VIPWA 'दीपोत्सव 2020'

39 जेआरडींच्या सहवासाि : एक अववस्मरणीय आनंदयोग भानू काळे “A Great man shows his greatness by the way he treats little men.” (“मोठया माणसाचे मोठे पण तो छोटया माणसांना ज्या प्रकारे वागवतो त्यातून प्रतीत होत.े ” इंग्रजी महाकवी थॉमस कालाषईल) सोमवार, २७ मे १९९१ची सकाळ. आठवडयाची सरु ुवात म्हणजे नेहमीच घाईगदीची. सकाळची आजन्हके घरी भराभर उरकत होतो. प्रभादेवीला प्रेसमधे जायची घाई होती. आठ-एक वाजले असतील. तेवढयात फोनची घंटा वाजली. के मोल्ड आटष गलरीचे मालक व कलासमीक्षक के कू गांधी याचं ा फोन होता. “आत्ता दहाची जेआरडीचं ी appointment समळाली आहे. ताबडतोब तनघ. मीही वांद्र्याहून घरून तनघतो आहे. आपण ठीक साडेनऊ वाजता बॉम्बे हाउससमोर भटे ू . बाकीचे ततघेही तवे ्हाच यते ाहेत.” मी अक्षरशः उडालोच. ह्या ददशेने आमचे प्रयत्न चालू असले तरी हे असे प्रत्यक्षात घडले असे मला मुळीच वाटले नव्हत;े पण खरोखरच त्यानं ी एकदाची जआे रडी टाटाचं ी appointment समळवली होती! ह्या सारयाला एक व्यापक सामाजजक पाश्वभष मू ी होती. ३० ऑक्टोबर १९९० रोजी सपं लले ी देश ढवळून काढणारी अडवाणी यांची अहमदाबाद ते अयोध्या रथयात्ा आणण ६ डडसमे ्बर १९९२ रोजी अयोध्या येथील बाबरी मजस्जद जमीनदोस्त के ली जाणे, याचं ्या दरम्यानचे ते वाढत्या धासमकष उन्मादाचे ददवस होत.े एरवी बरयापकै ी कॉस्मोपोसलटन असलले ्या मंुबईतील वातावरणदेखील ह्या धासमकष ववद्वरे ्ाने गढू ळ झाले होत.े अशा पररजस्थतीत, ज्यांच्या हाती कु ठलीच सत्ता नाही अशी आपल्यासारखी सवसष ामान्य माणसे काय करू शकतील, ह्याची चचाष आम्ही काही समत् आदले दोन-तीन मदहने करत होतो. आपण तनदान एक शातं तासभा तरी आयोजजत करावी अशी कल्पना त्यावेळी के कू गाधं ी यांनी मांडली. सगळयानं ीच के कंू चा प्रस्ताव उचलनू धरला. शहरातील प्रक्षुब्ध झालेल्या लोकभावना अशा एखाद्या सभेमळु े तनवळणे के वळ अशक्य आहे, हे लक्षात न येण्याइतके आम्ही कोणीच दधु खळु े नव्हतो; पण त्याचबरोबर भोवताली इतकी गंभीर पररजस्थती असतानाही आपण त्याबाबत काहीच के ले नाही, नसु तचे बघ्यासारखे शांत रादहलो, असे भववष्यात स्वतःलाच जाणवनू शरसमदं े व्हायची पाळी आपल्यावर येऊ नये, असेही आम्हाला तीव्रतेने वाटत होते. समाजाची असले वा नसले , आमचीतरी ही शातं तासभा एक गरज बनली. शकु ्रवार, ३१ मे ही तारीख नक्की के ली गेली. वळे सधं ्याकाळी सहाची ठरली. लोकांना जायला-यायला सोयीचा म्हणून चचगष टे येथील के . सी. कॉलजे चा हॉल मुक्रर के ला. लगचे ततथले आरक्षणदेखील के ले. त्या प्रसंगी सवष उपजस्थतानं ी धासमकष सदभावना जपायची व कु ठल्याही स्वरूपातील दहसं ले ा तनःसदं दग्ध ववरोध करायची जाहीर शपथ घ्यायची असेही ठरले. शपथेचा मसुदा तयार झाला, त्याच्या महागडया जाड पाचमष ने ्ट पपे रवर एक हजार प्रती छापल्या. प्रत्येक उपजस्थताला देण्यासाठी. एका बाजलू ा इंग्रजीत व दसु रया बाजलू ा दहदं ीत. मणृ ाल गोरे, मुरली देवरा, मधु देवळेकर व नाना चुडासामा हे वगे वगे ळया राजकीय मताचं े पण मबंु ईकरांना थोडाफार आदर असलले े नेते तसेच ददलीपकु मार व शबाना आझमी हे वलयाकं कत कलाकार वक्ते म्हणनू नक्की के ले – प्रत्येकाची स्वततं ् भटे घेऊन त्याचं ी स्वीकृ तीही समळवली. जवळ जवळ मदहनाभर आम्ही पाच-सहा जण सभचे ी असली पूवतष यारी करण्यासाठी अववश्ातं झटत होतो. ह्या सवष तनयोजनात के कू गाधं ी आघाडीवर होते. ही सभा मबंु ईत नेहेमीच होत असलले ्या अगणणत सभांप्रमाणे नसावी, ततला एक वगे ळया प्रकारची उं ची लाभावी

40 आणण त्यादृष्टीने सभेत जआे रडी टाटांनी भार्ण करावे अशी आमची सवाचां ी, ववशरे ्तः के कंू ची, तीव्र इच्छा होती. पण ते अशक्यच वाटत होते. कारण एकतर जेआरडींचे वय तेव्हा ८७ होते आणण दसु रे म्हणजे अशा प्रकारच्या कु ठल्याही सावजष तनक कायकष ्रमानं ा ते कधीच हजर राहत नसत -- भार्ण करणे तर दरू च रादहल.े सशवाय त्यांच्यापयतंा पोचायचे कसे हाही मोठा प्रश्नच होता. आता सभा फक्त पाच ददवसावं र आली होती आणण अजनू जेआरडीशं ी सपं कष ही प्रस्थावपत झाला नव्हता. ह्या पाश्वभष मू ीवर २७ मचे ्या त्या सकाळी के कंू चा हा फोन आला होता. घरून तनघाल्यापासनू च माझ्या मनात ववचाराचं े काहूर माजले होते. माझे वय त्यावेळी जमे तमे ३८ होत;े के वळ वयानचे नव्हे तर एरवीही सवचष दृष्ट्या आपण ककती लहान आहोत आणण तरीही एका खूप मोठ्या माणसाला भेटायची अनपके ्षक्षत सधं ी के वळ तनयतीने आपल्या जीवनात आणली आहे, ह्याची अथाषतच मला पूणष जाणीव होती व त्यामळु े मनावरचा ताण अधधकच वाढला होता. पण त्याचबरोबर ज्या व्यक्तीववर्यी आपल्याला गले ी अनके वर्े खपू आदर वाटत आला आहे त्या व्यक्तीची आता प्रत्यक्ष भटे होणार आहे, ह्या कल्पनने े उत्सादहतदेखील झालो होतो. ह्या घटनपे वू ी बरीच वर्े, अगदी मी कॉलजे ात सशकत असताना, एका यवु कसशबबराच्या तनसमत्ताने बबहारमधल्या जमशदे परू ला पंधरा-वीस ददवस गेलो होतो. सवष प्रतततनधीचं ी सोय वगे वेगळया स्थातनक कु टुंबामं ध्ये के ली होती. मीही ततथल्या दटस्कोमध्ये (टाटा आयनष अंड स्टील कं पनीमध्ये) नोकरी करणारया एका अधधकारयाच्या घरी राहत होतो. त्यावेळच्या आत्यतं तक मागासलले ्या बबहारमध्ये जमशदे परू म्हणजे खरोखरच एक ओअससस होते. ततथले गुळगळु ीत रस्त,े टु मदार वसाहती, सुसज्ज हॉजस्पटल्स, शाळा, उद्याने, सगळेच एका वेगळया वातावरणात घेऊन जाणारे होते. एरव्ही सहा आकडी पगार घेणारे आंतरराष्रीय कं पन्यांमधले कमचष ारीदेखील आपापल्या व्यवस्थापनाला सरासष सशव्या देताना आढळत; जमशदे परू मध्ये मात् सवांाच्याच मनात टाटाबं द्दल खपू आदर ददसला. ज्यांच्याकडे मी राहत होतो, त्याचं े वडीलदेखील पवू ी दटस्कोमध्येच नोकरी करत व त्याचं ्या मलु ालाही नकु तीच दटस्कोमध्येच नोकरी लागली होती. हा अपवाद नव्हता. एकाच कु टुंबातील तीन-तीन वपढ्या ह्याच कं पनीत असणे ही गोष्ट दटस्कोमध्ये नवीन नव्हती. शहात्तर हजार कामगार असूनही ह्या कं पनीत आदल्या सत्तर वर्ातां एकदाही सपं झाला नव्हता. दटस्को कं पनीकडचे त्या वळे ी जमशदे पूर शहराचे व्यवस्थापन होते. ते कं पनीकडू न काढू न घेऊन लोकांनी तनवडू न ददलले ्या नगरपासलके कडे द्यावे, असा प्रस्ताव काही राजकीय नते ्यांनी राजधानी पाटण्यामध्ये मांडला होता. दसु रयाच ददवशी जमशदे पूरच्या लोकांनी एकजटु ीने त्या प्रस्तावाला ववरोध दशवष ला होता. सभा, मोचे यानं ा नुसते उधाण आले होते. “तुम्हाला काय हवे : क्वासलटी की म्यतु नससपासलटी?” असे ववचारणारी पोस्टसष जागोजागी ददसत होती. दटस्को आणण टेल्को ह्या तथे ील दोन प्रमखु कारखान्यामं धील कामगारांचे नते ,े अनकु ्रमे गोपाल व गोपशे ्वर, यानं ीही राजकारण्यांच्या ह्या प्रस्तावाला कडाडू न ववरोध के ला होता. “Only good capitalist is a dead one,” असली वाक्ये तवे ्हा युवकांमध्ये fashionable होती. जमशेदपरू मधला हा प्रत्यक्ष अनभु व मात् वेगळाच होता. माक्सवष ादाववर्यी तारुण्यसुलभ आकर्णष असलले ्या माझ्यासारख्या अनके ांना ह्या अनुभवाचे आश्चयष वाटले होत;े टाटाचं ्या वगे ळेपणाववर्यी एक कु तहू लसमधश्त आदरही मनात तनमाणष झाला होता. आणण आज त्याच उद्योगसमूहाचे अधशष तकाहून अधधक काळ सलग नते तृ ्व के लेल्या उद्योगपतीला भेटायचा योग माझ्या अगदी सवसष ाधारण अशा आयुष्यात आला होता. ठरल्याप्रमाणे बॉम्बे हाउससमोर पोचलो. बाकीचेही वळे ेत पोचले. एक्स्प्रेस ग्रुपच्या जनसत्ता ह्या मबंु ईतील दहदं ी दैतनकाचे सपं ादक राहुल देव, गांधीवादी प्राध्यावपका उर्ा महे ता, जादहरात-गरु ू अलके

41 पदमसी, के कू गाधं ी व मी असे आम्ही एकू ण पाच जण होतो. काय कसे बोलायच,े ह्याची एकवार चचाष करून आम्ही इमारतीत सशरलो, सलफ्टने वर गले ो, स्वागततके ला भेटलो. ती इंटरकॉमवर कोणाशीतरी बोलली आणण एक-दोन समतनटातच, ठीक दहा वाजता, आम्ही जेआरडीचं ्या भव्य कक्षात सशरलो. समोर जआे रडी टेबलाशी बसले होते. जणू आमची वाटच पाहात होते. कक्षात दसु रे कोणीही नव्हते. टेबलावर एकही कागद नव्हता. उभे राहून पढु े होत त्यानं ी आमचे स्वागत के ले, प्रत्येकाशी हस्तादं ोलन के ल.े उं च सडपातळ शरीरयष्टी, उभा गोरापान चेहरा, वयपरत्वे पडलले ्या सरु कु त्या, दटवपकल पारशी म्हणता येईल असे मोठे नाक, तनळसर डोळे, अगं ात पणू ष बाह्यांचा करडा सफारी आणण मुख्य म्हणजे भारतातील सवांता मोठे उद्योगपती हा तनवववष ाद लौककक -– ककतीही नाही म्हटले तरी मी काहीसा भारावूनच गले ो होतो. पण आम्हाला एका कोपरयात असलेल्या सोफासटे वर बसायला सांगत तहे ी पुढ्यात येऊन बसले व त्यानं ी बोलायला सरु ुवात के ली, प्रत्येकाची तमु ्ही कोण-कु ठल-े काय करता अशी एक-एक करत चौकशी सरु ू के ली आणण हळूहळू आम्ही सगळेच मोकळे होत गले ो. आम्ही थोडक्यात भेटीचे प्रयोजन सांधगतले. त्यांनी लक्षपवू कष सगळे ऐकू न घेतले. आम्ही बोलत असतानाच त्यानं ी एकीकडे चहाही मागवला. दहा-पधं रा समतनटे ह्यात गेली. चहा झाल्यावर आता बहुधा आपण उठावे, अशीच आमची धारणा झाली. कारण ह्याहून अधधक वळे त्यानं ी द्यावा अशी अपके ्षाच नव्हती. पण त्यांच्या स्वरात वा देहबोलीत संभार्ण आटोपते घेण्याचा ववचार जराही ददसला नाही. उलट कोचावर तनवातं बसत त्यांनी प्रत्येकाला “तमु ्ही स्वतः ह्या सगळयात का पडलात?” असे ववचारायला सरु ुवात के ली; त्यातनू त्यांनी आमच्यापैकी प्रत्येकालाच बोलते के ले. त्याचं े कु तहू ल आश्चयकष ारकच होते. ही कल्पना आम्हाला कशी सुचली वगैरे सगळे आम्हीही सांगू लागलो. अथाषत त्यांनी बोलावे व आम्ही ऐकाव,े हीच आमची तीव्र इच्छा होती. आणण सदु ैवाने पाच-दहा समतनटे आमची एकू ण भसू मका समजून घेतल्यावर त्यांनी स्वतःच बोलायला सरु ुवात के ली. त्यानतं रचा जवळजवळ एक-दीड तास जेआरडी अगदी मोकळेपणे, जणू आमची दीघकष ाळची मतै ्ी होती असे बोलत रादहल.े सुरुवात महात्मा गांधीपं ासून झाली. कारण आमच्यातल्या सवातंा शवे टी बोलल्या होत्या उर्ाबेन मेहता व त्यावळे ी त्या धगरगावातील मणीभवन ह्या गाधं ीवाद्यांच्या मबुं ईतील कें द्राच्या प्रमुख होत्या. मणीभवनमध्ये गाधं ीजीनं ी अनके दा वास्तव्य के ले होते ह्याचा उल्लखे ही त्यांनी के ला होता. सशवाय गाधं ीजीचं ी सवधष मसष मभावाची व अदहसं ेची सशकवण आमच्या प्रस्ताववत सभेमागे होती हेही उघड होते. जेआरडी सागं ू लागल,े “गांधीजींना मी प्रत्यक्ष भटे लो होतो व मी स्वतः गाधं ीवादी नसलो तरी त्यांच्या व्यजक्तमत्त्वाने खूपच प्रभाववत झालो होतो. आजही मला त्याचं ी आठवण होते. अदहसं ा, प्रामाणणकपणा, साधेपणा, सवसष ामान्याचं ्या दहताची कळकळ आणण परधमसष दहष्णतु ा हे त्याचं े अगदी ठळक असे ववशरे ् होत.े दहदं -ू मुजस्लम ऐक्यासाठी तर ते आयषु ्यभर झटले. आजचं हे देशातील धासमकष ववद्वेर्ाचं वातावरण त्यानं ा अततशय क्लशे दायक ठरलं असत. त्यांच्या ववचाराचं ी आज आपल्या देशाला तनतांत गरज आहे.” जआे रडीचं ्या आसनाच्या मागेच जमशदे जीचं े भव्य तलै धचत् लावलेले होते. हात वर करून त्याकडे आमचे लक्ष वधे ून घेत ते पढु े म्हणाले, “पण मला एका गोष्टीचं अततशय आश्चयष वाटतं. माझा जन्म १९०४मध्ये झाला व त्याच वर्ी जमशदे जी वारले. पण तरीदेखील १९२५ साली मी फ्रान्सहून भारतात परतलो आणण आमच्या उद्योगसमूहाची सूत्ं मला हाती घ्यावी लागली, तवे ्हादेखील जमशदे जीचं ा प्रभाव आमच्या कं पनीत अगदी पावलोपावली जाणवत होता. त्याचं ी मूल्य, त्याचं ी वचै ाररक बठै क, त्यांची एकू ण वतणष ूक ह्या सगळयाची छाप आमच्या उद्योगसमूहात अगदी आजदेखील, ते गेल्यानंतर ८७ वर्ांानीसदु ्धा, ठळकपणे जाणवते. कु ठलाही महत्वाचा तनणयष घेताना आजही मी मागे वळून ह्या

42 त्याचं ्या पोरेटकडे बघतो आणण स्वतःला ववचारतो, ‘ह्या पररजस्थतीत जमशदे जीनी काय तनणयष घेतला असता?’ ह्याउलट गाधं ीबं रोबर वर्ानष वु र्ंा काम के लले े आपले बहुतेक नते े मात् त्यांची सशकवण ककती पटकन ववसरून गेल!े त्यांचा प्रभाव आजच्या नेत्यांमध्ये कु ठेच कसा जाणवत नाही? आपले नेते व एकू ण समाजदेखील गाधं ींना इतक्या लौकर कसा काय ववसरला? जमशदे जीचं ा आमच्या उद्योगसमहू ावरचा प्रभाव जर इतक्या वर्ानंा ंतरही दटकू न आहे, तर मग गाधं ींचा आपल्या समाजावरचा प्रभाव का दटकला नाही? म्हणजे, असे तर नसले , की मळु ातच तो प्रभाव तततकासा खोल नव्हता?” ते बोलायचे थांबल्यावर काही क्षण खोलीत शांतता होती, कारण त्यांचा प्रश्न अत्यतं मासमकष होता व आमच्यापैकी कोणीच खरे तर त्या दृष्टीने पूवी कधी ववचारही के ला नव्हता. देशातील वाढत्या दहसं ाचाराबद्दल, चचेतून प्रश्न सोडवण्यापेक्षा हाणामारीवर यायच्या प्रवतृ ्तीबद्दल त्यानं ी नंतर खपू खतं व्यक्त के ली. ववशेर्तः ज्या प्रकारे इंददरा गाधं ी व नंतर राजीव गांधी ह्यांची हत्या झाली आणण आजही ज्या प्रकारे काही राजकारणी उघडउघड दहसं चे े समथनष करतात, त्याववर्यी ते बोलल.े हेच मुख्य सूत् असलेल्या आमच्या आगामी सभवे वर्यी त्याचं े मत अनकु ू ल झाले असावे ह्याची काहीशी कल्पना त्यावरून आम्हाला आली. त्यानंतर गाधं ीजींचे राजकीय वारसदार पंडडत नहे रूं चा ववर्य त्यानं ी काढला. त्याच ददवशी नहे रूं चा स्मतृ तददनही होता ह्याचीही त्यांनी आठवण काढली. नेहरूं ची औद्योधगक धोरणे चकु ली, आमच्या स्वतःच्याच उद्योगाचं ी अगदी नसै धगकष अशी वाढही समाजवादाच्या नावाखाली आम्हाला करू ददली गेली नाही व पयायष ाने के वळ आमच्या उद्योगाचं ा नव्हे तर एकू ण आपल्या देशाचाच इतर अनके देशांप्रमाणे ववकास झाला नाही ह्याची बोच त्यानं ी व्यक्त के ली. “ह्या देशात राजकारणी व नोकरशहा ह्यांच्यापुढे उद्योगपतीचं े काहीच चालत नाही. देशाचं औद्योधगक धोरण ठरवताना कु ठल्याही पतं प्रधानाने आजवर कधीही माझं मत ववचारात घेतलले ं नाही, माझा सल्लाही कधी घेतला गेलेला नाही. जगातल्या कु ठल्याही देशात असं घडलं नसतं. मी आपणहून अनेक वेळा पत् पाठवनू माझी मत व्यक्त करत अस,े त्याची औपचाररक पोच फक्त समळे, पण धोरणं तनजश्चत करताना त्याचं ी कधीच दखल घेतली गले ी नाही,” ते म्हणाल.े आपल्यासारख्या बरयाच मध्यमवगीयांचा असा समज असतो, की भारताचे राज्यकते आणण बडे उद्योगपती यांच्यात खपू सख्य असते. पण प्रत्यक्षात बहुतके राज्यकत्यांचा ्या मनात उद्योगपतीववर्यी अढीच असते. म्हणजे त्यांच्यात भ्रष्टाचाराच्या स्वरूपात साटेलोटे हे असतेच, तो भाग वगे ळा, पण जेआरडीच्या मते नेहरू काय, मोरारजी काय, इंददरा काय, ह्या सगळयांच्याच मनात उद्योगपतीववर्यी एक प्रकारचा ततरस्कार व अववश्वासच होता. ते म्हणाले, “अथातष शवे टी ह्याच राजकारणी व नोकरशहा ह्याचं ्या राज्यात आपल्याला व्यवसाय करायचा आहे हे सत्य मला स्वीकारावं लागल.ं ” यानतं र आयुष्यभर त्यानं ा महत्त्वाच्या वाटत आलेल्या दोन ववर्यांबद्दल जआे रडी बोलले -- लोकसंख्यातनयतं ्ण आणण सशक्षण. आधी लोकसंख्येबद्दल. Family Planning Association of India ही ससं ्था त्यानं ीच त्यासाठी सरु ू के ली होती. त्यांना समळालले ा शवे टचा आतं रराष्रीय पुरस्कार त्यांना यनु ायटेड नेशन्सतफे त्यांच्या ह्याच क्षते ्ातील कामाबद्दल समळाला होता. “लोकसखं ्या आटोक्यात ठेवणं हे आपल्याला अततशय आवश्यक आहे,” ते सांगत होते. “ददु ैवाने ह्या प्रश्नाववर्यी हल्ली फारसं कोणी बोलतही नाही. मजे क्सको देशातील एका बड्या उद्योगपतीने स्वतःच्या मालकीच्या टेलीजव्हजन चनले चा वापर ह्याकामी कसा के ला ह्याववर्यी मी ऐकलं होतं. त्याने कु टुंबतनयोजनाचा प्रसार करण्यासाठी खास कायकष ्रम तयार करून घेतले. त्यात मनोरंजन होतंच पण सदं ेशही होता. तो देश कॅ थोसलकधसमयष ाचं ा आहे व त्या धमाषचा कु टुंबतनयोजनाला ववरोध आहे. म्हणनू च

43 त्या उद्योगपतींना असले कायकष ्रम खूप गरजचे े वाटले व त्याचं ा खूप चागं ला प्रभावदेखील पडला. मी आमची एक टीम ह्याचा अभ्यास करण्यासाठी ततथे पाठवली. आपल्या टेलजे व्हजनसाठी त्यांनी ततथल्याप्रमाणे प्रोग्रॅम बनवावेत म्हणून. तेथून त्यानं ी तयार के लले ं एक जस्क्रप्ट मी वाचलं व एक एवपसोडही बतघतला. मला काही तो तततकासा आवडला नाही, पण त्यात नतं र त्यानं ी काही सधु ारणा के ल्या व आता तो चांगला झाला आहे. त्याचा आता आम्ही वापर करणार आहोत.” सशक्षण हा त्यानं ा महत्त्वाचा वाटणारा दसु रा ववर्य. त्याबद्दलही त्यानं ी आपली मते मांडली. त्यांनी सांधगतलेला एक अनभु व आपल्या देशातील व्यजक्तकें दद्रत व त्यामळु े खूप हानीकारक अशा तनणयष प्रकक्रयेवर उत्तम प्रकाश पाडणारा आहे. ते म्हणाल,े “सशक्षणाचा एक पररणाम म्हणून लोकसखं ्या तनयतं ्णात येते हा जगभरचा अनुभव आहेच. सशक्षण हा एरवीही ववकासाचा अगदी पायाच आहे. ज्या देशात मी जन्मलो व जजथे माझं शालेय सशक्षण झालं त्या फ्रान्समध्ये तर सशक्षणमंत्र्याला खूप मानाचं स्थान देतात. पण सशक्षणाच्या जोडीने देशासाठी उत्तम नते तृ ्व तयार करणं हेदेखील अत्यावश्यक आहे. आपल्या देशात चांगल्या नते ्यांची जीवनाच्या सवचष क्षते ्ांत मोठी उणीव आहे. म्हणनू सशक्षणाची सागं ड नेततृ ्वववकासाशी जोडली पादहजे. त्या दृष्टीने मी काही वर्ांापवू ी बराच प्रयत्न के ला होता. कारण फ्रान्समध्ये नेपोसलअनने अशीच एक लीडरसशप ससं ्था सरु ू के ली होती. आजही ती चालू आहे आणण त्या देशातील अनके बडे नेते ह्याच ससं ्थते नू तयार झाले आहेत. आपणही भारतात असचं काहीतरी करावं असं माझं स्वप्न होतं. त्यासाठी मी देशातील काही मोठया सशक्षणतज््ानं ा व ववचारवंतानं ा एकत् आणलं. फ्रान्सहूनदेखील आम्ही दोन तज््ांना एका वर्ासष ाठी भारतात ह्या ववसशष्ट प्रोजके ्टवर काम करण्यासाठी बोलावलं. वर्भष र खपनू ह्या सवानंा ी एक प्रोजके ्ट ररपोटष तयार के ला व भारत सरकारकडे पाठवला. सरु ुवातीला काहीच प्रततसाद समळाला नाही. नतं र मी बराच पाठपुरावा के ल्यावर तत्कालीन सशक्षणमतं ्र्यानं ी आम्हाला चचेसाठी ददल्लीला बोलावलं. मला आठवतं, एका गोल टेबलाभोवती आम्ही बसलो होतो. एका टोकाला ते सशक्षणमतं ्ी होते व दसु रया टोकाला मी होतो. ररपोटषची माझ्याकडची फाइल मी त्यांच्यासमोर ठे वली. आम्ही पाठवलेला ररपोटष त्यांनी कदाधचत नीट वाचला नसेल म्हणनू . एक-दोन समतनटं त्यानं ी तो चाळला व मग मला ववचारल,ं ‘ह्या लीडरसशप ससं ्थते प्रवेश समळण्यासाठी काय तनकर् असतील?’ मी म्हटल,ं ‘गणणतातील प्रभतु ्व. अगदी नेपोसलअनच्या काळापासनू चालत आलेला हा त्याचं ा पदहला तनकर् आहे.’ ‘म्हणजे माझ्यासारखा एखादा गणणतात कच्चा असलले ा ववद्याथी असले , तर त्याला तुमच्या ह्या संस्थते प्रवशे समळणार नाही?’ – त्यांनी ववचारलं. त्यावर मी खरं तचे सांधगतल.ं ‘माझंही गणणत कच्चं आहे व मलाही ह्या ससं ्थेत प्रवशे समळू शकणार नाही आणण त्याचप्रमाणे तमु चं गणणत कच्चं असले तर तुम्हालाही कदाधचत इथे प्रवेश समळणार नाही.’ ह्यावर ते एकदम भडकल.े माझ्या ददशने े ती फाइल पढु े सरकवत म्हणाल,े “नॉनसने ्स! ह्या असल्या एसलदटस्ट ससं ्थते आमच्या सरकारला काहीही इटं रेस्ट नाही!’ झाल!ं त्या उत्तम योजनचे ा ततथेच अंत झाला! आमची एवढ्या ददवसाचं ी महे नत पाण्यात गेली.” उत्तम योजनादेखील आपल्या देशात एखाद्या नेत्याच्या अहंकारापोटी कशा बारगळतात ह्याचे हे उत्तम उदाहरण होते. काही सके ं द आम्ही सगळेच गप्प होतो. जे ऐकले ते तसे सुन्न करणारेच होते. एव्हाना खपू वेळ झाला आहे ह्याचीही आम्हाला जाणीव होत होती. पण तरीही त्यांचा एकू ण गप्पा मारण्याचा मूड पाहून व बहुधा शेवटचा म्हणून मी त्यांना एक प्रश्न ववचारला. “तमु च्या आयुष्यातील सवांात बोचणारा सल कोणता? What is your biggest regret in life?” ह्या प्रश्नाची पाश्वभष मू ी तशी स्पष्ट होती. एअर इंडडया हे जआे रडींचे सवातंा मोठे स्वप्न होते, पण पढु े

44 १९४८साली भारत सरकारने ती कं पनी स्वतःच्या ताब्यात घेतली व जआे रडींना के वळ नामधारी अध्यक्ष म्हणनू ठे वल.े नतं र १९७८साली तत्कालीन पतं प्रधान मोरारजी देसाई यानं ी एअर इंडडयाच्या त्या नामधारी अध्यक्षपदावरूनदेखील जेआरडींची हकालपट्टी के ली व त्या जागी त्यांच्याच एका कं पनीत व्यवस्थापकीय सचं ालक म्हणून त्यावेळी नोकरी करणारया तनवतृ ्त एअर चीफ माशलष पी. सी. लाल ह्यांची नेमणकू के ली. जखमेवर सवातंा जास्त मीठ चोळणारी बाब म्हणजे, ही गोष्ट सरकारने स्वतःहून जेआरडीनं ा त्यावेळी कळवलीच नव्हती, लाल यांनी त्या रात्ी फोनवर ही बातमी जआे रडींना ददली व अथातष च दसु रया ददवशी ती वतमष ानपत्ातूनच जआे रडीनं ा वाचायला समळाली! साहजजकच तो अपमानाचा प्रसंग म्हणजे जेआरडींच्या आयुष्यातील सवातां जास्त क्लेशदायक सल असले अशी माझी कल्पना होती. पण जआे रडीचं े उत्तर अगदीच अनपके ्षक्षत होते. ते म्हणाल,े “आमचे सवसष ामान्य कामगार तसे अल्पसशक्षक्षत असत. आपली मातभृ ार्ा व फारतर दहदं ी भार्ा त्यानं ा येत असे. ततच्यातच ते बोलू शकत. त्यामुळे मी थटे असा त्यांच्याशी कधीच बोलू शकत नसे. माझं सशक्षण फ्रान्समध्ये झालं. साहजजकच मी फ्रंे च चागं लं बोलतो व अथातष च इंग्रजीही बोलतो. पण गजु राती, मराठी वा दहदं ी अशी कु ठलीच भारतीय भार्ा मात् मला बोलता येत नाही. माझ्यातली ही कमतरता मला खूपदा जाणवायची व त्या दृष्टीने दहदं ी सशकायचं मी ठरवलंदेखील. त्यासाठी दोन वेळा मी एक सशक्षकदेखील नमे ला. पण माझ्यामागच्या अनके व्यापांमुळे मी कधी त्यासाठी वळे देऊ शकलो नाही व मग शवे टी कं टाळून मी तो प्रयत्न सोडू नच ददला. आज मला ह्याचं अततशय वाईट वाटतं. कारण त्यामळु े माझ्या कामगारांशी मी कधी त्यानं ा नीट समजणारया भार्ेत ददलखुलास गप्पा मारू शकलो नाही. हे माझं आयुष्यातील सवाातं मोठं शल्य आहे.“ मातभृ ार्चे े महत्त्व अधोरेणखत करणारे त्याचं े हे प्रांजळ तनवदे न माझ्या अगं ावर रोमाचं उठवून गेले होते. आज ह्या घटनेला २४ वर्े उलटू न गले ्यानंतर मी हे सलदहत आहे, पण आजही जआे रडींचे ते शब्द मला स्पष्ट आठवतात. तब्बल दोन तासानं ी आम्ही त्याचं ्या कायाषलयातून बाहेर पडलो. समोर पादहले तो स्वागतकक्षात रतन टाटा बसलेले! जआे रडीनं ी आमची त्यांच्याबरोबर एके क करत ओळख करून ददली. आम्ही बाहेर यायची परु ी पधं रा समतनटे रतन वाट पाहत होते. टाटा समहू ाच्या प्रमखु पदाची सतू ्े रतन यांनी हाती घेऊन तेव्हा अवघे दोन मदहने लोटले होते. पण इतके उच्चपदस्थ असनू ही त्यांच्या बोलण्यात ककं वा देहबोलीत खोळंबा झाल्याबद्दलचा वैताग ककं वा नाराजी ततळमात् नव्हती. आम्हाला सोडायला जेआरडी बाहेर सलफ्टपयतंा आले, आमची आपापल्या घरी जायची सोय नीट आहे ना, ह्याची त्यानं ी चौकशी के ली. “सभले ा मी नक्की येईन व बोलेनदेखील,” हसत हसत ते म्हणाले. हे त्यांचे शवे टचे वाक्य होते. आमचा आनदं गगनात मावने ा. कारण ही स्वीकृ ती त्यानं ी इतक्या वळे ात आधी ददलीच नव्हती! पुनःपुन्हा कृ त्तापूवकष आम्ही त्याचं े आभार मानले. भटे ीमागचे आमचे इजप्सत साध्य झाले होते! सलफ्ट येईस्तोवर ते थांबले, आम्ही आत सशरल्यावर व दार लावून घेतल्यावर हात हलवत त्यानं ी तनरोप घेतला व ही अववस्मरणीय भटे सपं ली. ह्या भटे ीचा उत्तराधष सांधगतल्यासशवाय ह्या अनुभवाची सांगता करता येणार नाही. ३१ मचे ी ती सभा उत्तम पार पडली. जआे रडी अथातष च मोजके पण अतं ःकरणपवू कष बोलले व त्यांच्या अत्यतं दसु मळष अशा उपजस्थतीमळु े ती सभा खपू च उं चावर गेली. इतरही वक्ते मनापासनू बोलल.े शवे टी सवष उपजस्थतानं ी उभे राहून तनयोजजत शपथ घेतली. अलके पदमसी यानं ी सभेचे सूत्सचं ालन के ले. त्याचं ्या सहचरी व प्रससध्द पॉप ससगं र शरोन प्रभाकर यानं ी ‘एजव्हता’ ह्या त्यांच्या तेव्हा गाजत असलले ्या नाटकातील एक गाणे पशे करून सभेला एक वगे ळाच कलात्मक स्पशष ददला. खूप हाय-टेक आणण तरीही हृदयस्पशी अशी ती सभा झाली. एक सांगायला हवे –- सभास्थानी सवष महागडी प्रकाश व ध्वनी

45 यतं ्णा बसवण्याचे व चालवण्याचे काम पदमसी ह्यांच्याच स्टाफने के ले होते आणण होय, त्यासाठी त्यानं ी आमच्याकडे एक रुपयादेखील मानधन माधगतले नाही! शवे टाचा एक प्रसंग नमूद करण्यासारखा आहे. आभारप्रदशनष ाच्या वेळी व्यासपीठावरून आपल्या कमावलेल्या खणखणीत आवाजात अलके म्हणाले, “या सभागहृ ात मागे कु ठे तरी एक बुजरी व्यक्ती गदीत लपलेली आहे. ही सभा बोलवायची मूळ कल्पना ततचीच होती. पण ततला स्वतःवर प्रकाशझोत पडलले ा आवडत नाही. ततने आता इथे व्यासपीठावर यावे अशी मी ववनंती करतो. के कू , व्हेअर आर य?ू ” भरगच्च हॉलमधल्या सगळयाचं ्या नजरा इकडते तकडे सभरसभरू लागल्या आणण मग हळूच मागच्या कु ठल्यातरी रांगेत बसलले े के कू समोर गले े. टाळयाचं ्या कडकडाटात, खालच्या मानेने. स्वतः पुढाकार घेतलेल्या कामातील अगदी उधचत अशा श्ेयाबद्दलही इतका उदासीन असलेला माणसू क्वधचतच कु ठे असले . सभा संपल्यावर आम्ही चार-पाच आयोजक शजे ारीच असलले ्या सम्राट हॉटेलात जवे ायला गेलो होतो. जवे ताजेवता एकू ण सगळयाचा आढावाही घेत होतो. त्यावळे ी जाणवले की, “सभचे े सतू ्सचं ालन दहदं ीत करा व शक्यतो सगळयांनी दहदं ीत बोला” ही जआे रडीचं ी सचू ना आम्ही अमलात आणू शकलो नव्हतो! पण तेवढा एक अपवाद सोडला तर बाकी सवष कायकष ्रम अपके ्षेपके ्षा खूपच जास्त प्रभावी झाला होता. आणण सगळयात ससं ्मरणीय अनभु व होता तो सोमवारी जआे रडींबरोबर झालले ्या त्या प्रदीघष भटे ीचा. आमची सभेला यायची ववनतं ी त्यांनी कु ठचेही आढेवेढे न घेता मान्य करणे, आमच्यासारख्या सवाथष ाषने अगदी सामान्य असणारया माणसांना सहजगत्या इतका वळे देणे, मनमोकळया गप्पा मारणे हे सगळेच अचबं बत करणारे होते. आमच्यात त्यानं ा असे काय जाणवले असेल, असे काय इतरांपके ्षा वेगळे वाटले असले हे अथातष च आम्हाला कधीच कळणार नव्हते. का कोण जाणे, पण त्यांच्याशी आलले ्या ह्या सपं काचष ा आमच्यापकै ी कोणीच कधी व्यजक्तगत फायद्यासाठी उपयोग करणार नाही, असा त्यानं ा कदाधचत ववश्वास वाटला असावा. ककं वा कदाधचत हा के वळ एक भाग्ययोग होता. हा लेख सलहावा की सलहू नये ह्या ववचारात मी बरेच ददवस होतो. उगाचच ह्यात एखाद्याला अहंकार जाणवू शके ल, मोठ्या माणसाशी ओळख दाखवनू लखे काने स्वतःचीच ऐट समरवल्यासारखे वाटू शके ल. पण तरीही तब्बल २४ वर्ानंा ी हे सारे सलदहले ह्याचे कारण म्हणजे, हे मी सलदहले नाही तर दसु रे कोणीच कधी सलदहणे शक्य नाही ही जाणीव, आणण ही भीती, की तसे झाले तर ह्यातील त्या मोठ्या माणसाची व्यक्त झालेली काही अगदी दसु मळष व कु ठेच नोंदली न गले ले ी मते – ववशेर्तः मातभृ ार्चे े महत्त्व अधोरेणखत करणारा शवे टचा भाग – हे सारे असचे ववस्मतृ ीच्या अथांग पोकळीत नष्ट होईल. आज इतक्या वर्ाांनतं र मागे वळून पाहताना जाणवते, की ककती मोठया माणसाशी आपली ही अगदी योगायोगाने म्हणावे तशी भटे झाली आणण आपण स्वतःववर्यी के लले ्या कु ठल्याही तनयोजनापेक्षा असे अगदी अनपके ्षक्षतपणचे आपल्या आयुष्यातले अनके आनदं योग येत असतात. (पूवपष ्रससद्धी लोकमत ददवाळी अंक २०१५)

46 POEMS BY LITTLE MASTERS

47 A Fight with Covid -19 Pandemic came and stopped our school, Now we clean our house with a broom. Covid is ruling the full cosmos, Since a pandemic the work has been paused. Police are working as a knight, We are sitting in our house like a mite. To go outside wear a mask, It is a very important task. To make a vaccine many chemicals are mingled, Once a vaccine is made we would hear the sound of jingle. Its china’s mishap, Don’t worry and take a nap. We are just complaining about the virus, People are claiming corona virus. First talk to our chief, And knock Covid off a cliff. Master Anuj Bulbule

48 Gauri Undegaonkar

49 Gauri Undegaonkar

50 इस भीड में कही एक मंै हूँ इस भीड मंे कही एक मैं हूँ... अलग सा नहीं कु छ पास मे... मगर जो है ऊसपे गुरुर जिािी हूँ ... चाहिी हूँ पेहचान बनाना.. इस भीड मे कही एक मैं हूँ... घूम ना हो जाऊ कही , मरे े जसै े हुबहू द्रदखने वाले हजार यही , न्झरों से बाि करणे में किरािें सभी , यही बन जािा हंै जीने का सललका यहू ी , इस भीड मे कही मैं एक नझरीयां हूँ... के हना कु छ और के ह कु छ और जािे हंै , ये लबझ अब सांभाल कर सफ़र करिे है, मरे ी कट्यार , मरे े ललखान को भी खामोलियों सी पाट पडिी हैं, िेझ चली िो धागे रेिम के खो देिी है, इस भीड मे कही मंै एक आवाझ हूँ... खयाल अगर हो कोई, तनकाल ना परची पे िू कभी, चरु ा ना ले पडोसन कही, देख जरा सभी जगह, िाक मी बैठा है चोर कोई, इस भीड मे कही मैं एक सोच हूँ... एक िुकडा हसी चखले... आज भीड मी उभर कर जी लेने दे, आज लाखों मे एक बनिे हैं, िुम्हारे जसै े काफ़़ी जजदं गीया हंै, आज िू भी लाखों मे एक! Gauri Undegaonkar

51 POEMS BY MASTERS

52

53 ज दं गी ऐसी दौड़ के रुकना यहााँ नहीं .... कभी plus तो कभी minus के ज दं गी का formula इतना आसान नहीं । पसीना इतना बहाओ के सुकू न यहाँा नहीं...... प्यास ऐसी के अमतृ ककसी को समला नहीं । कभी वाददयों मंे तो कभी बफीले पहाड़ों के ठंडी हवा वों मंे समली ज दं गी ........ कभी जॉन एसलया के शायरी ने रुलाया तो कभी दषु ्यंत कु मार के ग़ लों ने ग़मगीन की ज ंदगी......... श्याम हुई तों पैमाने के साथ हररवशं राय की मधुशाला गुनगनु ायीं ज दं गी । कभी ज ंदगी मंे कणष सी वववशता से झकझोर होने आयी क़िस्मत ..... तभी रामधारी ससहं ददनकर के रश्मीरथी ने दी चट्टानों सी दहम्मत ! ररश्तों के भी कै से अजीब उलझन मंे फाँ सा देती है तु ज न्दगी ............ जजसके साथ वफा है उसी को ख़फा कर देती है तु ज दं गी । “ सुजीि कु लकणी

54

55

56

57 Khwaishe…………….. Aadhi si jindagi… Aadhe se hum…….. Aadhi si khwaishe……….. Aur Deewane se hum……….. Ye Waqt bhi kya…. waqt hai….. Armaan bhi dil me…. sakth hai………. Tu hai sath..shayad…. jana bhi hai…….. Aur tera paas na hona…. gunah bhi………… Machalte ye armaan.. hai…. Pighalta ta ye…….josh.. hai……… Na jane kya…ye sama hai…………….. Junoon hai…..madhosh hai…….. Rinka (Mangesh Shirke)

58

59 अभी अभी अभी - अभी .....जीना ही सोचा था ....िेरे सगं के .... अभी होि में आया हूँ.... अभी - अभी प्यार को जाना है ..... के ... िरे े साथ मंे ....जीने क़ी ....ककस्मि नहीं लाया हूँ ..... बहुि कु छ चाह के भी .... कभी ...कु छ पाने वाला नहीं हूँ मैं ..... पराया हूँ .... और पराया ही मरने वाला हूँ मंै .... हर पल क़ी कोलिि..... हर पल का िड़पना.... हर पल क़ी उलझन ...... और हर पल िेरा वो ना समझना....... अपनी - अपनी ककस्मि का खेल है.. क्या जायज है ..... क्या नाजायज है..... अपनी - अपनी आखूँ ों का खेल है...... हमने िो इश्क ककया ...... और दतु नयाँू से उलझ बठै े ..... अभी - अभी ...जीना सोचा ही था ...के ररकं ा ( मगं ेि लिके )

60 Simran O…..Simran.. Tum se mil ke.. Aur mil ne ka man hota hai… Tum ko mil ke… Na door jane ka man hota hai… Tu jab hoti hai sath… Ek ajeeb sa mausam hota hai… Waqt ko rok du… Ya tumhe … Badi kash ma kash me dil hota hai… Tum se mil ke.. Aur mil ne ka man hota hai… Rinka (Mangesh Shirke)

61

62

63

64 Col. Vasant BallewarCont >

65

66

67

68

69

70 STORY & DRAMA

71 My Encounter With An Insurgent Virendra Kumar This is based on real story. I was posted in north east in 1989 and it was really a remote place. Tea gardens were about 25 Km and that was the only genuine habitation where one can go and socialize. As luck could have had it, there were two Managers, juniors from Pantnagar (Agriculture graduate). They were regular visitors to my unit even before we landed up there. Once they came to know that I was coming on posting, they were very excited. We used to play Volleyball on regular basis because it is troop’s game, gives you real physical exercise, lot of bonding with troops. So, it was a regular feature. We developed a real good team and started playing with other units in an organized format. We were invited by tea garden also to play Volleyball and we went there with the team many times. It was bonhomie through Volleyball. There were two young people other than those Managers who were regular in their Volley ball team and they got very friendly with me. In fact they called us for meals many times. Just before Diwali, pay was to be distributed to Jawans. ( That was the system that time.) So, one young officer, a Lieutenant went to bank and collected the amount for distribution. Pay was being distributed by the same officer in the evening, and it was found that at least 10 Jawans are pending for payment and the amount has finished. There was tension in the unit. We investigated and found out that about INR 50000/ was less and it has been received less from the bank. Bank was closed, since it was not a big place, we found out where bank manager stays so we went to his place in the evening and told him the entire story. I knew the bank system that by evening, every day they have to tally the account. He did not say but we could get it that he has the amount with him. He told us to come next day, it was Sunday. We went to his place on Sunday and now he was a different man. It was insurgency area so we could not be much harsh with him. We tried to convince him but somehow it did not work. Leave party in the unit was waiting. Next week started and nothing could move. We went to Bank also but there was noncooperation and silence all around. Army system was gazing at us. On Wednesday evening, one Manager from tea garden came to my place for chit chatting and seeing my long face, he asked me what has gone wrong. I told him the entire story. He asked me “You want this money tonight or tomorrow morning?” I thought he could not understand my point.

72 I told him that I do not want any loan. “No loan”, I will get you entire money back tomorrow morning in your unit. Someone will come and deliver. It was beyond my comprehension how he could do it. Those days, there was no mobile and communication was different and difficult. Next day, we started normally in the unit. Since I did not believe that money will be returned hence did not tell anybody including that officer. At 10 AM, Hawaldar Major reported that Bank Manager has come. Bank Manager came and returned INR 55000/. I asked him why he was returning INR 55000/. “Sir, 50000 is yours and 5000 is for my mistake, please forgive me. He touched my feet.” I returned INR 5000/, thanked him and let him go. Entire unit was surprised, I was surprised too but did not show. Leave party was handed over the pay, and they went for Diwali leave. Everything became normal. I was yet to comprehend. So we went to tea garden to find out. I asked my Pantnagar guy. “Sir, why do you worry, I did not do anything?” “But then who did It.?” “Bora did it.” Bora used to play Volleyball with us and I knew him. “Where is Bora? I should thank him.” “Sir, he has gone underground” Now, I understood the entire game, message was passed to Bank Manager on the same night and he came and returned money next morning. Who passed the message; I leave it to you to understand. So, I met the insurgent but as a Volley ball player. Question in your mind – “How come the officer brought INR 50000/ less.” Officer was lost. In your young age, sometime one is lost. If you have not been, it is too late for most of you .Need I say more? He got married to the same girl. I do not forget that Diwali. Happy Diwali to you all.

73 सपने अपने -अपने प्रतिभा म्हेत्रे (पाठिाला में द्रहदं ी क़ी कक्षा िरु ू हो जािी है | ) अध्यापक \\ द्रटचर : नमस्िे ! बच्चों .....िो हमने कल क्या सीखा ? बच्चे : तनबधं लेखन .... द्रटचर : हमारा ववषय क्या था ? बच्चे : मरे ा सपना .... द्रटचर : अच्छा बिाओ िो सही ककसने क्या - क्या ललखा ? बच्चे : द्रटचर ...द्रटचर ...मैं ...मंै .... द्रटचर : अरे ! रुको – रुको, एक - एक करके बोलो | पूरब : मैं हवा मंे उड़ना चाहिा हूँ | सरू ज सा चमकना चाहिा हूँ | बड़ी – बड़ी गाड़ड़यों में घमू ना चाहिा हूँ | दतु नयाँू का सबसे अमीर इंसान बनना चाहिा हूँ | द्रटचर : वाह ! क्या बाि है | अच्छा सपना है , आपका | इसको आप परू ा कै से करोगे | परू ब : (आश्चयय से ) परू ा .....द्रटचर आपने िो लसर्य ललखने के ललए कहा था | इसको पूरा थोड़ी न करना है | इसके बारे मंे िो मनैं े सोचा ही नहीं | आस्था : द्रटचर मैं इजं ीतनयररगं करना चाहिी हूँ | बड़ी – बड़ी इमारिें बनाना चाहिी हूँ | द्रटचर : अच्छा सपना है आस्था िुम्हारा | इसे परू ा करने कोलिि जरुर करना | आस्था : जी हाूँ ! द्रटचर ...मैं जरुर कोलिि करुँू गी |

74 भौलमक : द्रटचर ...द्रटचर मरे ा सपना सनु ना चाहिें हंै ? द्रटचर : हाूँ ...सुनाओ ,भौलमक | भौलमक : ( गाना गाने लगािा है.. ) चाँदू – िारे िोड़ लाऊ ....सारी दतु नयाूँ पर मंै छाऊ..... द्रटचर : अच्छा ...िमु गायक बनना चहािे हो ...? भौलमक : नहीं – नहीं द्रटचर ...मुझे िो .....कक$$$ककरण याने िाहरुख़ बनना है | मणृ ्मयी : द्रटचर मझु े भी द्रहरोईन बनना है | द्रटचर : अच्छा -अच्छा , हीरो – द्रहरोईन....ठीक है | बठै जाओ | आयय , आप बोलो आपका क्या सपना है ? आयय : मझु े एक डॉक्टर बनना है | गरीब लोगों का मफु ्ि मंे इलाज करना है | देि क़ी सेवा करनी है | द्रटचर : वाह ! वाह ! क्या जज्बा है देिप्रमे का | ऐसे उच्च ववचार होने चाद्रहए | बहुि अच्छा ! अपना सपना जरुर पूरा करना बटे ा | अरे , प्रेरणा आप क्यों कु छ नहीं बोलिी ? बिाओ िो सही आपने क्या ललखा ? प्ररे णा : द्रटचर मेरा सपना है कक दतु नयाूँ का सबसे बड़ा होटल भारि मंे हो | सारी दतु नयाँू मंे भारि का नाम रोिन हो और ....उस होटल क़ी मालककन मंै बनु | भौलमक : सबसे बड़े होटल क़ी मालककन ...हा....हा....िक्ल देखी है आईने में | जजसके वपिाजी होटलों में सार् – सर्ाई का काम करिें है ..वो होटल क़ी मालककन .....िरे ा सपना कभी पूरा नहीं होगा ...बैठ जा प्ररे णा | द्रटचर : नहीं ,नहीं बच्चों ऐसे ककसी का मजाक नहीं उड़ािे | चलो बैठ जाओ अपनी -अपनी जगह पर | प्रेरणा बहुि अच्छा सपना है िुम्हारा ..इसे जरुर परू ा करना | सबने बहुि अच्छे ववचार ललखें हंै | पर मरे ी नजर में पहला क्रमाकं लमलना

75 चाद्रहए........आयय को क्योंकक उसका सपना देि और समाज क़ी भलाई का है | (सभी बच्चे िाललयाूँ बजािे हैं ..िभी पाठिाला छू टिी है | पाठिाला छू टने पर बच्चे आपस में बािंे करिे हंै | ) सजु य : बधाई हो आयय ! बहुि अच्छा सपना है िमु ्हारा ,क्या िमु सचमचु डॉक्टर बनकर देि क़ी सवे ा करना चाहिे हो | आयय : डॉक्टर और म.ंै . नहीं मंै कोई डॉक्टर बनकर देि क़ी सवे ा नहीं करने वाला| मनैं े िो लसर्य पहला क्रमाकं पाने के ललए यह सब आदिय बािंे ललखी थी | परू ब : अरे ! .....ये देखो दतु नयाँू के सबसे बड़े होटल क़ी मालककन आ रही है ...प्रणाम करो इन्हंे .....सब एक साथ बोलो ...प्रणाम ( सब हँूसने लगिे हैं | ) प्रेरणा : पहले िो आयय िुम्हें बधाई हो | आप सब लोग मझु पर हूँस रहे हो | मनंै े यह सब कहने के ललए नहीं कहा .... मैनें जो कहा वो सब एक द्रदन सच करके द्रदखाऊँू गी | इसके ललए बहुि मेहनि करुूँ गी | “ टकराना है चट्टानों से लभड़ना है जा मैदानों मंे , जड़ु ना है धरिी से मुझे उड़ना है आसमानों में , रोक सके जज्बाि मरे े अब दम है कहाँू िरू ्ानों मंे , देर लगे चाहे मझु को राहों से मखु न मोडू गं ी , सपने परू े कर छोडू गं ी , सपने परू े कर छोडू गं ी...|” ( कु छ सालों बाद .....) टी . व्ही. पर समाचार आज क़ी िाजा खबर …..मैं टी .व्ही . द्रटपोटयर आपका स्वागि करिा हूँ | दतु नयाूँ का

76 सबसे बड़ा होटल बनाने के ललए परु स्कार द्रदया जािा है .....प्ररे णा को ...... [ देखो - देखो सारे बहन – भाई , पररश्रम और महे नि क्या रंग लाई, सर्लिा और सम्मान लेकर आई , दृढ़ तनश्चय और लगन क़ी है सारी कमाई | ] धन्यवाद !

77 HEALTH

78 “Health and Exercise” Swapnil Kubal & Anjali Kubal Certified Fitness Trainer CORONA virus infection spread worldwide very rapidly and devastated socio-economical structure of human life in short time. We in India; are experiencing severity of infection since March 2020 leading to nationwide lockdown to control spread of virus. Unfortunately, more than 82 lkhs of Indians are infected and almost 1.25lks people lost their battle against CORONA infection till Oct 2020. Trend of infection is now moving down in recent few weeks. Conditions are normalizing to some extent however effect second wave started in European countries is ringing alarming bell to everyone. COVID-19 pandemic forced us to re-establish many age old things for our well being and good health. Measures like personal and social hygiene, greeting with namaskar instead of handshake or hugs, consumption of healthy food, regular exercise, etc are accepted everywhere without any prejudice to prevent community spread of virus. However, good health and proper immunity remains most essential requirement to prevent and fight any infection. Physical and mental health of an individual contributes major role in development and establishment of immunity. “Balanced Diet, Physical Exercise and Sufficient Rest” are three pillars of good health. Imbalance in any of the pillar will directly hamper health of an individual. Everyone enjoyed pleasure of healthy food and ample rest during lockdown period but physical activities of some individuals were reduced drastically leading to risk of health issues as well. Daily physical exercise not only offers attractive physique but it also plays important role in boosting immune system of our body. It is well known fact that, our body generates hormones like “Serotonin” and “Dopamine” after physical exercise. These hormones are popularly quoted as hormone of happiness in our body. They stabilize our mood, increases feeling of well-being and happiness which eventually contributes in our mental health. Therefore, at least one hour of physical exercise everyday is very essential to keep ourselves healthy and fit. Physical activities happened during household work or during some other work also offer some level of physical exercise but cannot suffice requirements of whole body exercise. Movements of body parts in disciplined, rhythmic and by scientifically proven method is needed to achieve complete body exercise. We are passing through phase of Unlock-5 so all outdoor activities are opened with few exceptions. Therefore, now everyone has a choice to choose their favorite exercise; right from indoor gyms to outdoor open air exercises. Exercise pattern may vary based on individual requirement or fitness goals. Young individuals can prefer strength training to increase musculature, middle age individuals can go for endurance training where as elderly individuals or person with health issues can choose general body fitness as a fitness goal. Individuals who prefer exercising in home have choice of different indoor exercises available in our culture since ancient time. Suryanamaskar, Chandranamskar, Yogasana, Pranayamas are well proven and universally accepted exercises for physical health. One can even perform activities such as rope skipping, Push-ups, Sit ups, Pull-ups at home based on individual physical conditions.

79 Moreover, new generation exercise forms such as Aerobics, Zumba, Power Yoga, Cardio-kick boxing, Pilates, etc are available on multi-media platforms for ready reference. These activities can be easily performed in our home without any major investment. Individuals can opt to perform outdoor exercises such as running, jogging, trekking, cycling or can join gymnasium to choose any other exercise as well. Early morning is preferred time for any exercise or else evening time can also be opted as per availability of time. American college of sports medicine (ACSM) recommends that adult should accumulate at least 30 minutes of moderate intensity physical activity or engage in 20 minutes of vigorous exercise for 5 days a week for good health. However, duration of exercise may vary depending upon individual fitness goal and personal ability. Always start any exercise with light to moderate intensity body warm-up followed by main exercise; do sufficient stretching and cool your body in terminal part to complete the activity. Any type of favorite music tune can refresh workout environment and flare up energy during exercise. Chandranamaskar Suryanamskar Warm-up prepares our body for main exercise and minimizes chances of unwanted injuries as well. Move your body parts in disciplined, scientific and rhythmic manner otherwise chances of injuries might increase. Circular movements of head, neck, shoulders, hands, hips, legs, knees & ankles in clock-wise and anti-clockwise manner is ideal way to start body warm up. Perform these activities from head to toe in sequential manner. Jumping jack, Side jumps, In-place jogging, Squats are some dynamic forms of warm-up popularly used during exercise. Suryanamaskara performed at slow and steady speed is also very good warm-up activity. Main exercise shall vary depend upon individual fitness goal. This will basically cover strength exercise focused on musculature, skeleton and development of strong core OR cardio exercise like Running / Jogging, aerobics, zumba, kick-boxing etc for enhancement of endurance. These activities shall be performed as one activity per day or in combination of different activities in single day as per exercise schedule. Main exercise shall ideally perform for 30-45 minutes depending on individual ability and fitness goal. Too short or superficial exercise may be insufficient to achieve your goal and at the same time prolong exercise may lead to body fatigue

80 and injury. Yogasana are popularly used for enhancement of flexibility, posture and body toning. Simple asanas like Vajrasana (Diamond Pose), Vrukshasana (Tree Pose), Sarvangasana (Shoulderstand pose), Padmasana (Lotus pose), Balasana (Child Pose) ate proven useful for body posturing. Some complex asanas like Shirshasana (Head stand), Mayurasana (Peacock pose), Paschimottanasana (Seated forward bend pose), Bakasana (crow pose), Dhanursana (Bow pose) are helpful in increasing body flexibility and balancing of core. Pranayama (Break control) performed regularly or as per exercise schedule offers soothing effect and calmness to our body. A simple act of sitting in cross legged posture and chanting Omakara for few minutes is also an effective way to relax our body and mind. Every exercise shall follow dynamic or static forms of stretching to relax your musculature.. Stretching of arms, shoulders, legs, back etc are very essential for faster recovery after exercise. “Exercise is Long Term Investment.” Invest 1-hour of your everyday life from today and receive more than 100 percent returns throughout your lifetime…!! So Come up..!! Dress up..!! Wear your shoes…!! Prepare yourself and March towards your fitness goals..!!! Note: It is recommended to learn & perform exercise under guidance of expert trainer for precise form and postures.

81 CORONAVIRUS AND ME ANKUSH KOLHE • Coronavirus disease (COVID-19) is an infectious disease caused by a newly discovered coronavirus. • Most people who fall sick with COVID-19 will experience mild to moderate symptoms and recover without special treatment. • COVID-19 affects different people in different ways. Most infected people will develop mild to moderate illness and recover without hospitalization. • SYMPTOMS : • Most common symptoms: • fever • dry cough • tiredness • Less common symptoms: • aches and pains • sore throat • diarrhoea • conjunctivitis • headache • loss of taste or smell • a rash on skin, or discolouration of fingers or toes. • • PREVENTION : • Protect yourself and others around you by knowing the facts and taking appropriate precautions. • To prevent the spread of COVID-19: • Clean your hands often. • Use soap and water, or an alcohol-based hand rub. • Maintain a safe distance from anyone who is coughing or sneezing. • Wear a mask when physical distancing is not possible. • Don’t touch your eyes, nose or mouth. • Cover your nose and mouth with your bent elbow or a tissue when you cough or sneeze. • Stay home if you feel unwell. • If you have a fever, cough and difficulty breathing, seek medical attention. • Masks: • Masks can help prevent the spread of the virus from the person wearing the mask to others. Masks alone do not protect against COVID-19, and should be combined with physical distancing and hand hygiene. • Self-care • If you feel sick you should rest. • Drink plenty of fluid. • Eat nutritious food. • Stay in a separate room from other family members, and use a dedicated bathroom if possible.

82 • Clean and disinfect frequently touched surfaces. • Everyone should keep a healthy lifestyle at home. • Maintain a healthy diet, sleep, stay active, and make social contact with loved ones through the phone or internet. • Children need extra love and attention from adults during difficult times. • Keep to regular routines and schedules as much as possible. • It is normal to feel sad, stressed, or confused during a crisis. Talking to people you trust, such • as friends and family, can help. If you feel overwhelmed, talk to a health worker or counsellor. • HOW IT SPREADS: • The virus that causes COVID-19 is mainly transmitted through droplets generated when an infected person coughs, sneezes, or exhales. • These droplets are too heavy to hang in the air, and quickly fall on floors or surfaces. • You can be infected by breathing in the virus if you are within close proximity of someone who has COVID-19, or by touching a contaminated surface and then your eyes, nose or mouth. • • WHO ARE AT RISK : • ELDERLY WITH DIABETES. • HYPERTENSION. • HEART DISEASE. • LUNG DISEASE . People who are aged over 60 years, and people who have underlying medical conditions such as diabetes, heart disease, respiratory disease or hypertension are among those who are at greater risk of developing severe or critical illness if infected with the virus. Everyone needs to be careful to avoid the coronavirus that causes COVID-19. If you have type 1 or type 2 diabetes, you should be even more cautious. Your risk of catching the virus isn't higher than anyone else's. But you could have worse complications if you do get sick. That's especially true if your diabetes isn't well-controlled. To reduce your chance of getting infected: 20. Keep your distance from other people. 21. Use good hygiene. 22. Keep your blood sugar under control. Diabetes and Coronavirus Early studies have shown that about 25% of people who went to the hospital with severe COVID-19 infections had diabetes. Those with diabetes were more likely to have serious complications and to die from the virus. One reason is that high blood sugar weakens the immune system and makes it less able to fight off infections. THANK YOU Mo.No. 8788113368 HAVE A HEALTHY AND SAFE DEWALI .

83 Eye Care Tips Vishnukant Ghonsikar Your eyes are an important part of your health. Most people rely on their eyes to see and make sense of the world around them. But some eye diseases can lead to vision loss, so it is important to identify and treat eye diseases as early as possible. You should get your eyes checked as often as your health care provider recommends it, or if you have any new vision problems. And just as it is important to keep your body healthy, you also need to keep your eyes healthy. There are things you can do to help keep your eyes healthy and make sure you are seeing your best: Eat a healthy, balanced diet. Your diet should include plenty or fruits and vegetables, especially deep yellow and green leafy vegetables. Eating fish high in omega-3 fatty acids, such as salmon, tuna, and halibut can also help your eyes. Maintain a healthy weight. Being overweight or having obesity increases your risk of developing diabetes. Having diabetes puts you at higher risk of getting diabetic retinopathy or glaucoma. Get regular exercise. Exercise may help to prevent or control diabetes, high blood pressure, and high cholesterol. These diseases can lead to some eye or vision problems. So if you exercise regularly, you can lower your risk of getting these eye and vision problems. Wear sunglasses. Sun exposure can damage your eyes and raise your risk of cataracts and age-related macular degeneration. Protect your eyes by using sunglasses that block out 99 to 100 percent of both UV-A and UV-B radiation. Wear protective eye wear. To prevent eye injuries, you need eye protection when playing certain sports, working in jobs such as factory work and construction, and doing repairs or projects in your home. Avoid smoking. Smoking increases the risk of developing age-related eye diseases such as macular degeneration and cataracts and can damage the optic nerve. Know your family medical history. Some eye diseases are inherited, so it is important to find out whether anyone in your family has had them. This can help you determine if you are at higher risk of developing an eye disease. Know your other risk factors. As you get older, you are at higher risk of developing age- related eye diseases and conditions. It is important to know you risk factors because you may be able to lower your risk by changing some behaviors. If you wear contacts, take steps to prevent eye infections. Wash your hands well before you put in or take out your contact lenses. Also follow the instructions on how to properly clean them, and replace them when needed. Give your eyes a rest. If you spend a lot of time using a computer, you can forget to blink your eyes and your eyes can get tired. To reduce eyestrain, try the 20-20-20 rule: Every 20 minutes, look away about 20 feet in front of you for 20 seconds.

84 Eye Tests and Exams Everyone needs to have their eyesight tested to check for vision and eye problems. Children usually have vision screening in school or at their health care provider's office during a checkup. Adults may also get vision screenings during their checkups. But many adults need more than a vision screening. They need a comprehensive dilated eye exam. Getting comprehensive dilated eye exams is especially important because some eye diseases may not have warning signs. The exams are the only way to detect these diseases in their early stages, when they are easier to treat. The exam includes several tests: A visual field test to measure your side (peripheral) vision. A loss of peripheral vision may be a sign of glaucoma. A visual acuity test, where you read an eye chart about 20 feet away, to check on how well you see at various distances Tonometry, which measures your eye's interior pressure. It helps to detect glaucoma. Dilation, which involves getting eye drops that dilate (widen) your pupils. This allows more light to enter the eye. Your eye care provider examines your eyes using a special magnifying lens. This provides a clear view of important tissues at the back of your eye, including the retina, macula, and optic nerve. If you have a refractive error and are going to need glasses or contacts, then you will also have a refraction test. When you have this test, you look through a device that has lenses of different strengths to help your eye care professional figure out which lenses will give you the clearest vision. At what age you should start getting these exams and how often you need them depends on many factors. They include your age, race, and overall health. For example, if you have family history of glaucoma, you are at higher risk of glaucoma and you need to start getting the exams earlier. If you have diabetes, you should get an exam every year.

85 दािांची काळजी किी घ्यावी Priyanka Ghonsikar जवळ जवळ सगळयांनाच मादहत असेल की मोठ्या माणसानं ा ३२ दात असतात. वरच्या आणण खालच्या जबड्यात प्रत्येकी - सवातष समोरचे चार पटाशीचे दात - मधले दोन सणे ्रल इनसायझर. त्या दोघाचं ्या बाजूचे दोन लॅटरल इनसायझर. त्यांच्या बाजलू ा प्रत्येकी एका बाजूला एक असे दोन सुळे - कनाईन, त्याच्या पुढे दोन्ही बाजलू ा दोन दोन उपदाढा - प्रीमोलर. त्यांच्या पढु े दोन्ही बाजूला दोन दोन दाढा - मोलस.ष आणण सवाषत शेवटची दाढ अक्कलदाढ - ववस्डम टू थ - सगळयानं ाच अक्कलदाढ असते असे नाही. सवष समळून एका जबडयात १४-१६ दात. दाताचं ी व्यवजस्थत स्वच्छता राखली, आणण काळजी घेतली तर आपल्यावर फार कमी वेळा दाताच्या डॉ कडे जाण्याची वेळ येते. त्यामुळे सवाषत प्रथम आपण दाताची स्वच्छता कशी राखायची हे पाहू. पसे ्ट वापरून ब्रश करने महत्त्वाच.े पसे ्ट वापरण्याचे कारण हे की पेस्ट्मुळे तोंडात फोम तयार होतो ज्यामुळे अडकलेले अन्नकण दातापासनू लवकर मोकळे होतात. ब्रश करताना शक्यतो बारीक डोक्याचा आणण मऊ के साचं ा ब्रश वापरावा - उदा. कोलगेट अल्रा सॉफ्ट (कोलगेट अल्रा सॉफ्सारखा कोणताही ब्रश वापरलात तरी चालेल. मी कोलगटे कं पनीची जादहरात करत नाही आहे.) तोंडात फोम तयार होण्याला वेळ समळावा म्हणून आधी सवष दातानं ा पेस्ट लावून घ्यावी, एखादे समतनट थांबावे आणण मग दातांवरून ब्रश कफरवावा. दातांवरून ब्रश कफरवताना दहरड्यांकडू न दाताच्या टोकाकडे अशा ददशने ेच ब्रश कराव.े उलटे ब्रश करू नये. वरचे दात आणण खालचे दात वेगवगे ळे साफ करावे. दात साफ करताना, दाताच्या मागच्या बाजूनदे ेखील दहरड्याकं डू न दाताच्या टोकाकडे ब्रश कफरवणे महत्वाचे. दाढाचं ा चावण्याचा सफे स साफ करताना मागेपढु े असा ब्रश कफरवावा. दातांचा ओठाकडील, गालाकडील आणण जजभेकडील सफे स साफ करताना कधीही आडवा ब्रश कफरवू नये. प्रत्येक दाताला ५ सफे स असतात. प्रत्येक सफे स व्यवजस्थत स्वच्छ झाला पादहज.े ब्रसशगं मळु े दाताचा ओठाकडचा आणण जीभके डचा आणण दाढेचा गालाकडचा, जजभेकडचा आणण चावण्याचा सफे स स्वच्छ होतो. दोन दाताचं ्या मधले दोन्ही सफे स ब्रशने साफ होऊ शकत नाहीत. काहीजण त्याकरता टू थपीक वापरतात. पण त्यानहे ी पूणष स्वच्छता होत नाही. दोन दाताचं ्या मधले सफे स स्वच्छ करण्यासाठी फ्लॉससगं चा दोरा

86 वापरावा. (के वळ फ्लॉससगं चाच दोरा वापरावा. सशवणकामाचा दोरा वापरून प्रयोग करू नयेत). हा दोरा तनजतां कु के लेला असतो सशवाय तो स्राँगा असतो. त्या दोरयाने दोन दातांच्या मधला सफे स स्वच्छ करताना तो दोरा दहरडीकडू न दाताच्या टोकाकडे असा सफे सला घासून बाहेर काढावा. लगचे धवु नू दसु री फट साफ करावी. फ्लॉससगं नंतर व्यवजस्थत चुळा भराव्यात. तोंडाला वास येत असेल तर माऊथवॉश वापरण्यास हरकत नाही. परंतु एका वेळी सलग फक्त पंधरा ददवस माऊथवॉश वापरावा (भारतातले माऊथवॉश वापरताना तरी) त्यानतं र १५ ददवसाचा ब्रेक घ्यावा. ह्यापुढे तोंडाला वास येत नसले तर माऊथवॉश वापरू नये. न चुकता जजभलीने जीभ साफ करावी, कधी कधी जीभेवर धचकटलेले अन्नकण देखील तोंडात कीड वाढवू शकतात. ददवसातून कमीतकमी तीन वळे ा दात घासावेत. कमीत कमी अशा करता की आपली भारतीयांची सकाळी उठल्या उठल्या - खाण्यापूवी ब्रश करण्याची सवय पाहाता दोन वेळा हे कमीच आहे. सकाळचा चाहा-दधू नाश्ता के ल्यानतं र ब्रश करणे जास्त महत्वाचे. त्यामुळे सकाळी उठल्या उठल्या ब्रसशगं झाले असले तरी चहा, दधू नाश्ता के ल्यावर लगचे ब्रश, फ्लॉस करने जीभ घासणे महत्वाचे आहे. शक्य झाले तर दपु ारच्या जवे णानंतरही दातावं र ब्रश कफरवावा. असे के ल्याने दातातील ९५% अन्नकण तनघून जातात. रादहलेले ५% अन्नकण दहरडी आणण दात ह्यातल्या फटीत अडकू न असतात. काही वेळा फ्लॉससगं ने दोन दाताम्च्या मधल्या फटीतल्या दहरडीतले अन्नकण तनघनू जातात परंतु दातावरची आणण मागची दहरडी आणण दात ह्यात अडकलेले अन्नकण साफ करायला दाताच्या डॉक्टरची मदतच घ्यावी लागते. दाताचे डॉक्टर ओरल प्रोफायलॅजक्सस म्हणजचे स्के सलगं म्हणजेच इंस्ुमंेटस वापरून दाताची स्वच्छता करतात. काही डॉ हॅण्ड इंस्ुमंेटस वापरून स्के सलगं करतात काही डॉ. मसशन वापरून करतात. अथाषत मसशनने के लेले स्के सलगं जास्त इफे जक्टव्ह असते. स्के सलगं के ल्यामळु े दात आणण दहरड्या ह्यात अडकलेले अन्नकण के वळ सफ होत नाहीत तर चहा ससगरेट ह्याने पडलेले डागही कमी होतात. ह्यामुळे दहरडीचे आणण दहरड्याचं ्या आतील हाडाचे तनरोगी पण दटकते आणण आयषु ्य वाढते. ह्यासशवाय दातात अन्नकण अडकल्याने आपल्याला न कळलेली दाताला लागलेली कीडदेखील लगेच कळून येते आणण त्यावर रीटमणे ्ट करता येते.

87 ब्रसशगं , फ्लॉससगं , स्के सलगं बद्दल काही समज आपल्यात असतात. १. ब्रसशगं जोरात के ले तरच दात साफ होतात - असे अजजबात नाही. उलट जोरात ब्रसशगं करून आपण दातावरचे इनॅमल कमी करतो. ज्यामलु े दातानं ा सजे न्सदटजव्हदट चा त्ास होऊ शकतो. दात हलक्या हाताने घासावेत. २. दात घासायला खूप वेळ लागतो - वर ददलेल्या टेजक्नकने दात घासले तर दात घासायला दोन ते तीन समतनटे परु तात. ३. फ्लॉससगं मळु े दातात फटी वाढतात. - फ्लॉसचा दोरा खपू बाररक असतो त्याच्यामुळे फटी अजजबात वाढत नाहीत. दात सरकू न फटी वाढायला दातांवर कायम असा खूप जोर असावा लागतो. ऑथोच्या रीट्मणे ्ट मध्ये असतो तसा. ४. जीभ घासण,े फ्लॉससगं करने हे फक्त अडॅ ल्टसनी करायचे असते - वयाच्या चार पाच वर्ापष ासनू मुलांना जीभ घासण्याची, फ्लॉससगं ची सवय लावावी. ५. स्के सलगं ने दातात फटी वाढतात - अजजबात नाही. स्के सलगं मळु े दातात फटी झाल्यासारखे वाटत असेल तर - दातात मळु ातच फटी होत्या. अन्नकण दातात अडकू न त्या फटी बजु ल्या होत्या. स्के सलगं नतं र अन्नकण तनघून गेल्याने त्या फटी ददसायला लागल्या आहेत एवढेच. फार मोठ्या मोठ्या फटी नसतील तर त्यावर रीटमेण्टची गरज नसते. तरीही तमु ्हाला त्या फटी नको असतील तर कॄ पया दात काढू न ततथे दसु रा कृ बत्म दात बसवू नका. दाताचे रूट कॅ नाल करून / न करून दातावर कॅ प बसवू नका. फटी कमी करण्यासाठी वगे ळे उपचार असतात. त्याकरता नसै धगकष दात काढू न ततथे खोटा दात बसवण,े कॅ प बसवणे हे अयोग्य आहे. ६. स्के सलगं के ल्याने दात कमकु वत होऊन हलतात - स्के सलगं नंतर दात हलतात हे खरे असले तरी सगळयांच्या बाबतीत हे खरे नाही. ज्याचं ्या दहरड्यांमध्ये बराच काळ अन्नकण साठू न त्याचा दगद झालेला असतो, त्यांचे दात स्के सलम्ग के ल्यावर हलतात कारण स्के सलगं करून तो अन्नकणाचं ा दगड काढला जातो. ह्या अन्नकणाचं ्या दगडामळु े दाताखालचे हाडदेखील णझजायला सुरुवात झालेली असते. त्यामळु े अन्नकणांचा दगड काढणे मस्ट आहे. अशा अडकलेल्या अन्नकणांमुळे दाताम्खालचे हाड कमकु वत होऊन दात हलतात व पडतात. जर व्यवजस्थत काळजी घेतली- नीट ब्रसशगं के ले, वरचे वर - वर्ातष नू एक / दोन वेळा स्के सलगं करून घेतल्यास दहरड्या, दाताखालचे हाड कमकु वत होणार नाही आणण दात पडणार नाहीत. ७. दातातून रक्त येत असताना ब्रसशगं करू नये.- मुळात दातातून रक्त येत नाही, रक्त दहरडीतनू यते े. दहरड्या कमकु मत झाल्याचे ते लक्षण आहे, कारण एकच दाताची स्वच्छता नीट झालेली नाही (ककं वा हाडष ब्रशने खूप जोरात ब्रसशगं के ले.) दहरडीतून रक्त येत असल्यास लगेचच डेंदटस्टला दाखवाव.े पायोररया ह्या दहरड्यांच्या आजाराची ही सुरुवात असू शकते. स्के सलगं करून घ्याव.े स्के सलगं करूनही आठ ददवसात दहरड्यतून रक्त येणे थाबं ले नाही तर गरज पडल्यास डेदं टस्ट तमु ्हाला दहरड्यांची सजरष ी करण्याचा सल्लाही देऊ शकतो. ही फारशी दखु वणारी रीटमेण्ट नाही. ह्यात तोंडात दात काढताना देतात तसे इंजेक्शन देऊन दहरडीचा वरचा भाग हलके च उघडू न त्यातील अन्नकण साफ के ले जातात. दहरड्या साफ करून घेतल्यासशवाय दातावर कॅ प लावनू घेऊ नये ककं वा ऑथो रीटमेंटही करू नये. दहरड्या आनखी कमकु वत होतील आणण दात पडतील. ८. पसे ्ट एइवजी दंतमजं न वापरले तरी चालते - दंतमजं न ककती वारीक आहे ते पाहाव.े जाड दंतमजं न असले

88 तर त्याने इनॅमल कमी होत जाते. ९. दात सजे न्सदटव्ह झाले की सेजन्सदटव्ह टू थपेस्ट स्वतःच्या मनाने वापरली तर चालते आणण कायम वापरावी लागते. - डदंे टस्टला ला ववचारूनच मग सजे न्सदटव्ह टू थेपेस्ट वापरावी. ककती ददवस वापरायची हेही ववचारून घ्याव.े १०. दात दखु त असेल तर एखादी पेनककलर / अजॅ ण्टबायोदटक घेऊन काम चालते - दात दखु तो आहे ह्याचा अथष कीड मुळापयतां गेली आहे. ती कीड रूट कॅ नाल प्रोससजरनचे काढावी लागते. पेनककलर घेऊन दखू दाबण्यात अथष नाही. ती कीड आणण इन्फे क्शन आजबू ाजूच्या दातातही पसरू शकते. पेनककलर अँदा टबायोदटक स्वत:च्या मनाप्रमाणे घेऊ नये ककं वा के समस्टने ददले म्हणूनही घेऊ नये. अँदा टबायोदटक घेताना डंेदटस्टच्या सल्ल्यानेच घ्यावे. पजे न्कलर आणण अँादटबायोदटक तमु च्या वजनाप्रमाणे तमु ्हाला अॅससडडदटचा त्ास आहे की नाही, कोणत्याही और्धाची अॅलजी आहे की नाही हे ववचारूनच मग डॉ प्रीस्क्राईब करतात. सशवाय अादँ टबायोदटक हे साधं गतले तततके ददवस घेतली गेलीच पादहजे नाहीतर मडे डससन रेणझस्टन्स येऊन मग कोणतीच अदँा टबायोदटक तमु ्हाला लागू पडणार नाही अशीही वेळ येऊ शकते. ११. दात दखु ण्यावर दात काढणे हाच उपाय आहे, दात तटु ला असेल तर दात काढावाच लागतो. दात काढला तरी हरकत नाही इम्प्लाण्ट करून नवीन दात बसवता येतो. - आधतु नक तंत््ानात दात काढण्याऐवजी रूट कॅ नाल, तटु लेल्या दाताला पवू ीप्रमाणे बनवणे - पोस्ट अडँा कोअर, कॅ प करणे हे उपाय आहेत. के वळ इम्प्लांट जास्त आधुतनक आहे म्हणून नसै धगकष दात काढू न त्यादठकाणी कृ बत्म दात बसवणे योग्य नाही. दात व दहरड्या साफ करून घेणे ही दंतस्वच्छतचे ी शेवटची रीटमणे ्ट नव्हे तर सवाषत पदहली प्रोससे आहे. दहरड्या साफ असतील तरच तोंडात अगदी शवे टपयतंा दात दटकतील.