ภาษาไทย

รายงาน เร่อื ง สามัคคเี ภทคาํ ฉนั ท คณะผูจดั ทาํ นายวสุ มปี ระหยัด เลขที่ ๘ นายนครนิ ทร สุพรรณ เลขท่ี ๑๕ นายเรืองวทิ ย ศรีปานมน่ั เลขท่ี ๑๖ นางสาวมนสั นนั ท เรงิ ทรัพย เลขที่ ๒๗ นางสาวพมิ พนภิ า ดาํ รงกุลชัย เลขที่ ๓๘ ชัน้ มธั ยมศกึ ษาปท ่ี ๖.๖ เสนอ คณุ ครู ณัฐยา อาจมงั กร รายงานน้ีเปน สว นหน่ึงของวิชาภาษาไทย ท๓๓๑๐๑ ภาคเรยี นที่ ๑ ปก ารศึกษา ๒๕๖๔ โรงเรยี นมธั ยมวดั หนองเเขม

เร่อื ง สามคั คีเภทคาํ ฉันท คณะผจู ัดทํา เลขท่ี ๘ เลขที่ ๑๕ นายวสุ มปี ระหยดั เลขที่ ๑๖ นายนครินทร สพุ รรณ เลขที่ ๒๗ นายเรอื งวทิ ย ศรปี านมน่ั เลขท่ี ๓๘ นางสาวมนัสนันท เรงิ ทรัพย นางสาวพมิ พน ิภา ดาํ รงกุลชยั ช้ันมัธยมศกึ ษาปที่ ๖.๖ คณุ ครู ณฐั ยา อาจมงั กร รายงานน้ีเปน สวนหนงึ่ ของวิชาภาษาไทย ท๓๓๑๐๑ ภาคเรียนที่ ๑ ปก ารศกึ ษา ๒๕๖๔ โรงเรียนมัธยมวดั หนองเเขม

ก คาํ นํา รายงานนเ้ี ปนสวนหนง่ึ ของวชิ า ภาษาไทย ท๓๓๑๐๑ ชัน้ มธั ยมศึกษาปท่ี ๖ โดยมีจดุ ประสงคเ พื่อใหศ ึกษาความรูเ เละวเิ คราะหว รรณคดีไทย เร่ืองสามัคคเี ภทคําฉันท ทง้ั ดา นการพจิ ารณาเนื้อหาเเละกลวิธใี นการเเตง การใชภ าษา ตลอดจนประโยชนหรือคณุ คาในวรรณคดเี เละวรรณกรรม เเละ ไดศ ึกษาอยา งเขา ใจเพอ่ื เปน ประโยชนตอการเรียน คณะผูจัดทาํ หวังวา หนังสือเลม น้จี ะมีประโยชนต อ ผูอ า นหรอื นกั เรียน นักศกึ ษาทหี่ าขอมลู ในเร่ืองนห้ี ากมขี อ เเนะนาํ หรือขอผดิ พลาดประการใด คณะผูจ ดั ทําขอนอ มรบั เเละขออภยั ไว ณ ที่นดี้ วย

สารบัญ ข เร่อื ง หนา -คํานํา ก -สารบญั ข -ผแู ตง ๑ -วัตถุประสงค ๒ -ท่มี าขอเรอ่ื ง ๓ -ลกั ษณะคาํ ประพันธ ๔ -ขอบังคับของคาํ ประพนั ธ ๖ -เเผนผงั อินทรวิเชยี รฉันท/ ๘ เเผนผังวชิ ชุมมาลาฉนั ท -เน้อื เร่อื งยอกอนบทเรยี น ๙ -บทประพันธ (ภุชงคป ะยาต ฉนั ท ๑๒) ๑๐

สารบญั ค เร่อื ง หนา -บทประพนั ธ (มาณวก ฉนั ท ๘) ๑๔ -บทประพันธ (อเุ ปนทรวเิ ชียร ฉันท ๑๑) ๑๗ -บทประพันธ (สัทธรา ฉนั ท ๒๑) ๒๑ -บทประพนั ธ (สาลินี ฉันท ๑๑) ๒๔ -บทประพนั ธ (อุปฏฐติ า ฉันท ๑๑) ๒๖ -บทประพันธ (วิชชุมมาลา ฉันท ๘) ๒๘ -บทประพันธ (อนิ ทรวเิ ชยี ร ฉันท ๑๑) ๓๑ -บทประพันธ (จติ รปทา ฉนั ท ๘) ๓๔ -บทประพันธ (สทั ทลุ วิกกี ิต ฉันท ๑๙) ๓๗

สารบญั ง เรอ่ื ง หนา -บทประพันธ (อนิ ทรวเิ ชยี ร ฉันท ๑๑) ๓๙ -คําอธบิ ายศพั ทเเละขอ ความ ๔๓ -คุณคา ดานวรรณศลิ ป ๔๗ -คุณคา ดา นเน้อื หา ๕๔ -คณุ คา ดานสังคม ๕๕ -คุณคาวรรณคดดี านการนําไปใชในชีวติ ๕๖ ประจาํ วนั -บรรณานุกรม ๕๗

ผูเเตง ๑ นายชิต บุรทัต เขาศึกษาเบ้ืองตนท่ีโรงเรยี นวดั ราชบพิธเเละเขาศึกษาจนจบชน้ั มัธยมบริบูรณ ที่ โรงเรียนวดั สทุ ัศนเมื่ออายุได๑ ๕ป บดิ าจึงใหบวชเปนสามเณร ณ วัดราชบพธิ สถิตมหาสีมาราม โดยมพี รเจาวรวงศเ ธอกรมหลวงชนิ วรสริ วิ ฒั น สมเดจ็ พระสังฆราชเจา ในเวลานน้ั ทรงเปน อุปชฌาจารย บวชไดไมนานก็ลาสกิ ขา นายชิต มีความสนใจการอา นเขยี นเเละมคี วามเชยี่ วชาญในภาษาไทย มคี วามรู ภาษาบาลีเเละยังฝกฝนภาษาอังกฤษอยใู นเกณฑใ ชไ ดเเละเรม่ิ ประพนั ธเม่ืออายุ ได ๑๘ ป

วัตถุประสงค ๒ เพือ่ มุงชีค้ วามสาํ คัญของการรวมเปนหมคู ณะ เปน นา้ํ หนึ่งใจเดยี วกนั เพ่อื ปอ งกนั รกั ษาบานเมืองใหม ี ความเปนปกเเผน สามัคคีเภทคาํ ฉันท เปนกวีนิทาน สภุ าษติ วา ดว ย \"โทษเเหง การเเตกความสามคั ค\"ี ภายหลงั ไดร บั การยกยองเปน ตาํ ราเรียนวรรณกรรม ไทยท่สี าํ คญั เลม หนึง่ ทงั้ ในอดตี เเละปจ จบุ นั

ท่ีมาของเรื่อง ๓ ในสมยั รัชกาลท่ี ๖ เกิดเหตุการณต างๆเชนสงครามโลกครง้ั ที่ ๑ กบฏร.ศ.๑๓๐ ทําใหเ กิดความต่ืนตวั ทางความคดิ มีความเหน็ เก่ียว กบั การดําเนินการ บา นเมอื งเเตกตางกันเปนหลายฝาย จึงทาํ ใหส ง ผลกระทบตอความไมมั่นคงของบา นเมือง ในภาวะดงั กลาวจงึ มีการ เเตงวรรณคดีปลุกใจใหมกี ารรักษาขน้ึ โดยเรอ่ื ง สามคั คีเภทคําฉนั ท เปนกวีนิทานสุภาษติ วาดวย \"โทษเเหง การเเตกสามคั ค\"ี ภายหลงั ได รับการยกยอ งเปน ตาํ ราเรยี นวรรณกรรมไทยท่สี าํ คญั เลมหนึ่งทง้ั ใน อดีตเเละปจจบุ ัน

ลกั ษณะคําประพันธ ๔ สามคั คเี ภทคาํ ฉนั ท เเตง ดวยคําประพนั ธประเภทฉันท ๑๙ ชนิด กาพย ๑ ชนิด ๑.สทั ทลุ วกิ กี ิตฉนั ท ๑๙ เปนฉนั ทท มี่ ีลีลาการอานสงา งาม เครง ขรมึ มีอาํ นาจดุจ เสือผยอง ใชเเตง สําหรบั บทไหวครู บทสดุดี ยอพระเกียรติ ๒.วสนั ตดลิ กฉนั ท ๑๔ เปน ฉนั ทท ี่มีลีลาไพเราะ งดงาม เยอื กเยน็ ดุจเมด็ ฝน ใช สําหรับบรรยายหรือพรรณนาช่นื ชมส่ิงทสี่ วยงาม ๓.อุปชาตฉิ นั ท ๑๑ นิยมเเตง สาํ หรบั บทเจรจาหรือบรรยายความเรยี บๆ ๔.อีทสิ ังฉันท ๒๑ เปนฉนั ทท่ีมจี ังหวะกระเเทกกระทัน้ เกร้ยี วกราด โกรธเเคน เเละอารมณรนุ เเรง เชน รกั มาก โกรธมาก ตนื่ เตน คึกคะนอง หรือพรรณนาความ สบั สน ๕.อินทรวิเชยี รฉันท ๑๑ เปนฉันททม่ี ลี ลี าสวยงามดจุ สายฟา พระอนิ ทร มลี ีลา ออ นหวาน ใชบ รรยายความหรอื พรรณนาเพ่ือโนมนาวใจใหออนโยน เมตตา สงสาร เอน็ ดู ใหอารมณเหงาเเละเศรา ๖.วชิ ชมุ มาลาฉันท ๘ หมายถงึ ระเบียบเเหง สายฟา เปน ฉนั ทท ใี่ ชใ นการบรรยาย ความ ๗.อินทรวงศฉันท ๑๒ เปนฉันทที่มีลลี าตอนทา ยไมราบเรยี บคลา ยกลบทสะบัดสะ บ้งึ ใชใ นการบรรยายความหรือพรรณนาความ ๘.วังสฏั ฐฉนั ท ๑๒ เปนฉนั ทท ่ีใชใ นการเเตง กลบทหรอื บรรยายความที่เครง ขรมึ เปน สงา ๙.มาลนิ ฉี นั ท ๑๕ เปน ฉันทท ่ีใชในการเเตงกลบทหรอื บรรยายความทีเ่ ครง ขรมึ เปน สงา ๑๐.ภุชงคประยาตฉันท ๑๒ เปนฉันทท ม่ี ีลีลางามสงาดุจงเู ล้อื ย นิยมใชเเตง บทที่ ดําเนนิ เรือ่ งอยางรวดเรว็ เเละคึกคกั

ลักษณะคาํ ประพนั ธ ๕ ๑๑.มาณวกฉนั ท ๘ เปน ฉันทท ่ีมลี ีลาผาดโผน สนุกสนาน รา เรงิ และตื่นเตนดจุ ชายหนมุ ๑๒. อุเปนทรวเิ ชียรฉันท ๑๑ เปน ฉันทท ่ีมคี วามไพเราะใชใ นการบรรยายบทเรียบๆ ๑๓.สทั ธราฉันท ๒๑ เปน ฉนั ทท ่ใี ชส ําหรับแตงคาํ นมัสการ อธิษฐาน ยอพระเกยี รติ หรืออญั เชญิ เทวดา ใชแ ตงบทสน้ั ๆ ๑๔.สาลนิ ฉี นั ท ๑๑ เปนบททม่ี คี ําครมุ าก ใชบ รรยายบททเี่ ปนเนอ้ื หาสาระเรยี บๆ ๑๕. อปุ ฎฐิตาฉนั ท ๑๑ เปน ฉนั ทท ีเ่ หมาะสมสําหรับใชบ รรยายบทเรยี บๆแตไ มใครทีคน นิยมแตงมากนกั ๑๖.โตฏกฉันท ๑๒ เปนฉนั ทที่มีลีลาสะบดั สะบิ้งเหมอื นประตักแทงโค ใชแตง กับบทท่แี สดง ความโกรธเคือง รอนรน หรือสนุกสนาน คกึ คะนอง ต่ืนเตน และเรา ใจ (๑๗.กลมฉันท ๑๒ หมายถงึ ฉนั ทท่ีมคี วามไพเราะงดงามเหมือนดังดอกบัว ใชก ับบทท่ีมี ความตน่ื เตน เลก็ นอ ยและใชบรรยายเร่ือง ๑๘.จติ รปทาฉันท ๘ เปนฉันทท ่ีเหมาะสําหรบั บทท่นี ากลวั เอะอะ เกรย้ี วกราด ต่นื เตน ตกใจและกลัว ๑๙.สุรางคนางคฉ ันท ๒๘ มีลักษณะการแตง คลา ยกับกาพยสุรางคนางค ๒๘ แตตา งกันที่มี ขอ บงั คับ ครุ ลหุ เพิ่มขน้ึ มา ทาํ ใหเกิดความไพเราะมากยง่ิ ขึ้น เหมาะสําหรับขอความที่ คึกคัก สนุกสนาน โลดโผน ต่นื เตน ๒๐.กาพยฉ บงั ๑๖ เปนกาพยท่ีมลี ลี าสงางาม ใชส าํ หรับบรรยายความงามหรือดาํ เนนิ เรอื่ ง อยา งรวดเรว็

ขอ บงั คบั ของคําประพนั ธ ๖ อินทรวิเชยี รฉนั ท ๑๑ อนิ ทรวิเชียร แปลวา เพชรพระอนิ ทร หรือ สายฟา จาก พระอนิ ทร หมายถึง ฉันทท มี่ ีลลี าประดจุ เพชรของ พระอินทร หรอื สายฟาจากพระอินทร คณะและพยางค อินทรวเิ ชียรฉันท จํานวน ๑ บท มี ๒ บาท ๑ บาท มี ๒ วรรค ไดแ ก วรรคหนา หรือวรรคตนมี ๕ คาํ (พยางค) สว นวรรคหลังหรอื วรรคทายมี ๖ คาํ (พยางค) อนิ ทรวิเชยี รฉนั ท ๑ บาท มีจํานวนคํา (พยางค) ๑๑ คํา (พยางค) ดังนน้ั จึงกําหนดเลข ๑๑ ไวทายชื่อฉนั ท โดย ยดึ ตามบาทของฉันทนเี่ องครบั สัมผสั สังเกตสัมผัสบังคบั (สมั ผสั นอก) และบงั คับครุ- ลหุ คาํ ครุ สัญลักษณแทนดว ย ั คําลหุ สัญลกั ษณแ ทนดวย 

วชิ ชมุ มาลาฉนั ท ๘ ๗ วชิ ชุมมาลาฉนั ท มีความหมายวา ฉันทที่มที ว งทํานองลลี าดจุ สายฟาแลบ คณะและพยางค วิชชมุ มาลาฉันท ๑ บท ประกอบดว ยคณะและพยางค มี ๔ บาท บาทละ ๒ วรรค วรรคละ ๔ คํา ๑ บาท นับจาํ นวนคาํ ได ๘ คํา/พยางค ดังนนั้ จึงเขยี นเลข ๘ หลงั ชอ่ื วิชชมุ มาลาฉันททงั้ บทมจี าํ นวนคําทั้งสิ้น ๓๒ คํา สัมผัส พบวา สมั ผัสวชิ ชมุ มาลาฉนั ท มีสมั ผัสนอก (ทเี่ ปนสมั ผสั ภายในบท) บท จาํ นวน ๕ แหง ไดแก ๑. คําสดุ ทา ยของวรรคท่ี ๑ สงสัมผัสกบั คาํ ที่ ๒ ของวรรคท่ี ๒ ๒. คําสุดทา ยของวรรคท่ี ๒ สง สัมผสั กับคําสดุ ทา ย ของวรรคท่ี ๓ ๓. คําสุดทายของวรรคท่ี ๔ สง สัมผัสกับคําสุดทาย ของวรรคท่ี ๖ ๔. คําสุดทายของวรรคที่ ๕ สง สัมผัสกับคาํ ท่ี ๒ ของวรรคท่ี ๖ ๕. คาํ สดุ ทายของวรรคที่ ๖ สง สมั ผัสกับคําสดุ ทาย ของวรรคท่ี ๗ สมั ผสั ระหวางบท พบวา คําสุดทายของบท สง สมั ผสั กบั คาํ สดุ ทา ยของวรรค วรรคท่ี ๔ ในบทตอไป คําครุ ลหุ วิชชมุ มาลาฉนั ท ๑ บท มีคาํ ครทุ งั้ หมด ๓๒ คาํ ปราศจากการใชค ําลหุ สังเกตสัมผัสบงั คบั (สัมผสั นอก) และบงั คับคร-ุ ลหุ

๘ เเผนผงั อินทรวิเชียรฉันท เเผนผังวชิ ชมุ มาลาฉันท

๙ เนอ้ื เร่ืองยอ กอนบทเรยี น พระะเจา อชาตศัตรแู หงกรุงราชคฤห แควนมคธ ทรงมวี สั สการ พราหมณผูฉ ลาด และรอบรศู ิลปศาสตรเปนทีป่ รึกษา มพี ระประสงคจะขยายอาณาจกั ร ไปยังแควน วชั ชีของเหลา กษตั รยิ ล ิจฉวี ซึ่งปกครองแควนโดยยดึ มนั่ ในอปรหิ านิย ธรรม (ธรรมอันไมเปน ท่ีตง้ั แหง ความเส่ือม) เนนสามคั คีธรรมเปน หลัก การโจมตี แควน นี้ใหไ ดจะตองทาํ ลายความสามัคคนี ีใ้ หไ ดเสยี กอ น วัสสการพราหมณปโุ รหิตท่ี ปรึกษา จึงอาสาเปน ไสศึกไปยแุ หยใ หก ษตั รยิ ล ิจฉวแี ตกความสามัคคี โดยทําเปน อุบายกราบทลู ทัดทานการไปตีแควน วชั ชี พระเจาอชาตศัตรแู สรง กริ้ว รับสง่ั ลงโทษ ใหเฆีย่ นวัสสการ พราหมณอยา งรนุ แรงแลว เนรเทศไป ขาวของวสั สการพราหมณไ ปถึงนครเวสารี เมอื งหลวงของแควนวชั ชี กษัตริยล ิจ ฉวีรบั สงั่ ใหว ัสสการพราหมณเ ขารบั ราชการกับกษัตรยิ ลจิ ฉวี ดว ยเหตทุ เี่ ปน ผมู ีสติ ปญ ญา มวี าทศลิ ปด ี มคี วามรอบรใู นศิลปะวทิ ยาการ ทําใหกษตั รยิ ลิจฉวรี บั ไวในพระ ราชสํานัก ใหพจิ ารณาคดีความและสอนหนังสือพระโอรส วสั สการพราหมณไ ดท าํ หนาทีอ่ ยา งเตม็ ความรูความสามารถ จนกษัตรยิ ลิจฉวไี วว างพระทัย กด็ ําเนนิ อบุ าย ข้ันตอ ไป คอื สรางความคลางแคลงใจในหมูพระโอรส แลสลุกลามไปถงึ พระบิดา ซ่งึ ตางก็เชื่อพระโอรส ทําใหข ุนเคอื งกันไปทั่ว เวลาผา นไป ๓ ป เหลากษตั ริยล จิ ฉวกี ็ แตกความสามคั คกี ันหมด แมว สั สการ พราหมณต กี ลองนัดประชมุ ก็ไมมีพระองคใด มารวมประชมุ วสั สการพราหมณจึงลอบสงขาวไปยังพระเจาอชาตศตั รู ใหท รงยก ทพั มาตีแควนวชั ชีไดอ ยางงา ยดาย

บทประพนั ธ ๑๐ (วสั สการพราหมณเร่มิ ทาํ อุบายทาํ ลายสามัคคี) ภุชงคปะยาต ฉันท ๑๒ คะเนกกลคะนงึ การ ทิชงคชาตฉิ ลาดยล กษตั ริยล จิ ฉววี าร ระวังเหอื ดระเเวงหาย เหมาะเเกก ารณจ ะเสกสรร ปวตั นว ัญจโนบาย มลางเหตพุ เิ ฉทสาย สมคั รสนธิ์สโมสร ณ วนั หนึง่ ลุถึงกา ลศกึ ษาพชิ ากร กมุ ารลจิ ฉวีวร เสดจ็ พรอมประชุมกัน ตระบดั วสั สการมา สถานราชเรียนพลนั ธ เเกลง เชิญกุมารฉนั สนทิ หนงึ่ พระองคไป ลุหองหับรโหฐาน กถ็ ามการณ ณ ทนั ใด มีลี้ลับอะไรใน กถาเชน ธ ปจุ ฉา จะถูกผดิ กระไรอยู มนุษยผ ูกระทํานา เเละคูโ คกจ็ งู มา ประเทยี บไถมใิ ชห รอื กมุ ารลิจฉวีขัตติย กร็ บั อรรถอออือ กสิกเขากระทาํ คือ ประดจุ คาํ พระอาจารย

๑๑ กเ็ ทานั้น ธ เชิญให นวิ ตั ในมิชา นาน ประสทิ ธิ์ศลิ ปประศาสนสาร สมัยเลิกลุเวลา พชวนกันเสด็จมา อุรสลิจฉวีสรร ชองคน ัน้ จะเอาความ เเละตา งซกั กุมารา ณ ขางใน ธ ไตถ าม วจสี ัตยกะสาํ่ เรา พระอาจารยส ิเรยี กไป รวากยว าทตามเลา อะไรเธอเสนอตาม วราพโดยคดีมา มเิ ชื่อในพระวาจา กุมารนั้นสนองสา เเละตา งองคก ็พาที เฉลยพจนก ะครเู สา จะพูดเปลาประโยชนม ี กมุ ารอนื่ กส็ งสยั รผลเหน็ บ เปน ไป สหายราช ธ พรรณนา ธ พูดเเทก ท็ าํ ไม จะถามนอก บ ยากเย็น ไฉนเลยพระครเู รา ธ คดิ อานกะทา นเปน เลอะเหลวนักละลวนนี ละเเนชดั ถนดั ความ เถอะถึงถาจะจริงเเม เเนะชวนเขา ณ ขางใน ชะรอยวา ทิชาจารย รหัสเหตุประเภทเห็น

เเละทานมามุสาวาท มิกลา อาจจะบอกตาม ๑๒ พจจี ริงพยายาม ไถลเเสรงเเถลงสาร กส็ อดคลอ งเเละเเคลงดาล กุมารราชมติ รของผอง อบุ ัติขนึ้ เพราะขนุ เคือง พโิ รธกาจจวิวาทการณ ประดามีนริ นั ดรเ นอื ง มลายปลาตพนิ าศปลง ฯ. พพิ ธิ พันธไมตรี กะองคน ั้นก็พลนั เปลอื ง

ถอดความ ภชุ งคประยาต ฉันท ๑๒ ๑๓ พราหมณผฉู ลาดคาดคะเนวา กษัตรยิ ล ิจฉววี างใจคลายความ หวาดระแวง เปนโอกาสเหมาะทจ่ี ะเรม่ิ ดาํ เนนิ การตามกลอุบายทําลายความ สามัคคี วันหน่ึงเม่ือถงึ โอกาสท่ีจะสอนวิชา กมุ ารลิจฉวกี ็เสด็จมาโดยพรอมเพรยี งกนั ทนั ใดวัสสการพราหมณก ม็ าถงึ และ แกลงเชิญพระกมุ ารพระองคท ่ีสนทิ สนมเขาไปพบในหอ งสวนตัว แลว ก็ทลู ถาม เรอ่ื งท่ีไมใ ชความลบั แตป ระการใด ดังเชน ถามวา ชาวนาจูงโคมาคูห น่งึ เพื่อเทยี ม ไถใชหรอื ไม พระกมุ ารลจิ ฉวีก็รบั ส่ังเห็นดว ยวา ชาวนาก็คงจะกระทาํ ดังคาํ ของ พระอาจารย ถามเพียงเทา นั้นพราหมณกเ็ ชิญใหเสดจ็ กลับออกไป ครั้นถงึ เวลา เลิกเรียนเหลา โอรสลจิ ฉวีก็พากันมาซกั ไซพระกมุ ารวาพระอาจารยเ รยี กเขา ไป ขา งใน ไดไ ตถามอะไรบาง ขอใหบ อกมาตามความจรงิ พระกุมารพระองคนนั้ ก็ เลา เรื่องราวทีพ่ ระอาจารยเ รยี กไปถาม แตเหลา กมุ ารสงสัยไมเชอ่ื คาํ พดู ของ พระสหาย ตางองคก ็วิจารณวา พระอาจารยจ ะพูดเรอ่ื งเหลวไหลไรสาระเชน น้ี เปน ไปไมได และหากวา จะพูดจรงิ เหตใุ ดจะตอ งเรียกเขาไปถามขางในหอ ง ถามขางนอกหอ งกไ็ ด สงสัยวาทานอาจารยก ับพระกุมารตองมีความลับอยาง แนน อน แลว ก็มาพูดโกหก ไมกลาบอกตามความเปนจรงิ แกลงพูดไปตา ง ๆ นานา กมุ ารลจิ ฉวีท้งั หลายเหน็ สอดคลองกนั ก็เกดิ ความโกรธเคือง การทะเลาะ ววิ าทกเ็ กดิ ขึ้นเพราะความขนุ เคืองใจ ความสมั พนั ธอันดที เ่ี คยมมี าตลอดกถ็ กู ทําลายยอ ยยบั ลง

บทประพันธ ๑๔ มาณวก ฉันท ๘ กาลอนุกรม ลว งลปุ ระมาณ หนึง่ ณ นยิ ม ทา นทวิชงค เมอ่ื จะประสทิ ธ์ิ วทิ ยะวง เชิญวรองค เอกกุมาร เธอจรตาม พราหมณไป โดยเฉพาะใน หอ งรหุฐาน จึงพฤฒิถาม ความพิสดาร ขอ ธ ประทาน โทษะเเละไข อยาตเิ เละหลู ครูจะเฉลย เธอนะ เสวย ภัตกะอะไร ในทินนี่ ดี ฤ ไฉน พอหฤทยั ยิง่ ละกระมัง ราช ธ ก็เลา เคา ณ ประโยค ตนบรโิ ภค เเลวขณะหลัง วาทประเทือง เรือ่ งสปิ ระทงั อาคมยงั สิกขสภา

เสรจ็ อนุศาสน ราชอรุ ส ๑๕ ลิจฉวิหมด ตา ง ธ ก็มา ถามนยมาน ทา นพฤฒอิ า จารยปรา รภกระไร เเจงระบมุ วล เธอก็เเถลง จริงหฤทัย ความเฉพาะลวน เมือ่ ตรไิ ฉน ตาง บ มิเชื่อ เหตุ บ มสิ ม จึ่งผลใน เร่ืองนฤสาร กอ นกร็ ะดม ขุน มนเคือง เเตกคณะกลม เชนกะกุมาร คบดจุ เดิม เลิกสละเเยก เกลยี ว บ นิยม

๑๖ ถอดความ มาณวก ฉันท ๘ เวลาผานไปตามลาํ ดบั เมื่อถงึ คราวทจี่ ะสอนวิชาก็จะเชญิ พระกมุ ารพระองคหนึ่ง พระกมุ ารกต็ ามพราหมณเ ขา ไปในหอง เฉพาะ พราหมณจึงถามเน้ือความแปลก ๆ วา ขออภยั ชว ยตอบ ดว ย อยา หาวา ตําหนิหรอื ลบหลู ครขู อถามวา วนั นพี้ ระกุมาร เสวยพระกระยาหารอะไร รสชาตดิ ีหรอื ไม พอพระทยั มากหรอื ไม พระกมุ ารก็เลา เรือ่ งเกี่ยวกับพระกระยาหารท่เี สวย หลงั จากนั้นก็ สนทนาเร่ืองทวั่ ไป แลวกเ็ สด็จกลบั ออกมายงั หองเรียน เม่อื เสรจ็ สนิ้ การสอนราชกุมารลิจฉวีทั้งหมดกม็ าถามเรอ่ื งราวทม่ี ีมาวา ทาน อาจารยไดพูดเรอื่ งอะไรบาง พระกมุ ารก็ตอบตามความจรงิ แต เหลา กมุ ารตา งไมเ ช่อื เพราะคดิ แลวไมส มเหตสุ มผล ตา งขุนเคือง ใจดวยเรอื่ งไรสาระเชนเดยี วกบั พระกมุ ารพระองคกอ น และเกิด ความแตกแยกไมค บกนั อยางกลมเกลยี วเหมือนเดมิ

บทประพันธ ๑๗ อเุ ปนทรวเิ ชยี ร ฉันท ๑๑ ทชิ งคเ จาะจงเจตน กลหเหตยุ ยงเสริม กระหนาํ่ เเละซ้าํ เตมิ นฤพนั ธกอ การณ ทินวารนานนาน ละครั้งระหวา งครา ธ กเ็ ชิญเสดจ็ ไป เหมาะทาทิชาจารย รฤหาประโยชนไ ร เสาะเเสดง ธ เเสรงถาม บ หอ นจะมสี า นะเเนะขาสดับตาม กระน้ันเสมอนยั พจเเจงกระจายมา กเ็ พราะทา นสเิ เสนสา เเละบา งก็พูดวา วเเละสดุ จะขดั สน ยบุ ลระบลิ ความ พิเคราะหเ ชือ่ เพราะยากยล ธ กค็ วรขยายความ ละเมิดตเิ ตยี นทาน นะ เเนะขา จะขอถาม รพัดทลิทภา วจลอื ระบือมา จะเเนมเิ เนเ หลือ ณ ท่ี บ มีคน เเละบางก็กลาววา เพราะทราบคดีตาม

ติฉินเยาะหมิ่นทา น ๑๘ รพันพกิ ลกา ก็เพราะทา นสเิ เสนสา จะจริงมิจรงิ เหลอื ยพลึ ึกประหลาดเปน ผขิ อ บ ลาํ เค็ญ มนเชอื่ เพราะไปเ ห็น ธ กค็ วรขยายความ กมุ ารองคเ สา วนเคา คดีตาม กระทพู ระครูถาม นยสุดจะสงสยั ครุ ทุ านจะถามไย กค็ าํ มิควรการณ ระบเุ เจงกะอาจารย ธ ซกั เสาะสบื ใคร พระกุมารโนนขาน เฉพาะอยกู ะกันสอง ทวิชเเถลงวา ธ มทิ ันจะไตรตรอง ยบุ ลกะตกู าล พฤฒคิ รูเเละววู าม เหมาะเจาะจงพยายาม กมุ ารพระองคน ้ัน บ มิดีประเดตน กเ็ ชอ่ื ณ คาํ ของ ทุรทฐิ มิ านจน ธิพพิ าทเสมอมา พโิ รธ กมุ ารองค ทชิ ครูมเิ รียกหา ยุครูเพราะเอาความ ชกุมารทชิ งคเ ชญิ ก็พอ เเละตอพษิ ลโุ ทสะสบื สน เเละฝา ยกมุ ารผู ก็เเหนงประดารา

๑๙ พระราชบุตรลจิ ฉวิมิตรจิตเมนิ ณ กนั เเละกนั เหิน คณะหา งกต็ างถอื พลลน เถลงิ ลือ ทะนงชนกตน มนฮกึ บ นึกขาม ฯ กห็ าญกระเหมิ ฮอื

๒๐ ถอดความ อุเปนทรวิเชยี ร ฉนั ท๑ ๑ พราหมณเจตนาหาเหตุยแุ หยซ ํา้ เติมอยูเสมอ ๆ แตละคร้ัง แตละวนั นานนานครง้ั เหน็ โอกาสเหมาะก็จะเชญิ พระกุมารเสด็จไปโดยไมม ีสาร ประโยชนอ นั ใด แลว กแ็ กลง ทลู ถาม บางคร้ังกพ็ ูดวา นแ่ี นะ ขา พระองคไ ดย ิน ขาวเลา ลือกนั ท่ัวไป เขานินทาพระกมุ ารวา พระองคแสนจะยากจนและขดั สน จะเปน เชน นัน้ แนหรอื พเิ คราะหแลว ไมน าเชอื่ ณ ท่ีนีไ้ มมีผใู ด ขอใหท รงเลา มาเถดิ บางครงั้ กพ็ ูดวา ขาพระองคข อทลู ถามพระกุมาร เพราะไดย ินเขาเลา ลอื กนั ทวั่ ไปเยาะเยย ดูหมิ่นทา น วา ทานนี้มีรางกายผิดประหลาดตา ง ๆ นานาจะ เปนจริงหรอื ไม ใจไมอยากเชอื่ เลยเพราะไมเ ห็น ถา หากมสี งิ่ ใดทีล่ าํ บากยาก แคน กต็ รัสมาเถดิ พระกมุ ารไดทรงฟงเรื่องท่ีพระอาจารยถ ามก็ตรสั ถามกลบั วา สงสัย เหลือเกินเรอ่ื งไมส มควรเชนนที้ านอาจารยจ ะถามทําไม แลว ก็ซกั ไซวา ใครเปนผู มาบอกกบั อาจารย พราหมณก ต็ อบวา พระกมุ ารพระองคโ นน ตรัสบอกเมอ่ื อยู กันเพียงสองตอสอง กมุ ารพระองคน ้นั ไมทันไดไ ตรตรอง ก็ทรงเชือ่ ในคาํ พดู ของอาจารย ดวยความวูวามกก็ รวิ้ พระกุมารทย่ี ุพระอาจารยใ สความตน จึง ตดั พอ ตอ วา กนั ขึน้ เกิดความโกรธเคอื งทะเลาะวิวาทกนั อยเู สมอ ฝายพระ กุมารท่พี ราหมณไมเ คยเรยี กเขา ไปหาก็ไมพอพระทยั พระกุมารท่ีพราหมณเชญิ ไปพบ พระกุมารลจิ ฉวีหมางใจและเหินหางกัน ตา งองคทะนงวาพระบดิ าของ ตนมีอาํ นาจลน เหลอื จึงมีใจกาํ เริบไมเ กรงกลัวกนั

บทประพนั ธ ๒๑ (กษัตรยิ ล ิจฉวเี เตกสามัคคี วสั สการพราหมณล อบสงขา วทูลพระเจาอชาตศัตรู) สัทธรา ฉันท ๒๑ ลําดบั น้นั วัสสการพราหมณ ธ กย็ ุศิษยตาม เเตง อบุ ายงาม ฉงนงํา ริณวิรงุ ก็สาํ ปวงโอรสลจิ ฉวดี าํ ธ เสกสรร คญั ประดุจคาํ มลิ ะปยสหฉนั ท ก็อาดรู ไปเ หลอื เลยสักพระองคอัน พระชนกอดศิ ูร ขาดสมคั รพนั ธ ปวตั ต์ิความ ลุวรบดิ รลาม ตางองคน าํ ความมงิ ามทลู ณ เหตผุ ล เเหง ธ โดยมลู เเตกราวกราวรายก็ปายปาม ทลี ะนอ ยตาม

๒๒ ฟน เฝอ เช่อื นยั ดนัยตน นฤวิเคราะหเสาะสน สบื จะหมองมล เพราะหมายใด เเทท ง้ั ทานวสั สการใน กษณะตรเิ หมาะไฉน เสรมิ เสมอไป สะดวกดาย หลายอยางตา งกล ธ ขวนขวาย พจนยปุ รยิ าย วัญจโนบาย บ เวน ครา คร้นั ลวงสามปป ระมาณมา สหกรณประดา ลิจฉวรี า ชทัง้ หลาย สามัคคธี รรมทาํ ลาย มิตรภทิ นะกระจาย สรรพเสื่อมหายน ตา งองคท รงเเคลงระเเวงใน ก็เปน ไป พระหฤทัยวสิ ัย ผพู ิโรธใจ ระวังกัน ฯ

๒๓ ถอดความ สัทธรา ฉันท ๒๑ ในขณะนั้นวสั สการพราหมณก็คอยยลุ กู ศิษย แตง กลอุบายใหเ กดิ ความ แคลงใจ พระโอรสกษัตริยล จิ ฉวที ง้ั หลายไตรตรองในอาการนาสงสัยก็ เขา ใจวา เปน จริงดังถอ ยคําที่อาจารยป น เรือ่ งขน้ึ ไมมีเหลอื เลยสกั พระองค เดยี วท่จี ะมคี วามรักใครกลมเกลยี ว ตา งขาดความสัมพนั ธ เกดิ ความเดือด รอ นใจ แตล ะองคนาํ เร่ืองไมด ีทเี่ กดิ ข้นึ ไปทลู พระบดิ าของตน ความ แตกแยกก็คอ ย ๆ ลุกลามไปสพู ระบิดา เน่อื งจากความหลงเชื่อโอรสของ ตน ปราศจากการใครครวญเกิดความผดิ พองหมองใจกันข้ึน ฝา ยวสั สกา รพราหมณค รน้ั เหน็ โอกาสเหมาะสมกค็ อยยแุ หยอ ยางงา ยดาย ทํากล อบุ ายตา ง ๆ พูดยุยงตามกลอุบายตลอดเวลา เวลาผานไปประมาณ ๓ ป ความรวมมอื กนั ระหวางกษัตริยลิจฉวที ัง้ หลายและความสามัคคีถูกทาํ ลาย ลงส้ิน ความเปนมติ รแตกแยก ความเส่อื ม ความหายนะก็บังเกิดขึน้ กษัตริยต างองคร ะแวงแคลงใจ มีความขุนเคอื งใจซ่ึงกนั และกนั

บทประพันธ ๒๔ สาลนิ ี ฉันท ๑๑ พราหมณครูรสู ังเกต ตระหนกั เหตุถนัดครัน ราชาวัชชสี รร พจักสูพนิ าศสม ยนิ ดีบัดน้กี จิ จะสัมฤทธิม์ นารมณ เรม่ิ มาดว ยปรากม เเละอุตสาหเเหงตน ใหล องตีกลองนดั ประชุมขัตติยมณฑล เชญิ ซงึ่ สาํ่ สากล กษตั รยิ ส สู ภาคาร วัชชีภูมีผอง สดับกลองกระหมึ ขาน ทกุ ไทไ ปเอาภาร ณ กจิ เพ่อื เสดจ็ ไป ตา งทรงรับสง่ั วา จะเรียกหาประชมุ ไย เราใชเปน ใหญใจ กข็ ลาดกลัว บ กลาหาญ ทา นใดที่เปนใหญ เเละกลา ใครมิเปรียบปาน พอใจใครในการ ประชุมชอบก็เชญิ เขา ปรกึ ษาหารอื กัน ไฉนน้นั ก็ทาํ เนา จนั เรยี กชมุ นุมเรา บ เเลเห็นประโยชนเ ลย รับสงั่ ผลกั ไสสง เเละทุกองค ธ เพกิ เฉย ไปไ ดไ ปดงั่ เคย สมัครเขาสมาคม ฯ

๒๕ ถอดความ สาลินี ฉนั ท ๑๑ พราหมณผเู ปน ครสู ังเกตเห็นดังนน้ั กร็ ูว า เหลา กษัตรยิ ลิจ ฉวกี าํ ลังจะประสบความพนิ าศ จึงยินดีมากทภ่ี ารกิจประสบ ผลสาํ เร็จสมดังใจ หลงั จากเร่มิ ตน ดว ยความบากบั่นและ ความอดทนของตน จงึ ใหลองตีกลองนัดประชมุ กษตั ริยฉวี เชิญทกุ พระองคเ สดจ็ มายงั ท่ปี ระชมุ ฝา ยกษตั รยิ ว ชั ชีทง้ั หลายทรงสดับเสยี งกลองดงั กึกกอ ง ทุกพระองคไมท รงเปน ธุระในการเสดจ็ ไป ตา งองครับสง่ั วา จะเรียกประชุมดวยเหตุ ใด เราไมไ ดเ ปน ใหญ ใจก็ขลาด ไมกลาหาญ ผูใ ดเปน ใหญ มี ความกลาหาญไมมผี ใู ดเปรียบได พอใจจะเสดจ็ ไปรวมประชุม กเ็ ชญิ เขาเถิด จะปรกึ ษาหารือกันประการใดกช็ างเถดิ จะ เรียกเราไปประชุมมองไมเ ห็นประโยชนประการใดเลย รบั สง่ั ใหพ น ตัวไป และทกุ พระองคกท็ รงเพกิ เฉยไมเสด็จไปเขา รวม การประชมุ เหมือนเคย

บทประพันธ ๒๖ อปุ ฏ ฐิตา ฉนั ท ๑๑ เหน็ เชงิ พิเคราะหชอ ง ชนะคลอ งประสบสม พราหมณเ วทอุดม ธ กล็ อบเเถลงการณ คมดลประเทศฐาน ใหว ลั ลภชน อภิเผา มครไกร กราบทูลนฤบาล สนวากษตั รยิ ใ น วลหลาตลอดกนั เเจงลกั ษณสา คณะเเผนกเเละเเยกพรรค วัชชีบรุ ไก ทเสมือนเสมอมา ขณะไหนประหนง่ึ ครา บัดน้ีสิก็เเตก ก็ บ ไดส ะดวกดี ไปเ ปนสหฉัน พยุหยาตรเสดจ็ กรี รยิ ยทุ ธโดยไว ฯ โอกาสเหมาะสมยั นีห้ ากผิจะหา ขอเชิญวรบาท ธาทพั พลพี ฯลฯ

๒๗ ถอดความ อุปฏฐติ า ฉนั ท ๑๑ เมอื่ พจิ ารณาเหน็ ชอ งทางทีจ่ ะไดช ัยชนะอยางงายดาย พราหมณผ รู อบรูพระเวทก็ลอบสงขาว ใหคนสนิทเดินทาง กลบั ไปยังบา นเมอื ง กราบทลู กษตั รยิ แ หงแควนมคธอันย่งิ ใหญ ในสาสนแ จงวา กษตั ริยวัชชีทกุ พระองคข ณะนเ้ี กดิ ความ แตกแยก แบงพรรคแบง พวก ไมส ามัคคีกันเหมอื นแตเดิม จะ หาโอกาสอันเหมาะสมคร้ังใดเหมอื นดังครงั้ น้คี งจะไมม อี ีก แลว ขอทูลเชญิ พระองคย กกองทัพอันยิง่ ใหญม าทาํ สงคราม โดยเร็วเถิด ความตอ จากอปุ ฎฐติ าฉนั ท อานในถอดความสามัคคเี ภทคาํ ฉันทตอนที่ ๖ ไรร กั สามัคคี วชั ชีเสียเมือง

บทประพันธ ๒๘ (พระเจาอชาตศัตรูยกทัพมาตีเเควน วชั ชี) วชิ ชุมมาลา ฉันท ๘ ขาวเศกิ เอกิ อึง ทราบถึงบัดดล ในหมูผ คู น ชาวเวสาลี เเทบทุกถ่ินหมด ชนบทบรู ี อกสั่นขวญั หนี หวาดกลวั ทวั่ ไป ตืน่ ตาหนาเผือด หมดเลอื ดส่นั กาย หลบลห้ี นตี าย วนุ หว่ันพร่นั ใจ ซกุ ครอกซอกวัว ซอนตัวเเตกภัย เขาคงพงไพร ทิ้งยานบานตน เหลือจักหามปราม ชาวคามลา ลาด พันหวั หนาราษฎร ขุนดานดําบล หารือเเกกนั คิดผันผอ นปรน จักไมใ หพล มาคธขามมา

จ่ึงใหต กี ลอง ๒๙ เเจงขา วไพรี เพื่อหมภู มู ี ปา วรอ งทนั ที ชุมนุมบัญชา รกุ เบยี นบีฑา วชั ชีอาณา ราชาลิจฉวี ปองกันฉันใด อนั นกึ จํานง ไปม สี กั องค ตางองคดํารัส เพ่ือจักเสดจ็ ไป ใครเปน ใหญใคร เรียกนัดทาํ ไม กลาหาญเหน็ ดี เชญิ เทอญทา นตอง ขัดของขอ ไหน ปรกึ ษาปปราศยั ตามเรอื่ งตามที สวนเราเลา ใช เปน ใหญย ังมี รุกปราศอาจหาญ ใจอยางผูภ ี ความเเขงอํานาจ ตา งทรงสําเเดง เเกง เเยง โดยมาน สามัคคีขาด วชั ชรี ัฐบาล ภมู ิศลิจฉวี เเมเเตสกั องค บ ชมุ นมุ สมาน

๓๐ ถอดความ วิชชุมมาลา ฉนั ท ๘ ขาวศกึ แพรไ ปจนรถู งึ ชาวเมืองเวสาลี แทบทุกคนในเมืองตา งตกใจ และหวาดกลัวกนั ไปทัว่ หนา ตาตืน่ หนาซดี ไมมสี เี ลือด ตัวสั่น พากัน หนตี ายวุนวาย พากันอพยพครอบครวั หนีภยั ทิ้งบา นเรอื นไปซุมซอ น ตวั เสยี ในปา ไมสามารถหามปรามชาวบา นได หัวหนา ราษฎรและ นายดานตําบลตาง ๆ ปรกึ ษากนั คดิ จะยบั ย้ังไมใ หกองทัพมคธขา มมา ได จึงตกี ลองปาวรอ งแจง ขา วขาศึกเขารุกราน เพอื่ ใหเ หลา กษัตริย แหง วัชชีเสด็จมาประชุมหาหนทางปองกนั ประการใด ไมมีกษตั รยิ ล ิจ ฉวีแมแตพ ระองคเ ดียวคิดจะเสด็จไป แตล ะพระองคทรงดาํ รัสวา จะ เรยี กประชมุ ดวยเหตใุ ด ผูใดเปน ใหญ ผใู ดกลา หาญ เหน็ ดปี ระการใด กเ็ ชิญเถิด จะปรึกษาหารอื อยางไรกต็ ามแตใจ ตัวของเรานัน้ ไมไ ดมี อาํ นาจย่งิ ใหญ จติ ใจกข็ ้ขี ลาด ไมอ งอาจกลาหาญ แตล ะพระองคตาง แสดงอาการเพกิ เฉย ปราศจากความสามคั คปี รองดองในจิตใจ กษตั รยิ ล ิจฉวีแหง วัชชไี มเ สดจ็ มาประชุมกนั แมแ ตพ ระองคเ ดยี ว

บทประพนั ธ ๓๑ อินทรวิเชียร ฉนั ท ๑๑ ติยรัชธํารง ปน เขตมคธขตั ย้งั ทัพประทบั ตรง นคเรศวิสาลี ภธู ร ธ สังเกต พเิ คราะหเหตุ ณ ธานี เเหงราชวัชชี ขณะเศิกประชดิ เเดน เฉยดู บ รสู กึ เเละมนิ ึกจะเกรงเเกลน คิดจะตอบเเทน รณทัพระงับภยั น่ิงเงียบสงบงํา บ มิทาํ ประการใด ปรากฏประหน่งึ ใน บุรวา งเเละรา งคน เเนโ ดยมิพกั สง สยคงกระทบกล ทานวัสสการจน ลกุ ระหนถ้ี นัดดา ภนิ ทพ ัทธสามคั คิยพรรคพระราชา ชาวลจิ ฉวีวา รจะพอ งอนัตถภยั ลกู ขา งประดาทา รกกาลขวา งไป หมุนเลนสนุกไฉน ดุจกันฉะน้ันหนอ

ครวู สั สการเเส ๓๒ ปน ปว น บ เหลอื หลอ กลเเหยย ดุ ีพอ ครน้ั ทรงพระปรารภ จะมริ าวมิรานกนั ชานายนิกายสรร ธรุ ะจบ ธ จง่ึ บัญ พทเเกลวทหารหาญ เรงทําอฬุ ุมปเว ฬุคะเนกะเกณฑก าร เพอื่ ขา มนทธี าร จรเขานครบร อดิศรู บดีศร เขารบั พระบัณฑูร ทวิ รุงสฤษฏพ ลัน ภาโรปกรณตอน พยหุ าธิทพั ขนั ธ พลขาม ณ คงคา จอมนาถพระยาตรา พิศเนอื งขนดั คลา โดยเเพเเละพวงปน ลิบเุ รศสะดวกดายฯ จนหมดพหลเนอ่ื ง ขึ้นฝง ลเุ วสา

๓๓ ถอดความ อนิ ทรวิเชียรฉนั ท ๑๑ จอมกษตั ริยแหงแควนมคธหยุดทพั ตรงหนา เมืองเวสาลพี ระองคทรง สงั เกตวิเคราะหเหตุการณทางเมอื งวชั ชีในขณะทข่ี าศึกมาประชิดเมือง ดู นง่ิ เฉยไมร ูสกึ เกรงกลวั หรอื คิดจะทาํ ส่ิงใดโตตอบระงับเหตรุ าย กลับอยู อยา งสงบเงยี บไมทําการสง่ิ ใด มองดูราวกับเปนเมืองรา งปราศจากผูคน แนนอนไมต อ งสงสัยเลยวา คงจะถกู กลอุบายของวัสสการพราหมณจน เปน เชน นี้ ความสามัคคีผกู พนั แหง กษัตรยิ ลจิ ฉวถี ูกทําลายลงและจะ ประสบกบั ภัยพบิ ัติ ลกู ขางท่เี ดก็ ขวา งเลน ไดส นกุ ฉันใด วสั สการพราหมณ ก็สามารถยุแหยใ หเ หลา กษัตรยิ ล จิ ฉวแี ตกความสามคั คีไดตามใจชอบและ คิดทจี่ ะสนุกฉันนน้ั คร้ันทรงคดิ ไดดงั นั้นจึงมพี ระราชบญั ชาแกเ หลา ทหาร หาญใหรบี สรา งแพไมไ ผเพอื่ ขามแมน้าํ จะเขา เมอื งของฝายศัตรู พวก ทหารรับราชโองการแลวก็ปฏบิ ัติภารกจิ ทไี่ ดร บั ในตอนเชา งานนัน้ ก็เสรจ็ ทนั ที จอมกษตั ริยเคล่ือนกองทพั อันมกี ําลงั พลมากมายลงในแพทีต่ ดิ กนั นํากําลังขามแมนํ้าจนกองทพั หมดสนิ้ มองดูแนนขนดั ข้นึ ฝง เมอื งเวสาลี อยา งสะดวกสบาย

๓๔ จิตรปทา ฉันท ๘ บทประพันธ นาครธา นวิ สิ าลี เหน็ รปิ มุ ี พลมากมาย ขามติรชล ก็ลุพันหมาย มุงจะทลาย พระนครตน ตางก็ตระหนก มนอกเตน ต่นื บ มเิ วน ตะละผคู น ท่วั บุรคา มจลาจล เสยี งอลวน อลเวงไป สรรพสกล มุขมนตรี ตรอมมนภี รกุ เภทภัย บางคณะอา ทรปราศรยั ยงั มีกระไร ขณะนห้ี นอ ควรบริบาล พระทวารมั่น ดา นปะทะกัน อรกิ อ นพอ

๓๕ ขตั ตยิ รา ชสภารอ ดําริจะขอ วรโองการ กจ็ ะไดท าํ ทรงติไฉน รสั ภูบาล โดยนยดาํ ก็เคาะกลองขาน ดุจกลองพัง เสวกผอง ประลุโสตทา ว อาณัติปาน ขณะทรงฟง เเละละเลยดัง ศพั ทอโุ ฆษ ธรุ ะกับใคร ลจิ ฉวิดา ว ณ สภาคาร บรุ ทวั่ ไป ตาง ธ ก็เฉย เเละทวารใด ไทมิอนิ ัง สจิ ะปดมี ฯ ตา งก็ บ คลา เเมพ ระทวาร รอบทศิ ดา น เห็นนรไหน

๓๖ ถอดความ จิตรปทา ฉันท ๘ ฝายเมอื งเวสาลีมองเห็นขาศึกจาํ นวนมากขามแมน าํ้ มา เพื่อจะทาํ ลายลา งบานเมอื งของตน ตา งกต็ ระหนกตกใจกนั ถว น หนา ในเมอื งเกดิ จลาจลวุนวายไปทั่วเมือง ขา ราชการชน้ั ผใู หญ ตางหวาดกลวั ภัย บางพวกก็พดู วาขณะน้ยี ังไมเปนไรหรอก ควร จะปอ งกนั ประตเู มืองเอาไวใ หม ั่นคง ตา นทานขา ศึกเอาไวก อ น รอใหท่ีประชุมเหลา กษัตริยมีความเหน็ วา จะทรงทาํ ประการใด ก็จะไดดําเนินการตามพระบญั ชาของพระองค เหลาขาราชการ ทง้ั หลายกต็ กี ลองสัญญาณข้นึ ราวกบั กลองจะพัง เสียงดังกึกกอง ไปถึงพระกรรณกษตั ริยล จิ ฉวี ตา งองคท รงเพิกเฉยราวกบั ไม เอาใจใสใ นเร่อื งราวของผใู ด ตางองคไ มเสด็จไปทีป่ ระชมุ แมแต ประตูเมืองรอบทิศทกุ บานกไ็ มมีผูใ ดปด

บทประพนั ธ ๓๗ สัททุลวกิ กี ติ ฉันท ๑๙ นคร จอมทพั มาคธราษฎร ธ ยาตรพยหุ กรี อะไร มคธ ธาสวู ิสาลี เเละโดย โดยทางอันพระทวารเปด นรนิกร ประยุทธ ณ เดิม รอจะตอ รอน ประสงค เบอื้ งน้นั ทานคุรุวัสสการทชิ กไ็ ป ตริดู ฯ นําทัพชเนนทรไท เขา ปราบลิจฉวิขัตตยิ ร ัฐชนบท สูเงื้อมพระหัตถหมด ไปพกั ตองจะกะเกณฑน ิกายพหลโรย เเรงเปลอื งระดมโปรย ราบคาบเสด็จ ธ เสดจ็ ลรุ าชคฤหอตุ ดมเขตบเุ รศดจุ เรือ่ งตนยกุ ติก็เเตจะตอพจนเดิม ภาษติ ลิขิตเสรมิ ปรงุ โสตเปน คติสนุ ทราภรณจง จับขอ ประโยชนตรง

๓๘ ถอดความ สทั ทลุ วกิ กีติ ฉันท ๑๙ จอมทัพแหง แควนมคธกรธี าทพั เขา เมอื งเวสาลที าง ประตูเมืองทเ่ี ปด อยูโดยไมมผี คู นหรือทหารตอสูประการใด ขณะนั้นวัสสการพราหมณผเู ปน อาจารยก ็ไปนาํ ทัพของ กษัตรยิ แ หง มคธเขามาปราบกษัตรยิ ล ิจฉวี อาณาจักร ท้ังหมดก็ตกอยใู นเง้อื มพระหัตถ โดยที่กองทัพไมตอ ง เปลอื งแรงในการตอสู ปราบราบคาบแลวเสด็จยังราชคฤห เมอื งยง่ิ ใหญด ังเดมิ เน้อื เรื่องแตเ ดมิ จบลงเพยี งนี้ แต ประสงคจ ะแตงสภุ าษิตเพิม่ เตมิ ใหไดรบั ฟง เพือ่ เปนคติอนั ทรงคุณคานาํ ไปคิดไตรตรอง

บทประพันธ ๓๙ อินทรวิเชียร ฉันท ๑๑ ขอชาตศตั รู อนั ภูบดีรา ไดลิจฉวีภู วประเทศสะดวกดี เเลสรรพบรรดา วรราชวชั ชี ถึงซงึ่ พิบตั บิ ี ฑอนตั ถพ นิ าศหนา เห้ียมนัน้ เพราะผนั เเผนก คณะเเตกเเละตา งมา ถือทิฐิมานสา หสโทษพโิ รธจอง เเยกพรรคสมรรคภิน ทนสิ้น บ ปรองดอง ขาดญาณพจิ ารณตรอง ตริมลักประจักษเจอื เช่ืออรรถยบุ ลเอา รสเลากง็ ายเหลือ เหหตุหาก ธ มากเมือ คตโิ มหเปนมลู จ่งึ ตาลประการหา ยนภาวอาดรู เสียเเดนไผทสญู ยศศักดเิ สอื่ มนาม ควรชมนิยมจัด คุรุวสั สการพราหมณ เปนเอกอบุ ายงาม กลงาํ กระทาํ มา

พทุ ราธิบัณฑิต ๔๐ รภสรรเสรญิ สา พเิ คราะหคดิ พินิจปรา วาอาจจะอวยผา ธุสมัครภาพผล ดสี ู ณ หมตู น สุกภาวมาดล บ นริ าศนริ ันดร หมูใดผสิ ามัค คยพรรคสโมสร ไปปราศนิราศรอน คุณไรไฉนดล เพราะฉะนั้นเเหละบคุ คล พรอ มเพรยี งประเสริฐครัน ธุระเกยี่ วกะหมเู ขา ผหู วงั เจรญิ ตน มุขเปน ประธานเอา บ มเิ ห็น ณ ฝา ยเดยี ว พงึ หมายสมคั รเปน นรอืน่ ก็เเลเหลียว ธรู ทว่ั ณ ตัวเรา มิตรภาพผดุงครอง ทมผอ นผจงจอง ควรยกประโยชนอ ื่น มนเมอื่ จะทําใด ดบู า งเเละกลมเกลยี ว ลุก็ปนกเ็ เบง ไป สุจรติ นยิ มธรรม ยั้งทิฐมิ านหยอ น อารมี ิมีหมอง ลาภผลสกลบรร ตามนอยเเละมากใจ

พงึ มรรยาทยดึ สุประพฤติสงวนพรรค ๔๑ ร้อื ริษยาอัน อปุ เฉทไมตรี ด่งั นน้ั ณ หมใู ด พรอ มเพรยี งนพิ ัทธนี ผิ บ ไรสมัครมี หวงั เทอญมติ อ งสง รวิวาทระเเวงกัน ซึ่งสขุ เกษมสนั ต สยคงประสบพลนั ใครเลา จะสามารถ หกั ลาง บ เเหลกลาญ หติ ะกอบทวีการ ปวยกลาวอะไรฝงู มนอาจระรานหาญ สรรพสตั วอ ัน กเ็ พราะพรอ มเพราะเพรยี งกัน เเมมากผิก่งิ ไม มดั กํากระนั้นปอง นรสงู ประเสริฐครนั เหลา ไหนผไิ มตรี เฉพาะมีชีวีครอง กจิ ใดจะขวายขวน ผิวใครจะใครลอง อยาปราถนาหวัง มวลมาอบุ ัตบิ รร พลหักกเ็ ต็มทน ปวงทุกขพิบตั ิสรร สละล้ี ณ หมูต น เเมปราศนิยมปรี บ มพิ รอมมิเพรยี งกนั ควรชนประชมุ เชน สามคั คปิ รารม สขุ ทงั้ เจรญิ อนั ไปมกี ใ็ หมี ลไุ ฉน บ ไดม ี เนอ่ื งเพ่ือภิยโยจึง พภยันตรายกลี ติประสงคก ็คงสม คณะเปน สมาคม ภนิพทั ธรําพงึ ผวิ ก็มคี ํานงึ จะประสบสขุ าลัย ฯ

๔๒ ถอดความ อินทรวเิ ชยี ร ฉนั ท ๑๑ พระเจาอชาตศัตรไู ดแ ผนดินวัชชีอยางสะดวก และ กษัตริยลจิ ฉวีทั้งหลายกถ็ ึงซ่งึ ความพินาศลมจม เหตเุ พราะ ความแตกแยกกัน ตา งกม็ คี วามยึดมน่ั ในความคดิ ของตน ผกู โกรธซึ่งกนั และกัน ตางแยกพรรค แตกสามคั คกี ัน ไม ปรองดองกัน ขาดปญญาทจี่ ะพิจารณาไตรต รอง เชื่อถอ ย ความของบรรดาพระโอรสอยางงา ยดาย เหตทุ ่เี ปนเชนนั้น เพราะกษัตรยิ แตล ะพระองคท รงมากไปดว ยความหลง จงึ ทาํ ใหถึงซง่ึ ความฉิบหาย มีภาวะความเปนอยูอันทุกขระทม เสยี ทง้ั แผนดนิ เกยี รติยศ และช่อื เสียงทีเ่ คยมอี ยู สวนวสั สการพราหมณนนั้ นา ช่ืนชมอยา งยง่ิ เพราะเปนเลศิ ในการก ระทาํ กลอบุ าย

คําอธิบายศพั ทเเละขอความ ๔๓ กถา ถอ ยคํา กลหเหตุ เหตเุ เหงการทะเลาะ กสกิ ชาวนา ไกวล ท่ัวไป ขตั ติย พระเจาเเผน ดิน คดี เรื่อง คม ไป ชเนนทร ชน+อนิ ทร ผูเ ปนใหญในหมชู น ทม ความขมใจ ทลทิ ภาว ยากจน ทั่วบุรคาม ทวั่ บานทัว่ เมอื ง ทิช บางทีก็ใชว า ทวิช ทชิ งค ทิชาจารย ทวชิ งค หมายถงึ ผูเกดิ สองคร้งั คือ พราหมณ กลา วคอื เกดิ เปน คนโดยทัว่ ไปครั้งหนึง่ เเละเกดิ เปน พราหมณโดย ตาํ เเหนงอีกคร้งั หน่ึง

ทนิ วัน ๔๔ นครบร เมอื งของขา ศกึ นย,นยั เคาความ ความหมาย นยมาน ใจความสาํ คัญ(มาน=หวั ใจ) นรนิกร ฝงู ชน นฤพทั ธ,นพิ นั ธ เนอื งๆเสมอ เนื่องกนั นฤสาร ไมม ีสาระ นิวัต กลับ นีรผล ไมเ ปนผล ประเด มอบใหห มด ประศาสน การสั่งสอน ปรากรม ความเพียร ปรุงโสต ตกเเตง ใหไพเราะนา ฟง ปลาต หายไป ปวตั น บางทใี ชวา ปวตั ต์ิ หมายถงึ ความเปน ไป พฤฒิ ผเู ฒา หมายถงึ วัสสการพราหมณ พเิ ฉท ทาํ ลาย การตัดขาด พิชากร วิชาความรู พุทธาทบิ ณั ฑติ ผรู ู มีพระพุทธเจา เปน ตน