgunluk, şişkinlik ve bulantı be- Sisaprid: Serotonin (5-HT3) reseptör anta- lirgin semptomlar ise az yağlı, günde 6 öğün ve gonisti olup kolinerjik motor nöronlarından az yenmesinin semptomlarda düzelmeye neden asetilkolin açığa çıkmasını sağlar. Dismotilite olabileceği bildirilmiştir.1,14,15 benzeri dispepside yararlı sonuçlar bildirilmek- tedir. Bu ilaç yüksek kan seviyesinde kalpte arit- 3. Fonksiyonel Dispepside Kullanılan İlaçlar meye yol açtığından özellikle Q-T uzamasına neden olarak, ventriküler taşikardi, ventriküler Antiasitler fibrilasyon, ventriküler taşiaritmi ve senkopa Dünyada en yaygın kullanılan ilaçlardır. yol açabilir1,4,6. Bu nedenle ülkemizde ve birçok Fonksiyonel dispepside plaseboya üstünlüğü ülkede kullanımdan kaldırılmıştır. gösterilememiştir.1,7,16,17 Domperidon: Periferik dopamin D2 antago- nistidir. Metoklopramid kan-beyin bariyerini H2 reseptör blokerleri geçtiği halde domperidon geçmez. Domperi- H2 reseptör antagonistleri dispepside yaygın don 4. ventriküldeki “sirkumventriküler” or- olarak kullanılmakla beraber, etkinliğini gös- ganlardaki özelliklede postrema bölgesindeki teren çalışmaların yanı sıra etkin olmadığını 106 hayatsağlık

D2 reseptörlerini bağlar. Ayrıca midede ki D2 düşük klinik etkiye sahiptirler ve maliyeti fazla reseptörlerine bağlanmaktadır. Domperidon olan ürünlerdir. Alternatif olarak sunulan fito- idiopatik gastroparezi ve fonksiyonel dispeptik terapötikler ise anlamlı derecede faydalı ve çok hastalarda semptomlarda iyileşmeye yol aça- az yan etkiye sahiptirler. Ayrıca bitkisel ürün- bilmekte ise de mide boşalması üzerine etkisi lerde çok hedefli tedavi mümkün olmakta, bu tartışmalıdır. Domperidon’un gastrik disritmi da fonksiyonel dispepsinin tedavisinde oldukça üzerine etkili olduğu düşünülmektedir. Dom- fazla fayda sağlamaktadır. Bu yüzden son za- peridon fonksiyonel dispepside plasebodan manlarda fonksiyonel dispepsinin tedavisinde daha etkilidir. Domperidon olguların % 5’inden çok hedefli yaklaşım benimsenmekte ve öneril- azında plazma prolaktin seviyesini artırarak mektedir. Yapılan farmakolojik çalışmalarla bu memede hassasiyete ve galaktoreye neden ol- etkiler desteklenmektedir.10 maktadır.1 Medikal ve fitoterapi yaklaşımların yanı sıra, Motilin agonistleri hipnoterapi, relaksiyon sağlayıcı tedavi (egzer- Makrolid grupu bir antibiyotik olan eritro- siz gibi) ve bilişsel davranışsal tedavi gibi tedavi misin motilin agonistidir. İdiopatik ve diyabe- seçenekleri önerilmektedir. Deneysel veriler, bu tik gastroparezide mide boşalma hızını arttırır. yöntemlerin fonksiyonel gastrointestinal rahat- Eritromisin sinirde, düz adelede motilin resep- sızlıklarda etkili olduğunu desteklemektedir. Bu tör alanlarına etki ederek midenin antrum böl- yöntemlerin fonksiyonel dispepsideki etkinliği- gesinde güçlü kontraksiyonlara neden olmakta- ne ait sorular kesin olarak henüz cevaplanma- dır. Makrolidler ince bağırsak kontraksiyonları- mıştır.10 nı da arttırırlar. Bu nedenle abdominal kramp ve diyareye yol açmaktadırlar.1 5. Dispepsi Tedavisinde Güncel Yaklaşım- Visseral analjezikler lar Kappa agonisti, fedotozin mide hipersensiti- Dispepsi tüm dünya ülkelerinin en önemli vitesini azaltmaktadır. Fedotozin’in fonksiyonel dispepside plasebodan daha etkili olduğunu or- sağlık problemlerinden biri olarak güncelliğini taya koyan çalışmalar bulunmaktadır.1 devam ettirmektedir. Dispeptik semptomlarla Serotonin (5 HT) agonistleri, yemekle iliş- başvuran tüm olguların endoskopik incelemeye kili dispeptik semptomlarda etkili olabilir. Fun- tabi tutulması mevcut teknolojik ürünlerle im- dus gevşemesi üzerine etkilidir. Sumatriptan ve kansız görülmektedir. Bu nedenle iyi bir anam- buspiron gündemdedir.1,10 nez ve mükemmel bir fizik muayeneden sonra 5 HT3 antagonisti (Ondansetron), kanser olgu değerlendirilerek yaklaşım tespit edilmeli- kemoterapisine bağlı ya da postoperatif bulantı dir. Hasta genç, semptomları kronik, alarm fak- ve kusmaya etkilidir. Postrema bölgesi ve mide- törleri yoksa ampirik bir tedavi ya da H. pylori deki vagal afferentlerdeki 5 HT3 reseptörlerini için test yapılıp pozitif ise H. pylori eradikasyon bloke eder. Muhtemelen afferent sinyalleri blo- tedavisi önerilmektedir. H. pylori negatif ise ke etmektedir.1,10 semptomlara yönelik tedavi uygun görülmek- tedir. Her iki grupta da tedaviye cevap yok ya 4. Fonksiyonel Dispepsi Tedavisinde Fito- da tedavi sonrası semptomlar tekrarlıyorsa ile- ri tetkike karar verilmelidir.1 Bununla birlikte terapi ve Alternatif Diğer Tedavilerin Yeri fonksiyonel dispepsili hastalarda H. pylori era- Fonksiyonel dispepsinin klinik tedavisin- dikasyonu ile tedavi elde etmeye çalışmak hayal kırıklığıyla sonuçlanmıştır. Tedavinin uzun sü- de, çoğunlukla deneysel temele dayanan çeşitli reli fayda sağlamaması da şüphe uyandırmak- maddeler, bileşikler ve preparatlar kullanılmak- tadır. Hasta yaşlı, semptomlar yeni başlamış ya tadır. Bazı bileşikler plasebo kontrollü klinik ça- da alarm faktörleri mevcutsa doğrudan tetkik lışmalarda plasebodan anlamlı derecede üstün edilmesi gerekmektedi.1 ve faydalı bulunmuştur.10 Son zamanlarda, hastalığın kronik yapısına Prokinetikler ve proton pompa inhibitörleri hayatsağlık 107

bağlı olarak tedavi için fitoterapi ve tamamlayı- oksijenli flavonlar), fenolik asitler (rosmarinik cı tedavi gibi farklı tedavi yaklaşımları uygulan- asit ve türevleri) ve daha az miktarda triterpe- makta ve anlamlı derecede fayda sağlamaktadır.10 nik bileşikleri içermektedir.11,19,20 Fonksiyonel Dispepsi Tedavisinde Kulla- Peppermint (Mentha x piperita) ve diğer nılan Tıbbi Bitkiler Mentha türlerinin ilaç olarak kullanımlarına ait veriler eski Yunan ve Roma zamanına ka- Fonksiyonel dispepsi tedavisinde gerek uçu- dar uzanmaktadır. M. piperita yağı spazmolitik, cu yağ gibi bir işlem uygulayarak elde edilen karminatif ve kolagog etkilere sahiptir. Bu etki- droglar, gerekse yaprak, herba, rizom gibi de- lerinden dolayı M. piperita yaprakları ve uçucu ğişik kısımlarının kullanıldığı bitkiler bu başlık yağı çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır.19-21 altında verilmiştir. M. piperita yaprakları çay veya tentürü ha- Mentha x Pıperıta L. (Lamiaceae) linde, dahili olarak gastrointestinal sistem şi- Menthae piperitae folium kayetlerinin (dispeptik şikayetler, gastrit) gide- Menthae piperitae aetheroleum rilmesinde kullanılmaktadır.11,19 Taze ve çiçekli Türkçe adı: İngiliz nanesi, bahçe nanesi toprak üstü kısımlarından buhar distilasyonuy- İngilizce adı: Peppermint, Brandy mint, la elde edilen uçucu yağından gastrointestinal Lamb mint sistem şikayetlerinin (dispeptik şikayetler, irri- Kullanılan kısmı: Mentha x piperita yaprak- tabl barsak sendromu) giderilmesinde faydala- ları ve taze çiçekli toprak üstü kısımlarından nılmaktadır.11,20,21 buhar distilasyonu ile elde edilen uçucu yağı. Mentha x piperita kültür bitkisi olup, 30-90 M. piperita yağının özefagus alt sfinkterini cm yükseklikte, kuvvetli kokulu, hemen hemen gevşettiği, bundan dolayı gastroösefagial reflü- tüysüz, gövde ve dalları genellikle kırmızımtrak ye neden olabileceği bildirilmiştir.22 Bu etkiyi renkli, çok yıllık otsu bir bitkidir (Resim 1).18 önlemek için enterik kaplı M. piperita yağı for- Başlıca Bulgaristan, Yunanistan, İspanya’da ol- mülasyonları geliştirilmiştir. Bu kapsüller üst mak üzere, Kuzey Avrupa ve ABD’de de yetişti- gastrointestinal sistemden metabolize olmadan rilmekte ve ihracatı yapılmaktadır.19 Ülkemizde alt gastrointestinal sisteme geçerler.21 Bundan kültür bitkisi olarak yetiştirilmektedir.18 dolayı irritabl barsak sendromu (İBS) ve ülsere M. piperita yaprakları % 1-3 oranında uçucu bağlı olmayan dispepsilerin tedavisinde enterik yağ taşır. Ayrıca flavonoitler (luteolin ve gliko- kaplı M. piperita yağı kapsülleri sıklıkla kulla- zitleri, rutin, hesperidin, eriositrin ve genellikle nılmaktadır.23,24 Resim 1. Mentha x piperita L. çiçek Dozaj Dispeptik şikayetlerde; 0.02-0.08 ml (1-4 damla) günde 3 kez dilüe sulu preparatları ha- linde veya şekere damlatarak kullanılmakta- dır20. Dispeptik şikayetler için M. piperita yağı genellikle C. carvi yağı (caraway oil) ile kombi- ne halde önerilmektedir. Yapılan çalışmalarda 90 mg M. piperita yağı ve 50 mg C. carvi yağı içeren kombinasyonlar kullanılmaktadır.21 Preparatları Colpermin, Mintec, China-Ol, Japomin, Carminetum, Chiana, Mentacur, SX Mentha, Wildkrauterol special K, Carmint, Mintoil. Cynara scolymus L. (Asteraceae) Cynarae folium Türkçe adı: Enginar 108 hayatsağlık

İngilizce adı: Artichoke, Globe artichoke Zingiber officinale Roscoe (Zingiberaceae) Kullanılan kısmı: Yaprakları Sebze olarak tüketildiği için kültürü yapılan Zingiberis rhizoma çok yıllık otsu bir bitkidir. Ülkemizde de bol Türkçe adı: Zencefil miktarda yetiştirilmektedir. Bu tür 50-100 cm İngilizce adı: Ginger boyunda, çok yıllık otsu bir bitkidir (Resim 2).25 Kullanılan kısmı: Rizomları Vatanı Güney Asya olmakla beraber birçok tropikal ülkede (Hindistan, Güney Asya adaları, Batı Afrika, Nijerya, Tayvan ve Jamaika) kültü- rü yapılan Çok yıllık, boyu 1.50 m’ye kadar ula- şabilen otsu tropikal bir bitkidir. Toprak altında digitat olarak dallanmış rizomları bulunur (Re- sim 3). Çeşitli ticari varyeteleri vardır. En iyi ka- lite drog Jamaika’dan, iyi kalite drog ise Bengal ve Avustralya’dan elde edilen droglardır.19 Drog % 5-8 oleorezin taşır, % 3 oranında Resim 2. Cynara scolymus L. genel görünüş Resim 3. Zingiber officinale Roscoe Rizom Drog % 0.5-6 seskiterpen laktonlar (totalin uçucu yağ, oleorezinlerin % 20-25’ini oluşturur. % 40-80’i sinaropikrin), kafeik asit türevleri Oleorezinlerin % 25’ini oluşturan acı bileşikler; (klorojenik asit, sinarin vd.), flavonoitler (sina- gingeroller, şogaoller ve bu bileşiklerin fenolik rozit, skolimozit vd.), az miktarlarda da çeşitli keton türevlerinden oluşur. Ana aroma zingibe- alifatik asitler içermektedir.20,26 rol’den dolayıdır.35 C. scolymus yaprakları, uzun zamandır ge- Z. officinale 13. yy’dan bu yana baharat ola- leneksel olarak dispeptik şikayetlerde kullanıl- rak bilinen bir bitkidir. Baharat olarak kulla- maktadır. Karaciğer ve safra kesesi hastalıkla- nımı yanında, fasulye gibi yemeklerin yaptığı rının tedavisinde kullanıldığı da bilinmektedir. gaz, şişkinlik gibi etkileri azaltmak amacıyla bu Komisyon E monograflarında da yaprak eks- yemeklerle ve sebzelerle beraber de kullanıl- tresinin dispeptik şikayetlerde endike olduğu belirtilmiştir.27,28 Yaprak ekstresinin, koloretik (safra akışını artırıcı ve kolaylaştırıcı29, hepa- toprotektif30, lipit düşürücü31, antioksidan ve antispazmodik32-34 etkilere sahip olduğu göste- rilmiştir. Dozaj Komisyon E monografında C. scolymus yap- rak ekstresi, dispeptik şikayetler için günde or- talama 6 g kuru drog şeklinde önerilmektedir.27 Yetişkinlerde ve yaşlılarda; 5-10 g kuru yaprak- tan hazırlanan infüzyon veya kuru sulu ekstre- leri halinde, 4 yaşından büyük çocuklarda; yaşa ve ağırlığa göre yetişkin dozu önerilmektedir.20 Preparatları Cynarix, Hepar-POS, Heparstad, Regulin, Chophytol, Hepanephrol, aar gamma N, Ardey- cholan, Cynacur, Cynafol, Cynalip duo, Cynarix N, Hepar SL. hayatsağlık 109

mıştır.36 Z. officinale, daha çok gastrointestinal luğunda, 1-2 cm kalınlığında) taşıyan kısa depo bozukluklarda, laksatif, salya artırıcı, gastrik köklere sahiptir (Resim 4).43,44 boşalmayı hızlandırıcı, iştah açıçı, antiemetik, antidispeptik, antidiyareyik ve kolik giderici Kökler başlıca steroidal saponinleri (shata- olarak kullanılmıştır.35-40 Ayrıca gastrik motili- varinler I-IV) taşır.43 Ayrıca köklerde izoflavon- teyi arttırdığı, kusma ve hazımsızlığı önleme ve lar43, fenantren türevi rasemosol45, flavonoitler46 azaltmada yararlı olduğu gösterilmiştir.41 ve fitoektisteroitlerin47 varlığı belirlenmiştir. Z. officinale’nin spazmojenik (kolinerjik) ve A. racemosus köklerinin Hindistan ve İngiliz spazmolitik (kalsiyum antagonisti) etkilerinin farmakopelerinde, Ayurveda, Unani ve Siddha beraber bulunduğu gösterilmiştir. Bir kolinerjik gibi geleneksel sistemlerde tıbbi kullanımı ol- agonist ve barsak stimulanı olan karbakol gibi duğu görülmektedir. Hindistan’da 22 kadar As- Z. officinale’nin prokinetik aktiviteye sahip ol- paragus türünün yetiştiği ve bunlardan tedavide duğu bildirilmiştir. Barsak üzerine olan bu ak- en çok kullanılanın A. racemosus olduğu bildi- tivitesi atropin’e duyarlı bulunmuştur. Bu da Z. rilmiştir. Hindistan’da “Satavari, Satawar veya officinale’nin prokinetik ve gevşetici etkileriyle, Satmuli” adıyla bilinmektedir.43,44 gastrointestinal rahatsızlıklarda bilimsel olarak kullanımına olanak sağlamıştır.35 Ayurveda sisteminde adaptojenik etkisin- den dolayı strese karşı kullanılmaktadır. Diyare Dozaj ve dizanteri tedavisinde kullanıldığı gibi, anti- Dispepside, 6 yaş üstü çocuklar ve yetişkin- dispeptik, antispazmodik, güçlü antioksidan, lerde kapsül ya da toz drog olarak 2-4 g/gün oral immünostimülan, galaktojenik, afrodizyak, olarak alınması önerilmektedir.37,42 analjezik, diüretik, antitussif ve sinirleri yatış- Preparatları tırıcı olarak çok eski zamanlardan beri kulla- Ginger,Travacalm Natural, Travellers, Zin- nılmaktadır. A. racemosus fitoöstrojenik özel- tona, Gravol Natural Source. liği ile de bilinmektedir. Ayrıca nörodejeneratif Asparagus racemosus Willd. (Liliaceae) hastalıklar ve alkol yoksunluk sendromunun te- Türkçe adı: - davisinde de yardımcı olduğu gösterilmiştir. Bu İngilizce adı: - kadar çok etkisi nedeniyle Asparagus’a istek çok Kullanılan kısmı: Kökleri olmasına rağmen, bitkiyi elde etmek açısından Hindistan’da yaygındır. Hindistan’ın tropik kaynak yetersiz ve devamlı olmamaktadır.43,44 ve subtropik bölgelerinde 1500 m yükseklikte yetişen bitki tırmanıcı, dikenli, kısa çalı şeklin- A. racemosus’un dopamin antagonisti olan de ve etli tuberli pek çok kök (30-100 cm uzun- metoklopramid ile karşılaştırılabilir etkiye sahip olduğu gösterilmiştir. Gastrik boşalma zamanı- Resim 4. Asparagus racemosus Willd. kök nın izlendiği bir çalışmada, metoklopramid ve A. racemosus arasında etkileri açısından an- lamlı bir fark bulunmamıştır. Sonuçta bitkinin orta derecede bir dopamin agonisti olabileceği ve antidispeptik etkisinde bu özelliğin önemli olduğu belirtilmiştir.48 Dozaj Klinik çalışmalarda dispeptik şikayetlerin tedavisi için preparatları 0.5 mg, 2 g ve 12 g doz- larda kullanılmıştır.43,44 Preparatları A. racemosus kök ekstreleri, çeşitli bitkilerle beraber bitkisel formülasyonlarda yer almak- tadır. Himalaya Herbal Healthcare, India tara- fından geliştirilen preparatları şöyledir: Abana, 110 hayatsağlık

Diabecon, EveCare, Geriforte, Himplasia, Lu- bileşendir.19,49 Ayrıca % 3-5 uçucu yağ; başlı- kol, Menosan. ca seskiterpenler (zingiberin, kurkumol, α- ve β-turmeron) ve asidik arabinogalaktanlar (uko- Curcuma longa L. (Zingiberaceae) nan A-D) bulunmaktadır.19,49,50 Curcumae longae rhizoma Türkçe adı: Zerdeçöp, zerdeçal, safran kökü, Uzun zamandır “köri” adıyla baharat olarak Hint safranı kullanılan C. longa, kolagog ve koleretik etkile- İngilizce adı: Turmeric re sahiptir. Koleretik etkinin bitkinin içerdiği Kullanılan kısmı: Rizomları yüksek miktardaki kurkuminlere (özellikle bis- Sarı çiçekli, büyük yapraklı, rizomlu ve çok demetoksikurkumin) bağlı olduğu kabul edil- yıllık bir tropikal bitkidir. Vatanı Hindistan ol- mektedir. Ayrıca kurkuminoitler antiinflamatu- makla beraber birçok tropikal ülkede yetiştiril- var etkiye de sahiptir. C. longa’nın stomaşik ve mektedir. Drog elde etmek üzere tropikal Asya karminatif, lipit düşürücü, sitotoksik, antihepa- ve Afrika’da kültürü yapılmaktadır. Başlıca Çin, totoksik etkileri gösterilmiştir. Kurkuminoitle- Endonezya ve Hindistan’dan ihracatı yapıl- rin güçlü antioksidan etkide oldukları da tespit maktadır19. Drog genellikle 3-7 cm uzunlukta, edilmiştir.19,27 parmak biçiminde, sert, üst yüzü sarımsı veya esmer, iç yüzü sarı veya sarımsıesmer renkli Drog orta derecede sindirim sistemi rahat- olan parçalar halindedir (Resim 5). Çiğnendiği sızlıkları ve hafif bilier disfonksiyonların semp- zaman tükürüğü sarıya boyar. Kokusu hafif aro- tomatik tedavisinde önerilmektedir.19,20,49 matik ve baharatlı, tadı yakıcı ve acımsıdır.18,19 Drog başlıca % 3-5 kurkuminoitler (kurku- Dozaj min, monodemetoksikurkumin ve bisdeme- Yetişkinlerde: Günde 1.5-3 g drog veya buna toksikurkumin) taşır, bu bileşikler droğa sarı eşdeğer ekstrelerinin öğünler arasında oral ola- rengi veren pigmentlerdir. Kurkuminoitlerden rak alınması önerilmektedir. Çay olarak kulla- bisdemetoksikurkumin drog için karakteristik nımı nadirdir.20 Preparatları Resim 5. Curcuma longa L. rizom ve toz drog Turmerik, Choldestal, Meteophyt N, Ser- gast. Foeniculum vulgare Miller (Apiaceae) Foeniculi fructus Türkçe adı: Rezene, arapsaçı, irziyan, maya- na, raziyane, tatlı rezene İngilizce adı: Fennel, Sweet Fenel, Bitter Fennel, Wild Fennel, Large Fennel Kullanılan kısmı: Olgun meyveleri Akdeniz bölgesinde doğal olarak yetişen bit- kinin, çok eskiden beri tıbbi kullanımı ve gıda olması nedeniyle Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Güney Amerika’da geniş alanlarda kültürü ya- pılmaktadır19,51. Ülkemizde Kuzey Anadolu’da doğal olarak yetişmektedir. Ege ve Akdeniz böl- gelerinde de kültürü yapılmaktadır.52 1-1.8 m yükseklikte, yaprakları çok parça- lı, parçaları filiform, çiçekleri sarı renkli olan çok yıllık otsu bir bitkidir. Meyveler 6-10 cm boyunda ve 1.5-4 mm kalınlıkta, silindir biçi- minde, genellikle biraz kıvrık, tüysüz, genellikle saplı, esmerimsi yeşil veya yeşilimsi sarı renkli hayatsağlık 111

tanelerdir (Resim 6). Baharlı kokulu ve hafif ya- % 1-10’unu fenkon ve % 10’dan daha azını (% kıcı lezzetlidir.18,52,53 3-12) östragol oluşturmaktadır.11,37 Bitkinin Foeniculum vulgare Miller subsp. Ayrıca bitkide, fenolik bileşikler (kloroje- vulgare ve Foeniculum vulgare Miller subsp. nik asit ve kafeoilkinik asit türevleri), flavono- piperitum (Ucria) Coutinho olmak üzere iki itler (kesretin ve kemferol türevleri), kumarin alt türü bulunmaktadır. Bu alt türlerden subsp. (bergapten, isopimpinellin, skopoletin, umbel- vulgare’nin 4 varyetesi vardır. Bunlardan iki liferon, imperatorin), sabit yağ, stilben türevi tanesi, var. vulgare ve var. dulce (Miller) Thel- bileşikler (miyabenol C, cis-miyabenol C, foe- lung, farmasötik bakımdan önemli olduğu için nikulozit I, foenikulozit II, foenikulozit III ve farmakope ve monograflarda kayıtlıdır. Diğer foenikulozit IV), steroller ve organik asitler bu- varyeteleri ise rezenenin sebze olarak kullanılan lunmaktadır.56-59 varyeteleridir.54 Drog dispeptik rahatsızlıklar (spazmodik F. vulgare subsp. vulgare var. vulgare, “Acı re- gastrointestinal şikayetler, şişkinlik, gaz) ve üst zene” (Bitter Fennel) adı ile bilinen tek yıllık bir solunum yolu rahatsızlıklarında (soğuk algınlı- varyetedir. Meyveler fenkon bakımından zen- ğı, öksürük, bronşit) kullanılmaktadır.19,20 gin olduğu için acı bir tattadır.11,55 Meyveler çok iyi bir karminatiftir. Gastroin- F. vulgare subsp. vulgare var. dulce meyveleri testinal motiliteyi arttırır ve spazmolitik etkiye ise, “Tatlı rezene” (Sweet fennel) adı ile bilinen sahiptir. Özellikle bebeklerde ve küçük çocuk- çok yıllık bir bitkidir. Anetol bakımından zen- larda gaz ve kolik tarzındaki gastrointestinal ağ- gin olduğu için, tatlı ve aromatik bir lezzette- rılarda çayı halinde kullanılır. Anetol ve fenkon dir. Her iki varyeteyi birbirinden mikroskobik sekretolitik etkiye sahiptir. Solunum sisteminin olarak ayırt etmek hemen hemen imkansızdır. soğuk algınlığı, öksürük gibi şikayetlerinde sek- Tat ve koku farkı yanısıra uçucu yağlarının ince retolitik ve ekspektoran etkisi nedeniyle çayı tabaka kromatografisi ile analizinden iki varye- halinde kullanılır. Ayrıca F. vulgare meyvesi tenin ayrımı yapılabilmektedir.11,55 karminatif çay karışımları için çok iyi bir tat düzelticidir.11,19,27,60 F. vulgare subsp. vulgare var. vulgare mey- veleri % 2-6 oranında uçucu yağ taşımaktadır. Dozaj Bu uçucu yağın % 60’ından fazlasını (% 50-75) Oral yolla, infüzyonu hazırlanarak çay ha- trans-anetol, % 15’inden fazlasını fenkon (% 12- linde tüketilir. 1 çay kaşığı (1.5 g) taze ezilmiş 33) ve % 5’den az kısmını (% 2-5) ise östragol meyvelerin üzerine 1 çay fincanı kaynamış su oluşturmaktadır.11,37 konur, ağzı kapalı olarak 10-15 dakika bekletilir ve süzülerek içilir.19 F. vulgare Miller subsp. vulgare var. dulce Yetişkinler için günlük doz: 5-7 g meyveleri % 1.5-3 oranında uçucu yağ ihti- Çocuklar için ortalama günlük doz: 0-1 yaş va etmekte, bu yağın % 72-90’ını trans-anetol, için 1-2 g, 1-4 yaş için 1.5-3 g, 4-10 yaş için 3-5- g, 10 yaş üstü çocuklar için yetişkin dozu öne- Resim 6. Foeniculum vulgare Miller meyve rilmektedir.19,20 Preparatları Doğa Rezene Bitki Çayı, Doğadan Rezene Bitki Çayı, Eco Naturella Organik Rezene Çayı, Humana Rezene Çayı, Milupa Rezene Çayı, Nutra Slim Rezene Çayı, Planta Tee, Rasayana Rezene Çayı, Tisan Rezene Bitki Çayı, Fenyk- lovy Caj, roha-Fenchel-Tee, Plantex, Aktiv Le- ber und Gallentee, Aktiv milder Magen und Darmtee, Apotheker Bauer’s Blahungstee, Apo- 112 hayatsağlık

theker Bauer’s Kindertee, Bio-garten Tee gegen spazmların semptomatik tedavisinde, safra ke- Blahungen, Bio-garten Tee gegen Verstopfung, sesi hastalıklarında, şişkinlik ve gaz gibi dispep- Brady’s Magentropfen, Carminativum Babynos, tik şikayetlerin tedavisinde önerilmektedir.19,20,27 Kneipp Magen-tee, Carminative Tea. Ayrıca antiinflamatuvar etkilerinin olduğu bil- dirilmiştir.20 Chelidonium majus L. (Papaveraceae) Chelidonii herba Ana alkaloiti olan kelidonin düz kaslarda Türkçe adı: Kırlangıç otu spazmolitik etkiye sahip olduğu gibi, zayıf sant- İngilizce adı: Greater celandine ral analjezik etkisi de bildirilmiştir.19,27 C. majus Kullanılan kısmı: Herba (toprak üstü kısım- deney hayvanlarına verildiği zaman, yavaş fakat ları, çiçekli ve dallı yaprakları) düzenli olarak safra akışını arttırdığı görülmüş- Avrupa’da, Orta ve Kuzey Asya’da rutubetli tür.27 C. majus’un etanollü ekstresinin, alkaloit alanlarda geniş yayılış göstermektedir. Drog ti- ve fenolik fraksiyonunun safra akışını arttırdı- cari olarak Doğu Avrupa’dan sağlanmaktadır.19 ğı, aynı zamanda safra asiti konsantrasyonunu Ülkemizde de Kuzey Anadolu’da, gölgelik ve azalttığı ve bundan dolayı hidrokoloretik etki rutubetli yerlerde yetişmektedir.18 gösterdiği bildirilmiştir.63 30-70 cm yükseklikte çok senelik otsu bir bitkidir. Sarı renkli bir sütü vardır. Çiçekleri kü- Dozaj çük, kolay kırılabilen, yaprakları parçalı, parça- Yetişkinlerde ve 12 yaşından büyük çocuk- ların kenarları lobludur (Resim 7). Meyva 3-4 larda: 1.2-3.6 g drog infüzyon şeklinde hazırla- cm uzunluk ve 2-3 mm çapta bir kapsüldür.18,19. narak çay halinde tüketilebilir.20 Başlıca benzilizokinolin tipinde alkaloitler 125-700 mg standardize alkollü ekstresi (9- (kelidonin, sanguinarin, koptisin ile birlikte, 24 mg toplam alkaloite eşdeğer).64 protopin, berberin, allokriptopin gibi 20’den Tentürü (1:10); 2-4 ml, günde 3 defa.61 fazla alkaloit) tespit edilmiştir. Hidrosinnamik Sıvı ekstresi (1:1); 1-2 ml, günde 3 defa.61 asit türevleri (kafeoilmalik asit % 1.2), organik Preparatları asitler (kelidonik, malik ve sitrik asit), flavono- Panchelidon N, Chelidophyt, Cholarist, itler, saponin, karotenoitler ve bitkinin sarımsı Cholspasmin Phyto, Gallopas, Paverysat forte turuncu renkli lateksinde proteolitik enzimler N, Siosol. taşımaktadır.19,20,61 Gentiana lutea L. (Gentianaceae) Antispazmodik ve kolagog etkisinden dolayı yaygın olarak kullanılmaktadır. Bileşiminde yer Gentianae radix alan alkaloitlerine bağlı olarak antispazmodik Türkçe adı: Centiyane, Arap dede, Büyük etkisi olduğu ve zayıf santral analjezik olduğu kantaron, Centiyan, Güşadotu, Pancar otu, Sarı bildirilmiştir.27,62 Üst gastrointestinal sisteme ait gentiyan, Sivri kökü İngilizce adı: Gentian, Yellow gentian Resim 7. Chelidonium majus L. genel görünüş Kullanılan kısmı: Kökleri Orta Avrupa, Fransa, İspanya ve Balkanlar- da yaygın bir bitkidir.19 Türkiye’de, Uludağ ve Bozdağ’da yetişmektedir. Önceden Anadolu’da sık rastlanan bu tür aşırı ve bilinçsiz söküm nedeniyle azalmıştır, hatta yok olma tehlikesi altındadır. Bu nedenle sökümü yasaklanmış ve koruma altına alınmıştır.25 1-1.5 m boyunda, çok yıllık, otsu bir türdür. Çiçekler sarı, gövdenin üst kısmında yaprak koltuğundan kümeler halinde çıkar. Bitki kah- verengimsi, kırmızımsı kahverengi veya koyu kahverengi, yüzeyi çapraz kıvrımlı köklere sa- hayatsağlık 113

hiptir (Resim 8).19,52 drog, 10-16 yaş arası çocuklar için 2-4 g drog Drog bileşiminde sekoiridoitler ve iridoitler alkolsüz formlarda hazırlanmalıdır.20 (ana bileşen olarak % 2-3 gentiopikrozit), oli- Sıvı formdaki preparatları; dispeptik şika- gosakkaritler, ksantonlar (gentisin, izogentisin, yetlerde, tek doz olarak yemeklerden sonra gentiozit), triterpenler, fitoesteroller, polisakka- alınmalıdır20. İştahsızlık tedavisinde ise yemek- ritler ve eser miktarda uçucu yağ taşır.19,20 lerden yarım saat önce verilmelidir.20,65 Gentiopikrozit (acılık değeri 12.000) ve ama- Preparatları rogentin (acılık değeri 58.000.000) gibi mono- Digestivum-Hetterich S, Enziagil Magenp- terpenoit bileşikler yüksek derecedeki acı tattan lus sorumludur. Çok küçük miktarın alınmasından Carum carvi L. (Apiaceae) sonra bu tat hissedilmektedir. Acı stimülanlar, Carvi fructus özellikle dildeki acı reseptörlerine ve gastroin- Türkçe adı: Frenk kimyonu testinal sistemin üst kısmındaki mukozaya di- İngilizce adı: Caraway Kullanılan kısmı: Meyveleri Resim 8. Gentiana lutea L. kök Avrupa ve Asya’nın dağlık bölgelerinde yeti- şen bir bitkidir. Drog elde etmek üzere özellikle rekt olarak etki gösterirler. Böylece tükrük ve Polonya, Almanya ve Mısır’da kültürü yapıl- mide salgısını stimüle ederler. Bu bileşikler aynı maktadır.11 Memleketimizde ekimi yapılma- zamanda gastrin sekresyonunda da etkilidir. maktadır. Anadolu’nun sulak çayırlarında doğal Drog kolagog etkiye sahiptir11,19,20. olarak yetişmektedir.18 Bitki 100 cm kadar yükseklikte, beyaz veya Drog dispeptik şikayetlerde (özellikle gaz soluk pembe çiçekli, parçalı yapraklı, çok yıllık ve şişkinlik), iştahsızlık durumlarında endike- ve otsu bir bitkidir. Meyveleri 4-6 mm uzunluk- dir11,19,20. G. lutea kökleri pek çok bitkisel çayın ta, esmer veya parlak sarımsı esmer renkli, hafif bileşiminde (özellikle mide), toz drog, ekstre kıvrık, silindir şeklinde ve tüysüzdür (Resim 9). veya tentür halinde yer almakta ve hazırlanan Kuvvetli kokulu ve baharlı lezzetlidir.18 bu preparatlar iştah açıcı, gaz ve şişkinlik du- Drog bileşiminde % 3-7 uçucu yağ içerir. rumlarında kullanılmaktadır19. Uçucu yağ; % 50-65 (+)-karvon, % 45 (+)-limo- nen, % 1.5 karveol ve dihidrokarveol taşır. Ayrı- Dozaj Yetişkinler: 0.1-2 g drogun 150 ml suda ha- Resim 9. Carum carvi L. meyve zırlanmış infüzyonu, dekoksiyonu veya mase- rasyonu ile % 45-70 etanolde 1:5 oranında ha- ca sabit yağ, protein, karbonhidrat, fenolik asit, zırlanan tentürden 1 ml, günde en fazla 3 kez kafeik asit ve az miktarda flavonoitleri (kersetin, kullanılabilir.20 kemferol ve glikozitleri) taşır.19,20 Çocuklar: 4-10 yaş arası çocuklar için 1-2 g Sulu ekstresinin spazmolitik etkisi vardır, içeriğindeki karvon spazmolitik etkiden so- rumlu başlıca bileşendir. Olgun meyvelerin karminatif etkiyi daha çok gösterdiği düşünül- mektedir. Bu etkiden içeriğindeki uçucu yağ sorumlu tutulmaktadır. Uçucu yağ gastrik mu- kozada lokal stimülasyonla nervus vagusu uya- 114 hayatsağlık

rarak, mide tonüsü ve ritmik kontraksiyonun etmektedir.19 artmasına neden olmaktadır. Böylece midede- Bitkinin herbası yaygın olarak çay şeklinde ki gazın çıkartılmasını ve mide sekresyonunun artmasını sağlamaktadır.19,27,66 kullanılmaktadır. Tonik, koloretik ve karminatif olarak kullanımı oldukça yaygındır. İntestinal Drog dispepsi, hafif gastrointestinal kramp ve safra sistemi yollarında spazmodik rahat- ve gaz şikayetlerinde kullanılmaktadır.11,19,28,67 sızlıklarda endikedir. Özellikle soğuk algınlığı İnfantlarda gaza bağlı koliklerde önerilmekte- sonrası görülen iştahsızlık durumlarında, dis- dir.19,28,68 M. piperita yağı ile kombine kullanımı peptik şikayetlerde ve safra yolu diskinezilerin- oldukça yaygındır. Resim 10. Artemisia absinthium L. genel görünüş Dozaj Kuru meyveleri yetişkinlerde ve 10 yaşından de kullanılmaktadır.11,19,69 Absintin’in acı tadın- büyük çocuklarda günde 1.5-6 g önerilmekte- dan dolayı dildeki reseptörleri uyararak refleks dir. C. carvi meyvelerinin 1-5 g’ı kullanmadan yoluyla gastrik sekresyonu stimüle ettiği bildi- önce ezilerek, 150 ml kaynamış suda 10-15 da- rilmiştir.11,70 kika bekletilir. Bir fincan sıcak çay günde 1-3 kez içilir.19,20 4-10 yaş arası çocuklarda: 1-4 g/ Taşıdığı tuyon’dan dolayı preparatlarının da gün, 1-4 yaş arası çocuklarda: 1-2 g/gün ve 1 yaş uzun süreli kullanımı tavsiye edilmemektedir. altı çocuklarda: 1 g/gün.20 Sürekli olarak 3-4 haftadan fazla kullanılmama- C. carvi yağının çocuklardaki dozu; 4 yaşın- lıdır.22 dan büyük çocuklarda: 3-6 damla/gün, 1-4 yaş arası çocuklarda: 2-4 damla/gün ve 1 yaş altı ço- Dozaj cuklarda: 1-2 damla/gün.20 Yetişkinler: Dahilen infüzyonu halinde; Preparatları 1-1.5 g drog, 150 ml sıcak su üzerine ilave edi- Enteroplant, Enterokan. lerek, 10 dakika demlendikten sonra süzülür. Artemisia absinthium L. (Asteraceae) İştahsızlık için yemeklerden yarım saat önce, kolagog olarak ise yemeklerden sonra günde 3 Absinthii herba kez içilmesi tavsiye edilir.61 Türkçe adı: Pelin otu İngilizce adı: Wormwood Kullanılan kısmı: Toprak üstü kısımları, çi- çekli ve dallı yaprakları Bitkinin vatanı Avrupa ve Asya’dır. Tür- kiye’de Kuzey, İç ve Güney Anadolu’da doğal olarak yetişmektedir.18,19 1 m’ye kadar boylana- bilen, küçük, soluk sarı kapitulumlu çiçekli ve çiçekleri salkımlar halinde toplanmış, grimsi renkli çok parçalı yaprakları sık tüylerle örtülü, çalımsı, aromatik ve karakteristik kokulu çok yıllık bitkilerdir (Resim 10).25 Kimyasal bileşiminde başlıca % 0.2-1.5 ora- nında uçucu yağ taşır. % 0.15-0.4 oranındaki acı maddeler nedeniyle drogun acılık değeri 10.000-15.000’dir. Acı madde olarak seskiterpen laktonlar; absintin (% 0.20-0.28), anabsintin, artabsin, matrisin taşır.19,61 Ayrıca flavonoitler ve çeşitli fenolik bileşikler (kafeik ve diğer feno- lik karboksilik asitler) ile poliasetilenleri ihtiva hayatsağlık 115

Dekoksiyonu halinde; 1-1.5 g drogdan hare- me periyodundan önce toplanır. Bitki başlıca ketle 150 ml su kullanılarak dekoksiyon hazırla- Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya ve nır. Günde 3 kez içilebilir.61 İngiltere’den temin edilmektedir.19 Tentürü günde 3 defa, 10-30 damla, acı ta- Köklerinin bileşiminde seskiterpen lakton- dından dolayı bir miktar su ile seyreltilerek lar (ödesmanolitler, guayanolitler) triterpenler, alınır. Sıvı ekstresi günde 3 defa 1-2 ml dozda fitosteroller, polisakkaritler, fenolik bileşikler ve kullanılır. Doz kişinin acıya duyarlılığına göre flavonoitler bulunmaktadır.19,20,71 bireysel olarak ayarlanmalıdır.61 Topraküstü kısmının bileşenleri seskiterpen Çocuklar: Vücut ağırlığı ile orantılı olarak laktonlar (germakronolitler), triterpenler, fitos- çocuk dozu ayarlanır.61 teroller, flavonoitler, hidrosinnamik asitler ve kumarinlerdir. Ayrıca yapraklarda yüksek mik- Preparatları tarda potasyum başta olmak üzere mineraller Nat Pelynku Praveho. taşımaktadır.19,20,71 Taraxacum officinale Weber (Asteraceae) Taraxaci radix Taraxacum uzun yıllardır tedavi amacıyla Taraxaci folium kullanılan bir bitkidir. T. officinale köklerinin Türkçe adı: Karahindiba hepatik stimülan olarak, yapraklarının diüretik İngilizce adı: Dandelion ve koloretik olarak kullanıldığını bildirilmiştir. Kullanılan kısmı: Kökleri ve yaprakları Ayrıca, karaciğer ve safra kesesi fonksiyonları- T. officinale, kalın ana kök meydana getiren, nın düzenlenmesinde, dispepside, iştahsızlıkta 15-30 cm boya ulaşan, çok yıllık otsu bir bitki- ve diüretik etkinin istendiği romatizmal has- dir (Resim 11). 60-100 cm boyunda kökleri var- talıklarda ve böbrek taşı oluşumunu önlemede dır. Koyu kahverengiden siyahımsı renge kadar destek tedavisi olarak önerilmektedir. T. offici- değişebilen köklerin dış yüzeyleri uzunlaması- nale’nin tedavi edici etkileri taşıdığı seskiter- na kıvrımlıdır.19,25,71 Drog elde etmek amacıyla penlere dayandırılmaktadır.19,20,28 doğal olarak yetişen ve kültürü yapılan bitkiler- den faydalanılmaktadır. Drog bitkinin çiçeklen- Dozaj Taraxaci folium; Resim 11. Taraxacum officinale Weber genel görünüş Yetişkinlerde: 4-10 g bitki veya hazırlanan infüzyonu günde 3 defa; 2-5 ml tentür (1:5, eta- nol % 25 v/v) günde 3 defa; 5-10 ml taze yaprak suyu günde iki kere oral olarak verilmesi öne- rilmektedir.20 Taraxaci radix; Yetişkinlerde: 3-5 g bitki veya 5-10 ml tentür (1:5, etanol % 25 v/v) günde 3 defa oral verilme- si önerilir.20 Preparatları Gallentee, Carvicum, Justogen mono, Kne- ipp Lowenzahn-Pflanzensaft, Taraleon. Sonuç Fonksiyonel dispepsi tüm dünyada yaygın olarak görülen bir rahatsızlık olmasına rağmen, günümüzde tedavisi tam olarak bulunamamış- tır. Bu yüzden tüm dünyada tedavi amacıyla al- ternatif ve destek tedavi yöntemleri aranmakta ve geliştirilmektedir. Mentha x piperita, Cynara scolymus, Zingi- 116 hayatsağlık

ber officinale, Asparagus racemosus, Curcuma CD001961. longa, Foeniculum vulgare, Chelidonium majus, 6. Dobrilla G, Comberlato M, Steele A, Vallaperta P. Gentiana lutea, Carum carvi, Artemisia absint- hium ve Taraxacum officinale fonksiyonel dis- Drug treatment of functional dyspepsia. A meta-a- pepsi tedavisinde etkili oldukları gösterilmiş nalysis of randomized controlled clinical trials. J. bitkilerdir. Clin. Gastroenterol. 1989; 11: 169-177. 7. Holtmann G, Talley N.J. Functional dyspepsia. Bitkisel ilaçlar, gerek tek başlarına gerekse Current treatment recommendations. Drugs 1993; karışım halinde, fonksiyonel dispepsinin teda- 45(6): 918-930. visinde deneysel ve klinik çalışmalarla oldukça 8. Talley N.J, Vakil N. Guidelines for the management başarılı etkinliğe sahip bulunmuşlardır. Fonksi- of dyspepsia. Am. J. Gastroenterol. 2005; 100(10): yonel dispepside kullanılan tıbbi bitkisel ürün- 2324-2337. ler, rasyonel tedavide faydalanılan ilaçların etki- 9. Thompson Coon J, Ernst E. Systematic review: Her- lerine benzer etkilerle ve bu ilaçlara göre daha bal medicinal products for non-ulcer dyspepsia. yüksek oranlarda (% 60-90) fayda sağlamaları9, Aliment. Pharmacol. Ther. 2002; 16: 1689-1699. bunun yanında güvenli profilleri ve yine bilinen 10. Allescher H.D. Functional dyspepsia – A multicau- ilaçlara oranla daha az yan etki göstermeleri ne- sal disease and its therapy. Phytomedicine 13, 2006; deniyle, bugün fonksiyonel dispepsi tedavisin- 2-11. de oldukça fazla tercih edilmektedir. Bu bilgiler 11. Heinrich M, Barnes J, Gibbons S, Williamson E.M. ışığında, tedavide kullanılan bitkisel ürünlerin Fundamentals of Pharmacognosy and Phytothe- etki mekanizmalarının, etkili bileşenlerinin, rapy. Edinburgh: Churchill Livingstone; 2004. yan etki ve toksisite gibi temel parametrelerinin 12. Malfertheiner P, Holtmann G, Peitz U, Birkner B, aydınlatılması için fitokimyasal, farmakolojik, Arnold R, Hotz J, Leodolter A, Mossner J, Robra toksikolojik ve klinik çalışmaların sürdürülme- B.P. Guidelines of the German society of digestive si gereklidir. Yaptığımız araştırmalar neticesin- and metabolic diseases for treatment of dyspepsia. de, bitkisel ilaçlar özellikle standart bir tedavisi Z. Gastroenterol. 2001; 39(11): 937-956. olmayan ve yaygın olarak görülen bu rahatsız- 13. Mearin F, Cucula M, Azpiroz F, Malagelada J.R. The lığın giderilmesinde bir ışık olarak değerlendi- origin of symptoms on the gut brain axis in func- rilmektedir. tional dyspepsia. Gastroenterology 1991; 101: 999- 1006. Kaynakça 14. Mullan A, Kavanagh P, O’Mahony P, Joy T, Gleeson 1. Özden A, Şahin B, Yılmaz U, Soykan İ. Gastroente- F, Gibney M.J. Food and nutrient intakes and eating patterns in functional and organic dyspepsia 1. Eur. roloji. Türk Gastroenteroloji Vakfı, 1. Basım, Fersa J. Clin. Nutr. 1994; 48(2): 97-105. Matbaacılık 2002. 15. Talley N.J, Weaver A.L, Zinsmeister A.R. Smoking, 2. Talley NJ, Colin-Jones D, Koch KL, Koch M, Nyren alchol and nonsteroidal anti-inflammatory drugs in O, Stanghellini V. Functional dyspepsia. A classifi- outpatients with functional dyspepsia and among cation with guidelines for diagnosis and manage- dyspepsia subgroups 1. Am. J. Gastroenterol. 1994; ment. Gastroenterol. Int. 1991; 4: 145-60. 89(4): 524-528. 3. Talley NJ, Stanghellini V, Heading RC, Koch KL, 16. Schemann M, Michel K, Zeller F, Hohonester A, Malagelada JR, Tytgat GN. Functional gastroduo- Rühl A. Region-specific effects of STW 5 (Ibero- denal disorders. Gut 1999; 45 (Suppl. 2): 1137-1142. gast®) and its components in gastric fundus, corpus 4. Allesscher H.D, Bockenhoff A, Knapp G, Wienbeck and antrum. Phytomedicine 13 (Suppl. V), 2006; M, Hartung J. Treatment of non-ulcer dyspepsia: 90-99. A meta-analysis of placebo-controlled prospective 17. Soo S, Moayyedi P, Deeks J, Delaney B, Innes M, studies. Scand. J. Gastroenterol. 2001; 36(9): 934- Forman D. Pharmacological interventions for 941. non-ulcer dyspepsia 4. Database. Syst. Rev. 2000; 2: 5. Delaney B, Ford A, Forman D, Moayyedi P, Qume CD001960. M, Delaney B. Initial management strategies for 18. Baytop T. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi (Geçmişte ve dyspepsia. Cochrane. Database. Syst. Rev. 2005; 4: Bugün). İlaveli 2. Baskı. İstanbul: Nobel Tıp Kita- bevleri; 1999. 19. Bisset NG. Max Witchl’s Herbal Drugs and Phytop- hayatsağlık 117

harmaceuticals, Boca Raton: CRC Press, FL; 1994. basis for the medicinal use of ginger in gastrointes- 20. ESCOP Monographs. The Scientific Foundation for tinal disorders. Diges. Dis. Sci. Vol. 50, No. 10, 2005: 1889-1897. Herbal Medicinal Products. Second Edition, Comp- 36. Ghayur MN, Gilani AH. Ginger: from myths to letely revised and expanded, New York; 2003. reality. In Handbook of Ethnotherapies. CE Gott- 21. Kligler B, Chaudhary S. Peppermint Oil. Am Fam schalk, JC Green (eds). Hamburg: Verlag und Vert- Physician 2007; 75: 1027-30. rieb; 2005. 22. Francis Brinker N.D. Herb Contraindications and 37. PDR for Herbal Medicines, 3rd ed., Thomson medi- Drug Interactions: Third edition. Sandy, Oregon: cal Economics, Montvale, NJ (2004). Eclectic Medical Publications; 2001. 38. Chrubasik S, Pittler MH, Roufogalis BD. Zingiberis 23. Rees WDW, Evans BK, Rhodes J. Treating irritable Rhizoma: A comprehensive review on the ginger ef- bowel syndrome with peppermint oil. Br. Med. J. fect and efficacy profiles. Phytomedicine 12, 2005; 1979; 280: 835-836. 684-701. 24. Nolen HW, Friend DR. Menthol-β-D-Glucuronide: 39. Johns Cupp M. Toxicology and clinical pharmaco- A potential prodrug for treatment of the irritable logy of herbal products. Totowa, New Jersey, USA: bowel syndrome. Pharm Res. 1994; 11: 1707-1711. Humana Press; 2000. 25. Tanker N, Koyuncu M, Çoşkun M. Farmasötik Bo- 40. Capasso F, Gaginella T.S, Grandolini G, Izzo A.A. tanik. Ankara: Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakül- Phytotherapy. A quick reference to herbal medicine. tesi Yayınları No:88; 2004. Heidelberg, Germany: Springer-Verlag; 2003. 26. Mills S, Bone K. Principles and Practice of Phytot- 41. Hashimoto K, Kase Y, Murata P, Kido T, Nakai Y, herapy, Churchill Livingstone, Edinburgh 2000. Sakakibara L, Higuchi M, Sasaki H, Okada M. Phar- 27. Schulz V, Hansel R, Blumenthal M, Tyler V.E. Ra- macological evaluation of Shokyo and Kankyo. Biol. tional Phytotherapy. Fifth edition. Berlin: Sprin- Pharm. Bull. 2002; 25: 1183-1187. ger-Verlag; 2004. 42. WHO Monographs on Selected Medicinal Plants. 28. Comission E Monographs: The Complete German Vol. 1, Geneva: 1999. Commission E Monographs: Therapeutic Guide 43. Nishritha B, Sanjay S. Asparagus racemosusus-Et- to Herbal Medicines, (eds. Blumenthal, M, Busse, hnopharmacological evaluation and conservation WR) 1st ed., American Botanical Council, Lippin- needs. J. Ethnopharmacol. 2007; 110: 1-15. cott Williams & Wilkins, Austin TX (1998). 44. Velavan S, Nagulendran KR, Mahesh R, Hazeena 29. Kirchhoff R, Beckers C, Kirchhoff G, Trinc- Begum V. Asparagus racemosusus-A Review. Phar- zek-Gartner H, Petrowicz O, Reimann H. Increase macognosy Rev. Vol 1, Issue 2, 2007; 350-360. in choleresis by means of artichoke extract. Results 45. Sekine T, Fukasawa N, Murakoshi I, Ruangrungsi of a randomized placebo-controlled double blind N. A 9, 10-dihydrophenanthrene from Asparagus study. Phytomedicine 1994; 1: 107-15. racemosus. Phytochemistry 44, 1997; 763-764. 30. Gebhardt R, Fausel M. Antioxidant and hepatopro- 46. Ahmad S, Jain P.C. Chemical examination of Sha- tective effects of artichoke extracts and constituents tavari (Asparagus racemosus). Bull. Med. Ethnobot. in cultured rat hepatocytes. Toxicol. In Vitro 1997; Res. 12, 1991; 157–160. 11: 669-72. 47. Dinan L, Savchenko T, Whiting P. Phytoecdysteroi- 31. Gebhardt R. Inhibition of hepatic cholesterol bios- ds in the genus Asparagus (Asparagaceae). Phytoc- ynthesis by artichoke leaf extracts is mainly due to hemistry 56, 2001; 569–576. luteolin. Cell Biol. Toxicol. 1997; 13: 58. 48. Dalvi S.S, Nadkarni P.M, Gupta K.C. Effect of As- 32. Brown JE, Rice-Evans CA. Luteolin-rich artichoke paragus racemosus (Shatavari) on gastric emptying extract protects low density lipoprotein from oxida- time in normal healthy volunteers. J. Postgrad. Med. tion in vitro. Free Rad. Res. 1998; 29: 247-55. 36, 1990; 91-94. 33. Pe´rez-Garcia F, Adzet T, Canigueral S. Activity of 49. Staesche K, Schleinitz H. Curcuma. In: Hansel R, artichoke leaf extract on reactive oxygen species in Keller K, Rimpler H, Schneider G, editors. Hagers human leukocytes. Free Rad. Res. 2000; 33: 661-5. Handbuch der Pharmazautischen Praxis. 5th ed. 34. Rechner AR, Pannala AS, Rice-Evans CA. Caffeic Volume 4. Drogen A-D. Berlin-Heidelberg-New acid derivatives in artichoke extract are metaboli- York-London: Springer-Verlag, 1992; 1084-102. sed to phenolic acids in vivo. Free Rad. Res. 2001; 50. Gonda R, Takeda K, Shimizu N, Tomoda M. Chara- 35: 195–202. cterization of a neutral polysaccharide having acti- 35. Ghayur MN, MPhil, Gılani AH. Pharmacological 118 hayatsağlık

vity on the reticuloendothelial system from the rhi- 61. Haensel R, Keller K, Rimpler H, Schneider G. edi- zome of Curcuma longa. Chem. Pharm. Bull. 1992; tors. Hagers Handbuch der Pharmazeutischen 40: 185-188. Praxis. 5th ed. Drogen AD. Berlin: Springer-Verlag; 51. Samuelsson G. Drugs of Natural Origin. 4th Revised 1992. edition, Kristiandstad, Sweden: Swedish Pharma- ceutical Press;1999. 62. Yılmaz BS, Özbek H, Çitoğlu GS, Uğraş S, Bayram 52. Baytop A. Farmasötik Botanik Ders Kitabı. İstan- İ, Erdoğan E. Analgesic and hepatoprotective effe- bul: İstanbul Üniversitesi Basımevi, Üniversite ya- cts of Chelidonium majus L. Ankara Ecz. Fak. Derg. yın no: 3637, Eczacılık Fakültesi yayın no: 58; 1996. 2007; 36(1): 9-20. 53. Hedge I.C, Lamond J.M. Foeniculum Miller, in “Flo- ra of Turkey and the East Aegean Islands” (ed. Da- 63. Vahlensieck U, Hahn R, Winterhoff H, Gumbinger vis, P.H.), Vol. 4. Edinburgh: University Pres; 1972: HG, Nahrstedt A, Kemper FH. The effect of Che- pp. 376-377. lidonium majus herb extract on choleresis in the 54. Muckensturm B, Foechterlen D, Reduron J-P, Dan- isolated perfused rat liver. Planta Med. 1995; 61: ton P, Hildenbrand M. Phytochemical and chemo- 267-70. taxonomic studies of Foeniculum vulgare. Biochem. System. Ecol. 1997; 25(4): 353-358. 64. Ritter R, Schatton WFH, Gessner B. Clinical trial 55. Karlsen J, Baerheim Svendsen A, Chingova B, Zo- on standardised celandine extract in patients with lotovich G. Fruits of Foeniculum species and their functional epigastric complaints: results of a place- essential oil. Planta Med. 1969; 17(3): 281-293. bo controlled double blind trial. Complement. Ther. 56. Demirezer Ö. ed. Tedavide kullanılan bitkiler “FFD Med. 1993; 1: 189-93. Monografları”. 1. baskı. Ankara: Nobel Tıp Kitapev- leri; 2007. 65. Meier B, Meier-Liebi M. Gentiana. İn: Hansel R, 57. Ono M, Masuoka C, Ito Y, Niiho Y, Kinjo J, Nohara Keller K, Rimpler H, Schneider G. editors. Hagers T. Antioxidative and antihyaluronidase activities of Handbuch der Pharmazeutischen Praxis, 5th ed. some constituents from Foeniculi Fructus (fruit of Vol. 5. Drogen E-O. Berlin: Springer-Verlag, 1993; Foeniculum vulgare Miller). Food Sci. Technol. Int. 227-47. 1997; 3: 53-55. 58. Mendez J, Castro-Poceiro J. Coumarins in Foenicu- 66. Schilcher H. Pharmacology and toxicology of essen- lum vulgare fruits. Revista Latinoamericana de Qu- tial oils. Therapiewoche 1986; 36(11): 1100-1112. imica 1981; 12(2): 91-92. 59. Plessi M. Evaluation of levels of organic acids, su- 67. Forster HB, Niklas H, Lutz S. Antispasmodic effe- gars and minerals in widely consumed vegetables: cts of some medicinal plants. Planta Med. 1980; 40: Effects of microwave cooking. Rivista di Scienza 309-319. dell’Alimentazione 1995; 24(1): 23-33. 60. Puodziuniene G, Janulis V, Milasius A, Budnikas M. 68. The Complete Drug Reference, 45th ed. London: Development of throat clearing herbal teas. Medici- The Pharmaceutical Press; 2007. na 2004; 40(8): 762-767. 69. British Herbal Pharmacopoeia, British Herbal me- dicine Association, Bournemouth 1983. 70. Kreitmair H. Artemisia absinthium L., the true wor- mwood. Die Pharm. 1951; 6(1): 27-8. 71. Schutz K, Carle R, Schieber A. Taraxacum-A review on its phytochemical and pharmacological profile. J. Ethnopharmacol. 2006; 107: 313-323. hayatsağlık 119

Türkiye’de yetişen Rubus türlerinin botanik özellikleri ve halk arasındaki kullanılışları Ebru Özdemir*, Şükran Kültür** Dünyada Rubus cinsi yaklaşık 700 tür ile adet, epikaliksdir. Taç yapraklar 5 tanedir. Sta- temsil edilmektedir. Bazı farklı varyas- menler çok sayıdadır. Dar bir perigin halkasın- yonların kültürleri de mevcuttur. Rubus türle- dadır. Çiçek tablası kubbemsi, 1 ovüllü karpel- ri geleneksel tıp sisteminde farklı özellikleriyle lerden gelişen içi etli, bir çekirdekli siyah veya kullanılmaktadır. kırmızı küçük drupalardır. Türkiye’de doğal olarak 9 Rubus türü yetiş- Türkiye’de Yetişen Türler: mektedir. ¹ ² ³ ⁴ 1) Rubus saxatilis L. 1) Rubus saxatilis L. Kısa boylu, yerde sürünen bitkilerdir. Yap- 2) Rubus idaeus L. raklı sürgünler toprak üzerine yatık, kısa dik 3) Rubus caesius L. sürgünler taşır. Uçtan köklenip, tabanda geri 4) Rubus sanctus Schreber dönüp yeni yılda çiçeklenerek sürgün vermek- 5) Rubus ulmifolius Schott. (Syn: Rubus disco- tedir. Çiçekli sürgün tek yıllık, dik, 8-20 cm, yumuşak tüylü ve dallanmış dik küçük diken- lor Weihe & Nees) li. Yapraklar tamamı üç parçalıdır, yaprakçık- 6) Rubus canescens DC. lar serrat-dentat, kenardakiler sapsız, ortadaki 7) Rubus tereticaulis PJ. Mueller saplı, ovat veya romboid ovat, stipulalar obo- 8) Rubus hirtus Waldst & Kit vate-oblong. Çiçek durumu 3-6 çiçekli koremb 9) Rubus caucasicus Focke şeklinde. Çanak yapraklar ovat-lanseolat, aku- minat, yumuşak tüylü, meyvede dik. Taç yap- Rubus cinsinin botanik özellikleri: raklar beyaz, dar. Küçük drupalar kırmızı renk- Çalı veya nadiren çok yıllık otsu bitkilerdir. te, 2-6 adet, genişliği 6-8 mm. Gövde genellikle dikenli, çiçekli gövdeler genel- de bir önceki yıldan kalmış. Uzun, odunsu yap- Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: raklı sürgünlerden doğarlar. Çanak yapraklar 5 Volkanik kayalar, yamaç eteklerinde biriken taş toprak yığını çayır. 1430-2130 m. * Öğr. Gör., Yeniyüzyıl Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, [email protected] Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Trabzon, Rize, Kars, Erzincan. ** Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Ananilim Dalı, [email protected] 120 hayatsağlık

2) Rubus idaeus L. rik, buğulu mavimsi, genllikle çıplak, dallanmış Dik gövdeli, 50-100 cm (kültür formlarında ve dikenli, kısa, dik veya oraksıdır. Yapraklar 3 150 cm’ye kadar) uzunlukta basit veya dallan- parçalı. Yaprakçıklar yarı çıplak, altta kısa yu- mış çalılardır. Dallar ince dikencikli veya diken- muşak tüylüdür. Yandaki yaprakçıklar sapsız, siz, çoğunlukla ikinci yılda çiçek açar. Alttaki ortadaki saplı olup, yumurtanın boyuna kesiti yapraklar 5(-7) yaprakçıklı pennat, üstteki yap- şeklindedir. Çiçekli sürgünler dik, 14-40 cm, raklar ternat; yaprakçıklar üstte hemen hemen kısa yumuşak tüylü veya çiçek kümeleri koltuk- çıplak, aşağıda beyaz-tomentoz, 1-2 serrat, yan- larda, kısa 2-6 çiçekli koremb şeklindedir. Ça- daki yaprakçıklar hemen hemen sapsız, uçtaki- nak yapraklar ovat ve sivri uçlu ve kısa yumuşak ler kısa saplı, ovat-akuminat; kulakçıklar ipliksi. tüylüdür. Taç yapraklar beyaz renkte, eliptikten- Çiçek durumu terminal ve yan durumlu, birkaç suborbikular’ a değişen durumda, 8-10 mm. çiçekten oluşmuş, sarkık salkım halinde, bazen Küçük drupalar siyah renkte, buğulu mavimsi, alttaki çiçekler yaprak koltuklarında tektir. Taç genişliği 5 mm, az sayıda ve gevşektir. yapraklar beyaz, dar, ufak ve diktir. Stamenler tek sıra halindedir. Drupalar kırmızı renkte, yu- Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: muşak tüylü, çok sayıdadır. Genelde nehir ve ırmak kenarlarında, güneşli veya gölge yererde. 800-2000 m’de. Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: Ormanlık alanlar, akarsu çevresi, kayalık ya- Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Yayılımı da- maçlar; 300-2200. ğınık, Batı ve Güney Batı Anadolu’da yok. İstan- bul, Bursa, Bolu, Ankara, Yozgat, Erzincan, Van, Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Bursa, Gi- Kars, Niğde, Maraş, Hakkari. resun, Gümüşhane, İstanbul, Kars, Kırklareli, Rize, Trabzon. 4) Rubus sanctus Schreber 1–2 m uzunluğunda çalılardır. Dallar köşe- 3)Rubus caesius L. li ve oluklu, buğulu mavimsi, çoğunlukla ince Kısa boylu ve tırmanıcı çalı. Genç sürgünler ve sık tüylü, güçlü, üçgenimsi tabanlı, düz veya uzun ve genellikle toprak üzerine yayık, silindi- geri kıvrık dikenli, glandsız. Çiçekli sürgünler hayatsağlık 121

benzer yapıda, fakat çok daha sıkça tüylü ve Yapraklar 5 yaprakçıklı pedat veya ternat. Yap- daha küçük dikenlidir. Yapraklar 5 yaprakçıklı rakçıklar çoğunlukla büyük ve tepede akumi- pedat veya ternat, her iki yüzde farklı renkte, nat, üstte çıplak veya seyrekçe piloz; stipulalar üst yüzde çıplak veya yıldızsı–yumuşak tüy- geniş (linear veya lanseolat–linear), seyrekçe lü, alt yüzde beyaz–yoğun tüylü; yaprakçıklar glandlı kenarlı; çiçek taşıyan sürgünler daha az 1-2 dentat, kenardakiler kısaca saplı, uçtakiler tüylü. Çiçek salkımları her zaman gevşek yapı- 2.5–10 cm, obovattan dairemsiye kadar deği- lıdır. Çanak yapraklar ovat-oblong, akut, sık ve şen şekillerde, tepede yuvarlaktan akuminata geri kıvrıktır. Taç yapraklar pembe, obovattan kadar değişen şekillerde, çoğunlukla 6 cm’den az çok dairemsiye kadar değişen şekillerde, 8-13 kısa; stipulalar şeritsi–ipliksi, glandsız. Salkım- mm. dir. Filamentler beyaz renkte, stiluslardan lar uzun ve çoğunlukla gevşek, gösterişli, bazen daha uzundur. Meyve daha büyük (yaklaşık 4 altta yapraklıdır. Çanak yapraklar ovat–oblong, mm) ve çok sulu drupalardan oluşur. akut, tomentelloz ve geri kıvrıktır. Petaller pem- be, obovattan az çok dairemsiye kadar değişen Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: şekillerde, 8–13 mm. Filamentler stiluslara eşit Ormalık, çalılık alanlar, gölge yerler, kumul uzunlukta veya onlardan daha kısa, çoğunlukla düzlükler; 0–1400 m. pembe renklidir. Meyve siyah, çok sayıda, kü- çük (yaklaşık 2–3 mm), az sulu drupalardan Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Adana, Art- oluşmuştur. vin, Balıkesir, Bolu, Giresun, İstanbul, İzmir, Kastamonu, Kırklareli, Ordu, Sakarya, Samsun, Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: Tekirdağ, Trabzon. Çalılık alanlar, kayalık yamaçlar, nehir kenar- ları, kumullar, deniz kıyısındaki düzlükler, ekil- 6) Rubus canescens DC. memiş tarlalık alanlar; 0-1250 m. Çoğunlukla sürünücü, alçak yapılı çalılar- dır. Sürgünler yatık, çoğunlukla köşeli, mavimsi Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Adıyaman, dumanlı değil, kısa veya az çok çıplak, seyrek, Ankara, Antalya, Artvin, Balıkesir, Bilecik, Bit- ince, kısa oraksı dikenli. Yapraklar ternat veya lis, Diyarbakır, Elazığ, Gaziantep, Hakkari, Ha- bazen 5 foliollü pedat, her iki yüzde farklı renk- tay, Isparta, İçel, İstanbul, İzmir, Kahramanma- li, yaprakçıklar üst yüzde küçük yıldızsı-tomen- raş, Kütahya, Mardin, Muğla, Sakarya, Samsun, toz koyu yeşil veya grimsi yeşil renkte, alt yüzde Sinop, Tekirdağ, Trabzon, Yalova, Zonguldak . yıldız tüylü tomentoz, stipulalar linear. Çiçek taşıyan sürgünler dik, 15–40 cm, köşeli. Çiçek 5) Rubus ulmifolius Schott. (Syn: Rubus durumu terminal, bileşik salkım, çok çiçekli, ovat–oblong veya darca oblong, 1.5–3(-5) cm discolor Weihe & Nees) genişlikte, tomentoz, zayıf, ince, düz dikenli, 1-2 m uzunluğunda çalılar. Dallar köşeli ve glandsız veya nadiren seyrekçe glandlıdır. Ça- nak yapraklar ovat–oblong, akut, sık yumuşak oluksuz, çoğunlukla buğulu mavimsi değil, az tüylü. Taç yapraklar beyaz (kuru iken soluk çok çıplak, çoğunlukla parlak; dikenler dardır. sarımsı), obovat–oblong (nadiren daha geniş), 5–8 (-10) mm.dir. Drupalar siyah renkte ve çok sayıdadır. Rubus canescens DC. var. canescens: Yaprakçıklar üst yüzde küçük yıldız tüy- lü-basit sık tüylü ve soluk mat yeşil renkte ya da grimsi yeşil renktedir. Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: Orman açıklıkları, çalılıklar, taşlık, kayalık ya- maçlar; 0–2150 m. Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Adana, 122 hayatsağlık

Amasya, Artvin, Balıkesir, Bolu, Denizli, Eski- Ormanlar, özellikle 1000 m. altında. şehir, Gümüşhane, Isparta, İçel, İstanbul, İzmir, Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Kuzey Batı Kastamonu, Kırklareli, Kütahya, Samsun, Si- nop, Sivas, Tunceli, Yozgat. Türkiye, İstanbul, Bursa, Bolu. Rubus canescens DC. var. glabratus (Gor- 8) Rubus hirtus Waldst & Kit Uzun tırmanıcı sürgünlü çalılardır. Sürgün- don) Davis et Meikle ler hafif silindirik, kahverengi, yumuşak tüylü Yaprakçıklar üst yüzde çıplak ya da seyrek ve zayıf dikenlidir. Genellikle morumsu kırmızı renkte ve bazı ince dikenler mevcuttur. Yapraklar olarak basit tüylü, yeşil ve parlak renktedir. 3(-5) loblu, her iki yüzde aynı renklidir. Genelde Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Antalya, üstte ve altta az çok yumuşak tüylü, dentat, or- tadaki yaprakçık saplı, yanlardaki yaprakçıklar Artvin, Balıkesir, Bursa, Erzincan, Giresun, Ha- 5-16 cm., ovat’tan suborbikular’a değişir. Sti- tay, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Samsun, Sinop, pula şeritsi, kenarları glandlı tüylerle çevrilidir. Tekirdağ, Zonguldak Çiçekli sürgünler genelde yarı buğulu mavimsi, dikenler, sürgünlerdeki ince dikenlerden farklı 7) Rubus tereticaulis PJ. Mueller ve glandlı tüylü olup, 1,5-4 mm uzunluğundadır. Yerde sürünücü sürgünleri olan çalılardır. Birleşik salkım şeklindeki çiçekler gevşek, ovat- Sürgünler hafif silindirik, kahverengi, yumu- tan piramide değişen yapıdadır. 12-50 çiçekli, şak tüylü, küçük iğnemsi dikenlidir. Yaprakları ince dikenlerle çevrili ve glandlı tüylerin uzun- 3-5 loblu ± üst ve alt yüzde aynı renklidir. Yap- luğu 1,5-4 mm.’dir. Çanak yapraklar çok belirgin rakçıklar hafif tüylü, biserrat, yan yaprakçıklar kuyruklu, meyvede iken dik, yoğun tüylü, glandlı kısa saplı, orta yaprakçık 4-6 cm uzunluğunda, tüylüdür. Taç yapraklar beyaz renkte, oblong-o- sapın 4-6 katı, ovat’dan suborbikular’a değişen vat, 6-8 (-10) mm.’dir. Filamentler stilusdan aralıkta. Tepede dairemsi veya yarı kalpsi, akut uzun, anterler çıplaktır. Küçük drupalar çok sa- veya sivri uçlu. Stipula şeritsi, kenarlarda gland- yıda olup, 3 mm çapındadır. lı tüylü veya tüysüz. Çiçekli sürgünler ± zigzag- lı, yumuşak tüylü veya yoğun az çok yumuşak Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: tüylü, ince dikenli ve genelde kısa glandlı tüylü- Farklı coğrafi bölgelerde görülür, görsel olarak dür. Çiçek durumu ± yoğun, ovat, altta yaprak- örtüşür. lı, 7-25 çiçekli, genelde 3(-2) çiçekli dallardan oluşmuş. Çanak yapraklar kuyruklu, meyvede Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Kırklareli, dik, yoğun ve yumuşak tüylüdür. Bazen ince Bursa, Bolu, Zonguldak, Kastamonu, Amasya, dikenli. Taç yapraklar yeşilimsi-beyaz renkte, Ordu. eliptik-oblong, 8-10 mm.’dir. Filamentler stilus- dan hafif kısa, anterler çıplaktır. Küçük druplar 9) Rubus caucasicus Focke in Abh. Nat. siyah renkte ve çok sayıda olup 3-4mm.’dir. Ver. Bremen Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: Tırmanıcı sürgünleri olan çalılardır. Sür- hayatsağlık 123

günler yarı silindirik, hafif dumanlı mavimsidir, Kaynakça ince yumuşak tüylü veya çıplak. Zayıf dikenli ve 1. Davis, P.H.(Ed.). 1965–1985. Flora of Turkey and glandlı tüyler vardır. Yapraklar 3(-5) loblu, alt ve üst yüzde farklı renkte, üst yüzde çıplak altı the East Aegean Islands, vols. 1–9. Edinburgh Uni- yüzde ince yumuşak tüylüdür, yandaki yap- versity Press, Edinburgh. rakçıklar kısa saplı, ortadaki yaprakçıklar 6-11 2. Davis, P.H.(Ed.),1972. Flora of Turkey and the East cm uzunlukta, suborbikular’dan obovata kadar Aegean Islands, vol.4. Edinburgh University Press, değişen şekildedir. Kulakçıklar şeritsi olup ke- Edinburgh. narları glandlıdır. Çiçekli sürgünler çiçeksiz 3. Davis, P.H., Mill, R.R., Tan,K.(Eds.), 1988. Flora of sürgünlere benzer, daha yoğun mor glandlıdır Turkey and the East Aegean Islands, vol.10. Edin- ve üstte yumuşak tüylüdür. Çiçek durumu zig- burgh University Press, Edinburgh. zaglı, yapraklı, birleşik salkım kısa, 2-5 çiçekli, 4. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K.H.C., yoğun tüylü, kuyruklu, çiçekte geri kıvrık, mey- 2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islan- vede yayık veya diktir. Yoğun glandlı ve genelde ds (Supplement II), Vol. 11. Edinburgh University iğnemsidir. Petaller beyaz renktedir. Stamenler Press, Edinburgh. stilusdan kısa veya uzun olabilir, anterler çıplak, 5. Akgül, G., 2007. Çıldır (Ardahan) ve çevresinde karpeller çıplak. Küçük drupalar siyah renkte ve bulunan bazı doğal bitkilerin yerel adları ve etno- çok sayıdadır. botanik özellikleri. Ot Sistematik Botanik Dergisi 14/1, 75-88. Yetişme ortamı ve bulunduğu yükseklik: 6. Altundağ, E., Öztürk, M., 2011. Ethnomedicinal Dağ çalısı. studies on the plant resources of east Anatolia, Tur- key. Procedia Social and Behavioral Sciences 19, Türkiye’de kayıtlı olduğu iller: Rize, Çoruh 756-777. Tablo içindeki kısaltmalar: Ç: Çiçek, G: 7. Güneş, F., Özhatay, N., 2011. An Ethnobotanical Genç sürgün, K: Kök, M: Meyve, T: Tohum, Y: study from Kars (Eastern)Turkey. Biological Diver- Yaprak. sity and Conservation. 4/1, 30-41. 8. Kaval, I., Lütfi, B., Cakılcıoğlu, U., 2014. Ethnobo- tanical study on medicinal plants in Geçitli and its surrounding (Hakkari-Turkey). Journal of Ethnop- harmacology (article in press). 9. Tabata, M., Sezik, E., Honda, G., Yeşilada, E., Fukui, H., Goto, K., Ikeshiro, Y., 1994. Traditional medici- ne in Turkey III. Folk Medicine in East Anatoli, Van and Bitlis Provinces. Int. J. Pharmacog. 32/1, 3-12. 10. Bulut, G., Tuzlacı, E., 2006. An Ethnobotanical study in Bozcaada (Çanakkale-Turkey). Proceedin- gs of the IV. International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), 581-583. 11. Bulut, G., Tuzlacı, E., 2011. Folk medicinal plants of Silivri (İstanbul-Turkey). Marmara Pharmaceutical Journal 15: 25-29. 12. Bulut, G., Tuzlacı, E., 2013. An Ethnobotanical study of medicinal plants in Turgutlu (Manisa-Tur- key). Journal of Ethnopharmacology 149, 633-647. 13. Cakilcioglu, U., Turkoglu, I., Kürşat, M., 2007. Har- put (Elazığ) ve çevresinin etnobotanik özellikleri. Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, 22-28. 14. Cakilcioglu, U., Khatun,S., Turkoglu,I., Hay- ta,S.,2011. Ethnopharmacological survey of medi- cinal plants in Maden (Elazig-Turkey). Journal of Ethnopharmacology 137,469–486. 15. Ertuğ, F., 2004. Wild edible plants of the Bodrum 124 hayatsağlık

Area (Muğla, Turkey). Turk J Bot. 28, 161-174. 18. Gürdal, B., Kültür, Ş., 2013. An Ethnobotanical 16. Ezer, N., Mumcu Arısan, Ö., 2006. Folk Medicines Study of medicinal plants in Marmaris (Muğla, Tur- key). 146, 113-126. in Merzifon (Amasya, Turkey). Turk J Bot. 30, 223- 230. 19. Hayta, Ş., Polat, R., Selvi, S., 2014. Traditional uses 17. Fakir, H., Korkmaz, M., Güller, B., 2009. Medicinal of medicinal plants in Elazığ (Turkey). Journal of plant diversity of Western Mediterrenean region in Ethnopharmacology 154, 613-623. Turkey. Journal of Applied Biological Sciences 3(2), 30–40. 20. Kocyiğit, M., Özhatay, N., 2006. Wild plants used as medicinal purpose in Yalova (Northwest Tur- Tablo1: Türkiye’de doğal olarak yetişen Rubus türlerinin halk arasında kullanılışları: Bitki adı Yöresel isim Kullanılan Kullanılış şekli Kullanılış amacı Kaynak kısım Rubus saxatilis L. Horoz gözü Meyve Taze yenir, int. (M) Gıda 5 Ahududu, Böğürtlen, Meyve, yaprak, İnfuzyon, int.(Y), Mide problemleri Horoz gözü, Moruh, kök Marmelat, int. (M), Rubus idaeus L. Totuk Dekoksiyon,ext. (K) (M), Saç beyazlaması, 5 dökülmesi(K) Sindirimi arttırıcı, boğaz iltihabı (M), Böğürtlen, Dırne, Meyve, tohum, Taze yenir, int. (T, kan durdurucu, şeker Düdırk, Mimırk, yaprak, kök M),İnfuzyon, int. (Y, K), Rubus caesius L. Tüntürük, Tütürk İnfuzyon, ext. (Y,K) hastalığı, göz hastalığı, 6,7,8,9 ağızda pamukçuk, boğaz ağrısı (Y), hemoroid (K), böbrek taşları (T) Rubus sanctus Böğürtlen, Böğürtlen Çiçek, genç Dekoksiyon, int. (K,Y, Astım, bronşit, diya- 6,10,11,12,13,14,15,16,17, Schreber dikeni, Böğürtlen sürgün, meyve, G), Taze yenir, Reçel bet, sedatif (Ç), öksürük 18,20,21,22,23,24,25 ormanı, Böğürtlen yaprak, kök yapılır, int. (M), İnfüzyon, kesici, soğuk algınlığı (G), üzümü, Börtlen, int., ext. (Ç, M, Y, K), vücuda kuvvet ve dinçlik Börtlen dikeni, Parçalanarak, ext. (Y), verir, diyabet, hemoro- Bubucuk, Çakal Çİğnenerek, ext. (Y,K), id, karaciğer hastalıkları, üzümü, Çobanköse, Dekoksiyon ext. (K), kalp hastalıkları, sistid, Göknem, Göknem Dekoksiyon buharı ağız yaraları, kabızlık, ane- dikeni, Kapini, inhalasyon yöntemiyle mi, kemik gelişimi, A vita- Kapina, Karagöz, uygulanır (G) mini eksikliği, diüretik, Karamana, böbrek hastalıkları (M), Karamama, diyabet, kısırlık, böbrek Karamık, Karamuk, taşları, diüretik, ishal, ka- Karantı, Kızamık, raciğer hastalıkları, safra Köse dikeni, Köstek kesesi, ülser, hemoroid, dikeni, Kür, Kür soğuk algınlığı, bronşit, üzümü, Mora astım, midevi, öksürük, dikeni, Moramut, boğaz ağrısı, tansiyon dü- Mormenik, Orman şürücü, kanamayı dindiri- üzümü ci, cilt soyulması, kanser, çocukların kemik gelişimi, kuvvet verici, göz hasta- lıkları, romatizma, diyare, diş etlerini güçlendirici, pamukçuk, ağız yaraları, sinek kovucu, egzama, yara, kesik, çıban, yanık, sivilce, mantar, kabızlık, kalp hastalıkları (Y), ro- matizma, kalp hastalıkları, böbrek taşlarını düşürücü, boğaz ağrısı, hemoro- id, diyare, diyabet, mide problemlerinde, karın ağrısı, kanser, göğüs kan- seri, diş problemleri, sinek kovucu, pnömoni, iştah açıcı, prostat, jinekolojik hastalıkları, kısırlık (K) hayatsağlık 125

Rubus ulmifolius Ahududu, Ağaç Meyve, kök, Taze yenir, suyu içilir, int. Doğumu kolaylaştırır, 10,26,28,29,30,31,32,25 Schott. (Syn: çileği, Akböğürtlen, yaprak (M), ezilerek uygulanır yara iyileştirici, nefrit, Böğürtlen, ext. (Y, M), ısıtılarak, böbrek taşları, anemi, di- Rubus discolor Böğürtlen dikeni, çiğnenerek uygulama, ext. yare, diüretik, antiseptik, Weihe & Nees) Börtlen, Bük üzümü, (Y), dekoksiyon, int. (M, sindirim arttırıcı, iştah Çobankösteği, Diken K, Y), İnfuzyon, int (Y) açıcı, göz problemleri (M), başı, Göknem, Antiromatizmal, ödem Göknem dikeni, atıcı, ateş düşürücü, bron- Kapina, Karamama, şit, diyabet, böbrek taşları Karamık, Karamuk, ve kumunu düşürücü, Karantı, Köstebek bronşit, nefrit, prostat, kı- dikeni, Kuş üzümü, sırlık, antiemetik, hemo- Malina, Melek roid (K), ateş düşürücü, üzümü, Mora dikeni, sakinleştirici, diyabet, di- Özmenek, Sultan yare, yara, rahim kaslarını böğürtleni, güçlendirir, doğum ağrıla- rı, doğumu kolaylaştırıcı, terlemeyi arttırıcı (Y) Diyabet, kusma, ishal, hemoroid, prostat, idrar yolları hastalıkları, böbrek kumu ve taşı, kansızlık, göz kuvvetlendirici, boğaz ağrısı, İmmün sistemi güçlendirici, soğuk Böğürtlen, Börtlen, algınlığı, ağız yaraları, Garaltı, Garantı,Gür üzümü, Kapina, İnfuzyon, int. (G, Y), kan dindirici, yara, yanık, Karamık, Karamuk, Dekoksiyon, int. (G), Karantı, Kupina, Ezilerek uygulanır, kesik, diyare, diüretik Kuşüzümü, Kür, ext. (Y), Çiğnenir int. Rubus canescens Orman, Orman Genç sürgün, (Y), Reçel, int. (M), (Y), grip, kolesterol, DC. var. üzümü, Zincer meyve, kök, Dekoksiyon, int. (Y, K), üzümü yaprak Dekoksiyon, ext. (Y), hemoroid (G), Gonore, 33,28,21,29,30,31,32,35,25 canescens İnfuzyon, int. (M) ateş düşürücü, böbrek kumları, bel soğukluğu, kalp hastalıkları, pnömoni, prostat, iştah açıcı, antiemetik, hemoroid, tansiyon, diyabet, diüretik, kadın hastalıkları, sistit, kısırlık, mide ağrısı (K), Anemi, diyare, kanser, bağırsak hastalıkları, gözleri güçlendirir, güç verici (M) Rubus canescens Böğürtlen, Kapina, Genç sürgün, Taze yenir, int., (M), Güç verici, ağız 6,10,28 DC. var. Kupina, Kuşüzümü kök, meyve, Marmelat, int. (M), yaraları (M), diüretik, yaprak Dekoksiyon int. (K), hipertansiyon, diyabet, glabratus İnfuzyon, ext. (G) hemoroid, diyare, böbrek (Gordon) Davis hastalıkları (K), haricen & Meikle yara tedavisinde kullanılır (G), vücut direncini arttırıcı, soğuk algınlığı, grip (Y) Rubus hirtus Karamuk,Piç üzümü, Kök, meyve, Taze yenir, int. (M), Hemoroid (M), çıban 6,28,36 Waldst & Kit Ezilerek uygulanır, ext., olgunlaştırıcı (Y), Yaban üzümü yaprak (Y), Dekoksiyon, int., (K) romatizma, ateş, enfeksiyon, şeker hastalığında, böbrek taşları, ödem atıcı, diyabet, nefrit, prostat (K) 126 hayatsağlık

key).Turkish Journal of Pharmaceutical Sciences 30. Tuzlacı, E., Eryaşar-Aymaz, P., 2001. Turkish folk 3(2),91–103. medicinal plants. Part IV: Gönen (Balıkesir). Fito- 21. Polat, R., Satıl, F., 2012. An ethnobotanical survey terapia 72, 323–343. of medicinal plants in Edremit Gulf (Balıkesir-Tur- key). Journal of Ethnopharmacology 139, 626–641. 31. Türkan, Ş., Malyer, H., Özaydın, S., Tümen, G., 22. Polat, R., Cakılcıoğlu, U., Satıl, F., 2013. Traditional 2006. Ordu İli ve Çevresinde Yetişen Bazı Bitki- uses of medicinal plants in Solhan (Bingöl-Turkey). lerin Etnobotanik Özellikleri. Süleyman Demirel Journal of Ethnopharmacology 148, 951-963. Üniversitesii Fen Bilimleri Enstitüsü dergisi. 10-02, 23. Sağıroğlu, M., Dalgıç, S., Toksoy, S., 2013. Medicinal 162-166. plants used in Dalaman (Muğla), Turkey. Journal of Medicinal Plant Research 7(28), 2053-2066. 32. Ugulu, İ., Baslar, S., Yorek, N., Doğan, Y., 2009. The 24. Tuzlacı, E., Erol, M.K.,1999. Turkish folk medicinal investigation and quantitative ethnobotanical eva- plants, Part II: Eğirdir (Isparta). Fitoterapia 70, 593- luation of the medicinal plants used around İzmir 610. province, Turkey. Journal of Medicinal Plants Rese- 25. Yeşilada, E., Sezik, E., Honda, G., Takaishi, Y., Ta- arch 3(5), 345-367. keda, Y., Tanaka, T., 1999. Traditional medicine in Turkey IX. Folk medicine in North West Anatolia. 33. Kargıoğlu, M., Cenkci, S., Serteser, A., Evliyaoğlu, Journal of Ethnopharmacology 64,195–210. N., Konuk, M., Kök, M.S., Bağcı, Y., 2008. An eth- 26. Cakilcioglu, U., Turkoglu, I., 2009. Çitli ovası (Ela- nobotanical survey of inner-West Anatolia,Turkey. zığ) ve çevresinin Etnobotanik Özellikleri. New Human Ecology 36,763–777. World Science Academy.Vol 4-2, 81-85. 27. Cakilcioglu, U.,Turkoglu, I., 2010. An ethnobota- 34. Tuzlacı, E., Alparslan İşbilen, D.F., Bulut, G., 2010. nical survey of medicinal plants in Sivrice (Elazığ, Turkish folk medicinal plants, VIII: Lalapaşa (Edir- Turkey). Journal of Ethnopharmacology 132, 165– ne). Marmara Pharmaceutical Journal 14, 47-52. 175. 28. Kültür, S., 2007. Medicinal plants used in Kırklareli 35. Ugulu, İ., 2011.Traditional ethnobotanical knowle- Province (Turkey). Journal of Ethnopharmacology dge about medicinal plants used for external thera- 111(2), 341–364. pies in Alaşehir, Turkey. İnt. J. Med. Arom. Plants 29. Sargın.,S. A., Akçiçek, E., Selvi, S., 2013. An Eth- 1-2, X-Y. nobotanical study of medicinal plants by the local people of Alaşehir (Manisa) in Turkey. Journal of 36. Sezik, E., Yeşilada, E., Tabata, M., Honda, G., Taka- Ethnopharmacology 150, 860-874. ishi, Y., Fujita, T., Tanaka, T., Takeda, Y., 1997. Tra- ditional medicine in Turkey VIII. folk medicine in East Anatolia; Erzurum, Erzincan, Ağrı, Kars, Iğdır provinces.Economic Botany 51(3), 195-211. hayatsağlık 127

söyleşi Murat Dinçer Çekin ile ‘Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi ve tıbbi bitkiler’ üzerine Söyleşi: M. İnanç Özekmekçi 1962 yılında İstanbul’da doğan Murat D. Çekin, İstanbul Tıp Fakültesinden mezun oldu. Aile He- kimliği ihtisası yaptı. Halen Marmara Üniversi- tesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Politikaları Anabilim Dalında öğretim üyesi. Geleneksel ve tamamlayıcı tıp konusunda çalışmalar yürüten Çekin, Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi proje- sinin yürütücüsü ve Bahçenin yayın organı olan Sağlık Çevre Kültürü dergisinin editörüdür. 128 hayatsağlık

söyleşisöyleşi Öncelikle botanik bahçelerinin tarihinden ve bugü- ye’de tıbbi bitkiler için kurulmuş ilk botanik bahçesi. nünden kısaca bahseder misiniz? Bahçe için belirlediğiniz hedefleri nelerdir ve bu he- Kültürü yapılan bitkilerle büyük ve gösterişli bahçeler deflere ne ölçüde ulaştınız? oluşturulması binlerce yıl öncesine dayanıyor. Rönesans Zeytinburnu Belediyesinin desteği ile Derneğimiz ta- devrinde Padova ve Pisa şehirlerinde akademik amaçla botanik bahçeleri kuruluyor. Sonrasında Avrupa’nın bü- rafından yürütülen bu projenin hedefleri genel olarak bo- yük şehirlerinde birbiri ardından açılan botanik bahçeleri tanik bahçelerinin hedefiyle kesişiyor. Bahçemizin farkı tedaviler için de araştırma imkanı sağlıyor. Sömürgecilik tematik olması ve insan sağlığını doğrudan ilgilendirmesi. devrinde tropikal ülkelerden getirilen bitkiler Avrupa Tıbbi bitkilere dikkat çekmek, tıbbi floradan faydalanma botanik bahçelerinin ayrılmaz parçası oluyor. Türkiye’de konusunda katkıda bulunmak, tıbbi bitkilerin tarımını ilk botanik bahçesi 1839’da Galata Sarayında kuruluyor. teşvik etmek, etkin ve güvenli kullanımlarını öğretmek, 1935’te İstanbul Üniversitesi Botanik Bahçesi, 1959’da Sa- eğitim programları için çalışma alanı ve materyal sağla- rıyer Arboretumu açılıyor. Bugün dünyada 1800 civarında mak istedik. İmkanlar çerçevesinde hedefimize büyük öl- botanik bahçesi var. Her yıl yaklaşık 150 milyon kişi bu çüde ulaştığımızı söylemek yanlış olmaz. bahçeleri ziyaret ediyor. Bahçede kaç tıbbi bitki var, bakımını nasıl yapıyor- Peki botanik bahçelerinin kurulmasının arkasında sunuz? yatan etmen nedir? Bir açıdan bakarsanız bütün bitkiler tıbbidir, çünkü in- Botanik bahçeleri kurulmasındaki amaç; bitkileri araş- san kanında demir taşıyan kırmızı kan molekülleri, bitki- tırmak, üretmek, yeni bitkilerin tutunması ve yayılmasına lerde magnezyum taşıyan yeşil klorofil moleküllerinin sal- fırsat vermek, tehdit altındaki bitkileri korumak, biyoçe- dığı oksijene muhtaçtır. Ancak “tıbbi bitki” derken tedavi şitliliği geliştirmek, halkın bitkileri tanımasını sağlamak, değeri bilinenleri kastediyoruz. Yeryüzünde 20 bini, Ana- bitkilerin kültürünü ve doğru kullanımlarını teşvik etmek, dolu’da bini aşkın bitkinin tıbbi özelliği dolayısıyla da kul- insanlara rekreasyon alanı oluşturmak. Botanik bahçe- lanıldığını söyleyebiliriz. Gelecekte herhalde yüzbinlerce lerinde farklı iklim ve coğrafyalardan gelen bitkiler için yeni bitki tanınacak ve bunların bir bölümü tıbbi amaçla uygun yetiştirme şartları sağlanıyor. Hayvanat bahçeleri- değerlendirilecek. 14 dönüm üzerine kurulu Bahçemizde ne, hayvanlar doğal şartları dışında ve topluluklarından ise şu anda 700 civarında tıbbi ve ıtri (kokulu - aromatik) uzakta yaşamak zorunda kalıyor diye itiraz ediliyor ama bitki yetişiyor. Anadolu’da yetişenlere öncelik vererek yer- çok farklı bitki türlerinin biraraya getirilmesinde böyle bir yüzünün farklı yerlerinde tedavi amacıyla kullanılan bitki sakınca yok. türlerini topluyoruz. Tohum olarak elde ettiklerimiz veya fide ve çelik olarak elde edip tohumunu hasat ettiklerimiz Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi projesi nasıl var. Anadolu ve Anadolu-dışı tropik ve subtropik iklimle- doğdu? Terkip ettiği mesir macunu ile tanınan Merkez Efen- di, hayatının bir kısmını Zeytinburnu’nda geçirmiş; kab- ri İstanbul’un en çok ziyaret edilen yerlerindendir. 1999 yılında işbaşına gelen Zeytinburnu Belediyesi yönetimi ile, Merkez Efendiden yola çıkan ve geleneksel tıbba dik- kat çeken bir faaliyet düzenlemeye karar verdik. Beledi- ye, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneğimizin katkısıyla 2000 yılından beri her yaz başında geleneksel tıp festivali düzenliyor. 2003 yılında festival alanına yakın bir tıbbi bitki bahçesi kurma fikrimizi İstanbul Büyükşehir Beledi- yesine götürdük, kabul gördü. Çalışmalara başlandı, saha Zeytinburnu Belediyesine devredildi ve Bahçemiz 2005 yılında açıldı. Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Türki- hayatsağlık 129

söyleşi rinden gelen bitkiler seramızda bulunuyor. Sentetik güb- sayısı var. Anaokulundan başlayarak her kademedeki okul re, herbisit ve pestisit kullanmıyoruz. Bitki atıklarını doğal gruplarını ağırlıyoruz. Üniversite ve yüksekokul öğrenci- gübre olarak değerlendiriyoruz. Damlama ve yağmurlama leri staj yapabiliyor. Bugüne kadar başta tıbbi ve aromatik sulama yöntemlerini kullanıyoruz. Bitki sayımız artmaya bitkiler ve bahçe ziraati bölümleri olmak üzere, organik devam ediyor ancak alanımız sınırlı. tarım, seracılık, biyoloji, ziraat mühendisliği, eczacılık, kimya mühendisliği, peyzaj mimarlığı, peyzaj teknikerliği Araştırmacılar ve ziyaretçiler Bahçeden nasıl fayda- bölümlerinden stajyerlerimiz oldu ve onlarla teknik ge- ziler de yaptık. Lise düzeyinde öğrencilere proje desteği lanıyor? veriyoruz. “Gönüllü bahçıvanlık” programımız oldukça Her bitkinin başında tanıtıcı etiket bulunuyor. Etiket- ilgi görüyor. 2010 yılında, tıbbi bitkiler konusunda çalışan akademisyenleri biraraya getirerek Bitkilerle Tedavi Sem- lerin bir kısmında QR kod var, bu sayede arzu eden zi- pozyumu düzenledik. Sağlık Çevre Okulu adı altında yü- yaretçilerimiz telefonları veya girişte temin edebilecekleri rüttüğümüz seminerler, atölye çalışmaları ve çocuk prog- cihaz ile o bitkiler hakkında daha ayrıntılı bilgiye yazılı ramları var. Çocuklar için ‘Köşe Bucak Börtü Böcek’ adıy- ve sesli olarak ulaşabiliyor. Tohum bankamız, yetiştirme la yaptığımız çalışma TÜBİTAK Doğa Eğitimi ve Bilim seramız, bitki kurutma odamız ve fidanlığımız var. Zi- Okulları programı içinde yeraldı. Aynı isimde bir çocuk yaretçilerimiz Bahçemizden bitki fideleri ve drog temin kitabı yayınladık ve Braille alfabesi ile de bastık. Osman- edebiliyor. Bitkilerin tıbbi amaçla kullanılan kısımları ha- lıca tıp klasiklerini günümüz Türkçesine kazandırıyoruz. sat edilip kurutuluyor, dondurucuda bekletiliyor ve drog Sağlık Çevre Kültürü dergimiz ücretsiz dağıtılıyor. Faali- olarak kullanılmaya hazır hale geliyor. Yine çiçekli halde yetlerimiz ve eğitim takvimimiz web sayfamızdan, facebo- toplanan bitkiler pres yapılarak kurutuluyor, dondurucu- ok ve twitter hesaplarımızdan takip edilebilir (ztbb.org). da bekletiliyor, etiketleniyor ve bitki teşhisi için referans teşkil etmek üzere herbaryumda yerini alıyor. Araştırma Eğitim programında takip ettiğiniz yaklaşım hak- uygulama laboratuarımızdan personelimiz dışında stajyer ve kursiyerlerimiz de faydalanıyor. Burada sabit ve uçucu kında bilgi verir misiniz? yağ, tentür, merhem, krem, parfüm, kolonya, sabun, ya- Kurslarımız herkese açık. Bazı meslek grupları için pılıyor, kefir üretiliyor, bitki zararlılarına karşı bitki özleri hazırlanıyor. Hem barındırdığı çeşitli hayvanlarla büyük özel dersler yapmakla birlikte eğitimin mümkün mertebe kümesimiz, hem de orijinal tasarımlar olan güneş saati, herkese ulaşabilecek kapsamda olmasını istiyoruz. Ama- tabiat takvimi ve rüzgar gülü, özellikle çocukların ekosis- cımız insanların hem daha doğal yaşayarak sağlıklarını temi daha iyi algılamalarını sağlamaya yönelik unsurlar. korumaları, hem de profesyonel tıp sistemine daha az ba- Ekibimiz biyolog, ziraat mühendisi, tıbbi aromatik bitki- ğımlı olmaları. Tıbbın az da olsa eve taşınması, sistemin ler ve bahçe ziraati teknikerleri, bahçıvanlar ve yardımcı yükünü de hafifletecektir. “Ev tıbbı seminerleri” derken personelden oluşuyor. Bahçemiz hergün ücretsiz olarak kastımız bu. Vurgulamam gerekir ki, bize başvuran kişi- gezilebiliyor, grup randevusu almak suretiyle rehberli tur lere herhangi bir rahatsızlıkta sentetik ilaç yerine bitkisel yapılabiliyor. Ziyaret veya telefonla personelimizden üc- drog kullanmalarını öğütlemiyoruz. İki sebeple: birincisi, retsiz danışmanlık alınabiliyor. modern tıbbi tedavinin gerekli olduğu yerler var; ikinci- si, hastalık tablosunu oluşturan belirtiler ve bulgular bazı Danışmanlık ve eğitim faaliyetlerini özetler misiniz? durumlarda organizmanın iyileşme, denge bulma çabası- Bahçemizi bir öncü model olarak görüyor ve yurdun nın tezahürü ve bu durumda bitkisel drog kullanmak da farklı yerlerinde benzer projelerin hayata geçirilmesi için uygun olmayabilir. Aslında doğal tedavi, bitkilerle tedavi destek veriyoruz. Bugüne kadar üniversite, enstitü, mer- değil, dış katkılardan çok zihinsel katkının önem kazan- kez, botanik bahçesi, belediye, park, müze, saray gibi pek- dığı, belki yaşama değişikliği yapmamız gereken bir ‘ken- çok kuruma tohum, fide, drog, herbaryum, personel ve diliğinden iyileşme’ süreci. Bitkilerin mucizevi etkisini danışmanlık desteği verdik. Son olarak Orman ve Su İş- düşündüğümüz kadar insandaki mucizevi gücü düşün- leri Bakanlığına bağlı Afyonkarahisar Tıbbi ve Itri Bitkiler memiz lazım. Merkezine projelendirmesinden itibaren danışmanlık ve materyal desteği sağladık. Bahçemizin ciddi bir ziyaretçi 130 hayatsağlık

söyleşisöyleşi Bitkileri tıbbi amaçla kullanırken nelere dikkat et- patent davası var. Yapmamız gereken, tıp klasiklerinden ve tıbbi bitkilerin kullanımıyla ilgili bilgiyi muhafaza eden mek gerekiyor? insanlardan derlenecek bilgileri kayıt altına almak. Modern ilaçların yarıya yakını, bitkilerde tıbbi etki gös- Tıp klasiklerinden bahsettiniz; geleneksel tıbbın terdiği tespit edilen etken maddelerin ayrıştırılıp seri üre- timiyle ortaya çıkmış. Bu maddeleri tek başına belirli bir “yükselişini” neye bağlıyorsunuz? dozda verdiğimiz için net ve kuvvetli etkiler elde ediyoruz. Bitkilerle tedavinin binlerce yıllık geçmişi var ama Etken madde bitkide başka maddelerle birarada bulundu- ğundan etkisi ve aynı zamanda yan etkisi daha az oluyor. modern farmakoloji bitkileri arka plana itti. Gelişmiş ül- Bitkisel drogların kullanım dozu ve düzeni, hem etkinlik, kelerde tıp tarafından muteber görülmeyen bu gelenek, hem güvenlik için önemli. Azı faydasız, çoğu zararlı ola- tabiata dönüş hareketiyle ve ilaçların yan etkileri ve pahası biliyor. Şehirleşmemiş dünya nüfusunun önemli bölümü yüzünden yeniden itibar görmeye başladı. Modern tıbbın gönüllü veya mecburi olarak yerel tıbbi bitkileri kullanıyor. cari olmadığı yerlerde insanlar zaten gelenekleri çerçeve- Tabiattan elde edilen tıbbi bitkiler ‘vahşi toplama’ yüzün- sinde bitkilerden faydalanageldiler. Daha yakın zamanlar- den tükenme tehlikesi altında. Öte yandan şehirleşme flo- da kimi ülkeler kültürel kimliklerinin parçası olarak gele- rayı ortadan kaldırıyor. Çaresi, bu bitkilerin tarımını yap- neksel tedavilere eğildi. Dünya Sağlık Örgütü gibi ulusla- mak. Ancak bu sefer de bitkiler gübre, pestisit ve herbisit- rarası kurumların da teşvikiyle bazı hükümetler meseleyi ler yüzünden zehirlenme tehlikesi yaşıyor. Bu kimyasallar ciddiye almaya başladı. Ülkelerin yerel şifacıları kıymete karıştıkları suları da kirletiyor. Yol ve fabrika kenarlarında bindi. Türkiye’de öteden beri profesyonel tıp dışındaki yetişen bitkiler toksik madde emiyor. Öyleyse tıbbi bitki mecralarda şifa arayan insanlar olmuştur. Bunda modern kullanmak saf doğal maddelerle tedavi olmak anlamına tıp yöntemlerinin insanlardaki ilgi ve şefkat arayışına pek gelmiyor. Ayrıca bitkilerin etken maddeden zengin zaman- duyarlı olmaması, etkisiz kalması veya zararlı olması ya- larda hasat edilmesi, etken madde kaybı olmayacak şekilde nında, kür veren insanların vaatleri de rol oynamıştır. kurutulması, sıcaklık - nem - ışık isteklerine göre saklan- ması, açıkta, bulaşmalara müsait ortamda tutulmaması, ‘Geleneksel’e yapılan vurgunun artmasıyla gelene- toplandıktan sonra iki yıl içinde tüketilmesi önemli. Bir de bitkilerin doğru isimlerle satılıp satılmaması meselesi var. ğin istismarı da arttı değil mi? Son yıllarda bitkilerle tedaviye duyulan ilgide medya- Bir başka önemli sorun da bitki kaçakçılığı zanne- nın, özellikle televizyonlardaki kadın programlarının çok diyorum. etkisi oldu. Tıp otoritelerinin tıbbi bitkilerin oynayabile- Birçok ülkede akademik kurumlar tıbbi bitkilerle ilgili ceği faydalı rolü görmezden gelmesi, hattâ çoğu zaman küçümsemesi muhtemelen ilgiyi daha da arttırdı. Halkı- doğal ve kültürel mirası günümüze kazandırmak için fa- mız kendisine yukarıdan bakılarak akıl verilmesinden pek aliyet gösteriyor. Biz de Bahçe olarak geçtiğimiz yıllarda Anadolu’nun farklı yörelerinden bitki ve bilgi toplamak üzere geziler düzenledik. Öte yandan bitki türlerinin yerlerini ve geleneksel bilgileri köylerde ve yaylalarda yaşayan, kötü niyetten şüphelenmeyen veya bu işi geçim kaynağı haline getiren insanlardan öğrenmek suretiyle bi- yokorsanlık yapanlar da var. Bitki türleri kaçırılıyor, gen şifreleri çözülüyor, ıslah projeleriyle farklı özellikte bitki- ler üretiliyor, ilaç sanayiinde kullanılıyor. Bu durum kendi başına olumsuz görünmeyebilir ama yerel bilginin kayıt altına alınmaması yüzünden, insanlar kaç yüzyıldır kulla- nageldikleri bitkisel drogları, yeni keşfedilmiş gibi, etkileri patentlenen ürünler halinde satın almak zorunda kalıyor; son yıllarda uluslararası mahkemelere intikal etmiş birçok hayatsağlık 131

söyleşi hoşlanmıyor. Öte yandan bu yönelimi ticari bir fırsat ola- bir sonucu da, meslekten olmayan kişilerin uluorta tedavi rak değerlendiren insanlar medya üzerinden şöhret ve ka- vermelerinin önüne geçecek olması. zanç sağladı. Bitkilere dikkat çektikleri oranda kendileri- ne dikkat çekmiş oldular. Bazı uygulayıcıların bir yandan Bahçe ve Derneğinizin bir de organik pazar çalışma- modern bilimi maddeci olmakla suçlarken, diğer yandan halkın ilgisini maddi menfaatleri için suistimal etmeleri sı var zannediyorum. ironiktir. Meslekten olan veya olmayan birçok kişi mucize Evet, 2010 yılında Derneğimizin de katkısıyla Zeytin- satmaya başladı. Kullandıkları bitkileri meslek sırrı diye saklayanlar olduğu gibi, bitkilere sentetik ilaç karıştırıp burnu Belediyesi tarafından açılan Zeytinburnu Organik ‘bitkisel ürün’ adıyla satanlar oldu. Kötü restorasyonun Halk Pazarı her cumartesi hizmet veriyor. Organik pa- orijinal eseri tahrip etmesi gibi, bütün bunlar da geleneği zarlar belediye ile derneklerin işbirliğiyle kuruluyor ve çarpıtıp kararttı ve karikatürleştirdi. Bu durumu “bitkile- denetleniyor. Maalesef Türkiye’de ve İstanbul’da yeterli rin suyunu çıkarmak” diye nitelemiştim. Böyle bir ortam- sayıda organik pazar yok. Bunun dışında bazı mağazala- da Bahçe olarak danışanlara kılavuz olmaya çalıştık. rın reyonlarında organik ürünlere rastlamak mümkün. Son yıllarda üzerinde ‘katkısız’, ‘doğal’, ‘bitkisel’, ‘ekolojik’, Türkiye’de bu eğilimi de değerlendirecek olumlu ge- ‘organik’ gibi ifadeler bulunan gıda, temizlik, kozmetik ürünleri çoğaldı. Bu ifadeler yanıltıcı. Kavram kargaşası lişmeler yok mu? var ve yasal düzenleme yapılması şart. Bir gıda ürününe Türkiye’nin birçok yöresinde tıbbi bitkileri toplayıp iç ‘organik’ diyebilmek için, üretme, taşıma, depolama, am- balajlama, etiketleme ve pazarlama aşamalarında, yani tü- ve dış piyasaya satan kişi ve kuruluşlar var. Ama maalesef keticiye ulaşıncaya kadar yetkili kuruluş tarafından kont- tıbbi bitki tarımının yapıldığı araziler bütün tarım arazi- rol edilerek sertifikalandırılmış ve organik ürün logosunu leri içinde oldukça az yer tutuyor. Ayrıca, işletme tesisle- taşıyor olması gerekiyor. rimizin azlığı, bitkilerin ham olarak ve ekonomik potan- siyelleri büyük ölçüde değerlendirilmemiş biçimde ihraç Organik gıda pazarının geleceğini nasıl görüyorsu- edilmelerine yolaçıyor. Bu problemlerin halledilmesi için bir tıbbi bitki politikamızın olması şart. Tıbbi bitkileri nuz? araştırmak, ilaç yapmak ve bitkileri sağlık sistemimizin Endüstriyel tarımda çoğu çiftçi kamusal veya özel şir- parçası haline getirmek konusunda yapılan çalışmalar son yıllarda arttı. Önemli çalışmalardan biri, Zeytinburnu ketlerle sözleşmeli olarak çalışıyor. Tohum, su, gübre, ilaç, Tıbbi Bitkiler Bahçesi ile Bezmiâlem Vakıf Üniversitesinin makine, yakıt gibi girdilerin maliyetine rağmen, büyük ortak yürüttükleri İstanbul Fitoterapi Eğitim, Araştırma çapta üretim yapıldığı için ürünler tüketiciye nispeten ve Uygulama Merkezi kurulması projesi. İstanbul Kalkın- ucuza geliyor. İnsan ve çevre sağlığına olumsuz etkileri ma Ajansının maddi desteğiyle gerçekleşen bu proje bir hesaba katınca ise maliyet büyüyor. Belirli şartları yerine boşluğu dolduracak. Planımız, Merkeze paralel kurulacak getirmek ve küçük çapta üretim yapmak organik tarım bir klinik araştırma birimi ile fitoterapiyi kliniğe taşımak ürünlerinin fiyatını arttırıyor. Organik pazarlar ilk açıldı- ve kanıta dayalı bilgiler üretmek. Önemli bir başka ge- ğında, gıdaların fiyatı dolayısıyla yüksek gelir grubuna hi- lişme de Sağlık Bakanlığımızın fitoterapiyi teşvik edecek tap ettiği yönünde bir algı vardı. Bu pazarlar yaygınlaştık- bir yönetmeliği çıkarmış olması. İdeal olan, fitoterapinin ça, doğal dengenin korunmasına ve özellikle çocuklarının tıp, diş hekimliği ve eczacılık fakültelerinde müfredatın sağlığına önem veren orta gelir grubu da alışveriş yapmaya bir parçası haline gelmesi ama bu yönetmeliğe göre belirli başladı. Ancak gıdanın organik olması kadar yerel olması süre fitoterapi eğitimi görecek hekimler ve diş hekimleri da önemli. Bunun çözümü de organik tarımı teşvik etmek bitkileri reçete edebilecek. Elbette bu reçete karşılığında ve yerel pazarlar açmak. Süpermarketler hayatımıza ko- verilecek drogların standardize olması gerekiyor. Mamül laylık getirdi ama aracılar zinciri oluşmas­ ına ve üretici ile bitkisel ilaçlar biraz da bu ihtiyaca cevap veriyor. Zira fark- tüketici arasındaki bağın kopmasına sebep oldu. Market­ lı topraklarda yetişen aynı tür bitkilerde bile etken madde te tek güvenebileceğimiz, ambalaj ve etiket. Oysa organik miktarında değişiklik olabiliyor. Bu yönetmeliğin önemli pazarlarda gıdalar genellikle üreticin­ in kendisi tarafından satıldığı için tüketicinin gıdayla ilgili soruları ilk ağızdan cevaplanabiliyor ve üretici ile tüketici arasında güven duy- gusu oluşuyor­ . Pazar kültürünün yaşatılması, gıdaya ve ta- 132 hayatsağlık

söyleşisöyleşi biata yabancılaşmayı azalttığı için önemli. ye sebep oluyor. Endüstriyel tarım verim artışı sağlamakla birlikte bitkilerin besin değerlerinde önemli ölçüde düşüşe Neden tohum takas şenliği düzenleme ve takas şen- yolaçtı. Yerel tohumların yaşatılması ve monokültür yeri- ne yerel ekosistemle uyumlu, biyoçeşitliliği temel alan ta- liklerine katılma gereği duydunuz? rım modeline dönülmesi açlık için de çare olabilir. Tohum Yerel tohumlar binlerce yıldır yaşadıkları toprağın takas şenlikleri bu konuya dikkat çektiği ve küçük küçük katkılar yaptığı için önemli. Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler yapısına, birlikte yaşadıkları bitki ve hayvanlara, iklim Bahçesi olarak bizim de çorbada tuzumuz olsun istedik. değişikliklerine ve hastalıklara uyum sağladığı için daya- nıklı ve besleyicidir. Su, gübre, ilaç ihtiyacı azdır. Tek tip tohumların dünyaya yayılması biyoçeşitliliğin kaybolma- sına, bitkilerin mineral ve vitamin düzeylerinde gerileme- hayatsağlık 133