carpet museum 50

Azərbaycan Xalça Muzeyinin 50 illiyinə həsr olunur

Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Azərbaycan Xalça Muzeyi Azərbaycan Xalça Muzeyinin Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. Layihənin rəhbəri: Şirin Y. Məlikova, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Redaksiya heyəti: Teymur Bünyadov, akademik, Əməkdar elm xadimi Baş redaktor: Kübra Əliyeva, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, Əməkdar incəsənət xadimi; Redaktorlar: Sevil Sadıxova, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru; Şirin Bünyadova, tarix üzrə elmlər doktoru; Aida Sadiqova, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru; Telman İbrahimov, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru; Məmmədhüseyn Hüseynov, xalçaçı-rəssam Tərcüməçilər: Aytən Əhmədova, Elison Braker, Nailə Bənnayeva, Firəhnaz Musayeva Fotoqraflar: Novruz Novruzov, Sahib Mansurov, Sənan Əsgərov, Üzeyir Abbas Bədii tərtibat: Novruz Novruzov Texniki tərtibat: Gülnar Səfərova Məsul katib: Jalə Muradova Tiraj: 1000 ədəd Mətbəə: PoliArt “Azərbaycan Xalça Muzeyi”. Bakı, 2017, 388 səh. © Azərbaycan Xalça Muzeyi, 2017 Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan Azerbaijan Carpet Museum The book is published by decision of the Academic Council of the Azerbaijan Carpet Museum. Project director: Shirin Y. Melikova, PhD in Arts, Honored Worker of Culture Editorial Board: Teymur Bunyadov, Academician, Honored Scientist Editor-in-chief: Kubra Aliyeva, Doctor in Arts, Honored Art Worker; Sevil Sadikhova, Doctor in Arts; Editors: Shirin Bunyadova, Doctor in History; Aida Sadigova, PhD in Arts; Telman Ibrahimov, PhD in Arts; Mammadhuseyn Huseynov, carpet artist Translators: Ayten Ahmadova, Alison Bracker, Naila Bannayeva, Firahnaz Musayeva Photographers: Novruz Novruzov, Sahib Mansurov, Sanan Asgarov, Uzeyir Abbas Artistic design: Novruz Novruzov Technical design: Gulnar Safarova Responsible secretary: Jala Muradova Print run: 1000 Published at: PoliArt \"Azerbaijan Carpet Museum\". Baku, 2017, 388 pages. © Azerbaijan Carpet Museum, 2017 Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики Азербайджанский музей ковра Книга опубликована решением Ученого совета Азербайджанского музея ковра. Руководитель проекта: Ширин Я. Меликова, доктор философии в области искусствоведения, заслуженный работник культуры Редакционная коллегия: Теймур Буньядов, академик, заслуженный деятель науки Главный редактор: Кюбра Алиева, доктор наук в области искусствоведения, заслуженный деятель искусств; Редакторы: Севиль Садыхова, доктор наук в области искусствоведения; Ширин Буньядова, доктор наук в области истории; Аида Садыгова, доктор философии в области искусствоведения; Тельман Ибрагимов, доктор философии в области искусствоведения; Мамедгусейн Гусейнов, художник по коврам Переводчики: Айтен Ахмедова, Элисон Брекер, Наиля Баннаева, Фирахназ Мусаева Фотографы: Новруз Новрузов, Сахиб Мансуров, Санан Аскеров, Узеир Аббас Художественный дизайн: Новруз Новрузов Технический дизайн: Гюльнар Сафарова Ответственный секретарь: Жаля Мурадова Тираж: 1000 экз. Издательство: PoliArt «Азербайджанский музей ковра». Баку, 2017, 388 стр. © Азербайджанский музей ковра, 2017 ISBN 978-9952-8349-3-2

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ MƏDƏNİYYƏT VƏ TURİZM NAZİRLİYİ Azərbaycan Xalça Muzeyi Azerbaijan Carpet Museum Азербайджанский музей ковра Bakı – 2017



H örmətli oxucu! Xalqımızın zəngin daxili aləmini, dünyagörüşünü, bədii təxəyyülünü, milli xüsusiyyətlərini və estetik zövqünü əks etdirən xalçaçılıq sənəti mədəniyyət tariximizin inkişafında özünəməxsus yer tutur. Azərbaycan xalçaları daim öz süjeti, ornamenti, kompozisiya rəngarəngliyi və yüksək keyfiyyəti ilə seçilib. Xalçaçılıq sənəti bizim milli sərvətimizdir və mənəvi dəyərlərimizə sadiq olan xalqımız onu əsrlərlə yaşatmış və inkişaf etdirmişdir. Bu gün isə bizim üzərimizə düşən əsas vəzifə Azərbaycan xalçaçılıq sənətini dünya mədəni irsinin tərkib hissəsi kimi qorumaq, gələcək nəsillərə ötürmək və dünyada tanıtmaqdır. Peşəkarlıq, incə zövq və gərgin insan əməyi tələb edən Azərbaycanın ənənəvi xalçaçılıq sənətinin YUNESKO-nun Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrsi üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsi onun beynəlxalq miqyasda bəşəri dəyər kimi qəbul edilməsindən xəbər verir. Fərəhləndirici haldır ki, dünyada xalça sənəti üzrə ilk ixtisaslaşmış muzey məhz görkəmli Azərbaycan alimi, professor, rəssam Lətif Kərimovun təşəbbüsü ilə Bakı şəhərində yaradılmış Azərbaycan Xalça Muzeyidir. Nadir xalçaların qorunub saxlanıldığı muzeyin bənzərsiz memarlıq üslubuna malik unikal binası isə artıq şəhərimizin simvollarından birinə və xarici qonaqların daim üz tutduğu məkana çevrilib. Diqqətinizə təqdim edilən nəşr sizə Azərbaycan Xalça Muzeyində qorunub saxlanılan xalça və dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri ilə tanışlıq imkanı yaradacaq. İnanıram ki, Azərbaycan Xalça Muzeyinin 50 illik yubileyi münasibəti ilə işıq üzü görən bu kitab xalça sənətinin öyrənilməsi, inkişaf etdirilməsi və təbliği işinə böyük töhfə olacaqdır. Mehriban Əliyeva Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Heydər Əliyev Fondunun prezidenti YUNESKO və İSESKO-nun Xoşməramlı səfiri

D ear Reader! Carpet Art, reflecting a rich inner world, worldview, artistic imagination, national characteristics and our people’s aesthetic taste, occupies a special place in the history of the development of national culture. Azerbaijani carpets always stood out for their plots, ornaments, and compositions. Carpet Art is our national heritage, and the Azerbaijani people, faithful to their spiritual values, protect and develop it throughout the centuries. The Azerbaijani Carpet Art’s preservation as an integral part of the world cultural heritage, its worldwide promotion and transmission to future generations is the main objective entrusted to us today. The inclusion of Azerbaijani Carpet Art, which requires professionalism, refined taste, and tense human labor, within UNESCO Representative List of Intangible Cultural Heritage of Humanity, speaks of its acceptance as a universal human value on an international scale. It is encouraging that the world’s first museum specializing in the carpet art study was the Azerbaijan Carpet Museum, created in Baku on the initiative of Latif Karimov, artist, professor, prominent Azerbaijani scientist. The unique building in a one-of-a-kind architectural style, where rare carpets are stored, has become one of the symbols of our city and is very popular with foreign guests. The edition presented to your attention gives an opportunity to get acquainted with carpets and samples of decorative and applied arts stored in the Azerbaijan Carpet Museum. I trust that this book, dedicated to the Azerbaijan Carpet Museum’s 50th anniversary, will contribute greatly to the study, development, and promotion of Carpet Art. Mehriban Aliyeva First Vice-President of the Republic of Azerbaijan President of the Heydar Aliyev Foundation UNESCO and ISESCO Goodwill Ambassador

УDважаемый читатель! Ковровое искусство, отражающее богатый внутренний мир, мировоззрение, художественное воображение, национальные особенности и эстетический вкус нашего народа, занимает особое место в истории развития отечественной культуры. Азербайджанские ковры всегда выделялись своими сюжетами, орнаментом, композиционным разнообразием и высоким качеством. Ковровое искусство – наше национальное достояние, и азербайджанский народ, храня верность своим духовным ценностям, бережет и развивает его на протяжении веков. Сегодня основная задача, возложенная на нас – это сохранение азербайджанского коврового искусства как составной части всемирного культурного наследия, популяризация его во всем мире и передача будущим поколениям. Включение азербайджанского коврового искусства, требующего профессионализма, тонкого вкуса и напряженного человеческого труда, в Репрезентативный список нематериального культурного наследия человечества ЮНЕСКО, говорит о принятии его как общечеловеческой ценности в международном масштабе. Отрадно, что первым в мире музеем, специализирующимся на изучении коврового искусства, стал Азербайджанский музей ковра, созданный в Баку по инициативе видного азербайджанского ученого, профессора, художника Лятифа Керимова. Выполненное в неповторимом архитектурном стиле уникальное здание, где хранятся редкие ковры, превратилось в один из символов нашего города и пользуется большой популярностью у зарубежных гостей. Издание, представленное вашему вниманию, дает возможность ознакомиться с коврами и образцами декоративно-прикладного искусства, хранящимися в Азербайджанском музее ковра. Я верю, что данная книга, посвященная 50-летию Азербайджанского музея ковра, станет большим вкладом в изучение, развитие и пропаганду коврового искусства. Мехрибан Алиева Первый вице-президент Азербайджанской Республики Президент Фонда Гейдара Алиева Посол доброй воли ЮНЕСКО и ИСЕСКО

X alça sənəti xalqımızın yaradıcılıq irsinin ən parlaq nümunəsidir. Özündə bir neçə mühüm yaradıcılıq fəaliyyətini ehtiva edən xalçaçılıq dekorativ-tətbiqi sənətin elə bir sahəsidir ki, məhz bu incəsənət növündə Azərbaycan xalqının zəngin mənəvi aləmi, dünyagörüşü, yaşam fəlsəfəsi, dini inancları məcmu halda əks olunur. Onlarda milli identikliyimizi müəyyənləşdirən tarixi yaddaş, çoxəsrlik ənənələr öz təcəssümünü tapır. Azərbaycan dünyada qədim xalçaçılıq sənətinin təşəkkül tapdığı mərkəz- lərdən biri kimi tanınır. Antik tarixçilər – Herodot, Klavdi Elian, Ksenofontun əsərlərində, habelə XIX әsrin sоnlаrındа Аlmаniyа, Аvstriyа, Frаnsа, İngiltərə və bаşqа ölkәlәrdә nəşr olunan Şәrq incәsәnәtinә hәsr оlunmuş kitаblarda Аzər- bаycаn xаlçаlаrının bәdii vә tеxniki xüsusiyyәtlәri һаqqındа әtrаflı mәlumаtlаr verilmişdir. Böyük bir tarixi dönəmdə Azərbaycan mədəniyyətinin möhtəşəmliyini sübut edən çoxsaylı xalça və xalça məmulatları bu gün Ermitaj (Sankt-Peterburq), Viktoriya və Albert (London), Tekstil (Vaşinqton), Luvr (Paris), Topqapı (İstan- bul) kimi dünyanın böyük muzeylərinin ən qiymətli və dəyərli eksponatlarından hesab olunur. Məhz buna görə də dünyada ilk xalça muzeyinin Azərbaycanda yaradılması qanunauyğun idi. Yarandığı gündən etibarən muzey həm ölkəmizin vətəndaş- ları, həm də xarici qonaqlar tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır. Hazırda müasir tərtibatlı və öz ehtişamı ilə insanı valeh edən möhtəşəm üslubda inşa edilmiş Azərbaycan Xalça Muzeyində yaşı yüz illərlə ölçülən xalça və xalq-tət- biqi sənəti nümunələri, müasir dövr rəssam və xalq sənətkarlarının ən heyrəta- miz əsərlərindən ibarət 11000-nə yaxın eksponat mühafizə olunur. Qeyd etmək istərdim ki, bu mədəniyyət ocağının yaradılması, fondunun komplektləşdirilməsi və dünya muzeyləri ilə beynəlxalq əlaqələrin qurulmasın- da Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin xüsusi rolu olmuş- dur. Ulu öndərin sərəncamları əsasında muzey kolleksiyasının zənginləşdirilmə- si məqsədi ilə hər il dövlət büdcəsindən əsaslı vəsaitlər ayrılmış və onun şəxsi

təşəbbüsü ilə 1983-cü ildə Bakıda Şərq Xalça Sənəti üzrə I Beynəlxalq Simpozium keçirilmişdir. Bu gün də həmin mütərəqqi siyasət uğurla davam etməkdədir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev xalça sənətinə və bu sənətin sim- voluna çevrilən Azərbaycan Xalça Muzeyinə xüsusi diqqət və qayğı ilə yanaşır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən xalça sənətinin qorunması, inkişafı və milli xalçaçılıq ənənələrinin bütün dünyaya təbliğində xidmətlərinə görə Azərbaycan Xalça Muzeyinin əməkdaşlarının təltif olunması haqqında bir sıra fərman və sərəncamlar imzalanmışdır. Çox sevindirici haldır ki, bu gün də Azərbaycan Xalça Muzeyi dünyanın ən iri və zəngin xalça kolleksiyasına malik muzeyləri sırasındadır. Azərbaycan Xalça Muzeyinin 50 illik yubileyinə həsr olunmuş bu funda- mental nəşrdə hər bir ilmə və naxışında xalqın milli şüuru şifrələnmiş Azərbay- can xalçalarının müxtəlif tiplərindən bəhs edilir. Eyni zamanda, kitabda xalça sənətinin inkişafına xüsusi töhfə vermiş görkəmli şəxslər haqqında məlumat- lar, dekorativ-tətbiqi sənətin ayrı-ayrı sahələri və Azərbaycan Xalça Muzeyinin yarıməsrlik tarixi, onun zəngin kolleksiyasının ən gözəl nümunələri nəfis şəkildə öz əksini tapmışdır. “Azərbaycan Xalça Muzeyi – 50” kitabının üç dildə – Azərbaycan, rus və ingilis dillərində nəşr olunması qədim xalça sənətimizin daha böyük miqyasda təbliğ olunmasına və oxucu auditoriyası coğrafiyasının genişlənməsinə öz xüsusi töhfəsini verəcəkdir. Bu kitabın ərsəyə gəlməsində əməyi keçmiş bütün şəxslərə təşəkkürümü bildirir və Azərbaycan xalça sənətinin müasir mərhələdə inkişafına kömək edən yaradıcı insanlara uğurlar arzulayıram. Əbülfəs Qarayev Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm naziri

C arpet Weaving, which encompasses a number of important types of creative activities, is a field of decorative and applied arts, reflecting the rich spiritual world of the Azerbaijani people, their worldview, religious belief, and life philosophy. They embody historical memory, age-old traditions that determine our national identity. Azerbaijan is one of those world centers where the ancient carpet weaving art originated. Great ancient and medieval historians such as Herodotus, Claudius Elian, and Xenophon, as well as books and albums devoted to Oriental Art, published in the late 19th century in Germany, Austria, France, Great Britain and other countries, tell us about the artistic and technical features of Azerbaijani carpets. Nowadays, many carpets and carpet products ‒ a testament to the greatness of Azerbaijan’s culture during a considerable period of its history ‒ are kept among the most valuable exhibits in such world-famous museums as the State Hermitage (St. Petersburg), the Victoria and Albert Museum (London), the Textile Museum (Washington), the Louvre (Paris), and Topkapi (Istanbul). These antiques are among the most valuable exhibits in these and other famous world collections. All these confirm that the creation of the first Carpet Museum in Azerbaijan is not a coincidence. Since its creation, this museum has been a great success both among the residents of Azerbaijan and among foreign guests. Currently, in the Azerbaijan Carpet Museum’s building, which amazes the viewer with its magnificence of style, about 11,000 exhibits are stored, including centuries-old carpets, carpet products, folk and fine arts items, as well as excellent works by contemporary artists and craftsmen. I would like to note that the national leader of the Azerbaijani people Heydar Aliyev played a special role in the creation of this cultural center, the acquisition

of its fund, and the establishment of international relations with museums all over the world. In accordance with the great leader’s orders, substantial funds from the State budget were allocated annually to enrich the museum vault. And in 1983, at his initiative, the 1st International Symposium on Oriental Carpet was held in Baku. This consistent policy continues in our day. Mr. Ilham Aliyev, President of the Republic of Azerbaijan attaches great importance to the carpet art and the Azerbaijan Carpet Museum, which has become this craft’s symbol. He issued several decrees on awarding the Azerbaijan Carpet Museum and its staff for the preservation, development and promotion of national carpet weaving traditions around the world. It is gratifying to see that today our museum is one of the largest and richest carpet collections in the world. This fundamental publication, dedicated to the Azerbaijan Carpet Museum’s 50th anniversary, tells us about different types of Azerbaijani carpets encrypting our national identity in their knots and ornaments, about outstanding people who contributed to the development of carpet art, about various spheres of decorative and applied arts, as well as about the half century-old history of the Azerbaijan Carpet Museum and the best exhibits of its rich collection. Azerbaijan Carpet Museum ‒ 50 book launch in three languages ‒ Azerbaijani, Russian and English ‒ is called upon to make a special contribution to the popularization of our ancient carpet art on a much greater scale and to broaden the geographic readership. I thank all those who contributed to this book’s creation, and I wish success to the creative people who conducive to the development of carpet art at the current stage. Abulfas Garayev Minister of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan

K овровое искусство – ярчайший образец творческого наследия нашего народа. Понятие «ковроткачество» объединяет целый ряд важных видов художественной деятельности в сфере декоративно-прикладного искусства. Все они в совокупности отражают богатый духовный мир азербайджанского народа, его мировоззрение, религиозные убеждения, жизненную философию. В них находят воплощение историческая память, вековые традиции – все то, что определяет национальную идентичность. Азербайджан принадлежит к числу тех мировых центров, где зародилось древнее искусство ковроткачества. В трудах античных историков – ­Геродота, Ксенофонта, Клавдия Элиана, а также в посвященных восточному искусству книгах, изданных в конце XIX века в Германии, Австрии, Великобритании, Франции и других странах, можно найти немало подробной информации об эстетических и технологических особенностях азербайджанских ковров. В наши дни множество ковров и ковровых изделий − свидетелей величия культуры Азербайджана на протяжении значительного периода его исто- рии − хранится в Эрмитаже (Санкт-Петербург), Музее Виктории и Альберта (Лондон), Музее текстиля (Вашингтон), Лувре (Париж), Топкапы (Стамбул). В этих и других знаменитых собраниях мира данные раритеты входят в чис- ло наиболее ценных экспонатов. Именно поэтому закономерным было возникновение первого в мире музея ковра в Азербайджане. С момента своего основания музей пользует- ся большим успехом как у жителей республики, так и у зарубежных гостей. Сегодня в здании Азербайджанского музея ковра, поражающем посетите- лей великолепием стиля, хранится до 11 тысяч экспонатов, в числе которых ковры, ковровые изделия, предметы народного прикладного искусства, воз- раст которых порой исчисляется столетиями, а также превосходные работы современных мастеров – профессиональных художников и народных ремес- ленников. Хотелось бы отметить, что в создании этого очага культуры, комплекто- вании его фонда, налаживании интернациональных связей с музеями мира особую роль сыграл общенациональный лидер Гейдар Алиев. Согласно его

распоряжению из государственного бюджета ежегодно выделялись нема- лые средства для комплектации музейных фондов, а в 1983 году по инициа- тиве Гейдара Алиева в Баку был проведен I Международный симпозиум по восточному ковру. Эта политика последовательно продолжается и в наши дни. Президент Азербайджана господин Ильхам Алиев относится к ковровому искусству и Азербайджанскому музею ковра – его символу – с заботой и вниманием. Он издал несколько указов о награждении сотрудников Музея ковра за заслуги в популяризации на международном уровне национальных традиций ков- роткачества, сохранении и развитии коврового искусства. Отрадно видеть, что сегодня этот музей принадлежит к числу крупнейших и богатейших в мире собраний ковра. Данное фундаментальное издание, посвященное 50-летию Азербай- джанского музея ковра, повествует о различных типах азербайджанских ковров, в узелках и орнаментах которых зашифровано национальное само- сознание народа. Книга знакомит и с выдающимися людьми, чьи усилия способствовали дальнейшему развитию коврового искусства. Кроме того, здесь рассказывается о других сферах декоративно-прикладного искусства, а также о полувековой истории Азербайджанского музея ковра и лучших экспонатах его богатой коллекции. Выпуск книги «Азербайджанский музей ковра – 50» на трех языках – азербайджанском, русском и английском – призван внести особый вклад в популяризацию нашего древнего коврового искусства в еще более значи- тельном масштабе, расширив географию читательской аудитории. Я благодарю всех тех, кто участвовал в создании этой книги, и желаю успехов творческим людям, способствующим развитию коврового искус- ства на современном этапе. Абульфас Гараев Министр культуры и туризма Республики Азербайджан

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА 14 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ AZERBAIJAN CARPET MUSEUM'S HISTORY ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 15

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM'S HISTORY / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Qədim və zəngin tarixi ilə məşhur olan Azərbaycan Avropa və Asiyanın qovşağında yerləşir. Ölkənin landşaftı mənzərəli təbii təzadlarla – on bir iqlim qurşağından doqquzunun burda yerləşməsi ilə fərqlənir. Bu bərəkətli diyarda qədimdən bir çox sənətkarlıq sahələri və ilk növbədə də yüksək sənət səviyyəsinə çatmış xalçaçılıq inkişaf etmişdir. Əlverişli iqlim və bitki örtüyü ölkənin yarımköçəri maldarlıq mərkəzi olmasına imkan vermişdir. Məhz Azərbaycanda on üç Qafqaz cinsli qoyundan doqquzu, o cümlədən, Bozağ, Balbas, Merinos, Herik, Şirvan, Ləzgi, Qarabağ cinsləri yetişdirilir. İlkin xammal bolluğu burada xalçaçılığın inkişafına xidmət edən şərtlərdən biri olub. Təbii boyaq maddələrinin çox olduğunu da qeyd etmək lazımdır. Azərbaycanda əsrlər boyu bitki piqmentlərinə üstünlük verilmiş, lakin onlarla yanaşı, mineral və heyvan mənşəli boyalardan da geniş istifadə olunmuşdur; sonuncu ən davamlı hesab edilirdi. Bitki mənşəli boyalardan qara rəngi almaq üçün yetişməmiş qoz və nar qabığı, qoz və palıd ağaclarının qabığından istifadə edilirdi. Sarı rəng saralmış tut yarpağı, soğan və yabanı alma qabığından, qırmızı rəng isə boyaq otu və koşenildən (qırmız böcəyi) alınırdı. Azerbaijan, famous for its ancient and rich history, stands at the crossroads between Europe and Asia. The country’s landscape is characterized by picturesque natural contrasts: nine of the eleven climatic zones are represented here. Many crafts have developed within this fertile land since antiquity, primarily carpet weaving, which in Azerbaijan has reached the level of high art. The favorable climate and abundance of vegetation has enabled the country to become a major center of semi-nomadic cattle breeding. Nine of the thirteen Caucasian breeds of sheep are cultivated in Azerbaijan, including bozag, balbas, merinos, herik, shirvan, lezgi, and karabakh. The abundance of raw materials spurred the development of carpet weaving here. It is important to note the presence of many natural dyes. In Azerbaijan, from time immemorial, preference was given to plant pigments, but paints of mineral and animal origin were also widely used. The latter were considered the most enduring. To obtain black from vegetable dyes, craftsmen used the upper peel of unripe walnuts and pomegranates, and the bark of walnut and oak. Yellow pigment was obtained from the yellowed leaves of mulberry, from onion husks, and the bark of wild apple trees, while red was derived from madder and cochineal. Азербайджан, славящийся древней и богатой историей, находится на пересечении путей между Европой и Азией. Ландшафт страны отличается живописными природными контрастами — из одиннадцати климатических зон здесь представлены девять. В этом благодатном крае издревле развивалось множество ремесел, и прежде всего — ковроткачество, которое в Азербайджане достигло уровня высокого искусства. Благоприятный климат и обилие растительности позволили стране стать крупным центром полукочевого скотоводства. В Азербайджане культивируются девять из тринадцати кавказских пород овец, в том числе бозаг, балбас, меринос, херик, ширван, лязги, карабах. Обилие исходного сырья послужило одной из предпосылок развития здесь ковроткачества. Важно отметить и наличие множества натуральных красителей. В Азербайджане испокон веков предпочтение отдавалось растительным пигментам, но наряду с ними широко применялись краски минерального и животного происхождения; последние считались наиболее стойкими. Из растительных красителей скорлупа незрелых плодов грецкого ореха и кожура граната, кора грецкого ореха и дуба использовались для получения черного цвета. Желтый пигмент получали из пожелтевших листьев шелковицы, из луковой шелухи, коры дикой яблони, красный — из марены красильной и кошенили. 16 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 17

Murdarça Gəndəlaş Boyaqotu Qırmız Biyan Buckhorn / Крушина Elderberry / Ягоды бузины Madder / Марена красильная Cochineal / Кошениль Liquorice / Лакрица Yovşan Gicitkən Qovaq Murdarça qabığı Zəfəran Sagebrush / Полынь Nettle / Крапива Poplar / Тополь Buckthorn bark / Кора крушины Saffron / Шафран Biyan Palıd Murdarça qabığı Əvəlik Nar Liquorice / Лакрица Oak / Дуб Buckthorn bark / Кора крушины Yellow dock / Конский щавель Pomegranate / Гранат Böyürtkən Qaragilə Çəmən adaçayı İndiqo Gəndəlaş yarpaqları Blackberry / Ежевика Blueberry / Черника Meadow sage / Шалфей луговой Indigo / Индигофера красильная Elderberry leaves / Листья бузины AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Turşəng Ardıc Qovaq qabığı Biyan Qıfotu Sorrel / Щавель Juniper / Можжевельник Popler bark / Кора тополя Liquorice / Лакрица Periwinkle / Барвинок Küknar Qoz Palıd Ağcaqayın Turşəng Spruce / Ель Walnut / Грецкий орех Oak / Дуб Maple / Клен Sorrel / Щавель Dazıotu Yabanı alma Dəmirovotu Baş soğan qabığı Yovşan St.John’s wort / Зверобой Crabapple / Дикая яблоня Celandine / Чистотел Onion skin / Луковая шелуха Sagerbrush / Полынь AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 19

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM'S HISTORY / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Xalça xalqımızın estetik dünyagörüşünün formalaşmasında, məişətinin təşkilində mühüm rol oynamaqla yanaşı, insanı doğulandan ölənə qədər müşayiət edirdi. Azərbaycan mədəniyyətində xalça sadəcə bir ev bəzək elementi və ya hər hansı bayram və mərasimlərin bir hissəsi deyildi; o, özündə bir-birini əvəz edən tarixi dövr və üslubların çoxsaylı mədəni laylarını cəmləşdirərək bədii zövqün və mentalitetin özünəməxsusluğunu əks etdirir. Azərbaycan xalqı həyatını xalçasız təsəvvür etmir və onunla bağlı bir çox ənənələr bizim günümüzə qədər qorunub saxlanılmışdır. Xalça üzərində dünyaya göz açır, xalçaların əhatəsində yaşayır və xalça üzərində insan son mənzilə yola salınırdı. Düzbucaq formalı məfrəşlərdə yataq ləvazimatları, geyimlər daşınır və saxlanılırdı. Xurcunlar (aşırma torbalar), qaşıq və duz saxlamaq üçün kisələr, at və dəvələri bəzəyən çullar – bütün bunlar məişətin ayrılmaz hissəsidir. Bundan başqa, xalçalar təmtəraqlı saray mədəniyyətidir. XVI əsrdə arğacı qızılı və gümüşü saplarla işlənən, kitab miniatürlərindən səhnələrin təsvir olunduğu xalçalar yaradılırdı. Bağ xalçaları, ovçuluq xalçaları toxunurdu... Gözəlliklərinə görə onlar heç nə ilə müqayisəyə gəlməz və az qala qızıla bərabər qiymətləndirilirdilər. Belə məmulatlar yüksək sənət əsərləri kimi Azərbaycandan ixrac edilirdi. Onlar krallara və digər hökmdarlara hədiyyə edilir və buna görə də sifarişlə yerinə yetirilirdi. Belə təmtəraqlı hədiyyələr üçün çeşniləri misilsiz fırça ustası Sultan Məhəmmədin başçılığı ilə Təbriz miniatür məktəbinin ən məşhur rəssamları hazırlayırdılar. A carpet accompanied a person from birth to death, playing a key role in daily life, and forming one’s aesthetic perception of the world. In Azerbaijani culture, the carpet is more than just an element of home decoration or a part of myriad festivities and ceremonies. Rather, it reflects the uniqueness of one’s character and artistic taste, incorporating a multitude of cultural layers, successive historical epochs, and styles. The Azerbaijani people could not imagine life without carpets, and some traditions associated with them have survived to the present day. On a carpet they were born; among carpets they lived, and on a carpet man was accompanied on his final journey. In mafrashes — rectangular carpet bags — they transported and stored bedding and clothing. Khurjuns (saddlebags), bags for spoons and salt pouches, and blankets adorning horses and camels were all an integral part of everyday life. Culturally, carpets are considered to be luxurious and palatial. In the 16th century, carpets were created with a gold and silver weft thread, depicting scenes from miniature painting. Garden carpets, hunting carpets…they were incomparably beautiful, valued by weight like gold. Such products were exported from Azerbaijan as works of high art. They were given to kings and other masters and made to order. The most famous miniaturists, representatives of the Tabriz school led by the unrivaled Sultan Muhammad, reated sketches for these luxurious gifts. Ковер сопровождал человека от рождения до самой смерти, играя ключевую роль в организации быта, формировании эстетического восприятия мира. В азербайджанской культуре ковер – больше чем просто элемент домашнего убранства и часть всевозможных празднеств и церемоний: он отражает своеобразие менталитета и художественного вкуса, вобрав в себя множество культурных пластов, сменявших друг друга исторических эпох и стилей. Азербайджанский народ не мыслил жизни без ковра, и некоторые связанные с ним традиции сохранились до наших дней. На ковре рождались, среди ковров жили, на ковре провожали человека в последний путь. В мафрашах – прямоугольной формы ковровых сумах – перевозили и хранили постельные принадлежности и одежду. Ковровые хурджуны (переметные сумы), торбы для ложек и кисеты для соли, попоны, украшающие лошадей и верблюдов, – все это было неотъемлемой частью быта. Кроме того, ковры – это роскошная дворцовая культура. В XVI веке создавались ковры с золотой и серебряной нитью в утке, с изображением сцен из книжных миниатюр. Ткались садовые ковры, охотничьи ковры… По красоте они были ни с чем не сравнимы, ценились едва ли не на вес золота. Такие изделия вывозились из Азербайджана как произведения высокого искусства. Их дарили королям и другим властителям, и выполнялись они для этого на заказ. Эскизы для таких роскошных даров делали знаменитейшие художники-миниатюристы, представители тебризской школы во главе с непревзойденным Султаном Мухаммедом. 20 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 21

V.Vereşşaqin. ‟Şuşada tatar evinin zalı”. 1865-ci il V. Vereshagin. ‟Living room of Tatar's house in Shusha”. 1865 В.Верещагин. «Зал в доме татарина в Шуше». 1865 Dəbdəbəli xalçalar Azərbaycanın bütün bölgələrində toxunurdu. Qədim xalçaçılıq mərkəzlərindən biri də Qarabağ idi. Şuşada böyük evlər tikilir və onlar üçün döşəməni tamamilə örtən, otağın ölçüsünə müvafiq xüsusi xalçalar hazırlanırdı. Bu otaqların divarları freskalarla bəzədilir, tavanda isə həmin xalçanın kompozisiyası təkrar edilirdi. İnsanı başqa aləmə aparan, ovsunlayan, bütün səthi ornament dünyası ilə doldurulan yaşama mühiti belə yaradılırdı. Ornament – onu əhatə edən dünyanın çoxəsrlik ənənəvi estetizasiyasına əsaslanaraq, hərtərəfli gözəlliyə meyl edən, təkraredilməz ifadəli dili, xüsusi qanunları olan Şərq mədəniyyətinin açarıdır. Onun ecazkarlığına nəzər salaraq meditativ vəziyyətə, mükəmməl harmoniya dünyasına düşürsən. Ornament insanın ətrafındakı hər şeyi əhatə edir, divar və tavanları bəzəyir, nəfis əlyazma kitablardan məişət predmetlərinə, geyimə keçərək xüsusi atmosfer yaradır. Bundan başqa, ornament bütün elementləri məna kəsb edən özünəməxsus vizual dildir. Bu ornament motivləri xalça naxışında birləşərək mürəkkəb, əyləncəli hekayət yaratmağa qadirdi. Biz ornamenti tədqiq etməyə başladığımız zaman bütöv tarixi qatlar qarşımızda açılır və onlarda da bizim ölkəmizin və Şərqin tarixi yaşayır. Luxurious carpets were woven in all regions of Azerbaijan. One of the oldest centers of carpet weaving was Karabakh. In Shusha, huge houses were built, and carpets for them were made specially, according to the size of the rooms, where they completely covered the floors. The walls in these rooms were decorated with frescoes, and the ceiling painting repeated the composition of the carpet. This was how a habitat was created, where the ornamental world filled all the surfaces and was fascinating, transferring the person to another dimension. An ornament is a key to the culture of the East, with its unique expressive language and special canons based on the surrounding world’s centuries-old traditional aesthetics and the pursuit of a comprehensive beauty. When looking at the intricacies of ornamentation, you immerse yourself in a meditative state, and into a world of perfect harmony. Ornament covers everything around you, decorating walls and ceilings, luxurious hand-written books, household items, and clothes, creating a special atmosphere. In addition, the ornament is a kind of visual language; all its elements are significant. Combined with carpet patterns, these ornamental motifs become a complex and fascinating narrative. When we begin to explore the ornament, entire historical layers of our country and the East emerge. Роскошные ковры ткались во всех регионах Азербайджана. Одним из древнейших центров ковроткачества был Карабах. В Шуше строились огромные дома, и ковры для них выполнялись по размеру комнат, где они полностью покрывали полы. Стены в этих покоях украшались фресками, а роспись потолка повторяла композицию ковра. Так творилась среда обитания, где заполняющий все поверхности орнаментальный мир завораживал, перенося человека в другое измерение. Орнамент – ключ к культуре Востока, с ее неповторимым выразительным языком, особыми канонами, которые базируются на многовековой традиционной эстетизации окружающего мира, стремлении к всеобъемлющей красоте. Глядя на хитросплетения орнамента, погружаешься в медитативное состояние, в мир совершенной гармонии. Орнамент охватывает все вокруг человека, украшая стены и потолки, с роскошных рукописных книг переходит на предметы быта, одежду, создавая особую атмосферу. Кроме того, орнамент – своеобразный визуальный язык, все его элементы значимы. Соединяясь в узор ковра, эти орнаментальные мотивы способны стать сложным увлекательным повествованием. Когда мы начинаем исследовать орнамент, поднимаются целые исторические пласты, и в них – история нашей страны, история Востока. 22 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Əsrlərlə Azərbaycanda istehsal edilmiş bahalı xalçalar yüksək keyfiyyəti və çoxsaylı bədii məziyyətləri sayəsində bütün dünyada qiymətləndirilirdi. Qərb estetik oriyentasiyalı insanlar – avropalılar, amerikalılar çox əsrlər boyunca Azərbaycan xalçalarını toplayır, onlarla sarayları, villaları, dini binaları bəzəyirdilər. Xalçalarımıza olan maraq bütün dünyada bu gün də qalmaqdadır: onlar dünyanın ən böyük muzeylərinin ekspozisiyalarında yer almış və biz qədim Azərbaycan xalçalarının ən yaxşı nümunələrini Londonun Viktoriya və Albert, Nyu-Yorkun Metropoliten, Vaşinqtonun Tekstil, Berlinin İslam İncəsənəti, Sankt-Peterburqun Dövlət Ermitajı və Rusiya Etnoqrafiya, Moskvanın Şərq Xalqları İncəsənəti Dövlət Muzeyi, İstanbulun Türk və İslam Əsərləri, Xalı Vakıflar və Tbilisi Tarixi Muzeyi kimi böyük muzeylərində görə bilərik. Xalça “Əjdahalı”. Qarabağ, Azərbaycan. XVII əsr. Metropoliten İncəsənət Muzeyi, Nyu-York, ABŞ “Dragon” carpet. Karabakh, Azerbaijan. 17th century. Metropolitan Museum of Art, New York, USA Ковер “Драконовый”. Карабах, Азербайджан. XVII век. Метрополитен-музей, Нью-Йорк, США For centuries, precious carpets produced in Azerbaijan were valued all over the world, due to their high quality and numerous artistic merits. People of Western aesthetic orientation – Europeans, Americans – collected Azerbaijani carpets, decorating their palaces, villas, and religious buildings. Interest in them from all over the world has not subsided even today. They grace the expositions of the world’s largest museums, and we can see the best examples of ancient Azerbaijani carpets in such renowned collections as the Victoria and Albert Museum in London; the Metropolitan Museum of Art in New York; the Textile Museum in Washington; the Museum of Islamic Art in Berlin; the State Hermitage and the Russian Museum of Ethnography in St. Petersburg; the State Museum of Oriental Art in Moscow; the Turkish and Islamic Art Museum and the Carpet Museum in Istanbul, and the History Museum in Tbilisi, among others. Веками производившиеся в Азербайджане изысканные ковры благодаря высокому качеству и многочисленным художественным достоинствам высоко ценились во всем мире. Люди западной эстетической ориентации – европейцы, американцы – на протяжении многих веков коллекционировали азербайджанские ковры, украшали ими дворцы, виллы, культовые здания. Интерес к таким коврам во всем мире не спадает и сегодня: они поселились в экспозициях крупнейших музеев мира. Мы можем видеть лучшие образцы старинных азербайджанских ковров в таких крупных собраниях, как Музей Виктории и Альберта в Лондоне, Метрополитен-музей в Нью-Йорке, Музей текстиля в Вашингтоне, Музей исламского искусства в Берлине, Государственный Эрмитаж и Российский этнографический музей в Санкт-Петербурге, Государственный музей искусства народов Востока в Москве, Музей турецкого и исламского искусства и Музей ковров в Стамбуле, Музей истории в Тбилиси и т.д. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 23

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Xalça bazarı. Gəncə, Azərbaycan. XIX əsr Azərbaycan xalçaları yüzilliklər boyunca ölkədən Carpet market. Ganja, Azerbaijan. 19th century ixrac edilmiş, lakin XIX əsrin sonundan bu proses daha da kütləvi xarakter almağa başlamışdı. Bazarın Ковровый рынок. Гянджа, Азербайджан. XIX век genişləndirilməsi ilə xalçaları dəyər-dəyməzə alan alverçilər əhəmiyyətli mənfəət əldə edirdilər. İnqilabdan əvvəlki Rusiyada çar hökuməti imperiyanın iqtisadiyyatında mühüm rol oynamış xalçaçılığın inkişafında maraqlı idi. Xalça məmulatları ixracın əhəmiyyətli maddəsi idi və onlar Rusiyanın mərkəzi rayonlarına göndərilirdi. 1899-cu ildə Ticarət və Sənaye Nazirliyi nəzdindəki Əkinçilik və Torpaq İdarəsi Qafqaz Kustar Komitəsini təşkil etmişdi. Onun başlıca vəzifəsi Zaqafqaziya və Şimali Qafqazda sənətkarlığı inkişaf etdirmək idi. Komitə xalçaçılığa xüsusi diqqət ayırırdı. Onun əməkdaşları texnika, ornament, xammal və istehsal alətlərinin öyrənilməsi üzrə işlər aparır və buna görə də ən yaxşı xalça nümunələrini toplayırdılar. Eyni zamanda, komitə xalça məntəqələrinə də rəhbərlik edirdi. Xalça istehsal edən rayonlarda (Azərbaycan ərazisində Qubada) xüsusi təcrübə-nümunəvi emalatxanalar təşkil edilmişdi. Azerbaijani carpets have been exported from the country for generations. From the end of the 19th century, this process accelerated massively. With the expansion of the market, intermediary buyers bought carpets for a pittance, thus making significant profits. In prerevolutionary Russia, the tsarist government was interested in the development of carpet weaving, which played an important role in the empire’s economy. Carpets were a significant export item. They were sent to the central regions of Russia. In 1899 the Department of Agriculture and Land Management under the Ministry of Trade and Industry organized the Caucasian Craft Committee. Its main task was the development of the South Caucasian and Northern Caucasus fisheries. Yet the Committee focused upon carpet weaving. Its staff conducted a study of technology, ornament, raw materials, and production tools, for which they collected the best carpet samples. At the same time, the Committee directed the carpet industries. Special test demonstration workshops were organized in the carpet production areas — in the territory of Azerbaijan in Guba. Qubada xalça emalatxanası. 1928 Carpet workshop in Guba. 1928 Ковровая мастерская в Губе. 1928 Азербайджанские ковры вывозились из страны столетиями, но с конца XIX века этот процесс приобрел массовый характер. С расширением рынка ковры скупались за бесценок посредниками, получавшими на этом значительную прибыль. В дореволюционной России царское правительство было заинтересовано в развитии ковроткачества, игравшего важную роль в экономике империи. Ковровые изделия были значимой статьей экспорта, отправлялись они и в центральные районы России. В 1899 году Управлением земледелия и землеустройства при Министерстве торговли и промышленности был основан Кавказский кустарный комитет. Его главной задачей было развитие промыслов Закавказья и Северного Кавказа, и основное внимание Комитет уделял ковроткачеству. Его сотрудники вели изучение техники, орнамента, сырья, орудий производства, для чего собирали лучшие образцы ковров. Комитет также руководил ковровыми промыслами. Были организованы специальные опытно-показательные мастерские в районах производства ковров (на территории Азербайджана – в Губе). 24 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Lətif Kərimov yeni xalça üçün eskiz çəkir. 1940-1950-ci illər Azərbaycanda bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi ilə Latif Karimov is drawing a sketch for the new carpet. 1940s-1950s Zaqafqaziya Dövlət Ticarət İdarəsi (Zaqdövticarət)1 Лятиф Керимов создает эскиз нового ковра. 1940-1950-е гг. səhmdar cəmiyyəti fəaliyyətə başladı. Xalça sənətinin tədqiqatçısı N.A.Abdullayeva2 yazır ki, respublikada xalçaçılığın stimullaşdırılması və xalçaların dünya bazarına ixracının qaydaya salınması cəmiyyətin əsas məqsədi idi. Cəmiyyətin xalçaçılıq şöbəsi qədim Azərbaycan xalçalarının ən yaxşı nümunələrini toplamağa başlayır. Respublikada istehsal edilən, ornamentlərin orijinallığını qoruyub saxlayan xalçaların kompozisiyaları akvarel boyalarla çəkilir və texniki rəsmlərin yerinə yetirilməsi və sonradan istehsalata tətbiqi üçün millimetr kağızına köçürülürdü. Bu rəsmlər 1928-ci ildə Leypsiqdə rəngli olaraq xüsusi albomlarda dərc edilmişdi. “Respublikanın xalçaçılıq rayonlarının sənətkarlarına göndərmək üçün Bakı və Tiflisin litoqrafiyalarında müxtəlif xalçaların keyfiyyətinə görə heç də Leyptsiqdəkilərdən geri qalmayan texniki rəsmlərin buraxılışı qaydaya salınmışdı”3. With the advent of the Bolsheviks, the joint-stock company of Zakgostorg1 (Transcaucasian Export-Import Office in Baku) began to operate in Azerbaijan. As the carpet art researcher N.A.Abdullayeva2 wrote, the goal of the society was to stimulate carpet weaving in the Republic and to establish carpet exports to world markets. The society’s carpet department began to collect samples of the best ancient Azerbaijani carpets. Compositions of carpets produced in the republic, the ornaments of which have preserved their integrity, were painted in watercolor and transferred to sketches for technical drawings and subsequent production. In 1928, these color drawings were published in Leipzig in special albums. “In lithographs from Baku and Tbilisi, the production of technical drawings of various carpets, not inferior in quality to Leipzig, were dispatched to the handicraftsmen of carpet- making regions of the republic3.” Qubada xalça emalatxanası. XX əsrin əvvəli Carpet workshop in Guba. Early 20th century Ковровая мастерская в Губе. Начало ХХ века С приходом большевиков к власти в Азербайджане стало действовать акционерное общество Закгосторг1. Как пишет исследовательница коврового искусства Н.А.Абдуллаева2, целью общества было стимулирование ковроделия в республике и налаживание экспорта ковров на мировые рынки. Ковровый отдел общества начал коллекционировать образцы лучших старинных азербайджанских ковров. Композиции производящихся в республике ковров, орнаменты которых сохранили самобытность, зарисовывались акварельными красками и переводились на миллиметровую бумагу для выполнения технического рисунка и последующего внедрения в производство. В 1928 году эти рисунки в цвете были изданы в Лейпциге отдельными альбомами. «В литографиях Баку и Тбилиси был налажен выпуск технических рисунков различных ковров, не уступающих по качеству лейпцигским, для рассылки их кустарям ковродельческих районов республики»3. 1 - Закавказская экспортно-импортная контора в Баку, с 1924 года – одна из ветвей АМТорга с центром в Нью-Йорке. 2 - Абдуллаева Н.А. Ковровое искусство Азербайджана. Баку, «ЭЛМ», 1971. С. 32. 3 - Там же, с. 33. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 25

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Müasir xalçaçılığın səviyyəsinə nəzarət etmək üçün Zaqdövticarət (Zakqostorq) xalça istehsalının əsas rayonlarında yalnız onların kustar emalatxanalarından – kəndlilər tərəfindən gətirilən məmulatları qəbul edən xüsusi sərgilər təşkil etdi. Belə ki, “komitənin nə xalça sənətini gözəl bilən kadrları, nə də kifayət qədər vəsaiti yox idi, buna görə də o, nəinki öz vəzifələrini yerinə yetirə bilmir, əksinə, hətta texniki və bədii planda xalça sənətinə mənfi təsir göstərirdi. Əvvəlcə komitə, daha sonra Zaqdövticarət tərəfindən böyük tirajla çap edilən eskiz-rəsmlər müəyyən dərəcədə xalçaçılığın texniki prosesini yüngülləşdirir, amma eyni zamanda, toxucunu ştamplama və kopiyalamaya sövq edərək yaradıcılıq əməyindən uzaqlaşdırırdı”1. Cəmiyyətin xalça şöbəsi respublika büdcəsinin doldurulmasının əhəmiyyətli maddəsi kimi xalçaçılıq işini inkişaf etdirərək, qədim xalçaların öyrənilməsi və saxlanması məqsədini daşımırdı. Bu əsərlər sahiblərinə qaytarılmır, onlar Azərbaycandan ixrac olunaraq şəxsi kolleksiyalarda və dünyanın müxtəlif muzeylərində yer alırdı. Beləliklə, ötən əsrin ortalarında Azərbaycan xalçaçılıq sahəsində ciddi problemlərin olduğu qəbul olunurdu. Mədəniyyət xadimlərimiz dövlət səviyyəsində xalçaçılıq əsərlərinin tarixi fondunun toplanması və bərpasına kəskin ehtiyacın olduğunu etiraf edirdilər. Təbii olaraq xalça muzeyinin yaradılması ideyası yarandı. Onun vəzifəsi bir çox nəsillərin xatirəsini yaşadan, Azərbaycan xalqının mədəni dəyərlərinin kvintessensiyası – unikal xalçaların hərtərəfli öyrənilməsi və tədqiq edilməsi olmalı idi. Bizim ölkəmiz üçün strateji əhəmiyyətə malik bu qərar uzun illər ərzində yetişmiş, amma bu yalnız totalitar hakimiyyətin tədricən yumşalması və zəifləməsi prosesinin başladığı, ictimai və siyasi həyatın liberallaşdığı Xruşşovun “mülayimləşmə” epoxası adlandırılan dövrdə mümkün oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, Sovet İttifaqında milli incəsənəti təbliğ edən belə bir muzeyin yaradılması fövqəladə hadisə idi: axı mərkəzi hakimiyyət dünya mədəniyyəti kontekstində özünəməxsus etnik mədəniyyətlərin, onların zənginliyinin və əhəmiyyətinin qayğısına qalmağa meylli deyildi. To control the level of modern carpet weaving, Zakgostorg arranged special exhibitions in the main areas of carpet production, where only products that peasants brought from their artisanal workshops were accepted. However, “the committee had neither knowledgeable carpet art staff nor sufficient funds. Not only could they not fully accomplish their tasks, but they also had a negative impact on carpet art in terms of technology and art. Sketches, which the committee, and then Zakgostorg, printed in large numbers, facilitated the technical process of carpet weaving to a certain extent. At the same time, however, they weakened the creative work of the weavers, pushing them into stamping and copying”1. Since the development of carpet weaving was seen as an important element of replenishing the republic’s budget, the society’s carpet department did not aim to store and study old carpets. These works were not returned to the owners; they were exported from Azerbaijan, entering private collections and museums around the world. Thus, in the middle of the last century, a serious problem in the field of Azerbaijani carpet weaving was discovered. The leading figures of our national culture recognized the urgent need to collect and restore the historical fund of carpet weaving at state level. The idea of creating a carpet museum arose naturally. Its task was to preserve and comprehensively study these unique carpets: the quintessence of the cultural values of the Azerbaijani people, who keep alive the memory of many generations. This decision was strategically important for our country for many years, but it became possible in the epoch of the so-called Khrushchev thaw, when the processes of gradual thawing and weakening of totalitarian power began, and the relative liberalization of public and political life appeared. It should be noted that the creation of such a museum, which promoted national art, was an extraordinary event in the Soviet Union: the central authorities were not inclined to take care of original ethnic cultures, their wealth, and their significance in the context of world culture. Чтобы контролировать уровень современного ковроткачества, Закгосторг устраивал специальные выставки в основных районах коврового производства, на которые принимались лишь изделия кустарных мастерских. Однако «у комитета не было ни прекрасно знающих ковровое искусство кадров, ни достаточных средств, поэтому он не только не мог полностью выполнить свои задачи, но даже оказал отрицательное влияние на ковровое искусство в техническом и художественном плане. Эскизы-рисунки, которые комитет, а затем Закгосторг печатали большим тиражом, в определенной степени облегчали технический процесс ковроткания, но одновременно отдаляли ткача от творческого труда, толкая на штамповку и копирование»1. Развивая ковроткацкое дело как важную статью пополнения бюджета республики, ковровый отдел общества не ставил своей целью хранение и изучение старинных ковров. Эти произведения не возвращались владельцам – они вывозились из Азербайджана, попадая в частные коллекции и музеи разных стран мира. Таким образом, в середине прошлого столетия была осознана серьезная проблема в области азербайджанского ковроделия. Деятели национальной культуры признали острую необходимость восстановления исторического фонда произведений ковроделия на государственном уровне. Естественным образом возникла идея создания музея ковра. Его задачей должно было стать хранение и всестороннее изучение уникальных ковров – квинтэссенции культурных ценностей азербайджанского народа, хранящих память многих поколений. Это стратегически важное для нашей республики решение назревало в течение многих лет, но стало возможным в эпоху так называемой хрущевской оттепели, когда начались процессы постепенного «оттаивания» и ослабления тоталитарной власти, появилась относительная либерализация общественной и политической жизни. Надо сказать, что создание подобного музея, пропагандировавшего национальное искусство, в Советском Союзе было чрезвычайным событием: ведь центральные власти не были склонны заботиться о самобытных этнических культурах, их богатстве и значимости в контексте культуры мировой. 1. Керимов Л.Г. Азербайджанский ковер. Т. II. Баку, Гянджлик, 1983. С. 50. 26 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Muzeyin banisi xalça haqqında elmin yaradılması, xalçaçılıq ənənələrinin qorunub saxlanılması və inkişafı sahəsində misilsiz xidmətləri olan görkəmli alim Lətif Kərimov oldu. O, incəsənət qanunlarını mükəmməl bilən və xalçanın ruhunu duyan, dünyada Şərq xalçaları üzrə aparıcı ekspert kimi məşhur olan istedadlı rəssam və yorulmaz tədqiqatçı idi. L.Kərimov həmçinin, milli ədəbiyyatı, poeziyanı, bütünlükdə mədəniyyəti dərindən bilən vətənpərvər idi. 1937-ci ildə o, ziyalıların bir çox nümayəndələri kimi Stalin repressiyalarından möcüzə nəticəsində qurtulmuşdu. Bu, çekistlər onun arxasınca gəldikləri vaxt toxuduğu xalçanın sayəsində olmuşdu: xalça dəbdəbəli Şərq ornamentləri ilə haşiyələnmiş Leninin fiqurunu təsvir edirdi. Azərbaycan xalçasının ensiklopediyası olan fundamental əsər – “Azərbaycan xalçası” üçcildliyi də Lətif Kərimova məxsusdur. Nəşrdə ilk dəfə kompozisiyaların təsnifatı verilmiş, ornament elementlərinin mənasının izahı təklif edilmiş, onların xalça üzərindəki yerlərinin əhəmiyyəti təhlil olunmuş, müxtəlif xalçaçılıq regionlarının xalçalarını fərqləndirən texniki və bədii xarakteristikalar göstərilmişdir. The founder of the museum was Latif Karimov, an outstanding scientist whose merits in the field of preserving and developing carpet weaving traditions, and the creation of carpet science, cannot be overestimated. He was a talented artist and an inquisitive researcher who perfectly mastered the laws of art and felt the soul of the carpet, and who was known worldwide as a leading expert on oriental carpet. Karimov was also a patriot who knew national literature, poetry, and culture in general. In 1937, like many representatives of the cultural elites, he narrowly escaped Stalin’s repression. This was due to the carpet that he was weaving when the Chekists came for him: a full-length depiction of Lenin, framed by an ornate oriental ornamented border. Latif Karimov authored the indispensable three-volume Azerbaijani Carpet, an encyclopedia of Azerbaijani Carpet Art. The publication for the first time classifies compositions, suggests interpretations of ornamental elements and analyzes the significance of their placement on the carpet field, and presents the technical and artistic characteristics that distinguish the carpets of different carpet-weaving regions. Основателем музея стал Лятиф Керимов – выдающийся ученый, заслуги которого в области сохранения и развития традиций ковроткачества, создания науки о ковре трудно переоценить. Это был талантливый художник и пытливый исследователь, прекрасно владевший законами искусства и чувствовавший душу ковра, известный в мире как ведущий эксперт по восточному ковру. Керимов был еще и патриотом, хорошо знавшим национальную литературу, поэзию, культуру в целом. В 1937 году он, подобно многим представителям интеллигенции, чудом избежал сталинских репрессий. Это произошло благодаря ковру, который он ткал в момент, когда за ним пришли чекисты: ковер изображал в полный рост Ленина, фигуру которого обрамлял бордюр с витиеватым восточным орнаментом. Лятифу Керимову принадлежит фундаментальный труд – трехтомник «Азербайджанский ковер», являющийся энциклопедией азербайджанского ковроткачества. В издании впервые дана классификация композиций, предложено толкование смысла элементов орнамента, проанализировано значение их места на поле ковра, приведены технические и художественные характеристики, отличающие ковры различных ковроткацких регионов. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 27



AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Fond satınalma komissiyası iş prosesində. Soldan sağa: Rasim Əfəndiyev, Həsən Quliyev, Fəridə Quliyeva, Mehriban Əsgərova, Lətif Kərimov Working process of the Procurement Commission. From left to right: Rasim Efendiyev, Hasan Guliyev, Farida Guliyeva, Mehriban Asgarova, Latif Karimov Закупочная комиссия за работой. Слева направо: Расим Эфендиев, Гасан Гулиев, Фарида Гулиева, Мехрибан Аскерова, Лятиф Керимов Lətif Kərimov muzeyin əməkdaşları ilə \"Qımıl\" xalçasının xüsusiyyətlərini müzakirə edir. Cümə məscidi, İçərişəhər, Bakı. 1980-ci illər Latif Karimov discusses with the museum staff specifics of carpet \"Gimil\". Juma Mosque, Icherisheher, Baku. 1980s Лятиф Керимов с сотрудниками музея обсуждает особенности ковра «Гымыл». Джума-мечеть, Ичеришехер, Баку. 1980-е гг. Bu əsər üçün materiallar toplayarkən Lətif Kərimov ölkənin bütün regionlarına baş çəkmişdi. O, xalçaçılıq işində həqiqi vəziyyəti bilən insan kimi əsas vəzifəsi xalça və xalça məmulatlarının toplanması, saxlanması, öyrənilməsi və nümayişi olan muzeyin açılmasının təşəbbüskarı oldu1. 1967-ci ildə Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin əsası qoyuldu. Dövlət rəsmiləri və ilk növbədə Heydər Əliyevin köməyi sayəsində muzeyin əsası qoyulduqdan dərhal sonra eksponatların əldə olunması və regionlara ekspedisiyaların təşkil edilməsi üçün xəzinədən limitsiz büdcə ayrılmışdı. Bütün işlərə Lətif Kərimov başçılıq edirdi. Muzey ekspedisiyalarında görkəmli alimlər – sənətşünaslar, etnoqraflar, tarixçilər: Rasim Əfəndiyev, Teymur Bünyadov, Nəcibə Abdullayeva və bir çox başqaları iştirak etmişlər. Collecting material for this work, Latif Karimov visited all the regions of the country. He knew the carpet business inside out and initiated the opening of the museum, whose main task was to be the collection, storage, study, and demonstration of carpets and carpet products1. In 1967, the Azerbaijan State Museum of Carpet and Decorative and Applied Arts was founded. Immediately after the museum’s foundation, thanks to the help of state officials and primarily Heydar Aliyev, the Treasury allocated an unlimited budget to purchase exhibits and for expeditions to the regions. Latif Karimov led this work. The prominent scientists; art historians; ethnographers; historians such as Rasim Efendiyev, Teymur Bunyadov, and Najiba Abdullayeva, and many others took part in museum expeditions. Собирая материал для этого своего труда, Лятиф Керимов побывал во всех регионах страны. Он понимал истинную ситуацию в ковровом деле и выступил инициатором открытия музея, основной задачей которого стало бы коллекционирование, хранение, изучение и демонстрация ковров и ковровых изделий. В 1967 году был основан Азербайджанский государственный музей ковра и декоративно-прикладного искусства1. Благодаря помощи государственных лиц и прежде всего Гейдара Алиева сразу после основания музея из казны был выделен безлимитный бюджет для приобретения экспонатов и экспедиций в регионы. Работу возглавил Лятиф Керимов. В музейных экспедициях принимали участие видные ученые — искусствоведы, этнографы, историки: Расим Эфендиев, Теймур Буньядов, Наджиба Абдуллаева и многие другие. 1. Создан распоряжением Совета министров Азербайджанской ССР №130 от 13 марта 1967 года. С 1967 по 1993 год именовался Азербайджанским Государственным музеем ковра и народно-­ прикладного искусства, с 1993 по 2014 год – Государственным музеем ковра и народно-прикладного искусства имени Лятифа Керимова, с 2014 года носит название Азербайджанского музея ковра. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 29

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM'S HISTORY / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА İlk ekspozisiya 26 aprel 1972-ci ildə İçərişəhərdə yerləşən Cümə məscidinin binasında açılmışdır. Öz tarixi olan bu bina 1614-cü ildə I Şah Abbasın vaxtında yanmış məscidin yerində inşa edilmişdir. O, da öz növbəsində atəşpərəstlərin qədim məbədini əvəz etmiş VIII əsrin əvvəllərinə aid məscidin yerində ucaldılmışdır. Cümə məscidi Azərbaycanın mədəni irs abidəsidir. Məscid XIX yüzilliyin sonlarında Bakı xeyriyyəçilərindən olan Hacı Şıxəli Dadaşov tərəfindən yenidən inşa edilmişdir. Yeni muzey dərhal ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdi. O, artıq mövcudluğunun ilk beş ilində maraqlı kolleksiya yığmağa müvəffəq oldu. Birinci ekspozisiya məscidin qapalı məkanına müvəffəqiyyətlə uyğunlaşaraq dörd zalda yerləşirdi. Ekspozisiyanın dizaynı xalçanın məişətdəki rolunu açıb göstərirdi. Burada ilk dəfə olaraq Azərbaycan xalçalarının müxtəlifliyini, sənətkarlığın inkişaf mərhələlərini, toxuculuğun bütün tiplərini görmək olardı. Xalça və xalça məmulatları ilə yanaşı, bədii tikmələr, metal, ağac məmulatları, zərgərlik bəzəkləri də nümayiş etdirilirdi. Həmin dövrdə əsas yeri sovet tematikalı əsərlər tuturdu. The first exposition opened on April 26, 1972, in the Juma Mosque in Icherisheher. This is an old building with its own history, built on the site of a mosque that was erected in 1614 under Shah Abbas I but destroyed in a fire. That mosque had been built on the site of an early 8th-century mosque that had itself replaced the ancient temple of fire worshipers. Juma mosque is a monument of Azerbaijan’s cultural heritage. At the end of the 19th century, the mosque was rebuilt by one of the Baku philanthropists, Haji Shikhali Dadashev. The new museum immediately attracted the public’s attention. In the first five years of its existence, the museum built an interesting collection. The first exposition was located in four rooms, successfully fitting into the mosque’s closed space. The exposition design showed the role of the carpet in everyday life. For the first time, it was possible to see the diversity of Azerbaijani carpets, the stages of craft development, and all types of weaving. Exhibited alongside carpets and carpet products were embroidery, metal, wood, and jewelry. At the time, Soviet-themed works occupied center stage. Первая экспозиция музея была открыта для посещений 26 апреля 1972 года в здании Джума-мечети в Ичеришехер. Это старинное здание с собственной историей, построенное на месте погибшей во время пожара мечети, сооруженной в 1614 году при шахе Аббасе I – а та, в свою очередь, была возведена на месте мечети начала VIII века, сменившей собой древний храм огнепоклонников. Джума-мечеть — памятник культурного наследия Азербайджана. В конце XIX столетия она была перестроена одним из бакинских филантропов – Гаджи Шихали Дадашевым. Новый музей сразу привлек внимание общественности. Уже за первые пять лет существования он успел собрать интересную коллекцию. Первая экспозиция располагалась в четырех залах, удачно вписываясь в замкнутое пространство мечети. Дизайн экспозиции показывал роль ковра в быту. Впервые можно было увидеть все разнообразие азербайджанских ковров, этапы развития ремесла, все типы ткачества. Наряду с коврами и ковровыми изделиями выставлялись вышивки, изделия из металла, дерева, ювелирные украшения. Центральное место тогда занимали произведения советской тематики. 30 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Cümə məscidində muzeyin ilk ekspozisiyasının açılışı. 26 aprel 1972 Opening ceremony of the museum’s first exposition in Juma Mosque. April 26, 1972 Открытие первой экспозиции музея в Джума-мечети. 26 апреля 1972 года

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM'S HISTORY / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Sovet İttifaqının dağılmasından sonra muzey bir çox səbəbə görə başqa binaya köçməyə məcbur oldu. Məscidin binası ruhanilərə qaytarılmış, bundan başqa, muzeyin kolleksiyası gün-gündən genişlənir, saxlama və nümayiş olunma ilə bağlı problemlər yaranırdı. Muzeyə sovet dövründə Moskvadakı V.İ.Lenin Mərkəzi Muzeyinin Bakı filialı üçün tikilən, müstəqillik illərində isə Muzey Mərkəzinə çevrilən binanın bütöv bir mərtəbəsi ayrılmışdır. Birincidən fərqli olaraq yeni ekspozisiya on üç zalda yerləşmişdi. Bu eksponatların sayını artırmağa və ölkənin bütün regionlarının incəsənətini təqdim etməyə imkan yaratdı. Ekspozisiya ilk üç zalda xovsuz xalçalar, yeddi regionun xovlu xalçalarını təqdim edən altı zal və müasir rəssamların işlərinin sərgiləndiyi sonuncu zala bölünərək öz əvvəlki konsepsiyasını saxlamışdır. Bütün zallarda həmçinin, xalça məmulatları, mis qablar və toxucu alətləri nümayiş etdirilirdi. Bundan başqa, milli geyim və tikmələrin nümayiş etdirilməsi üçün xüsusi zal ayrılmış, ənənəvi toy otağının installyasiyası yaradılmış, müvəqqəti sərgi zalı təşkil edilmişdir. After the collapse of the Soviet Union, the museum was forced to move to another building for a number of reasons. The mosque was returned to the clergy; in addition, the museum’s collection had grown, and there were problems with storage and exhibiting. The museum was allocated a whole floor in a building constructed in the Soviet period for the branch of the Moscow Museum named after V.I.Lenin, which after independence became the Museum Center. In contrast to its first display, the new exposition was located in thirteen rooms. This provided an increase in the number of exhibits and a more detailed representation of the art of all regions of the country. The exposition retained its original concept, dedicating the first three halls to flat-woven carpets, six halls to the representation of pile carpets from seven regions, and the last hall to works by contemporary artists. Various carpets, copper utensils and weaving tools were also shown throughout all the halls. In addition, the museum allocated special halls for displaying national costume and embroidery, installed a traditional wedding room, and arranged a temporary exhibition hall. 32 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА После распада Советского Союза музей по ряду причин был 33 вынужден переехать в другое здание. Мечеть была возвращена духовенству, кроме того, коллекция музея разрасталась, возникали проблемы с хранением и экспонированием. Музею выделили целый этаж в здании, построенном в советское время для филиала Московского музея имени В.И.Ленина, которое после обретения независимости стало называться Музейным центром. В отличие от первой, новая экспозиция расположилась уже в тринадцати залах. Это позволило увеличить количество экспонатов и обстоятельнее представить искусство всех регионов страны. Экспозиция сохранила свою первоначальную концепцию, подразделяясь на первые три зала безворсовых ковров, шесть залов, представляющих ворсовые ковры из семи регионов, и работы современных художников в последнем зале. Во всех залах также демонстрировались разнообразные ковровые изделия, медная посуда и ткацкие инструменты. Кроме того, были выделены особые залы для показа национального костюма и вышивки, выполнена инсталляция традиционной свадебной комнаты, устроен зал временных выставок. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM'S HISTORY / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Azərbaycan Xalça Muzeyinin yeni binasının təməlqoyma mərasimində. Bakı, 15 may 2008 Foundation stone-laying ceremony of the Azerbaijan Carpet Museum's new building. Baku, May 15, 2008 Церемония закладки фундамента нового здания Азербайджанского музея ковра. Баку, 15 мая 2008 года Ancaq bu məkanda da bütün kolleksiyanı lazımı səviyyədə nümayiş etdirmək mümkün deyildi. Belə ki, saxlanc otaqları parça və xalçaların düzgün saxlanılması üçün uyğunlaşdırılmamış, həmçinin xüsusi temperatur-rütubət rejimini təmin etmək imkanı da yox idi. Problem hökumət səviyyəsində həll edildi. Azərbaycan hakimiyyəti köhnə muzey binalarının rekonstruksiyası və yenilərinin tikilməsinə vəsait qoyaraq həmişə incəsənətin inkişafına dəstək vermişdir. 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Xalça Muzeyi üçün ayrıca binanın tikilməsi haqqında xüsusi sərəncam imzaladı. Bu irimiqyaslı layihəni Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, YUNESKO və Heydər Əliyev Fondu həyata keçirdi. Bina avstriyalı memar Frans Yantsın layihəsinə əsasən tikilmişdir. However, this space could not demonstrate the entire collection at the proper level, the storage facilities nor adapt to the correct upkeep of textile and carpets, nor could it maintain a special temperature and humidity regime. The problem was solved at governmental level. The Azerbaijani authorities have always supported the development of art, investing in the reconstruction of old museum buildings and the construction of new ones. In 2007, the President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev, signed a special decree on the construction of a separate building for the Azerbaijan Carpet Museum. This large-scale project was implemented by the Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan, UNESCO, and the Heydar Aliyev Foundation. This building was designed by an Austrian architect Franz Janz. 34 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Однако и в этом пространстве не возможно было на должном уровне демонстрировать всю коллекцию – помещения хранилищ не были приспособлены для правильного содержания текстиля и ковров, не было и возможности поддерживать специальный температурно-влажностный режим. Проблема разрешилась на правительственном уровне. Власти Азербайджана всегда поддерживали развитие искусства, вкладывая средства в реконструкцию старых музейных зданий и строительство новых. В 2007 году Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев подписал специальный указ о строительстве отдельного здания для Азербайджанского музея ковра. Этот крупномасштабный проект осуществили Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики, ЮНЕСКО и Фонд Гейдара Алиева. Здание было построено по проекту австрийского архитектора Франца Янца. Azərbaycan Xalça Muzeyinin yeni binasının tikintisi prossesi ilə tanışlıq. 1 noyabr 2011 Familiarization with the construction process of the Azerbaijan Carpet Museum’s new building. November 1, 2011 Ознакомление с процессом строительства нового здания Азербайджанского музея ковра. 1 ноября 2011 года

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM'S HISTORY / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА 36 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Azərbaycan Xalça Muzeyinin yeni binasının açılış mərasimi. Bakı, 26 avqust 2014 Opening ceremony of the Azerbaijan Carpet Museum's new building. Baku, August 26, 2014 На церемонии открытия нового здания Азербайджанского музея ковра. Баку, 26 августа 2014 года Yeni binanın açılışı 26 avqust 2014-cü ildə oldu. Beləliklə, muzey ilk dəfə kolleksiyasının böyük bir hissəsini təqdim etmək imkanı əldə etdi. Ən qiymətli eksponatlar nümayiş olunan daimi ekspozisiya ümumi ərazisi təxminən 5000 m2 olan beş mərtəbəli binanın üç mərtəbəsini əhatə edir. Ən nadir incilər sırasına XVII əsrə aid olan bir neçə nümunələr – Qrover Şiltsin kolleksiyasından muzeyə hədiyyə olunan “Əjdahalı”, muzeyin öz vəsaiti hesabına alınmış “Şamaxı”, Heydər Əliyev Fondu tərəfindən hədiyyə edilən “Xətai” xalçaları aiddir. Burada bütövlükdə dörd xalçaçılıq tipinin hər birinə xas olan, xalçaçılıq regionlarını və əksər kompozisiyaları əks etdirən Azərbaycan xalçalarının dünyada ən dolğun kolleksiyası toplanaraq nümayiş etdirilir. Bina açılan xalça formasındadır. Beləliklə, ekspozisiya elə təşkil edilmişdir ki, tamaşaçının gözləri qarşısında gözəlliyi ilə valeh edən xalçalar tədricən açılaraq bu ecazkar məkanın dərinliyinə çəkib aparır, burada da işıq və kölgə oyunu assosiasiyalar yaradaraq, gözlənilməz kəşflərə rəvac verib, naxışların qəliz incəliklərini anlamağa kömək edir. Bu zaman isə fantastik heyvanların, cənnət quşlarının, arxaik simvolların məskunlaşdığı bir nağıl dünyası canlanır və xalçanın səthindən divarlara və ya tavana keçir. Belə bir təəssürat yaranır ki, özündə xalqın bir çox nəsillərinin mənəvi dünyasının özünəməxsusluğunu daşıyan, insanı başqa aləmə aparan və bu sənətin bütün sirlərini açan böyük, sehirli bir xalçanın daxilindəsən. Amma bu ümumi mənzərədir. Axı hər bir xalça ayrıca bir tarix, xarakter, əhval-ruhiyyə, energetika, onu toxuyanın qəlbidir! The opening of the new building took place on August 26, 2014. Thus, for the first time, the museum was given the opportunity to present a significant part of its collection. The permanent exhibition occupies three floors of a five-storey building with a total area of more than 5 thousand square meters. It shows the most valuable exhibits. Ajdahali (Dragon) carpet from Grover Schiltz’s collection, Shamakhi carpet purchased by the museum, and Khatai carpet, donated by the Heydar Aliyev Foundation, date back to the 17th-century and are among the rarest treasures. The world’s most complete collection of Azerbaijani carpets is represented here. It shows all the carpet-weaving regions and most of the compositions typical for each of the types of carpet weaving. The building takes the shape of an unfolding carpet. Additionally, the exposition is arranged in such a way that carpets gradually unfold in front of the viewer; going further into this enchanting space, the play of light and shadow gives birth to associations, provokes unexpected discoveries, and helps us discern the intricacies of patterns. And then this fabulous world with fantastic animals, paradise birds, archaic symbols revives and passes from the carpet surface to the walls and ceiling. It seems as if you are inside a huge magic carpet that takes you to another dimension and reveals all the riddles of this art, which has absorbed the distinctive spiritual world of the people for generations. But this is a general picture: after all, each carpet is imbued with a separate story, character, mood, energy, and the soul of the one who wove it. Открытие нового здания состоялось 26 августа 2014 года. Таким образом, музей впервые получил возможность представить бол́ ьшую часть коллекции. Постоянная экспозиция занимает три этажа пятиэтажного здания общей площадью более 5 тыс. кв. м, в ней показаны наиболее ценные экспонаты. К числу самых редких сокровищ относятся ковры XVII века – подаренный музею ковер «Аждахалы» («Драконовый») из коллекции Гровера Шильца, приобретенный музеем ковер «Шемаха» и подаренный музею Фондом Гейдара Алиева ковер «Хатаи». В целом же здесь собрана и экспонируется самая полная в мире коллекция азербайджанского ковра, представляющая все ковроткацкие регионы и большинство композиций, характерных для каждого из типов ковроткачества. Здание имеет форму разворачивающегося ковра. И экспозиция устроена таким образом, что перед зрителем постепенно разворачиваются поражающие красотой ковры, увлекая все дальше в это чарующее пространство, где игра света и тени рождает ассоциации, провоцирует на неожиданные открытия, помогает разглядеть хитросплетения узоров. И тогда этот сказочный мир, населенный фантастическими животными, райскими птицами, архаическими символами, оживает и с поверхности ковра переходит на стены или потолок. Создается впечатление, что ты находишься внутри огромного волшебного ковра, который переносит тебя в другое измерение и раскрывает все загадки этого искусства, вобравшего в себя своеобразие духовного мира народа, многих его поколений. Но это общая картина, а ведь каждый ковер – отдельная история, характер, настроение, энергетика, душа того, кто его соткал. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 37

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM'S HISTORY / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА Ekspozisiya elə qurulub ki, burada ən sadə texnologiyalardan başlayaraq xalçaçılığın inkişafının bütün mərhələləri haqqında müfəssəl məlumat almaq mümkündür. Əvvəlcə çətən, həsir, daha sonra xovsuz xalçaların digər növləri təqdim olunur, lakin kvintessensiyanı isə xalçaçılığın bütün tiplərini təmsil edən xovlu xalçalar təşkil edir. Binanın bütün uzunluğu boyu sərgilənən ekspozisiya bu sənətin inkişafının hər bir mərhələsini əyani şəkildə görməyə, kompozisiya qurmaq ustalığının necə təkmilləşdiyini, ornament motivlərinin zənginləşdiyini, rəng çalarlarının mürəkkəbləşdiyini izləməyə imkan verir. Hər növ xovsuz xalçaların nümayişini müşayiət edən animasiya çarxları müxtəlif toxuma texnikaları ilə tanış olmağa şərait yaradır. Muzeydə multimedia texnologiyalarından geniş istifadə olunur. Multimedia kontentlərindən biri dünya muzeylərinin kolleksiyalarında saxlanılan Azərbaycan xalçalarından bəhs edir. Digərində Avropa rəssamlarının tablolarında bizim xalçaları görmək olar. Başqa biri isə xalçalarda gördüyümüz ornamentlərin tarixi haqqında məlumat verir. Və əlbəttə ki, multimedia formatında artıq klassik olmuş Azərbaycan xalçasının təsnifatı üzrə böyük material toplanmışdır. O, ilk dəfə olaraq Lətif Kərimov tərəfindən təklif edilmiş və Quba-Şirvan, Gəncə-Qazax, Qarabağ və Təbriz – dörd xalçaçılıq tipini nəzərdə tutur; bu təsnifat Azərbaycanın böyük xalçaçılıq regionlarında toxunan xalçaların bədii və texniki xüsusiyyətlərinə əsaslanmışdır. 38 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА The exposition is constructed so that the story about all stages of carpet weaving development, beginning with the simplest technologies, is told. First come chetens and hasirs, then all kinds of flat-woven carpets, and then quintessential pile carpets representing all types of carpet weaving. The exposition, deployed along the entire length of the building, provides an opportunity to see clearly every stage of this art’s development, and to trace how carpet artists perfected and mastered compositions, enriched ornamental motifs, and developed the complexity of the color range. Animation videos accompanying the display of each type of flat-woven carpet invite you to familiarize yourself with various interweaving techniques. Multimedia technologies are widely used in the museum. One multimedia display introduces Azerbaijani carpets in museum collections around the world. In another, one sees our carpets in the paintings of European artists. Yet another recounts the history of carpet ornaments. And, of course, a lot of material has been collected in multimedia formats on the classification of Azerbaijani carpets. As mentioned earlier, Latif Karimov proposed this system, which suggests four carpet weaving types ‒ Guba-Shirvan, Ganja-Gazakh, Karabakh, and Tabriz. This classification is based on the artistic and technical properties of carpets woven in large carpet-weaving regions of Azerbaijan. Экспозиция построена так, чтобы получился рассказ обо всех этапах развития ковроткачества, начиная с простейших технологий. Сначала идут четены, хесиры, далее – все виды безворсовых ковров, а квинтэссенция – ворсовые ковры, представляющие все типы ковроткачества. Экспозиция, развернутая во всю длину здания, дает возможность наглядно увидеть каждый этап развития этого искусства, проследить, как совершенствовалось мастерство построения композиций, обогащались орнаментальные мотивы, усложнялась колористическая гамма. Анимационные ролики, сопровождающие показ каждого вида безворсовых ковров, дают возможность ознакомиться с различными техниками переплетения. В музее широко используются мультимедийные технологии. Одна часть мультимедийного контента рассказывает об азербайджанских коврах в коллекциях музеев мира, а другая – о наших коврах в картинах европейских художников. Еще одна повествует об истории орнаментов, которые мы видим на коврах. И, конечно, в формате мультимедиа собран большой материал по классификации азербайджанского ковра, которая уже стала классической. Впервые она была предложена Лятифом Керимовым и предполагает четыре типа ковроткачества – Губа-Ширванский, Гянджа-Газахский, Карабахский и Тебризский; эта классификация основана на художественных и технических свойствах ковров, сотканных в крупных ковроткацких регионах Азербайджана. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 39

Azərbaycanın ənənəvi xalçaçılıq sənəti YUNESKO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edildiyini təsdiqləyən sənəd. 16 noyabr 2010 The document confirming that The traditional art of Azerbaijani carpet weaving in the Republic of Azerbaijan is inscribed within the UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity. November 16, 2010 Документ о внесении традиционного азербайджанского коврового искусства в Список шедевров устного и нематериального культурного наследия человечества ЮНЕСКО. 16 ноября 2010 года

AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİNİN TARİXİ / THE HISTORY OF THE AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО МУЗЕЯ КОВРА 2010-cu ildə Azərbaycanın ənənəvi xalçaçılıq sənəti YUNESKO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilmişdir. Bu bizim milli mədəniyyətimizin dünya kontekstindəki əhəmiyyəti və dəyərindən xəbər verir. Belə bir mühüm hadisə Azərbaycanın mədəniyyət və incəsənətinin təbliğində misilsiz xidmətləri olan Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUSESKO və İSESKO-nun Xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyevanın dəstəyi ilə həyata keçmişdir. Azərbaycan xalçaları özündə ölkənin bütün rəngarəng təbiətini – mavi səmanı və yaşıl meşələri, ağ qarlı zirvələri və nar dənələrinin tünd qırmızı parlaqlığını, heyvanın qızılı parıltısını və üzüm salxımlarının bənövşəyi çalarlarını ecazkar bir şəkildə cəmləşdirir. Bütün bunlar heç də poetik metafora deyil, axı xalçaların toxunduğu yun saplar Azərbaycan təbiətinin rənglərinə boyanmış və sözün əsl mənasında onun şirə və ətirləri ilə hopdurulmuşdur. Bacarıqlı sənətkar əlləri sonsuz düyünlərdə xalqın çoxəsrlik müdrikliyi, onun ümid və sevinci, həyat tərzi və adətləri cəmləşən mükəmməlliyə çatdırılmış kompozisiyalarda bir dünya yaradır. Xalça yalnız utilitar funksiyalar yerinə yetirmirdi. İnsanlar inanırdılar ki, xalçalarda təsvir edilmiş simvol və sakral işarələr evə firavanlıq və xoşbəxtlik gətirir, pis gözlərdən qoruyur və xəstəliklərdən müdafiə edir. Xalça tariximizin salnaməsi olub, onun mənəvi təcəssümünün kvintessensiyasıdır. Qədim atalar sözündə deyilir: “Xalçam harda, yurdum da orda”. In 2010, the Azerbaijani Carpet was included within the UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity. This shows the importance and value of our national culture in a global context. This important event took place with the support of the First Vice-President of Azerbaijan, President of the Heydar Aliyev Foundation, UNESCO and ISESCO Goodwill Ambassador Mehriban Aliyeva, whose merits in popularizing and promoting the culture and art of Azerbaijan cannot be overestimated. Azerbaijani carpets absorbed the multicolored nature of the country – the blue of the sky and the greenery of the forests, the whiteness of the snow peaks and the ruby brightness of the pomegranate grains, the golden glow of quince and the lilac shades of the grapes. These are not poetic metaphors. Woolen threads, from which carpets are woven, are painted in the colors of Azerbaijan’s natural environment; they are literally saturated with its juices and aromas. The hands of skillful craftsmen create the world in endless knots, and in perfected compositions that concentrate all the age-old wisdom of the people, their aspirations, joys, ways of life, and customs. The carpet has always performed more than a utilitarian function. People believed that the symbols and sacral signs depicted on carpets attracted prosperity and happiness to the house, protecting them from the evil eye and disease. The carpet has become the chronicle of our entire history, the quintessence of its spiritual incarnation. As the ancient proverb says, “My house is where my carpet is spread.” В 2010 году азербайджанский ковер был включен в Cписок шедевров устного и нематериального культурного наследия человечества ЮНЕСКО. Это говорит о значимости и ценности нашей национальной культуры в мировом контексте. Столь важное событие произошло при поддержке первого вице-президента Азербайджана президент Фонда Гейдара Алиева, Посла доброй воли ЮНЕСКО и ИСЕСКО Мехрибан Алиевой, заслуги которой в популяризации и продвижении культуры и искусства Азербайджана трудно переоценить. Азербайджанский ковер вобрал в себя всю многоцветную природу страны — синеву неба и зелень лесов, белизну снежных вершин и рубиновую яркость зерен граната, золотистое сияние айвы и лиловые оттенки виноградных гроздей. Все это — вовсе не поэтические метафоры, ведь шерстяные нити, из которых ткут ковры, окрашены в цвета природы Азербайджана, они в буквальном смысле пропитаны ее соками и ароматами. Руки умелых мастериц бесконечными узелками создают мир, в доведенных до совершенства композициях которого сосредоточена вековая мудрость народа, его чаяния и радости, уклад жизни и обычаи. Ковер всегда выполнял не только утилитарные функции. Люди верили, что символы и сакральные знаки, изображенные на ковре, притягивают в дом благоденствие и счастье, оберегают от дурного глаза, защищают от болезней. Ковер стал летописью всей нашей истории, квинтэссенцией ее духовного воплощения. «Мой дом там, где расстелен мой ковер», – гласит древняя пословица. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 41

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ 42 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ XOVSUZ XALÇALAR FLAT-WOVEN CARPETS БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 43

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Azərbaycan qədim sivilizasiya mərkəzlərindən biri olmuşdur. Arxeoloqların Azərbaycan ərazisində apardıqları qazıntılar nəticəsində tapılan saysız-hesabsız sümük, keramik və metaldan olan əyrici alətlər – tağalaq və iy başlarının tarixi Azərbaycan xalçaçılığının Neolit dövrünə aid olduğunu sübuta yetirir. Azərbaycanda toxunmuş XVIII–XIX əsrlərə aid xovsuz xalça və xalça məmulatlarının ən yaxşı nümunələri dünyanın bir çox muzeylərində, o cümlədən, Bakıdakı Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanılmaqdadır. Azərbaycan Xalça Muzeyində 658 nümunədən ibarət xovsuz xalçaların zəngin kolleksiyası toplanmışdır ki, bunlara xalçalarımızın ilkin əcdadı sayılan həsirlər, palazlar, kilimlər, şəddələr, cecimlər, hər bölgənin özünəməxsus zililəri, sumax və vərniləri aiddir. Qeyd etmək lazımdır ki, xovsuz xalçalar ilkin olaraq tərəkəmələr tərəfindən toxunmuşdur. Sonra isə onların hazırlanması ilə oturaq kənd əhalisi, iri şəhərlərin, o cümlədən Şirvan, Bakı, Gəncə, Təbriz, Ərdəbil, Xoy, Mərənd və s. sakinləri məşğul olmuşlar. Ən nəhayət, saray emalatxanalarında da xovsuz xalçalar istehsal edilmişdir. Azerbaijan was one of the centers of ancient civilization. The ages of several bones, ceramics, and metal spinning tools such as reels, which were discovered during archaeological excavations in regions of Azerbaijan, prove that the art of Azerbaijan carpet weaving belongs to the Neolithic Age. Azerbaijani flat-woven carpets and carpet products from the 18th–19th centuries are stored in several museums around the world, as well as in the Azerbaijan Carpet Museum in Baku. A vibrant collection of flat-woven carpets within the Azerbaijan Carpet Museum contains samples of hasir (considered the earliest examples of our carpets), palas, kilim, shadda, jejim, zili, sumakh, and varni − in total 658 exhibits. Notably, flat-woven carpets used to be common among cattle breeding nomads, and later were created by sedentary people in such cities as Shirvan, Baku, Ganja, Tabriz, Ardabil, Khoy, and Marand, the surrounding villages, and in palace workshops. Территория современного Азербайджана является одним из центров древней цивилизации. Бесчисленное множество костяных, керамических и металлических орудий для прядения и ткачества − шпулек для ниток и веретен, найденных на его территории в результате археологических раскопок, позволяет относить начало истории азербайджанского ковроткачества к эпохе неолита. Образцы безворсовых ковров и ковровых изделий, сотканные в Азербайджане в XVIII–XIX веках, хранятся во многих музеях мира, в том числе и в Азербайджанском музее ковра, где собрана богатая коллекция безворсовых ковров, включающая хесиры (являющиеся родоначальниками наших ковров), паласы, килимы, шедде, джеджимы, а также имеющие региональные особенности зили, сумахи и верни − в общей сложности 658 экспонатов. Следует отметить, что технология изготовления безворсовых ковров распространилась сначала среди скотоводов-кочевников, затем – среди оседлого населения таких крупных городов, как Ширван, Баку, Гянджа, Тебриз, Ардебиль, Хой, Маранд и других, а также в окружающих их селах и, наконец, в дворцовых мастерских. 44 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 45

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ HƏSİR. Azərbaycan xovsuz xalçalarından danışarkən, ilk növbədə xalçaların əcdadı sayılan həsirlərdən bəhs etmək lazımdır. Azərbaycan arxeoloqlarının Cəlilabad (keçmişdə Həsirli, Astraxanovka, Astraxanbazar) rayonunda apardıqları arxeoloji qazıntılar zamanı e.ə. IV minilliyə aid həsirin qalıqları tapılmışdır. E.ə. V minilliyə aid olan həsir izləri isə arxeoloq Vəli Əliyev tərəfindən Naxçıvandakı II Kültəpə ərazisində aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilmişdir. Həsirlər Xəzər dənizinin ətrafında bitən ot fəsiləsinə daxil olan “Piz”, “Rıştan”, ya da ki, “Pərdis”, “Lakta” adlanan ot bitkiləri ilə toxunur. Həsirin eni piz bitkisinin uzunluğundan asılı olaraq təyin edilir. Həsirlər həm şaquli, həm də yer dəzgahlarında toxunur. Xalçalarda olduğu kimi, həsirlər enli haşiyə, bəzən isə haşiyəsiz toxunur. Apardığımız araşdırmalar zamanı bu bölgədə həsirlərin ondan artıq bədii kompozisiyaları aşkarlanmışdır. Bu kompozisiyaların hər birinin öz adı var: “Dəvə boynu”, “Nəlbəki gül”, “Zərinə gül”, “Gül içində gül”, “Zeyran gülü”, “Xalça naxış”, “Teşt gülü”. Əlvan boyaları olmasa da, sadə həsirlər ilk baxışdan naxışlı həsirlərlə eyni cür görünür. Lakin buna baxmayaraq, xalq sənətkarları əsrlər boyu kompozisiya baxımından olduğu kimi, naxış cəhətdən də fərqli həsirlər yaratmağa çalışıblar. Həsirlərin qədim kompozisiyaları və naxışı itirilib və unudulub, lakin bir qədər sonrakı dövr həsirlərinin bədii tərtibatında Muğan regionu, Lerik və Yardımlı rayonlarının xovsuz və xovlu xalça naxışları və kompozisiyalarının bəlli təsiri hiss olunur. Təsadüfi deyil ki, həsirlərin bir çox naxış kompozisiyaları bu günə qədər xalça naxışlarının adını daşıyır. HASIR. When speaking about Azerbaijani carpets, it is necessary to mention the hasir, a mat considered a forerunner of carpets. During archaeological excavations in Jalilabad (formerly Hasirli, Astrakhanovka, Astrakhanbazar), the remains of a mat dating back to the 4th millennium BCE were discovered, while the remains of another mat belonging to the 5th millennium BCE were found by archaeologist Vali Aliyev in II Kultapa in Nakhchivan. The hasir is woven from such plants as cane and reed, which grow around the Caspian Sea. They are woven both on the vertical and horizontal looms. The width of a mat is determined by the length of the plant. As with carpets, mats may have a wide border, and are sometimes woven without any borders. Through our research, we have identified over ten artistic mat compositions, all of which have their own names: Dava Boynu, Nalbaki Gul, Zarina Gul, Gul Ichinda Gul, Zeyran Gulu, Khalcha Nakhish, and Tesht Gulu. While a simple hasir has no bright colors, this also seems to be the case with patterned examples. However, over centuries folk artists have tried to create different mats with respect to both composition and pattern. Although ancient compositions and patterns of hasir have been forgotten, one can observe the impact of the patterns and compositions in pile and flat-woven carpets from Mughan, Lerik, and Yardimli in some designs of the hasir belonging to the subsequent period. It is no coincidence that, until today, some patterned compositions of hasir bear the names of carpet patterns. ХЕСИР. Говоря о безворсовых азербайджанских коврах, прежде всего необходимо рассказать о циновках «хесир» – предтечах ковров. Во время раскопок в городе Джалилабад (в прошлом – Хесирли, Астрахановка, Астрахан-Базар), азербайджанскими археологами были найдены остатки хесира, относящегося к IV тысячелетию до н.э. Следы хесира, датируемого V тысячелетием до н.э., были выявлены археологом Вели Алиевым в Нахчыване, в местечке Кюльтепе II. Хесиры плетут из водно-прибрежных растений (камыш, тростник и пр.), произрастающих на берегах Каспийского моря. Ширина хесира определяется высотой растения. Их плетут на вертикальных или горизонтальных станках. Как и ковры, хесиры имеют широкий бордюр либо вовсе не имеют бордюра. В ходе исследования было выявлено более десяти художественных композиций, применяемых в изготовлении хесиров. Каждая из них имеет свое название – «Деве бойну», «Нельбеки гюль», «Зерине гюль», «Гюль ичинде гюль», «Зейрангюлю», «Халча нахыш», «Тешт гюлю». Несмотря на неяркую расцветку, простые хесиры на первый взгляд схожи с орнаментальными. И все же на протяжении веков народные ремесленники старались создавать изделия, отличающиеся друг от друга как композиционно, так и с точки зрения узоров. Наиболее древние композиции и орнаменты хесиров утрачены и позабыты, но в художественном оформлении изделий последующего периода прослеживается очевидное влияние композиций и узоров безворсовых и ворсовых ковров Муганского региона, Лерикского и Ярдымлинского районов. Не случайно композиции многих хесиров носят название ковровых узоров. 46 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ Mütləq qeyd etmək lazımdır ki, həsirlər əsrlər boyu bu bölgədə yaşayan əhalinin həyatında mühüm rol oynamışdır. Ondan tikinti materialı kimi evlərin tavanlarının tərtibatında istifadə edilir. Bundan əlavə, həsirlər torpaqdan olan evlərdə kilim və palazların altından döşəməyə salınaraq evi rütubətdən qoruyur. Bu məmulatdan yay aylarında həyət- bacada oturmaq üçün də istifadə edilir. Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanılan XX əsrin sonuna aid həsir nümunəsinin (inv. № 8859) ölçüsü 73x160 sm təşkil edir. Bu həsirin naxışları xovlu xalça olan qarmaqlı göllü Muğan xalçasının naxışlarını təkrar edir, adı isə “Muğan xalça naxış” adlanır. Bu cür naxışlar Masallı və Biləsuvarın özündə də toxunur. Significantly, the hasir has played an important role in people’s lives of this region for centuries. It is used in the design of house ceilings as a construction material. Additionally, the hasir reduces the humidity inside houses as a result of its placement on the floor under kilim and palas. This item is also used to sit on in the yard during the summer. A hasir (Inv. No. 8859) within the Azerbaijan Carpet Museum’s collection measures 73x160 cm. This specimen was woven at the end of the 20th century. This design used a Mughan pile carpet pattern with a hooked medallion, called Mughan Khalcha Nakhish (Mughan Carpet Pattern). These patterns are woven in Bilasuvar, too. Необходимо отметить тот факт, что на протяжении Həsir. Masallı, Azərbaycan. XX əsrin sonu. многих столетий хесиры играли большую роль в жизни Qamış. Keçirtmə. 73x160 sm. İnv. № 8859 населения данного региона. Их использовали в качестве строительного материала при оформлении потолков Hasir. Masalli, Azerbaijan. Late 20th century. домов, а также как подстилки для сидения на траве в Reed. Interweaving. 73x160 cm. Inv. No. 8859 теплое время года. В землянках хесиры стелили под килимы и паласы, чтобы защитить жилище и ковры от Хесир. Масаллы, Азербайджан. Конец ХХ века. влаги. Камыш, рогоз. Переплетение. 73x160 см. Инв. № 8859 Размеры хесира (инв. № 8859), хранящегося в Азербайджанском музее ковра, составляют 73х160 см. Этот образец датируется концом XX века. Узоры этого хесира повторяют орнамент муганских ворсовых ковров, имеющих медальоны с крючками, и называются «Муган халча нахыш» («Муганский ковровый узор»). Хесиры с таким узором изготовляются также в Масаллы и Билясуваре. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 47

XOVSUZ XALÇALAR / FLAT-WOVEN CARPETS / БЕЗВОРСОВЫЕ КОВРЫ PALAZ. Yaxın Şərq, Orta Asiya və Qafqazda, o cümlədən, Azərbaycan xalqı arasında geniş yayılmış xovsuz xalça növlərindən biri “palaz” adı ilə məşhur olan xalçalardır. Azərbaycanda palaz növü başqa xovsuz xalçalardan daha çox istehsal edilmişdir. Materialından, bədii xüsusiyyətindən və istehsal olunduğu yerdən asılı olaraq, bu palazlar müxtəlif adlar altında yayılmışdır. Bədii xüsusiyyətlərinə görə palazlar iki qrupa bölünür: saya və ornamentli. Sayalara lay palaz, ağ palaz, qara palaz, ornamentli palazlara isə sadə zolaqlı palazlar, naxışlı zolaqlı palazlar daxil edilmişdir. Saya palaz. Qədim zamanlarda palazlar saya (bir rəngdə) toxunurdu. Bu növ palazların toxunuşunda ağacların budaqlarının sivrimlərindən, kənəf, sonralar isə ev heyvanlarının yunundan istifadə edilirdi. Həmin palazların rəngi istifadə edilən bitkinin və heyvan yununun təbii rəngindən ibarət idi. Hələ qədim zamanlardan başlayaraq məişətdə müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilən saya palazlar fərqli adlarla adlandırılmışdır. Lay palaz. Sadə və kobud toxunuşlu olan lay palaz ən çox kənəfdən toxunurdu. Quba rayonunda (Qonaqkənd) bu növ palazlar bağ, çəmənlik və həyətlərdə, xüsusilə rütubətli yaşayış evlərinin döşəməsini örtmək üçün istifadə edilirdi. Lay palazlardan tərəkəmələr çətən kimi dəyələrin ətrafını örtmək üçün, bəzən də üzərinə yun sərib qurutmaq üçün, nadir hallarda isə çəpər məqsədi ilə istifadə edərdilər. PALAS. One type of flat-woven carpet is the palas, which is common among the people of the Middle East, Central Asia, the Caucasus, and Azerbaijan. In Azerbaijan, the palas was produced more than any other type of carpet. It spread across the country under several names, according to its material, artistic features, and place of production. Depending on its artistic features, the palas falls into one of two groups: unadorned or patterned palas. A group of unadorned palases include lay palas, agh palas, and gara palas, while patterned palases include a simple striped palas and a patterned striped palas. Unadorned palas. In ancient times, the palas was woven using one colour. It was woven using the barks of trees, kenaf and, later, wool of domestic animals. The carpet bore the colours of the wool and the plants that were used. Since antiquity, the unadorned palases used for various purposes in everyday life were called by different names. Lay palas. The plain and coarse lay palas was mainly woven from kenaf. It was used in gardens, meadows, and courtyards in Guba (in Gonagkand village), especially to cover the floors of damp houses. Cattle-breeding nomads used lay palases to cover tents, sometimes as a foundation on which to dry wool and, more rarely, as a fence. ПАЛАС. Одним из наиболее широко распространенных видов безворсовых ковров у народов Ближнего Востока, Центральной Азии, Кавказа, в том числе Азербайджана, являются ковры, известные под названием «палас». В Азербайджане паласов традиционно производилось больше, нежели других видов безворсовых ковров. В зависимости от материала, художественных особенностей и места производства, паласы распространились под разными названиями. По художественным особенностям они делятся на две группы – однотонные и орнаментальные. К однотонным относятся лай-палас, аг-палас, гара-палас, к орнаментальным – паласы с простыми полосами и паласы с орнаментальными полосами. Однотонные паласы. В древности паласы были исключительно однотонными. Их ткали из коры деревьев, кенафа, позже – из шерсти домашних животных. Цвет изделия зависел от естественного цвета растения или шерсти животного. С давних времен однотонные паласы, применяемые в быту, имели различные названия. Лай-палас (от слова «lay», означающего «пласт, слой») – простой, грубо сотканный палас, обычно из кенафа. В Губе (село Гонагкенд) такие паласы стелили в домах с высокой влажностью, а также использовали как подстилку для сидения на траве в садах, на лугах. Скотоводы-кочевники окутывали лай-паласами землянки, сушили на них шерсть, а иногда использовали их в качестве ограждения. 48 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА