Mono

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ ОРХОН СУРГУУЛЬ НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛИЙН ТАНХИМ Анхбаяр МӨНХЧИМЭГАШИГ, АШИГТ АЖИЛЛАГААНЫ ТҮВШИН,ТҮҮНД НӨЛӨӨЛСӨН ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН ШИНЖИЛГЭЭ Орхон аймаг 2017 он

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ ОРХОН СУРГУУЛЬНЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛИЙН ТАНХИМАНХБАЯРЫН МӨНХЧИМЭГАШИГ, АШИГТ АЖИЛЛАГААНЫ ТҮВШИН,ТҮҮНД НӨЛӨӨЛСӨН ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН ШИНЖИЛГЭЭ Мэргэжлийн индекс: E341400 Бизнесийн удирдлагын магистрын зэрэг горилсон магистрын ажилМагистрын ажлын удирдагч: /Доктор (Ph.D), Зөвлөх проф Б.Сайнжаргал/Магистрын ажлын шүүмжлэгч: /Магистр Д.Отгонцэцэг/ /Доктор (Ph.D), Ж.Бат-Өлзий/ Орхон аймаг 2017 он









АГУУЛГАОРШИЛ…..…………………………………………………………………..….............4-6НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. АШИГ, АШИГТ АЖИЛЛАГААНЫ ШИНЖИЛГЭЭНИЙОНОЛ, АРГА ЗҮЙ1.1 Ашиг, ашигт ажиллагааны тухай ойлголт, шинжилгээний ачхолбогдол.........................................................................................................................7-131.2 Бизнесийн байгууллагын ашиг, ашигт ажиллагааны түвшинд нөлөөлөх хүчинзүйлийн шинжилгээ…………...……...........................................................................14-24ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. ХУВЬЦААТ КОМПАНИЙН АШИГ, АШИГТАЖИЛЛАГААНЫ ТҮВШИНД НӨЛӨӨЛСӨН ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙНШИНЖИЛГЭЭ2.1 Хувьцаат компанийн санхүүгийн тайланд хийсэн шинжилгээ....................25-332.2 Хувьцаат компанийн ашиг, ашигт ажиллагаанд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийншинжилгээ.....................................................................................................................34-41ДҮГНЭЛТ……………………………………………...……………………..............42-43НОМ ЗҮЙ……………………………………………………………...............................44ХАВСРАЛТ…………………………………………………………………..............45-53

ОРШИЛ Сэдвийн үндэслэл: Аль ч төрлийн бизнесийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг ажахуйн нэгж байгууллага, хувь хүн бүр өөр өөрийн онцлог бүхий бүтээгдэхүүн, үйлажиллагааны чиглэлтэй тэдгээрт нөлөөлөх хүчин зүйлс нь харилцан адилгүйбайдгаас үүдээд үйлдвэрлэл, үйлчилгээгээ тогтвортой явуулах, үр ашгийгнэмэгдүүлэх болон боловсронгуй болгох шаардлага үргэлж тавигдаж байдаг. Ажахуйн нэгж байгууллагын бизнесийн үйл ажиллагааныхаа үр дүнд олсон ашиг, ашигтажиллагааны үзүүлэлтүүдийн үр дүн нь цаашид хөгжих, үйлдвэрлэл үйлчилгээгээтогтвортой явуулах, өргөжин тэлэх, техник технологио боловсронгуй болгох үндэсболдог учраас энэхүү дипломын ажлын сэдвийг сонгон авсан юм. Судлагдсан байдал: Борлуулалтын орлогын болон ашигт ажиллагаанышинжилгээг онолын талаас нь судалж бичсэн Д.Моломжамц “Санхүүгийншинжилгээ” 2012 он, С.Жамъянсүрэн “Бизнесийн шинжилгээ ба үнэлгээ” 2009 он,С.Баатар “Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ” 1999 он, Л.Дамбадорж “Санхүүгийнтайланг хэрхэн судлах вэ?” 1996 он, Ц.Гунгаанямбуу, Ч.Даваасүрэн “Санхүүгийншинжилгээ” 1997 он, Б.Сайнжаргал “Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ” 1990 он,Ц.Аюурзана “Аж ахуйн нэгжийн санхүү” 2001 он зэрэг олон ном, сурах бичиг,бүтээл байдаг бөгөөд эдгээр нь өнөөдөр их, дээд сургуулийн багш оюутан, бизнесэрхлэгчдийн хувьд чухал хэрэглүүр байсаар байна. Эдгээр ном, сурах бичгүүдэдсанхүүгийн тайлангийн шинжилгээг хэрхэн хийх, тэр дундаа бизнесийнбайгууллагын борлуулалтын орлого, ашигт ажиллагааны шинжилгээг санхүүгийнтайлангийн үзүүлэлтүүдээр хэрхэн шинжлэх арга зүйг тодорхой тусгажээ. Т.Санжмятав “Эрдэнэт үйлдвэрийн зардал үр ашгийн шинжилгээ” 2012 он. Угсудалгааны ажилд үйлдвэрийн ашигт ажиллагаанд металл авалт, баяжмалын өөрийнөртөг, хүдэр дэх зэсийн агуулга зэрэг хүчин зүйл ч чухал нөлөөтэйг дурьдаадцаашид ашигт ажиллагааг нэмэгдүүлэхийн тулд баяжмалын өөрийн өртгийгбууруулах, баяжмалаа өөрийн үйлдвэр дээрээ боловсруулалт хийгээд цэвэр зэсболгож дэлхийн зах зээл дээр гаргах, зэсийн үнэ унасан үед нь хуримтлуулж байгаадүнэ өссөн үед нь экспортлох зэрэг хэд хэдэн чухал санааг дурьджээ. Монгол банкны судалгааны хэлтсийн эдийн засагч Н.Батсайхан “Зэсийнүйлдвэрлэл, ашигт ажиллагаа” 2001 он. Уг судалгааны ажилдаа Эрдэнэт үйлдвэрийнашигт ажиллагааны талаар судалсан байна. Түүнчлэн зэсийн нөөц болон үнэхоорондоо урвуу хамааралтай байдгийг тогтоожээ. 4

Монгол банкны судалгааны хэлтсийн эдийн засагч С.Билгүүн 2011 он.“Банкны ашигт ажиллагаанд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ” гэсэнсудалгааны ажилдаа Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй 15 арилжааны банкны2004-2010 оны хоорондох 7 жилийн тоон мэдээлэл дээр үндэслэн панел өгөгдлийншинжилгээ хийсэн байна. Тэр судалгааны ажлаа дүгнэхдээ “Банкуудын зүгээсзээлийн эрсдэлийн удирдлагаа бэхжүүлэх, дотоод хяналт шалгалтын тогтолцоогоосайжруулах нь ашигт ажиллагааг нэмэгдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлж, банкны салбарынашигт ажиллагааг нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой байгаа нь судалгааны үрдүнгээр харагдлаа” гэжээ. Paolo Saona Hoffmann (2011) АНУ-д ашигт ажиллагааг тодорхойлох судалгааг11777 компаний 1995-2007 оны хоорондох тоон өгөгдөлд тулгуурлан панелөгөгдлийн шинжилгээ хийжээ. Ингэхдээ ашигт ажиллагаанд нөлөөлөгч хамааранболон үл хамааран хувьсагчдаар компанийн зах зээлд эзлэх хувь хэмжээ, өөрийнхөрөнгө болон нийт хөрөнгийн харьцаа, цэвэр орлого ба өөрийн хөрөнгийн харьцаагэх мэт хувьсагчдыг сонгон авсан байна. Түүнчлэн тухайн компанийн зах зээлд эзлэххувь хэмжээг Херфиндаль-Хиршманы индексийг ашиглан тооцсон. K.Guru, J.Staunton, B.Shanmugam (2002) нар Малайзын арилжааны банкныашигт ажиллагааг тодорхойлох судалгааг 17 арилжааны банкны 1986-1995 оны тоонөгөгдөлд тулгуурлан хийсэн байна. Судалгааны үр дүнд үр ашигтай зардлынудирдлага нь банкны ашигт ажиллагааг тодорхойлоход хамгийн чухал хүчин зүйлболох нь тогтоогджээ. Хүүгийн түвшин өндөр байх нь ашигт ажиллагааг бууруулдаг,инфляцийн түвшин ба ашигт ажиллагааны хооронд эерэг хамаарал байдгийгтогтоожээ. Мөн түүнчлэн магистрын зэрэг горилж бичсэн “Ашигт ажиллагаанд нөлөөлөххүчин зүйлс”, “Ашиг, ашгийн хуваарилалт”, “Ашгийн хуваарилалтыг боловсронгуйболгох нь”, “Хүнсний салбарын ашигт ажиллагааг нэмэгдүүлэх арга, зам”,“Компаний зардал, ашгийн шинжилгээ” гэх мэт судалгааны ажлууд нилээдгүй байна. Судалгааны ажлын зорилго: Хувьцаат компанийн санхүүгийн тайландүндэслэн ашигт ажиллагааны шинжилгээ хийж, түүнд нөлөөлж байгаа хүчинзүйлсийг тодорхойлоход уг судалгааны ажлын зорилго оршино. Судалгааны зорилтууд:  Компанийн ашигт ажиллагааны үзүүлэлтүүд болон ашигт нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг судлах 5

 Хувьцаат компанийн санхүүгийн тайланд ашигт ажиллагааны шинжилгээ хийх  Хувьцаат компанийн ашигт ажиллагаанд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох Сэдвийн ач холбогдол: Энэхүү сэдвийг судалсанаар аливаа аж ахуйн нэгжийнсанхүүгийн тайлан, мэдээнд тулгуурлан шинжилгээний арга зүйг ашиглан компанийашигт ажиллагаанд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлсийн холбоо хамаарал, нөлөөллийгпрактик дээр хэрхэн гүйцэтгэх арга зүйг эзэмших бөгөөд уг мэдээлэл дээрээүндэслэн компанийн цаашдын үйл ажиллагааны сул болоод давуу талыг илрүүлэнашигт ажиллагааг сайжруулах арга замыг хайн, цэвэр ашигт нөлөөлөх хэмжээгтодорхойлоход судалгааны ач холбогдол оршиж байна. Өөрөөр хэлбэл тухайнкомпани цаашид зах зээлд өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлэх болон байр сууриабэхжүүлэн ажиллахад нь дэмжлэг болох явдал юм. Судалгааны обьект: Судалгааны ажлыг Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа137 хувьцаат компаний 2016 оны 4-р улирлын санхүүгийн тайланд үндэслэн хийсэнболно. Судалгааны ажилд ашиглах тоон өгөгдөл: Судалгаанд ашигласан тообаримтыг Монголын хөрөнгийн бирж (www.mse.mn) болон сангийн яамны(www.mof.gov.mn) сайтаас авч ашигласан болно. Судалгааны ажлын арга зүй: Энэхүү судалгааны ажлыг хийхдээ эдийн засгийнсудалгаанд нийтлэг хэрэглэгддэг бүлэглэлт, харьцуулалт, хийсвэрлэл, анализ,синтезийн арга, хүчин зүйлийн нөлөөллийн эконометрикийн шинжилгээ гэх зэрэгматематик, статистик, эконометриксийн аргуудыг ашигласан. 6

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. АШИГ, АШИГТ АЖИЛЛАГААНЫ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ОНОЛ, АРГА ЗҮЙ1.1 Ашиг, ашигт ажиллагааны тухай ойлголт, шинжилгээний ач холбогдол Зах зээлийн харилцааны нөхцөлд өмчийн ямар ч хэлбэр дээр суурилсанбайхаас үл шалтгаалан компани нь бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх,үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, ажиллагсдын ахуй амьдрал, хөдөлмөрлөхнөхцөлийг сайжруулах зэрэг нь түүний менежментийн байнга анхаарах асуудал мөнч эцсийн зорилго нь ашиг олох явдал байдаг. Иймээс ч үйл ажиллагааны үр дүнгийнүнэмлэхүй хэмжүүр нь ашиг болж чаддаг. Ашгийг тодорхойлох хэд хэдэн хандлагабайгаагийн дотроос эдийн засгийн ба бүртгэлийн гэсэн хоѐр хандлага илүү тархсанбайдаг. Эдийн засгийн хандлагын мөн чанар нь ашгийг /алдагдлыг/ тайлант үед бийболсон хувь нийлүүлсэн капиталын цэвэр өсөлт /бууралт/ гэж үздэгт оршино. Эдийнзасгийн ашгийг эсвэл капиталын зэх зээлийн үнэлгээний динамикийн үндсэн дээр/өөрөөр хэлбэл зөвхөн өөрийн хувьцаагаа бирж дээр арилжаалж байгаа компанийнхувьд/ эсвэл тайлант үеийн эхэн ба эцсийн тайлан мэдээгээр тооцож болно. Ашгийг тодорхойлох нягтлан бодох бүртгэлийн арга нь илүү үндэслэлтэй бабодитой гэж үздэг. Энэ хандлага ѐсоор бол ашиг нь хувь нийлүүлсэн капиталынөсөлтийг дагалдаж гарсан компанийн активын нийт өртгийн үнэлгээний цэвэр өсөлтгэж ойлгогддог.Ашгийн эдийн засгийн ба нягтлан бодох бүртгэлийн хандлагын хооронд хоѐр үндсэнялгаа бий. 1. Эдийн засгийн хандлагаас ялгаатай нь бүртгэлийн хандлагад ашгийн бүх бүрдэл хэсгүүдийг авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл, орлого зарлагын төрлүүд ижилтгэгдэж тэдгээрийг тусгайлан дансуудад бүртгэнэ. Ингэснээр ашгийг тооцох бодит мэдээллийн бааз бүрдэнэ. 2. Борлуулалтын ба борлуулалтын бус орлого гэдгийг янз бүрээр тайлбарладаг. Компанийн зарим активын зах зээлийн үнэ өсөхөд эдийн засгийн үүднээс бол өмчийн эзэд ашиг олно гэсэн үг. Харин бүртгэлийн хандлагын үүднээс бол эзэд олон шалтгааны улмаас уг ашгийг хүлээн зөвшөөрөхийг яарахгүй.Ийнхүү эдийн засгийн хандлага нь борлуулалтын ба борлуулалтын бус орлогыгхооронд нь ялгадаггүй бол бүртгэлийн хандлага нь зарлага бол үргэлж илэрхий,харин орлого бол үргэлж эргэлзээтэй, эсвэл зарлагыг оройтож биш эрт гаргах нь дээр 7

харин орлогыг эрт биш хожуу хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй гэсэн зарчимыг удирдлагаболгон борлогдоогүй орлогыг хүлээн зөвшөөрөх гэж яардаггүй. Орлогыг дансандорсоны дараа хүлээн зөвшөөрдөг. Эдийн засгийн хандлага нь ашгийн мөн чанарыгойлгоход, нягтлан бодох бүртгэлийн хандлага нь ашгийн логик журмыг ойлгоходилүү тус дөхөмтэй. Компанийн үйл ажиллагааны үр ашгийг үнэлэхдээ ямар ашгийн тухай ярьжбайгааг ялгаж ойлгох нь чухал байдаг. Ашгийн төрлүүдийг тусгайлан авч үзэх нькомпанийн үйл ажиллагаанд оролцогчдын ашиг сонирхолтой түүнийг холбон авчүзэхэд нэмэртэй. Бүх оролцогчдын эдийн засгийн сонирхол тодорхой ашгийгнэмэгдүүлэх явдал дээр нэгтгэгдэн зангидагдаж баймааж нэгдсэн үйл, нэг хүчээрэцсийн зорилгодоо хүрнэ. Ашиг бүтээхэд оролцож, түүнээс үр дүн хүртэгсэдийг ерөнхийд нь дөрвөнбүлэгт хуваадаг.  Хувь нийлүүлэгчид буюу өмчийн эзэд  Ажиллагсад, түүнийг төлөөлж менежерүүд  Төр түүнийг төлөөлж татварын алба  Бусад субъектүүд /материаллаг болон санхүүгийн нөөцийг нийлүүлэгчид, худалдан авагчид, банкууд, бусад санхүүгийн инститиуцууд гэх мэт/ Ашиг нь орлого зарлагын зөрүүгээр тодорхойлогддог. Компанийн орлого ньүндсэн гурван сувагтай.  Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний борлуулалтын орлого  Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны орлого  Санхүүгийн үйл ажиллагааны орлогоНийт орлогын дотор үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний орлого ямархувийн жин эзэлж байгаагаар тухайн аж ахуйн нэгжийн төрөлжилтийн түвшинтодорхойлогддог. Борлуулалтын орлого бол борлуулсан бүтээгдэхүүн, хийсэн ажилүйлчилгээнээс бизнесийн байгууллагын дансанд орсон мөнгөн орлого юм. Тэр ньүйлдвэрлэгч хэрэглэгчидийн хоорондох мөнгөн харилцааг илэрхийлдэг санхүүгийнчухал категори бөгөөд бизнесийн байгууллагын санхүүгийн нөөцийг бүрдүүлэх нэнчухал эх үүсвэр болдог. 8

Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны орлого нь эргэлтийн бусактивыг борлуулсан, үнэт цаас гаргаж борлуулсаны орлого юм. Санхүүгийн үйл ажиллагааны орлого нь хөрөнгө оруулагчдад үнэт цаасаа/хувьцаа, облигаци/ байршуулсаны орлого юм.Санхүүгийн нөөц нь хөдөлмөрийн хөлсний сан, мөнгөн хуримтлал хоѐроос бүрддэгнийт орлогыг харуулдаг бол мөнгөн хөрөнгө нь эргэлтийн хөрөнгө ба элэгдэлхорогдлын сангийн нийлбэр юм. Борлуулалтын орлого нь борлуулах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ, нэр төрөл,чанар, үйлдвэрлэлийн бүтэц, хүү татвар шимтгэл, үнэ, төлбөр тооцооны сахилгаасхамаарна. Бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээний борлуулалтын орлого нь бүрдэлхэсгүүдийнхээ эдийн засгийн мөн чанараас хамаарч нийт орлого болон мөнгөнхуримтлал гэсэн хоѐр хэсэгт хуваагдана. Бүтээгдэхүүн борлуулалтын явцад өнгөрсөнхөдөлмөрийн зардлаас борлуулалтын орлогын давж байгаа тэр мөнгөн илэрхийллийголж байгаа шинээр бий болсон өртгийг нийт орлого гэдэг. Нийт орлого нькомпанийн үйл ажиллагааны үр ашгийн түвшинг илтгэхээс гадна аж ахуйн нэгжийнсанхүүгийн нөөц болон төсвийн орлогыг бүрдүүлэх гол эх үүсвэр билээ. Өмчийнхэлбэрээс үл хамааруулан татвар ногдуулах объектыг сонгоход ашгийг бус, хариннийт орлогыг татвар ногдуулах объект болгох илүү зохимжтой гэж олон эрдэмтэдүздэг. Энэ нөхцөлд шинээр бий болсон өртгийн нийт хэмжээгээр /ашгаар бус/үйлдвэрлэлийн үр ашгийн түвшинг илэрхийлдэг. Иймээс нийт орлого нь аж ахуйннэгж байгууллагын үйл ажиллагааны үр дүнд улс орны хэмжээгээр олсон эдийнзасгийн өгөөжийг бодитой харуулна. Үүнээс гадна нийт орлогын нэг давуу тал нь угүзүүлэлтэд материал багтаамжийг бууруулах, хөдөлмөрийн бүтээмжийг өсгөх зэрэгүйл ажиллагаа илүү бодитой тусгалаа олдог. Ашиг орлого яригдах үед зарлага яригдах нь зүй ѐсны хэрэг билээ. Зарлага нькомпанийн үйл ажиллагааны явцад мөнгөн хөрөнгийн урсгал гадагшаа чиглэж, активхөрөнгө буурч байгааг харуулна. Өөрөөр хэлбэл бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнборлуулах, үйлчилгээ үзүүлэх явцад мөнгөн хөрөнгө гадагшаа урсаж, мөнгөнхөрөнгө буурах, өр төлбөр үүсэх нь компанийн капиталын хэмжээ багасч, зарлагагарч буй хэрэг юм. Зарлагыг борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг, үйл ажиллагаанызардал, үндсэн бус үйл ажиллагааны зардал гэж гурав ангилна. Борлуулалтын орлогод ногдох өртөг нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг мөн.Тодорхой үйлчилгээний өртөгт шууд хамаарахгүй боловч үйл ажиллагаатай 9

холбогдон өдөр тутам гарч байдаг борлуулалт, маркетингийн зардал болон ерөнхийудирдлагын зардлын нийлбэрийг үйл ажиллагааны зардал гэнэ. Ерөнхий удирдлагынзардалд удирдлагын ажиллагсдын цалин, үндсэн хөрөнгийн элэгдэл, шуудан холбоо,бичиг хэрэг, түлш шатахуун, албан томилолт, засвар үйлчилгээний болон бусадзардлууд хамаарна. Борлуулалт маркетингийн үйл ажиллагаатай холбогдон гарахажиллагсдын цалин хөлс, зар сурталчилгаа, албан томилолт, үндсэн хөрөнгийнэлэгдэл, хадгалалтын зардал зэрэг нь борлуулалт маркетингийн зардал юм. Үндсэн үйл ажиллагааны бус зардал гэдэг нь компанийн хоѐрдогч буюу туслахүйл ажиллагааны зардал юм. Үйлдвэрлэлийн бус туслах нэгжийн үйл ажиллагааныалдагдал, үндсэн хөрөнгө, материалыг ашиглалтаас хассаны болон борлуулалтыналдагдал, хүү, торгууль, үнэт цаасны болон валютын ханшийн зөрүүгийн алдагдалэнд хамаарна. Ашгийн мөн чанар нь түүний гүйцэтгэх үүргээр дамжин илэрнэ. Ашиг нь дараахгурван үүрэгтэй. Үүнд:  Компанийн санхүүгийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэх хөрөнгийн нэг гол эх үүсвэр болдогоороо нөхөн үйлдвэрлэлийн үүрэг гүйцэтгэнэ.  Аж ахуйн нэгж байгууллагын бизнесийн үйл ажиллагааны санхүүгийн үр дүнг үзүүлдэгээрээ хяналтын үүрэгтэй.  Өртөг зардал хэмнэх, үр ашиг дээшлүүлэх эдийн засгийн урамшуулалын чухал хөшүүрэг болдогоороо урамшуулалын үүрэгтэй.Ашиг нь компанийн үйлдвэрлэлээ өргөтгөх, хамт олны нийгмийн асуудлыгшийдвэрлэх хөрөнгийн гол эх үүсвэр төдийгүй, төсвийн орлогын болон эдийн засагторуулах хөрөнгө оруулалтын хөрөнгийн гол эх үүсвэр билээ. Орлогоороо зардлаанөхөж, өөрийгөө санхүүжүүлэн ажиллах нь олох ашгийн хэмжээнээс шууд хамаарна.Ашгаас төсөвт төлөх татваруудыг төлсөний дараа компанийн мэдэлд үлдэх ашиг ньүйлдвэрлэлийг өргөтгөх, шинжлэх ухаан техникийн ололт буюу инновацийгнэвтэрүүлэх, хамт олны нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх мөн бүхэлд нь нийгмийнхариуцлагаа хэрэгжүүлэх гээд ашгаас санхүүжүүлэх зарчим хэрэгжижбайгааг харуулна. Зах зээлийн харилцааны нөхцөл дэх бизнесийн ширүүнөрсөлдөөнийг гэтлэн давж, зах зээл дээр өөрийн байр сууриа хадгалан ажиллахынтулд олох ашгийн хэмжээг ямагт нэмэгдүүлэх шаардлага компанийн өмнө зайлшгүйтавигддаг. Иймээс ашиг олох эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх арга зам, мөн олсон ашгийгүр ашигтай зарцуулах арга замуудыг мэдэж байх нь чухал. 10

Үйл ажиллагаа явуулах явцад олох ашгийн хэмжээг нэмэгдүүлэх гурванүндсэн арга зам байдаг.  Зах зээл дээр эзэлсэн байр сууриа улам бэхжүүлж, үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний болон үзүүлэх ажил үйлчилгээний хэмжээг нэмэгдүүлэх, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, зах зээлийн хамрах хүрээг өргөтгөх арга хэмжээг тогтмол авч байх.  Зах зээл дээр гарч байгаа эрэлт нийлүүлэлтийн, техник технологийн өөрчлөлтийг байнга судалж, үйлдвэрлэл үйлчилгээний талаар баримтлах бодлогоо тодотгож байх, мөн үнэ ханшийн ба өртөг зардлын өөрчлөлт ашигт хэрхэн нөлөөлж байгааг судалж тэр дагуу арга хэмжээ авах.  Хөрөнгө оруулалтын оновчтой бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх нь ирээдүйд олох ашгийг нэмэгдүүлэх гол арга хэрэгсэл болно.Аж ахуйн нэгж байгууллагын ашгийн төлөвлөлтийг сайжруулах нь маш их ачхолбогдолтой юм. Ашгийг бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, борлуулалтын, хөдөлмөрийнбүтээмжийн, өөрийн өртгийн, чанарын төлөвлөгөөнүүдэд суурилж төлөвлөнө.Ашгийн хуваарилалт нь үйлдвэрийн үр ашгийг дээшлүүлж, урамшуулах голүүрэгтэй. Иймд ашгийн хуваарилалтыг хийхэд мэргэжлийн өндөр ур чадвар, зохионбайгуулалт хэрэгтэй. Борлуулалтын орлого, үйлдвэрлэлийн зардлын зөрүүгээр ажахуйн нэгжийн нийт ашиг тодорхойлогдоно. Нийт ашигаас түрээсийн төлбөр,банкны зээлийн хүү мөн хууль тогтоомжийн дагуу татвар шимтгэлээ төлөөд үлдэжбуй ашгийг цэвэр ашиг гэдэг. Энэхүү ашиг нь тухайн аж ахуйн нэгжийн өөрийнмэдлийн ашиг бөгөөд өөрсдөө биеэ дааж хуваарилдаг. Цэвэр ашгийг дараах байдлаархуваарилдаг.1) Үйлдвэрлэл, нийгмийн зориулалттай хуваарилалт. Үүнийг дотор нь гурав ангилж үзнэ. a. Үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нөхөн үйлдвэрлэл явуулах зардал. Цэвэр ашиг нь эргэлтийн хөрөнгийг нөхөх гол эх үүсвэр болдогийнхоо хувьд цэвэр ашигийн тодорхой хэсгийг эрдэм шинжилгээ, туршилт, зохион бүтээх ажлыг санхүүжүүлэх, шинэ техник технологи нэвтрүүлэх, техникийн шинэчлэл хийх, шинэ нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах, үйлдвэрлэлийг өөрчлөн шинэчлэх зэрэг арга хэмжээг санхүүжүүлэхэд зарцуулна. 11

b. Нийгмийн хамгаалал хөгжлийн зардал. Цэвэр ашгаас үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэхэд зарцуулахын зэрэгцээ ажиллагсдын хэрэглээ, нийгмийн хэрэгцээг хангах асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй. Иймд ашгийг нийгэмшүүлэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл зах зээлийн өрсөлдөөн нь ажиллагсдынхаа материалын болон нийгмийн хэрэгцээг хангахыг шаарддаг. c. Байгаль орчиныг хамгаалах зардал. Орчин үед хотжилт ихээр явагдаж агаарын бохирдол их гарч байгаатай холбоотойгоор их хэмжээний хохирол нийгэмд учраад байгаа. Энэ нь зөвхөн засгийн газраас байгаль орчиноо хамгаалах биш аж ахуйн нэгж бүр, иргэн бүрийн санаа зовох асуудлын нэг болоод байгаа. Иймд өөрсдийн үйл ажиллагаатай холбоотойгоор байгаль орчиноо бохирдуулж буй аж ахуйн нэгжүүд энэ хор уршгийг арилгах байгаль орчиноо хамгаалах асуудалд маш их ач холбогдол өгөх хэрэгтэй. Мөн үүгээр зогсохгүй ядаж л ажлын байрныхаа эргэн тойронд мод тарьж зүлэг ургуулан хотынхоо өнгө үзэмжинд анхаарах хэрэгтэй.2) Хувь нийлүүлэгчдэд ноогдол ашиг хуваарилах. Компанийн гол зорилго нь ашгийг нэмэгдүүлэх буюу хувь нийлүүлэгчдийн үнэ цэнийг өсгөх явдал байдаг. Иймд ногдол ашгийг оновчтой хуваарилах явдал маш чухлаар тавигдаж байна.Ашгийн хуваарилалтын зарчмын чиг хандлагуудАшиг нь компанийн санхүүгийн хөрөнгийн дотоод эх үүсвэр болдог. Ашгийн мөнчанарыг түүний ангилал, хуваарилалтын зарчимтай уялдуулан авч үзье. Ашгийгдотор нь:  Нийт ашиг-Борлуулалтын орлогоос өөрийн өртгийг хассан зөрүүгээр нийт ашгийг тодорхойлно.  Борлуулалтын ашиг-Нийт ашгаас борлуулалтын болон удирдлагын зардлыг хассан дүнтэй тэнцэнэ.  Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг-Борлуулалтын ашиг дээр хүүгийн орлого болон бусад орлогыг нэмж түүнээс хүүгийн зардал болон бусад зардлыг хасаж тооцно.  Татварын өмнөх ашиг-Борлуулалтын бус орлого зарлагын зөрүүгээр үндсэн үйл ажиллагааны орлогыг нэмэгдүүлж эсвэл багасгаж тооцно.  Тайлант оны ашиг буюу цэвэр ашиг-Татварын өмнөх ашгаас ашгийн болон бусад татваруудыг төлсөний дараах ашиг. 12

Эндээс цэвэр ашиг буюу өөрийн мэдэлд үлдэх ашгийг захиран зарцуулах,хуваарилах асуудлыг компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлөөр хэлэлцэж дүрмэндээтусгаж өгдөг бөгөөд цэвэр ашгийн тодорхой хэсэг нь ногдол ашигт зарцуулагдаж,үлдсэн нь хуваарилагдаагүй ашигт хуримтлагдаж үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэдзориулагдана. Ногдол ашгийн хуваарилалтыг компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлөөсшийдвэрлэнэ. Компани энгийн хувьцааны ногдол ашгийг үйл ажиллагааны үрдүнгээс хамааруулж олгох ба зарим үед олгохгүй ч тохиолдол бий.Хуваарилагдаагүй ашиг нь хэрэглээний болон хуримтлалын зориулалтаарзарцуулагдах ба түүний дагуу ашгийн хуваарилалтыг компанийн хэмжээнд хийнэ. Ашгаас хэрэглээний зориулалтаар хуваарилах хөрөнгө нь материаллагурамшуулалын сангуудад төвлөрнө. Хамт олныг шагнаж урамшуулах, тэтгэмжолгох, унааны болон хоолны мөнгө олгох, ажиллагсдын эрүүл мэнд сургалтынзардлыг төлөх, компанийн харъяа амралт, сувилалын газрыг санхүүжүүлэх, тэдгээртхөрөнгө оруулалт хийх зэрэг нийгэм соѐлын арга хэмжээг ашгаас байгуулсанурамшуулалын сангаас санхүүжүүлнэ. Хуримтлалын зориулалтаар ашгаас хуваарилах хөрөнгө нь үйлдвэрлэлийгхөгжүүлэх, шинэ техник, технологи нэвтрүүлэх, шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхзэргийг санхүүжүүлэхэд зарцуулагдана. Компанийн хувьд өөрийн мэдэлд үлдэх ашгийг ямар харьцаатайгаархуримтлалын болон хэрэглээний санд хуваарилан ашиглах вэ? гэдэг нь нилээдхариуцлагатай асуудал юм. Ажиллагсдын нийгмийн хариуцлагыг орхигдуулах ньүйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд сөрөг нөлөөтэйг бодолцохын зэрэгцээүйлдвэрлэлийг өргөтгөх, шинэ технологи нэвтрүүлэх, техникийн шинэчлэл хийхэдзарцуулагдах хөрөнгө багасах нь үйлдвэрлэлийн хэмжээ буурах, зах зээл дээрөрсөлдөх чадвараа алдах зэрэгт хүрэх талтай. Иймээс тухайн үеийн зах зээлийнболон үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны онцлог нөхцөл байдлыг судалсаны үндсэндээр ашгийг зөв хуваарилж байх нь чухал бөгөөд хурдацтай хөгжиж буй өнөөгийннөхцөлд үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлэх арга хэрэгсэл нь ашиг юм. 13

1.2 Бизнесийн байгууллагын ашиг, ашигт ажиллагааны түвшинд нөлөөлөххүчин зүйлийн шинжилгээ Компанийн үйл ажиллагааны эцсийн үр дүнг үнэлэх чухал хэмжүүр ньбүтээгдэхүүний борлуулалтаас олох ашгийн хэмжээ байдаг. Иймд ашгийн хэмжээгнэмэгдүүлэхийг улс, аж ахуй нэгжийн аль аль нь нэгэн адил сонирхож байдаг. Нөгөөталаар ашиг нь компанийн, фирм, нөхөрлөл, хоршооны ажилчдын цалингнэмэгдүүлэх эх үүсвэр болдог. Тиймээс пүүсүүд ашигт нөлөөлж буй хүчин зүйлсийгсудлан илрүүлэх нь маш чухал юм. Компанийн бүтээгдэхүүн борлуулалтын ашигтдараах хүчин зүйлс нөлөө үзүүлдэг.  Борлуулсан бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлт  Бүтээгдэхүүний нэр төрлийн өөрчлөлт  Өөрийн өртгийн хямдралт  Борлуулалтын гүйлгээний өсөлтийн өөрчлөлтАшигт нөлөө үзүүлдэг бас нэгэн чухал хүчин зүйл бол бүтээгдэхүүний зах зээлийнэрэлт, нийлүүлэлт байдаг. Аливаа бизнесийн байгууллага зах зээлийн эрэлт,нийлүүлэлтийг харгалзан үзсэний үндсэн дээр бүтээгдэхүүнийг зах зээлийн ямарүнээр борлуулах, түүний тоо хэмжээ, бүтэц ямар байх зэргийг урьдчилан тооцдогбайна. Үүнийг хийхдээ бүтээгдэхүүхий ахиуц орлого дээр түшиглэн янз бүрийнхувилбараар боловсруулан хамгийн оновчтой төслийг сонгоно. (Б.Сайнжаргал,Р.Батбаяр “Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ” 1999 он) Ийнхүү аж ахуй нэгжийнхэмжээгээр, үйлдвэрийн салбараар, бүтээгдэхүүний төрөл тус бүрээр борлуулалтынашиг, алдагдлыг төлөвлөгөөний биелэлт тэдгээрт нөлөөлсөн хүчин зүйлийг тооцожилрүүлсэний дараа борлуулсан бүтээгдэхүүний хэмжээ, бүтэц, үнэ зардлалынөөрчлөлтийн шалтгааныг тус бүр судалбал зохино.Компанийн ашигт ажиллагаанд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг дотоод хүчин зүйл, гадаадхүчин зүйлс гэж ангилна.Дотоодын хүчин зүйлс: Санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүд, Хөдөлмөрийнбүтээмж, материалын нөөц, хөдөлмөрийн зохион байгуулалтын түвшин,үйлдвэрлэлийн зохион байгуулалтын түвшин, удирдлагын зохион байгуулалтынтүвшин, үйлдвэрлэлийн төрх байдал гэх мэт олон хүчин зүйлүүд нөлөөлдөг.Гадны хүчин зүйл: Хэрэглэгчдийн төлбөрийн чадвар, өрсөлдөөний түвшин, хуульэрх зүйн орчин, эдийн засгийн орчин гэх мэт. Гадны хүчин зүйлс нь үйлажиллагаанд шууд ба шууд бус замаар нөлөөлдөг. Шууд нөлөөлөх хүчин зүйлд 14

мэдээлэл, эрх зүйн хангамж, төрөөс явуулж буй хөрөнгө оруулалтын бодлого, ажахуйн нэгжид үзүүлэх нөлөөлөл, инфляци, байгаль цаг уурын орчин хамаарна. Шуудбусаар нөлөөлөх хүчин зүйл нь улс төрийн байдал, эдийн засгийн байдал, шинжлэхухаан техникийн бодлого, дэлхийн зах зээлийн байдал, хүн амын нийгмийн төлөвзэрэг хамаарна. Ашигт ажиллагаанд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг дотоодын болон гадны орчинтойнь холбогдуулан, бас субъектээр нь гэх мэт олон шинж чанараар нь ангилах батэдгээрийг ач холбогдлоор нь дараах 4 бүлэгт хамааруулж болох юм.  Зохицуулах хүчин зүйл: Зах зээлд үйлчилж буй үйлдвэрлэлийн нөөц (маркетинг, хангамж, худалдаа)  Уялдуулах хүчин зүйл: Өрсөлдөөний түвшин, шинжлэх ухаан-техникийн дэвшил, норм норматив стандарт, худалдан авагчдын эрэлт сонирхол  Урьдчилан тооцоолох хүчин зүйл: Эрэлтийн өөрчлөлт, шинэ өрсөлдөгчид бий болох, шинэ бүтээгдэхүүн борлуулах, макро түвшин өөрчлөгдөх  Урьдчилан тооцоолох боломжгүй хүчин зүйл: Хямралтай үзэгдэл (цаг агаар, техник технологийн болон нийгэм эдийн засгийн)Ашигт ажиллагаанд нөлөөлөх дээрхи хүчин зүйлсийг тооцох аргачилалын талаародоо авч үзье.Нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тооцох аргачлалАливаа шинжлэх ухаан өөрийн судлах зүйлтэй учраас түүндээ тохирсон судалгааныөвөрмөц арга аргачлалуудыг ашигладаг. Эдийн засаг, санхүүгийн мэдээллийгболовсруулах, шинжилгээ хийх явцад маш олон төрлийн энгийн болон математикстатистикийн аргуудыг ашигладаг. Эдгээр аргуудыг уламжлалт ба сонгодог аргуудгэж хоѐр хувааж үздэг. (Агваан.Н., Эрдэнэсувд.Л., Бизнесийн эдийн засгийншинжилгээ, УБ., 2008. Хуудас 149)Уламжлалт аргуудЗэрэгцүүлэх арга. Энэ арга шинжилгээнд хэрэглэгддэг аргуудаас харьцангуй энгийн,өргөн дэлгэрсэн арга бөгөөд эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг шинжлэн судлахдаа хэдхэдэн янзаар зэрэгцүүлж болдог. Үүнд: “үзүүлэлтүүдийг төлөвлөсөн хэмжээтэй ньзэрэгцүүлэх, өнгөрсөн үетэй нь зэрэгцүүлэх, илүү сайн үзүүлэлттэй нь зэрэгцүүлэх,дундаж үзүүлэлттэй нь зэрэгцүүлэх гэх мэт” (Жамьяансүрэн.С., Бизнесийншинжилгээ ба үнэлгээ, УБ., 2000. Хуудас 303) 15

Эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн хөдлөл өөрчлөлтийг харьцангуй буюу туйлынхэмжээгээр тодорхойлоход өргөн ашигладаг. Түүнчлэн судлагдаж буй үеийнгүйцэтгэлийн эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг өнгөрсөн оны мөн үеийнгүйцэтгэлтэй зэрэгцүүлэн шинжлэн судалж түүний өсөлт бууралтын хурдац, ажахуйн дотоод нөөц бололцооны дайчлалт, зах зээлд ижил төстэй гадаад дотоодынбусад компаниудтай өрсөлдөхийн тулд тэдгээрийн холбогдох үзүүлэлттэй өөрийнүзүүлэлтийг зэрэгцүүлэн дүгнэлт өгөх зорилгоор уг аргыг хэрэглэнэ. Зэрэгцүүлэхаргыг хэрэглэхэд дараах зарчмуудыг баримтална.  Эдийн засгийн нэг ижил төрлийн үзүүлэлтүүдийг зэрэгцүүлнэ.  Зэрэгцүүлж байгаа эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн хэмжих биет, мөнгөн нэгж нь ижил байна.  Зэрэгцүүлэлтэнд хамрагдаж байгаа хугацаа нь ижил байна.Бүлэглэх арга. Эдийн засгийн тоо мэдээг зөв бүлэглэх нь шинжлэх ухааны үндэслэлбүхий шинжилгээ судалгаа хийх суурь болдог. Эдийн засгийн мэдээллийг эмхтгэжцэгцлэх арга, техник үйл ажиллагааг бүлэглэлт гэнэ. Иймээс бүлэглэлт ньэдийн засгийн үзэгдлийн шинж чанар, зүй тогтол, чиг хандлагыг тодорхойлох, эдийнзасгийн үзэгдлийн харилцан холбоо, хамаарлыг судлах нэг чухал арга юм.(Жамьяансүрэн.С., Бизнесийн шинжилгээ ба үнэлгээ, УБ., 2000. Хуудас 318)Харьцангуй хэмжигдэхүүнийг тооцох арга. Нэг төрлийн хоѐр хэмжигдэхүүнийгхарьцуулахад гарсан гурав дахь хэмжигдэхүүнийг харьцангуй хэмжигдэхүүнгэнэ. Харьцангуй хэмжигдэхүүн нь эдийн засгийн үзэгдлийн хөгжил, өөрчлөлт,бүтэц зэргийг тодорхойлоход хэрэглэгддэг. Ихэвчлэн коэффициент, процентоорилэрхийлэгдэнэ. Гарсан гурав дахь хэмжигдэхүүн нь тэдгээрээс огт өөр, тэдгээрийналь нэгтэй нь ижил хэмжигдэхүүн байж болдог. (Жамьяансүрэн.С., Бизнесийншинжилгээ ба үнэлгээ, УБ., 2000. Хуудас 318)Дундаж хэмжигдэхүүнийг тооцох арга. Нэг төрлийн эдийн засгийн үзэгдлийннийтлэг шинжийг тодорхойлж чадах ерөнхийлсөн үзүүлэлтийг дундажхэмжигдэхүүн гэнэ. Эдийн засгийн үзэгдэл үйл явцын хөгжлийн зүй тогтол, чигхандлага, динамик өсөлт, нэг төрлийн үзэгдлийн шинж чанарыг тодорхойлоходхэрэглэнэ. Дараах зарчмуудыг баримтална. Үүнд:  Дундаж хэмжигдэхүүн нь чанарын хувьд нэг төрлийн үзэгдлийн дундаж байх ѐстой.  Дундаж хэмжигдэхүүнийг хангалттай олон нэгжээс тооцож олох ѐстой. 16

 Судалж буй үзэгдлийн зөвхөн дундаж төдийгүй хамгийн их ба хамгийн бага утга холбогдлыг мэдэх ѐстой.Балансын арга. Эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн тэнцвэрт байдлыг ашиглан нэгүзүүлэлтэнд нөлөөлсөн бусад үзүүлэлтүүдийн нөлөөллийг балансын аргынтусламжтайгаар тооцоолдог. Үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэх, нөөц бололцоогдайчлах, харилцан холбоотой үзүүлэлтүүдийн нөлөөллийг илрүүлэх үүднээс бусадаргуудын хамт өргөн ашигладаг. (Жамьяансүрэн.С., Бизнесийн шинжилгээ баүнэлгээ, УБ., 2000. Хуудас 319)Ээлжлэн орлуулах арга. Энэ арга нь эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн ерөнхий үрдүнд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлүүдийн нэгийг нь хувьсахаар, бусдыг нь тогтмолооравч дэс дараалуулан орлуулж хүчин зүйл тус бүрийн нөлөөллийг тооцож дүгнэлтөгдөг. Тооцохдоо дараах зарчмыг баримтална. (Жамьяансүрэн.С., Бизнесийншинжилгээ ба үнэлгээ, УБ., 2000. Хуудас 319) Үүнд:  Нөлөөлж байгаа бүх хүчин зүйлүүдийг шинж чанараар нь тооны ба чанарын үзүүлэлт гэж хоѐр хуваана.  Нөлөөлж байгаа бүх хүчин зүйлүүдийг тооны нөлөөллөөс чанарын нөлөөлөл рүү дараалуулан байрлуулж энэ дэс дарааллаар ээлжлэн орлуулна.  Шинжлэх гэж байгаа үзүүлэлтийн ерөнхий дүнг гаргана.  Хүчин зүйл тус бүрийн нөлөөллийн хэмжээг тодорхойлохдоо дараах тооцооноос өмнөх тооцоог хасч тэмдгийг нь хэвээр авна.  Хүчин зүйл тус бүрийн нөлөөллийн хэмжээг ерөнхий дүнтэй баланслуулж үйл ажиллагаанд нь үнэлэлт дүгнэлт өгнө.Ялгаврын тооцооны арга. Нэг хүчин зүйлийн өөрчлөлтийг бусад хүчин зүйлийнтогтмол утгаар үржүүлэх замаар хүчин зүйл тус бүрийн нөлөөллийг шууд тооцдогарга юм.Хувийн ялгаврын арга. Үр дүнгийн үзүүлэлтэнд нөлөөлсөн хүчин зүйлийн холбоонь үржвэр байдлаар илэрхийлэгдэх боломжтой үзүүлэлтүүдийн нөлөөллийг ээлжлэнорлуулах аргын нэг хувилбар болох хувийн ялгаврын аргаар тодорхойлно.Тооцохдоо дараах зарчмуудыг баримтлана. (Жамьяансүрэн.С., Бизнесийн шинжилгээба үнэлгээ, УБ., 2000. Хуудас 320) Үүнд:  Үзүүлэлтүүдийг зөв тодорхойлох  Өсөлтийн хувийг олон орны нарийвчлалтай авах 17

 Хувийн ялгаврыг сонгож авсан үзүүлэлт тус бүр дээр тооцох  Хүчин зүйл тус бүрийн нөлөөллийн абсолют утгыг тодорхойлохдоо үр дүнгийн суурь үеийн утгыг хувийн ялгавраар үржүүлнэ.Индексийн арга. Шууд харьцуулагдахгүй нийлмэл үзэгдлийг харьцуулагдах байдалдоруулан түүний цаг хугацаа, орон зайн өөрчлөлт, харьцаанд нь авч судалдаг үзүүлэлтбол индексийн үзүүлэлт юм. (Гунгаанямбуу.Ц., Даваасүрэн.Ч., Санхүүгийншинжилгээ, УБ., 1997. Хуудас 152)Сонгодог аргуудДифференциал тооллын арга. Үр дүнгийн үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтөнд нөлөөлсөнзарим хүчин зүйлийн тоон үнэлгээ ямар үүрэгтэй болохын онолын үндэслэл ньдифференциалчлал юм. (Жамьяансүрэн.С., Бизнесийн шинжилгээ ба үнэлгээ, УБ.,2000. Хуудас 321)Үл хуваагдах үлдэгдлийг нэмэх энгийн арга. Энэ аргыг хоѐр болон олон хүчинзүйлийн нөлөөллийн абсолют утгыг тодорхойлоход өргөн ашигладаг.(Жамьяансүрэн.С., Бизнесийн шинжилгээ ба үнэлгээ, УБ., 2000. Хуудас 321)Эцсийн ялгаврыг жигнэх арга. Энэ арга эхлээд хүчин зүйл тус бүрийн нөлөөллийнхэмжээг тодорхойлдог. Дараа нь хүчин зүйлүүдийг ээлжлэн орлуулж дүнг гаргана.Гарсан дүнг ашиглаж дундаж хэмжигдэхүүнийг тооцоолон нөлөөлж байгаа хүчинзүйлийн ач холбогдлын талаар нэгдсэн ойлголт өгдөг байна. (Гунгаанямбуу.Ц.,Санхүүгийн бүртгэл, шинжилгээ, аудит, УБ., 2007. Хуудас 198)Логарифмын арга. Энэ нь үр дүнгийн үзүүлэлтэнд нөлөөлсөн хоѐр хүчин зүйлийннөлөөллийг логарифмын пропорциональ хуваарилалтаар тооцоолох арга юм. Энэтохиолдолд хүчин зүйлийн нөлөөллийн дэс дарааллыг тогтоох шаардлагагүй.(Гунгаанямбуу.Ц., Санхүүгийн бүртгэл, шинжилгээ, аудит, УБ., 2007. Хуудас 198)Хүчин зүйлүүдийн өсөлтийг хуваах арга. Дифференциал тооллын арга нь уламболовсронгуй болсоор хүчин зүйлүүдийн өсөлтийг хуваах арга болон хөгжсөн.Төлөвлөгөөний биелэлт болон эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн динамикийншинжлгээг хийх нь үр дүнгийн үзүүлэлтэнд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлүүдийн тоонутгыг тооцоолохтой холбоотой. (Гунгаанямбуу.Ц., Санхүүгийн бүртгэл, шинжилгээ,аудит, УБ., 2007. Хуудас 198)Интегралын арга. Энэ арга нь функцын өсөлтийг нэгтгэн дүгнэх явдал дээртулгуурлах бөгөөд тусгай уламжлалыг тодорхойлох, хязгааргүй бага зайд хүчинзүйлүүдийн өсөлтийг үржүүлэх явдалд үндэслэгдэнэ. Энэ үед дараах нөхцлүүдийг 18

баримтлах ѐстой. (Гунгаанямбуу.Ц., Санхүүгийн бүртгэл, шинжилгээ, аудит, УБ.,2007. Хуудас 198) Үүнд:  Судлагдаж байгаа эдийн засгийн үзүүлэлт аргумент болдог дифференциалчлагдаж буй функц тасралтгүй байх ѐстой.  Ердийн хугацааны эхний ба эцсийн цэгийн хоорондох функц нь шууд өөрчлөгддөг байх.  Хүчин зүйлүүдийн өөрчлөлтийн хурдны харьцаа нь тогтмол байх.Ашигт ажиллагааны шинжилгээ хийх үндсэн үзүүлэлтүүд, тэдгээрийгтодорхойлох аргачлал Санхүүгийн тайлангийн мэдээллүүд, тэдгээрийн тайлбар тодруулга ньшинжилгээ хийх ажлын чухал бодит үндэслэл болно. Санхүүгийн тайлангийнмэдээлэл нь бүхэлдээ өнгөрсөн мэдээг тайлагнадаг бөгөөд шинэжилгээ нь өнгөрсөнхугацааны шалгалт юм. Аж ахуй нэгжийн ашигт ажиллагаанд дараах шинжилгээнүүд хамаарна гэж үзнэ.Үүнд: 1. Төлбөрийн чадварын шинжилгээ 2. Санхүүгийн хүндрэлд орж болзошгүй байдлын шинжилгээ 3. Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ 4. Эргэцийн шинжилгээ 5. Үйл ажиллгааны идэвхжилийн шинжилгээ 6. Орлого, үр дүнгийн шинжилгээ 7. Ашигт ажиллагааны шинжилгээ 8. Зах зээлийн идэвхжилийн шинжилгээ 9. Мөнгөн урсгалын шинжилгээДээрх шинжилгээнүүдээс компанийн орлого, үр дүнг шинжилдэг коэффицентүүдийгавч үзье.1) Төлбөрийн чадварын шинжилгээ Зах зээлийн нөхцөлд аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын өр, зээл төлөхчадварыг зайлшгүй үнэлэх, түүнчлэн санхүүгийн боломжийг нэмэгдүүлэхтэйхолбогдож төлбөрийн чадварыг шинжлэх хэрэгцээ үүссэн байна. Тухайн аж ахуйн нэгж, байгууллагын өр төлбөрөө барагдуулах хугацаа,боломжийг төлбөрийн чадварын шинжилгээгээр харуулдаг. 19

Төлбөрийн чадварын шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу тайлантүеийн эхэн ба эцсийн байдлаар хийнэ.Түргэн хөрвөх хөрөнгөд бараа материал үнэ бүхий зүйлийг оруулдаггүй. Учир нь:  Хөрвөх чадвар удаан  Балансын өртөгөөрөө төлбөрийн хэрэгсэл болж чаддаггүй2) Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ Аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын хөрөнгийн эх үүсвэрийн хэмжээ, бүтэцбүрэлдэхүүн, түүний өөрчлөлт зэрэг нь санхүүгийн тогтвортой байдлыг харуулахүндсэн үзүүлэлт болдог. Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээг дараахүзүүлэлтүүдийг тооцдог.  Бие даах чадварын коэффициент  Санхүүгийн хамаарлын коэффициент  Зохицуулалтын коэффициент  Өөрийн эргэлтийн капитал  Гадны капиталын хувийн жин  Урт хугацаат зээл болон өөрийн капиталын харьцаа  Гадны ба өөрийн капиталын харьцаа  Хүү төлөх чадвар  Хүү ба үндсэн өрийг төлөх чадвар3) Эргэцийн шинжилгээЭргэц нь эргэлтийн хөрөнгийн нэг хэлбэрээс нөгөөд шилжих хөдөлгөөнийгилэрхийлдэг. Эргэц түргэсэхийн хэрээр үйлдвэрлэлийн үр ашиг нэмэгддэг. Эргэцийншинжилгээг дараах үзүүлэлтийн дагуу хийнэ. Үүнд:  Авлагын эргэц, удаагаар  Авлагын эргэц, өдрөөр 20

 Нөөцийн эргэц, удаагаар  Нөөцийн эргэц, өдрөөр  Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц, удаагаар  Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц, өдрөөр  Нийт хөрөнгийн ачаалалт  Өглөгийн эргэц, удаагаар  Өглөгийн эргэц, өдрөөр  Үйлдвэрлэлийн цикл  Санхүүгийн цикл4) Орлого, үр дүнгийн шинжилгээ 1. Компанийн нийт ба борлуулсан бүтээгдэхүүний бүрэлдэхүүн (хувийн жин), тэдгээрийн хэлбэлзлэлийг өмнөх он, төлөвлөгөөтэй нь зэрэгцүүлэн судалж, орлогын хичнээн хувь нь юунд хэрхэн зарцуулагдсанд дүгнэлт өгнө. 2. Компанийн орлогын өсөлтөнд нөлөөлсөн хүчин зүйл (бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо хэмжээ, бүрэлдэхүүн, худалдах үнэ, валютын ханшын өөрчлөлт, борлуулалтын буцаалт, үнэ хямдруулалт гэх мэт) -ийн нөлөөллийг тулгуур үетэй нь зэрэгцүүлэн тодорхойлж дүгнэлт өгнө. 3. Компанийн үйлдвэрлэлийн болон удирдлага үйлчилгээний нийт зардал, үйлдвэрлэсэн болон борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөгийн харьцангуй хэлбэлзэл, зардлын хуваарилалт, нэгжийн өртөгийн тооцоог батлагдсан төсөвтэй нь зэрэгцүүлэн дүгнэлт гаргана. 4. Компанийн нэмэгдсэн өртөг, түүний хуваарилалт . 5. Борлуулалтын болон татварын өмнөх ашигт нөлөөлсөн хүчин зүйл (борлуулалтын тоо хэмжээ, худалдсан үнэ, борлуулалтын өртөг, үйл ажиллагааны зардал гэх мэт ) - ийн нөлөөллийг тооцоолж үнэлэлт өгч, санал боловсруулна.5) Ашигт ажиллагааны шинжилгээ Бизнесийн эцсийн зорилго нь ашиг олох явдал бөгөөд оруулсан хөрөнгийгилүү үр бүтээлтэй ашиглаж, орлогоороо зардлаа нөхөөд ашигтай ажилласан нөхцөлдүйл ажиллагаагаа өргөтгөх боломжтой болно. Ашигт ажилллагааны шинжилгээ ньэдийн засгийн үр ашгийн нэгдсэн үзүүлэлт бөгөөд оруулсан хөрөнгийн нэгж тутмаасолсон ашгийн хэмжээг мөнгөөр илэрхийлдэг чухал үзүүлэлт юм. Ашигт 21

ажиллагааны шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу хийж, өнгөрсөн он болонтөлөвлөгөөтэй нь зэрэгцүүлэн дүгнэлт өгнө.6) Зах зээлийн идэвхижилын шинжилгээЗах зээлийн идэвхижилийн шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу хийнэ.  Зах зээлийн үнэ ба ашгийн харьцаа  Зах зээлийн үнэ ба бүртгэлийн үнийн харьцаа  Нэгж хувьцааны бүртгэлийн үнэ  Ногдол ашгийн олголт  Хувьцаа эзэмшигчдын ашигт ажиллагаа  Хувьцааны нэгжид ногдох ногдол ашигДээрхи үзүүлэлт нь хувьцаа эзэмшигчдэд хуваарилсан ногдол ашгийн хэмжээгхаруулдаг. Гэхдээ хөрөнгө оруулагчид хувьцааг худалдан авахдаа ногдол ашгийнтөлөө бус тухайн компанийн үр ашигтай ажиллагаа, ирээдүйн найдвартай байдлыгчухалчилдаг. Иймээс хувьцааны нэгжид ногдох ашиг өсөх нь үнэт цаасны зах зээлдээр тухайн компанийн нэгж хувьцааны үнэ өсөх үндсэн шалтгаан болдоггүй.7) Мөнгөн урсгалын шинжилгээБайгууллагын санхүү төлбөрийн чадварын өнөөгийн байдал, хэтийн төлөвийгтодорхойлж үнэлэлт өгөхөд мөнгөн урсгалын шинжилгээ чухал мэдээллийгбагтаадаг. Мөнгөн урсгалын шинжилгээг дараах үзүүлэлтүүдийн дагуу хийнэ.  Ажлын капитал ба борлуулалтын харьцаа  Ажлын капитал ба хөрөнгийн харьцаа  Мөнгөн орлого борлуулалтын харьцаа  Мөнгөн орлого ба хөрөнгийн  Мөнгөн зарлага ба борлуулалтын харьцааКомпанийн ашигт ажиллагаа, гүйцэтгэлийн гол үзүүлэлт бол хөрөнгийн болонөөрийн хөрөнгийн өгөөж байдаг. Хөрөнгийн болон өөрийн хөрөнгийн өгөөж нь 22

хөрөнгө оруулагчдын гол анхаардаг үзүүлэлт билээ. Хөрөнгийн өгөөж, өөрийнхөрөнгийн өгөөжийг тодорхойлох аргачлал нь:ROA  BTP ; ROE  BTP TA TE Энд,ROA – Хөрөнгийн өгөөж,BTP – Татварын өмнөх ашиг,TA – Нийт хөрөнгө,ROE – Өөрийн хөрөнгийн өгөөж,TE – Өөрийн хөрөнгөНөлөөлж буй хүчин зүйлсийг үнэлэх Пробит загварЭнэхүү загварыг анх 1933 онд M.Fadden боловсруулж байжээ. Энэ нь хэвийнтархалтын хуулинд захирагддаг. Энэ загварын ерөнхий хэлбэр нь дараах хэлбэртэйIбайдаг билээ. t  0  1 xt  ut Энд X i нь тайлбарлагч хувьсагч,  ньтайлбарлагч хувьсагчид харгалзах коэффициент ба ut гадны шок. Харин It -ын утгань дараах байдлаар тодорхойлогдно: Pt -ийн хувьд дараах хэлбэртэй байна гэж үзье. It 1 t2pt * * e 2 dt p( yt  1)  pt ( I t  It )  F(It )  2 Эндээс It -ын утга нь чанарын хувьсагчидын итгэх магдлалын хэвийн тархалтынхуулинд захирагдсан функцын урвуу функцын утга гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл:I t  F 1 (Pt )  0  1xt  ut байна. Ашигт ажиллагаа бол бизнесийн үндсэн зорилгуудын нэг юм. Түүнгүйгээр ажахуй нэгж байгууллага, хөрөнгө оруулагчийн эрхэлсэн үйл ажиллагаа удаан оршижчадахгүй. Тийм учраас өнгөрсөн болон өнөөгийн ашигт ажиллагааныүзүүлэлтүүдийг хэмжих, бас ирээдүйд ямар байх талаар төлөвлөх нь санхүүгийнменежерүүдийн өмнө тавигддаг олон чухал ажлуудын гол хэсэг нь болдог.Санхүүгийн салбарын ашигт ажиллагааг хэмжих онолын тухайд 1980-аад оноосяригдаж эхэлсэн байдаг. 1997 онд Холбооны Нөөцийн Газрын захирлуудынзөвлөлийн гишүүн Руссакис санхүүгийн талаас хэмжих ашигт ажиллагааны голхарьцаануудыг банк, санхүүгийн онолын хувьд тайлбарлаж нотлосон нь одоо чашиглагдаж байна. Эдгээр нь: 23

- Өөрийн хөрөнгийн өгөөж буюу ROE нь хувь нийлүүлэгчдийн оруулсан хөрөнгийн түвшинд тохирох орлогын хэмжээг харуулдаг. - Нийт хөрөнгийн өгөөж буюу ROA нь менежментийн үйл ажиллагааг харуулдаг. ROA –ын утга багасах нь үйл ажиллагааны их зардал эсвэл хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаа хангалттай үр дүнд хүрээгүйг харуулдаг.Аж ахуй нэгжийн ашигт ажиллагаанд нөлөөлөгч хүчин зүйлийг 1980–аад ондЕвропын эрдэмтэд ангилан гаргасан байдаг. Ингэхдээ тэд дараахь 11 хэсэгт хуваасанбайдаг. Үүнд: Хэрэглэгч, тоцоолол, санхүүжилт, төлөвлөлт, худалдан авалт,арилжаа, бэлтгэн нилүүлэгчид болон харлцагчид, байршил, улс орны нийгэм эдийнзасгийн байдал, төсөл, хамтран ажиллагсад, консециум орно. 24

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. ХУВЬЦААТ КОМПАНИЙН АШИГ, АШИГТ АЖИЛЛАГААНД НӨЛӨӨЛСӨН ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН ШИНЖИЛГЭЭ2.1 Хувьцаат компанийн санхүүгийн тайланд хийсэн шинжилгээХувьцаат компанийн ашиг, ашигт ажиллагааны түвшинд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийншинжилгээ хийхдээ Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй 219 компаниас нэгболон хоѐрдугаар ангилалд (Хувьцаат компанийн I ангилалд үнэт цаасыгарилжаанд оруулах өдөр тус компанийн зах зээлийн үнэлгээ нь 5.000.000.000 /тавантэрбум/ төгрөгөөс дээш байх. Үнэт цаас гаргагчийн гаргах нийт хувьцааны 25 - аасдоошгүй хувийг олон нийтэд санал болгосон байх, эсхүл тухайн компанийнхувьцааны хагас жилээрх арилжигдсан үнийн дүн нь биржээр арилжаалагдсанхувьцааны нийт арилжааны үнийн дүнгийн 5 - аас доошгүй хувь байх. Үнэт цаас ньБирж ээр 2 - оос доошгүй жил арилжигдсан байх.Хувьцаат компанийн II ангилалд үнэт цаасыг арилжаанд оруулах өдөр тускомпанийн зах зээлийн үнэлгээ нь 1 000 000 000 /нэг тэрб ум/ төгрөгөөс дээш байх.Үнэт цаас гаргагчийн гаргах нийт хувьцааны 15 - аас доошгүй хувийг олон нийтэдсанал болгосон байх.) байдаг 137 компанийг сонгон авч судалгаагаа хийлээ.Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 219 компанийн нэг болон хоѐрдугаар ангилалд байгаа137 компаниас бусад нь 2016 оны IV улирлын санхүүгийн тайлангаа ирүүлээгүйучир судалгаанд хамруулах боломжгүй байсан болно. Судалгаанд хамрагдсанкомпаниудын нийт хөрөнгийн хэмжээ нь 20.6 сая төгрөгөөс 440.7 тэр бум төгрөгийнхооронд байна.График №1. Судалгаанд хамрагдсан хувьцаат компаниудын хөрөнгийн хэмжээ35 24 31 2130 10 - 2025 тэрбум2015 13 11 14 14 910 3.0 - 5.0 5.0 - 10 тэрбум тэрбум50 500 сая 500 сая - 1.0 1.0 - 3.0 20 - 40 40 тэрбумаас хүртэл тэрбум тэрбум тэрбум дээш Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, http://mse.mn/mn/company_finance_report/120Судалгаанд 137 компани хамрагдсанаас 31 компани 500 хүртэл сая төгрөгийнхөрөнгөтэй, 13 компани 500 саяаас 1,0 тэрбум хүртэл төгрөгийн хөрөнгөтэй бол 40 25

тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгөтэй 14 компани байна. Нийт хөрөнгөд эзлэхэргэлтийн хөрөнгийн хувийг авч үзвэл График №2. Эргэлтийн хөрөнгийн нийт хөрөнгөд эзлэх хувийн жин45 40 28 27 2140 21%-40% 41%-60% 1835 330 61%-80% 81%-100% 101%-120%25201510 5 0 20% хүртэл Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, http://mse.mn/mn/company_finance_report/120Судалгаанд хамрагдсан нийт 137 компанийн 29% буюу 40 компанийн эргэлтийнхөрөнгө нь нийт хөрөнгийн 20 хүртэл хувьд, 20% буюу 28 компанийн эргэлтийнхөрөнгө нь нийт хөрөнгийн 20-40%-д, 20% буюу 27 компанийн эргэлтийн хөрөнгө ньнийт хөрөнгийн 40-60%-д, 15% буюу 21 компанийн эргэлтийн хөрөнгө нь нийтхөрөнгийн 60-80%-д, 13% буюу 18 компанийн эргэлтийн хөрөнгө нь нийт хөрөнгийн80-100%-д, 2% буюу 3 компанийн эргэлтийн хөрөнгө нь нийт хөрөнгийн дүнгээсээих байгаа нь харагдаж байна. Бүх компанийн дунджаар эргэлтийн хөрөнгө нийтхөрөнгийн 44%-г эзэлж байгаа бөгөөд энэ үзүүлэлт нь 30%-аар хэлбэлзэж байгаа ньхарагдаж байна.График №3. Судалгаанд хамрагдсан компаниудын нийт өр төлбөр120 112 10 9 3 3100 10 сая - 20 сая 20 сая - 30 сая 40 сая - 50 сая 50 сая - 60 сая 80 60 40 20 0 10 сая хүртэл Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120 Судалгаанд хамрагдсан нийт 137 компанийн 82% буюу 112 компани нь 10 саятөгрөг хүртэл өр төлбөртэй, 7% буюу 10 компани нь 10-20 сая төгрөгийн өр 26

төлбөртэй, 7% буюу 9 компани нь 20-30 сая төгрөгийн өр төлбөртэй, 2% буюу 3компани нь 40-50 сая төгрөгийн өр төлбөртэй, 2% буюу 3 компани нь 50-60 саятөгрөгийн өр төлбөртэй байгаа нь харагдаж байна. Бүх компанийн дүнгээр хамгийнихдээ 50.0 сая төгрөгийн, хамгийн багадаа 1 сая төгрөгийн өр төлбөртэй ба дундажүзүүлэлт нь 11.5 сая төгрөгөөр байна. Дийлэнхи компаниудын өр төлбөрийн хэмжээ10 сая төгрөг хүртэл байгаа нь харьцангуй бага үзүүлэлт юм. Эдгээр компаниуд ньМонголын хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа гаргасан учир банк болон бусад санхүүгийнбайгууллагаас хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийг бодвол бага хэмжээгээрзээл авдаг байж болох юм. График №4. Нийт пассивт эзлэх эзний өмчийн хувь хэмжээ 6050 4840 3330 21 1820 1410 30 20%-40% 40% - 60% 60% -80% 80% - 100% тэгээс бага хувь 20% хүртэлЭх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120Судалгаанаас харахад нийт пассивт эзлэх эзний өмчийн хувь дунджаар 40.5% бадунджаас дээшээ 96 компани байгаа бол үлдсэн 41 компанийн пассивт эзлэх эзнийөмчийн хэмжээ 40.5%-д хүрэхгүй үр дүн гарчээ. Нийт судалгаанд хамрагдсанкомпанийн 35% нь уг үзүүлэлтийн 80%-100%-ийн хооронд байгааг дээрх зургаасхарж болохоор байна. 27

График №5. Хувьцаат компаниудын борлуулалтын орлого45 42 27 34 2040 1435 5 - 10 10 - 1530 тэрбум тэрбум 15 - 20 20 тэрбумаас25 тэрбум дээш201510 5 0 5 тэр бум хүртэл Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120 Судалгаанд хамрагдсан нийт 137 компанийн дүнгээр хамгийн ихдээ 88.7тэрбум төгрөгийн, хамгийн багадаа 29 сая төгрөгийн борлуулалтын орлоготойкомпаниуд байгаа ба дундаж үзүүлэлт 1.9 тэрбум төгрөг байна. Борлуулалтынорлогын хэлбэлзэл нь 20 тэрбум төгрөг буюу маш их байгаа нь салбар бүрийнкомпани судалгаанд хамрагдсантай холбоотой. Уул уурхай, барилга, замын салбарын борлуулалтын орлого нь бусадсалбараас хэт өндөр байгаа нь хувьцаат компаниудын дундаж борлуулалтын орлогыгөндөр гаргахад нөлөөлсөн байж болом юм. Цаашдаа хувьцаат компаний ашигтажиллагааны шинжилгээ хийхдээ тодорхой салбар сонгон хийх нь илүү бодитой,нарийвчилсан судалгааны ажил болохоор байна. График №6. Хувьцаат компанийн хүү, татварын өмнөх ашиг50 474030 31 27 292010 3 3 - 5 тэрбум 5-аас дээш тэрбум 0 Алдагдалтай 1 тур бум хүртэл 1 - 3 тэр бум ажилдаг Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120 28

Судалгаанд хамрагдсан нийт 137 компанийн 34% буюу 47 компани нь алдагдалтай,23% буюу 31 компани нь 1 тэрбум төгрөгийн ашигтай, 20% буюу 27 компани нь 1-3тэрбум төгрөгийн ашигтай, 21% буюу 29 компани нь 3-5 тэрбум төгрөгийн ашигтайбол 2% буюу 3 компани 5 тэрбум төгрөгийн хүү болон татварын өмнөх ашигтайажиллажээ. Бүх компанийн дүнгээр хамгийн ихдээ 21.1 тэрбум төгрөгийн, хамгийнбагадаа 7.2 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай компаниуд байгаа ба дундаж үзүүлэлт 1.4тэрбум төгрөгийн ашигтай харагдаж байна. Дундаж үзүүлэлт нь 3.4 тэрбумтөгрөгөөр хэлбэлзэж байна. График №7. Төлбөрийн чадварын харьцаа70% - 80% 320% - 30% 310% - 20% 410% хүртэл 127 0 20 40 60 80 100 120 140 Хувьцаат компаниудын төлбөрийн чадварын харьцаа бага байгаа нь дээрхизургаас харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл уг харьцаа нь богино хугацаат өр төлбөрийгбараа материалаас бусад өр төлбөрөөр хэрхэн төлөх чадвартай байгааг харуулдаг.Судалгаанд хамрагдсан компаниудын 93% нь бараа материалаас бусад эргэлтийнхөрөнгөөр богино хугацаат өр төлбөрийг барагдуулах чадвар 10 хүртэл хувь байна.2016 онд Монгол улсын төсвийн орлого буурсанаас төсвийн шууд хөрөнгө оруулалтхумигдсан нь компаниудын борлуулалт буурах, төлбөр барагдуулах чадвармуудсантай шууд холбоотой. График №8. Хувьцаат компанийн эргэлтийн харьцаа120 112 10 6 5 4100 20% - 40% 40% - 60% 60% - 80% 80% - 100% 80 60 40 20 0 20 хувь хүртэлЭх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120 29

Уг харьцаа нь эргэлтийн хөрөнгөөр богино хугацаат өр төлбөрийгбарагдуулах чадварыг харуулдаг ба зохистой харьцаа 2 байдаг. Монголын хөрөнгийнбирж дээр хувьцаагаа арилжаалж буй нэг болон хоѐрдугаар ангилалд байдагхувьцаат компаниудын дийлэнхи нь буюу 112 компанийн эргэлтийн харьцаа 0.4байна. Өөрөөр хэлбэл эргэлтийн хөрөнгө нь богино хугацаат өр төлбөрөөс 2 дахиних байж төлбөр барагдуулах чадвартай байх ѐстой байхад судалгаанд хамрагдсан 137компанийн 112 нь богино хугацаат өр төлбөрийг барагдуулах боломж хүндэрч,төлбөрийн чадварын эрсдэлд орж болзошгүй байдалд байна. Судалгаанд хамрагдсанкомпаниудын 4 компанийн эргэлтийн харьцаа зохистой хэмжээнд байгаа ньМонголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниуд нийтээрээ төлбөрийн чадваргүйболсоныг илтгэж байна. График №9. Борлуулалтын ашигт ажиллагаа60 49 42 18 20% хүртэл 20% - 40% 40% - 60%50403020 1310 0 Тэгээс бага Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120Судалгаанд хамрагдсан нийт 137 компанийн 9% буюу 13 компани алдагдалтайажилладаг буюу ашигт ажиллагаа нь тэгээс бага үзүүлэлттэй гарчээ, 36% буюу 49компанийн ашигт ажиллагаа 20% хүртэл, 31% буюу 42 компани нь 20%-40%, 13%буюу 18 компани нь 40%-60%,-ийн борлуулалтын ашигт ажиллагаатай ажилладаг. 30

График №10. Хөрөнгийн ашигт ажиллагаа 0.30% 70 0.25% 0.20% 66 0.15% 0.10% 60 0.05% 0.00% 50-0.05%-0.10% 40-0.15%-0.20% -0.18% -0.08% -0.03%-0.25% 6 0.01% 0.08% 0.12% 0.23% 30 20 24 10 15 0 12 9 5 Дундаж хөрөнгийн ашигт ажиллагаа Хувьцаат компанийн тоо Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120 Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж буй 137 хувьцаат компаниудынхөрөнгийн ашигт ажиллагааг интервалдаж интервал тус бүрийн хөрөнгийн ашигтажиллагааг тооцож зураг №10-т харуулав. 45 компани алдагдалтай бөгөөдхөрөнгийн ашигт ажиллагаа тэгээс бага гарчээ. Нийт судалгаанд хамрагдсанкомпанийн дийлэнхи буюу 66 компанийн хөрөнгийн ашигт ажиллагаа 1% хүртэлбайсан ба уг 66 компанийн дундаж ашигт ажиллагаа 0.01% байна. 5 компанийнашигт ажиллагааны дундаж нь 0.23% байгаагаас харвал 2016 оны жилийн эцсийнбайдлаар компаниудын ашигт ажиллагаа муу байсаныг илэрхийлж байна. Энэ ньтухайн жил ашиглагдаж буй нийт хөрөнгийн дунджаар 0.01% нь ашиг болжилэрхийлнэ. Судалгаанд хамрагдсан 137 компанийн 92 компанийн ашигт ажиллагаа тэгээсих бол үлдсэн 45 компанийнх тэгээс бага гарсан үзүүлэлттэй байжээ. Ашигтажиллагааны түвшин тэгээс их гарсан 92 компанийн дундаж ашигт ажиллагаагтооцож үзвэл 0.11% ба энэ нь 0.07%-иар хэлбэлздэг байна. Ашигт ажиллагаанытүвшин 2016 онд бага байгаа нь төсвийн хөрөнгө оруулалт буурсанаас үүдэлтэй гэжсудлаачид үзжээ. Цаашдаа дэлхийн зах зээл дээр түүхий эдийн үнэ өсч, төсвийнорлого нэмэгдсэнээр төсвийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, компаниудын ашигт 31

ажиллагаа 2018 оны дунд үеэс өсөх хандлагатай гэжээ.(http://biznetwork.mn/c/Misheel+Mega+Moll+LLC+2583+586llc) Судалгаанд хамрагдсан компаниудын хөрөнгийн өгөөж болон өөрийнхөрөнгийн өгөөжийг авч үзвэл дараах байдалтай байна. График №11. Хөрөнгийн өгөөж100 -0.06% 0.14% 0.26% 0.50% 90 42 87 0.00% 80 5 -0.50% 70 [-0.002, 0] [0, 0.002] [0.002, 0.004] -1.00% 60 -1.50% 50 -2.00% 40 30 20 -1.82% 10 03 [-0.02, -0.018]Тухайн интервал дахь хөрөнгийн өгөөжийн дундаж Хувьцаат компанийн тоо Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120Судалгаанд хамрагдсан 137 компанийн 3 компанийн хөрөнгийн өгөөж хамгийнихдээ -2%, хамгийн багадаа -1.8% бол 42 компанийн хөрөнгийн өгөөж -0.2%-аастэгийн хооронд буюу 45 компанийн хөрөнгийн өгөөж тэгээс бага үзүүлэлттэй байна.Харин дийлэнхи компанийн буюу 87 компанийн хөрөнгийн өгөөж 0.2% хүртэлбайгаа ба эдгээрийн дундаж өгөөж 0.14% байна. 5 компанийн хөрөнгийн өгөөжийндундаж 0.26% буюу хамгийн өндөр үзүүлэлттэй байна. График № 12. Өөрийн хөрөнгийн өгөөж100 -1.08% 87 0.77% 2.00% 90 38 0.29% 1.00% 80 5 0.00% 70 -4.71% [-0.005, 0] [0, 0.005] [0.005, 0.01] -1.00% 60 -2.00% 50 -3.00% 40 -4.00% 30 -5.00% 20 10 07 [-0.08, -0.075]Тухайн интервал дахь өөрийн хөрөнгийн өгөөжийн дундаж Хувьцаат компанийн тоо 32

Эх сурвалж: Монголын хөрөнгийн бирж, хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан http://mse.mn/mn/company_finance_report/120 Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж буй 137 хувьцаат компаниудынөөрийн хөрөнгийн өгөөж буюу ашигт ажиллагааг интервалдаж интервал тус бүрийнөөрийн хөрөнгийн өгөөжийг тооцож зураг №12-т харуулав. 45 компани алдагдалтайбөгөөд өөрийн хөрөнгийн ашигт ажиллагаа тэгээс бага гарчээ. Нийт судалгаандхамрагдсан компанийн дийлэнхи буюу 87 компанийн хөрөнгийн ашигт ажиллагаа0.5% хүртэл байсан ба уг 87 компанийн дундаж өөрийн хөрөнгийн өгөөж 0.29%байна. 5 компанийн өөрийн хөрөнгийн дундаж нь 0.77% байна. Судалгаанд хамрагдсан 137 компанийн 92 компанийн ашигт ажиллагаа тэгээсих бол үлдсэн 45 компанийнх тэгээс бага гарсан үзүүлэлттэй байжээ. Ашигтажиллагааны түвшин тэгээс их гарсан 92 компанийн дундаж ашигт ажиллагаагтооцож үзвэл 0.53% ба энэ нь 0.01%-иар хэлбэлздэг байна. 33

2.2 Хувьцаат компанийн ашиг, ашигт ажиллагаанд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийншинжилгээ Судлаачид ашигт байдлыг илэрхийлэхэд активын өгөөж (ROA) ба өөрийнхөрөнгийн өгөөж (ROE) тохиромжтой гэж үздэг байна. (Deger Alper, Adem Anbar -Bank Specific and Macroeconomic Determinants of Commercial Bank Profitability:Empirical Evidence from Turkey) Тиймээс ашигт ажиллагаанд нөлөөлөх хүчинзүйлсийг авч үзэхдээ хамааран хувьсагчаар өөрийн хөрөнгийн өгөөжийг сонгон авчсудлагаанд хамрагдсан 137 компанийн санхүүгийн тайланд үндэслэн нөлөөлөххүчин зүйлсийн шинжилгээг Пробит загвараар үнэлсэн болно. Үнэлгээг Пробит загвараар хийхдээ өөрийн хөрөнгийн өгөөжийг (ROE) эерэгутгатай гарахад нөлөөлөгч гол хүчин зүйлсийг илрүүлэхэд анхаарлаа хандуулсанбилээ. Үнэлгээг хийхдээ үл хамааран хувьсагчдаар хөрвөх чадварын шинжилгээний5 харьцаа, санхүүгийн тогтвортой байдлын 6 харьцаа, үйл ажиллгаанышинжилгээний 6 харьцаа, өрийн шинжилгээний 4 харьцаа, ашигт ажиллагааны 7харьцаа, дампуурлын z загвар зэрэг нийт 29 үзүүлэлтүүдийг 137 компаниар тооцонүнэлгээнд ашигласан. Хавсралт №т харуулав. Тооцсон бүх харьцаанууд өөрийнхөрөнгийн өгөөжийг (ROE) эерэг утгатай гарахад нөлөө үзүүлэхгүй тул дараахалхамын дагуу тооцооллыг гүйцэтгэсэн. 1) Судалгаанд хамрагдсан 137 компанийн санхүүгийн харьцаануудын хамаарлын хүчийг тооцон, өндөр хамаарал бүхий хувьсагчдыг загвараас хассан. 2) Үлдсэн хувьсагчдыг загварт оруулан үнэлгээ хийж статистикийн хувьд анхдагч таамаглалыг няцааж үл чадах хувьсагчдыг хасан дахин үнэлгээ хийнэ. 3) Дахин хийсэн үнэлгээнээс загварт илүүдсэн хувьсагч байгаа эсэхийг шалгаж, активын өгөөж, өөрийн хөрөнгийн өгөөжид нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох болно. 34

Хүснэгт №1 .Судалгаанд ашиглагдах санхүүгийн харьцаануудСанхүүгийн харьцаанууд Томъёоны утгаТөлбөрийн чадварын шинжилгээA1 Ажлын цэвэр капитал ЭХ-БХӨТA2 Эргэлтийн харьцаа ЭХ/БХӨТA3 Төлбөрийн чадварын харьцаа (ЭХ-Бараа МН)/БХӨТА4 Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгий харьцаа (МХ+ТБҮЦ)/БХӨТА5 Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа (МХ+ТБҮЦ+Авлага)/БХӨТСанхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээА6 Бие даах чадварын шинжилгээ ӨК/Балансын цэвэр дүнА7 Санхүүгийн хамаарлын коэффициент Балансын цэвэр дүн/ӨКА8 Зохицуулалтын коэффициент Өөрийн эргэлтийн капитал/ӨКА9 Гадны капиталын хувийн жин Гадны капитал/Нийт капиталА10 Гадны ба өөрийн капиталын харьцаа ГК/ӨКА11 Хүү төлөх чадвар (Хүү+ТӨЦА)/Хүүний зардалҮйл ажиллагааны шинжилгээA12 Бараа материалын эргэлт ББӨ/Бараа МНA13 Бараа материалын дундаж наслалт 360*БМЭA14 Авлага цуглуулах дундаж хугацаа Авлага*360/ЦБорлуулалтA15 Нийт авлагын эргэц ЦБорлуулалт/АвлагаA16 Хөрөнгийн өгөөжийн харьцаа ЦБорлуулалт/ЭБХA17 Нийт хөрөнгийн эргэлт ЦБолруулалт/НХӨрийн шинжилгээA18 Өрийн харьцаа ӨТ/НХA19 Өр, эзэмшигчдийн хөрөнгийн харьцаа УХӨТ/ЭӨA20 Өр барагдуулах өнөөгийн боломж Мөнгөн Хөр/БХӨТA21 Өр барагдуулах ойрын боломж (МХ+Авлага)/БХӨТАшигт ажиллагааны шинжилгээA22 Ахиуц нийт ашиг Нийт ашиг/ЦБA23 Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг ҮА-ны ашиг/ЦБA24 Ахиуц цэвэр ашиг ТҮЦАшиг/ЦБA25 Нийт хөрөнгийн өгөөж ROA ТҮЦАшиг*100/НХA26 Өөрийн хөрөнгийн өгөөж ROE ТҮЦАшиг*100/ЭӨA27 Нэгж хувьцаанд ногдох цэвэр ашиг EPS ТҮЦАшиг*100/Нийт хувьцааA28 Үнэ ашгийн харьцаа P/E Хаалтын ханш/EPSА29 Дампуурлын онош. (Альтманы индекс) Z=1.2X1+1.4X2+3.3X3+0.6X4+X5 АК/НХ Х1=ажлын капитал/нийт хөрөнгө Хур Ашиг/НХ Х2=хуримтлагдсан ашиг/нийт хөрөнгө ТТӨАшиг/НХ Х3= татварын өмнөх ашиг/нийт хөрөнгө ЭӨ/Өр төлбөр Х4=эзэмшигчийн өмчийн дүн/нийт эх үүсвэр БО/НХ Х5=цэвэр борлуулалт/нийт хөрөнгө 35

Гэхдээ эдгээр хувьсагчид нь бүгд тайлбарлагч хувьсагчаар сонгогдожчадаагүй ба жишээ нь төлбөрийн чадварын харьцаа, түргэн хөрвөх хөрөнгийнхарьцаа, санхүүгийн хамаарлын коэффицент, өр барагдуулах өнөөгийн боломж гэхмэт хувьсагчид юм. Эдгээрийг сонгохдоо үл хамаарагч хүчин зүйлсийн хоорондохкоррелляцын хамаарлыг нь шалгаж үзэхэд дээрхи харьцаануудаас зарим харьцааныхооронд маш хүчтэй хамаарал байсан тул хасч тооцсоны үндсэн дээр мөн компанийашигт ажиллагаанд хамгийн их нөлөөлж чадах хувьсагчдыг сонгон авсан болно.Үүнийг одоо судалгаагаар харцгаая: Хүснэгт № 2. Харьцаануудын хоорондын хамаарлын хүч Тооцооллоос харахад Эргэлтийн харьцаа, Төлбөрийн чадварын харьцаа,Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа, Түргэн хөрвөх хөрөнгийн харьцаа, Бие даахчадварын шинжилгээ, Санхүүгийн хамаарлын коэффициент, Гадны капиталынхувийн жин, Нийт хөрөнгийн эргэлт, Өр барагдуулах өнөөгийн боломж, Өрбарагдуулах ойрын боломж, Дампуурлын онол гэсэн харьцаанууд хоорондынхамаарлын хүч өндөр байгаа тул загвараас Төлбөрийн чадварын харьцаа, Түргэнхөрвөх хөрөнгийн харьцаа, Бие даах чадварын шинжилгээ, Санхүүгийн хамаарлынкоэффициент, Өр барагдуулах өнөөгийн боломж, Дампуурлын онол гэсэнхарьцаануудыг хасч загварын үнэлгээг хийсэн болно. Үнэлгээг хийхдээ Probit загвар ашиглан RОА>0 гарахад нөлөөлдөг хүчинзүйлсийг илрүүлэх явдал болно. ROA = ТҮЦАшиг/НХ нь ROA>0 болон ROA<0гарахад дээрхи санхүүгийн харьцааны үзүүлэлтүүд болон бусад хүчин зүйлийн альнь ямар хэмжээгээр илүү их нөлөөлж байгааг судлахад дараах үр дүн гарсан билээ. 36

Хүснэгт №3. Пробит загварын үр дүнVariable A1 A2 A4 A8 A9 A10 A11 A12Coefficient 0.000 -0.092z-Statistic -3.00E-08 -0.091 0.044 0.476 -0.230 -0.514 -0.213 -0.601Prob. 0.831 0.548 -0.503736 -0.829 2.848 2.293 -0.675 -2.154 0.6144 0.407 0.004 0.022 0.500 0.031Variable A13 A14 A15 A16 A17 А18 А19 А21Coefficient 0.191 0.223 0 -0.0003 -0.0010 0.0012 0.0087 0.0003z-Statistic 1.998 1.292 0.71 -1.2967 -1.5314 1.6768 3.3421 0.6328Prob. 0.046 0.196 0.48 0.1947 0.1257 0.0936 0.0008 0.5269Загварын үр дүнгээс харахад ROA>0 гарахад Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа,Зохицуулалтын коэффициент, Гадны ба өөрийн капиталын харьцаа, Барааматериалын дундаж наслалт, Өрийн харьцаа, Өр эзэмшигчдийн хөрөнгийн харьцаагэсэн хувьсагчид нөлөөлдөг нь үнэлгээний үр дүнгээс харагдаж байна. Үнэлгээнийдэлгэрэнгүй үр дүнг хавсралт №2-т харуулав.ROA>0 гарахад нөлөөлсөн Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа, Зохицуулалтынкоэффициент, Гадны ба өөрийн капиталын харьцаа, Бараа материалын дундажнаслалт, Өрийн харьцаа, Өр эзэмшигчдийн хөрөнгийн харьцаа гэсэн хувьсагчдынүнэлгээг дахин хийж, загварт илүүдсэн хувьсагчид байгаа эсэхийг шалгаж үзсэн. Хүснэгт №4. Пробит загварын дахин үнэлгээний үр дүнVariable Coefficient Std. Error z-Statistic Prob.A4 0.476261 0.207679 2.293249 0.0218A8 0.229574 0.340105 -3.675008 0.0097A10 0.514344 0.238741 -2.154404 0.0312A18 0.000102 0.000480 -2.212919 0.0314A19 0.092277 0.153443 -2.601378 0.0276A13 0.190617 0.095412 1.997819 0.0457 Үнэлгээний үр дүнгээс харахад ROA>0 гарахад хамгийн их нөлөө үзүүлдэгхувьсагчид нь дээрх 6 хувьсагч байна. Үнэлгээний дэлгэрэнгүйг хавсралт №3-тхаруулав. Загварт нөлөөгүй гэж хасагдсан хувьсагчидаас орхигдсон хувьсагч байгааэсэхийг omitted тестээр шалгаж үзэхэд үнэлгээний үр дүнд өөрчлөлт орсонгүй. 37

Өөрөөр хэлбэл тестийн үр дүн нь орхигдсон хувьсагч байхгүй гэсэн анхдагчтаамаглалыг няцааж чадахгүй байна. Үнэлгээний үр дүнг хавсралт №4-т харуулав.Харин одоо загвар илүүдсэн хувьсагч байгаа эсэхийг redundant тестээр шалгажүзэхэд дараах үр дүн гарч байна. Хүснэгт № 5. Загварт илүүдсэн хувьсагч байгаа эсэхийг шалгасан тестийн үр дүн Redundant Variables Test Null hypothesis: A4 A8 A10 A18 A19 A13 are jointly insignificant Equation: UNTITLED Specification: Z C A4 A8 A10 A18 A19 A13 Redundant Variables: A4 A8 A10 A18 A19 A13Likelihood ratio Value df Probability 13.04826 6 0.0423LR test summary: Value df -88.73110 136Restricted LogL -82.20697 130Unrestricted LogL Dependent Variable: Z Method: ML - Binary Probit (Newton-Raphson / Marquardt steps) Date: 03/24/17 Time: 06:11 Sample: 1 137 Included observations: 137 Тестийн үр дүнгээс харахад загварт илүүдсэн хувьсагч байгаагэсэн анхдагч таамаглалыг 4.2%-тай няцааж байгаагаас харвал загварт илүүдсэнхувьсагч байхгүйг харуулж байна. Загвараа бичвэл дараах байдалтай байна.L17 = 1-@CNORM(-(0.48*А4+0.23*A8 +0.51*A10 + 0.19*A13 +0.0001*A18+0,09*А19)) Эндээс загварын үр дүнг харахад ROA>0 гарахад хамгийн их нөлөөлдөгхувьсагчдыг хүснэгт №6-д харуулав. Нийт хөрөнгийн өгөөж тэгээс их гарахад нөлөөлдөг хүчин зүйлс Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа (A4), зохицуулалтын коэффициент(A8) нь өсөхөд хөрөнгийн өгөөж өсөх хандлагатай бол гадны ба өөрийн капиталынхарьцаа (A10), Бараа материалын дундаж наслалт (A13) өсөхөд хөрөнгийн өгөөжбуурах хандлагатай. Тиймээс А10, А13 харьцааг болж өгвөл бага байлгахадхөрөнгийн өгөөж өсөх хандлагатай байна. Харин Өрийн харьцаа (A18), Өр, эзэмшигчдийн хөрөнгийн харьцаа (A19) ньөр төлбөр төлбөрийн чадварыг илэрхийлэх учир урт болон богино хугацаат өрийн 38

ашиглалт хэр байгаагаас шалтгаалан хөрөнгийн өгөөжид эерэг болон сөрөг нөлөөүзүүлж байдаг. Өөрөөр хэлбэл урт болон богино хугацаат зээллэг авч хийсэнхөрөнгө оруулалтын өгөөж нь сайн бол эерэг нөлөө үзүүлж байхад зээллэгээр үрашиг муутай хөрөнгө хөрөнгө оруулалт хийсэн бол сөрөг нөлөө үзүүлж байдаг. Пробит загвар нь ROA буюу хөрөнгийн өгөөжийг тэгээс их байхад нөлөөлөххүчин зүйлсийг тооцож, гаргасан загвараар ирэх жил хөрөнгийн өгөөж өсөхмагагдлалыг үнэлэх чадвартай ч нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг нарийн илэрхийлэхболомжгүй байдаг. Тиймээс ROA буюу хөрөнгийн өгөөжийг тэгээс их гардаг дээрх хувьсагчдыгхамааран хувьсагчдаар сонгон авч хөрөнгийн өгөөжид нөлөөлөх хүчин зүйлсийгпанел загвараар үнэлсэн. Хүснэгт №6. Хувьсагчдын анхдагч таамаглал № Тэмэглэгээ Харьцаанууд Анхдагч таамаглал 1 А4 Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгий харьцаа (+) 2 А8 Зохицуулалтын коэффициент 3 А10 Гадны ба өөрийн капиталын харьцаа (+) 4 A13 Бараа материалын дундаж наслалт 5 A18 Өрийн харьцаа (-) 6 A19 Өр, эзэмшигчдийн хөрөнгийн харьцаа (-) (+),(-) (+),(-)Хувьсагчдын хоорондын хамаарлыг тодорхойлох үүднээс корреляцийн коэффициенттооцож хүснэгт №2-т харуулав. Хүснэгт №7. Хувьсагчдын хоорондын хамаарал A4 A8 A10 A13 A18 A19A4 100% 65.4% -0.2% -4.4% 37.0% 23.3%A8 100% 24.7% -5.3% 23.6% 17.6%A10 100% 6.8% -2.5% -11.8%A13 100% 0.6% -0.5%A18 100% 14.0%A19 100% Тооцооллоос харвал харьцаануудын хувьд ихэвчлэн сулавтар хамааралтай ньхарагдаж байна. Дээрх харьцаануудыг хамааран хувьсагчаар сонгон авч зээлийнэрсдэлд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг нэг алхамт динамик панел загвараар үнэлсэн.Үнэлгээний үр дүнг хүснэгт №3-т харуулав. Хүснэгт №8. Нэг алхамт динамик панел загварын үр дүн const Coefficient Std. Error z p-value * A4 -0.00060802 0.00055735 −2.0909 0.0753 ** A8 0.619706 0.354251 −1.7493 0.0802 0.00225032 0.00641912 −2.3506 0.0259 39

A10 −0.00646777 0.00929069 −3.6962 0.0013 **A13 −0.435718 0.089349 −4.8766 <0.0001 ***A18 -0.0405483 0.0158135 2.5642 0.0103 **A19 0.065278 0.0238465 −2.7374 0.0062 *** *10%-ийн итгэх түвшин, **5%-ийн итгэх түвшин, ***1%-ийн итгэх түвшинҮнэлгээнээс харахад нийт хөрөнгийн өгөөж (ROA) 10%-ийн ач холбогдолынтүвшинд үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа (А4), 5%-ийн ач холбогдолынтүвшинд зохицуулалтын коэффициент (А8), гадны ба өөрийн капиталын харьцаа(A10), өрийн харьцаа (A18), 1%-ийн ач холбогдолын түвшинд бараа материалындундаж наслалт (A13), өр, эзэмшигчдийн хөрөнгийн харьцаанууд (A19) нөлөөүзүүлсэн. Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж буй хувьцаат компаниудынхөрөнгийн өгөөжид дараах нийтлэг дүгнэлтүүдийг хийлээ. Үнэлгээний дэлгэрэнгүйгхавсралт №5-аас харна уу. Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа (А4) нь тухайн компаний төлбөрийнчадварыг илэрхийлдэг. Уг харьцаа нэг хувиар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.62%-иар өсдөг. Зохицуулалтын коэффициент (А8) нь өөрийн капиталын хэдэн хувь нь эргэлтийнкапитал байгааг харуулдаг. Уг харьцаа 1%-иар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.002хувиар өсдөг. Гадны ба өөрийн капиталын харьцаа (A10) нь 1%-иар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж0.0065%-иар буурдаг. Бараа материалын дундаж наслалт (A13) харьцаа буюу бараа материалын дундажнаслалт нэг хувиар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.44 хувиар буурдаг. Өрийн харьцаа (A18). Уг харьцаа нийт хөрөнгийн хэдэн хувь нь өр төлбөр эзэлжбайгааг харуулдаг. Энэхүү харьцаа эдийн засгийн анхдагч таамаглалын хувьдтодорхойгүй ба Монголын хувьцаат компаниудын хувьд өр төлбөрийн хэмжээнэг хувиар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.04 хувиар буурдаг гэсэн үр дүнгхаруулжээ. Өр, эзэмшигчдийн хөрөнгийн харьцаа (A19) нь эзний өмчийн хэдэн хувь нь өртөлбөр байгааг илэрхийлнэ. Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй хувьцааткомпаниудын хувьд уг харьцаа нэг хувиар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.065 хувиарөсдөг байна. Урт хугацаат өр төлбөр нь зээлийн хүү багатай, зээлийн хугацаа урт,зээлийн нөхцөл уян хатан байдгаас компаниудад зээлийн дарамт багатай тулхөрөнгийн өгөөжтэй эерэг хамааралтай гэсэн үр дүнг илэрхийлжээ. 40

Хувьцаат компаниудын хөрөнгийн өгөөжид менежерийн ур чадвар, газар зүйнбайршил, үйл ажиллагаа эрхэлж буй салбар гэх мэт чанарын хувьсагчид хэр нөлөөүзүүлж буй эсэхийг Weighted profile least squares estimation panel загвараар үнэлэхэддараах үр дүн гарлаа. Weighted profile least squares estimation panel загвараар үр дүнҮнэлгээний үр дүнгээс харахад 2, 6, 12, 13, 24 ,29, 35, 46, 48, 54, 57, 135, 137дахь компаниудын менежмент, хэрэгжүүлж буй бодлого, менежерүүдийн ур чадвар,газар зүйн байршил, салбарын онцлогийг бий болгож чадаж байна. Бусадкомпаниудад хөрөнгийн өгөөжийг нэмэгдүүлэх бодлого бие биенээсээ ялгарахгүйбайгааг дээрх тооцоолол харуулж байна. Үнэлгээний дэлгэрэнгүйг хавсралт №6-аасхарна уу.Хүснэгт №9. Weighted profile least squares estimation panel загвараар ач холбогдолтой гарсан компанийн нэрс Компанийн Компанийн№ Компаний нэр № Компаний нэр тэмдэглэгээ тэмдэглэгээ1 du_2 \"Эвлэл\" ХХК 8 du_46 \"Эрдэнэт суврага\"ХХК2 du_6 \"Мик холдинг\"ХХК 9 du_48 \"Увс хүнс\"ХХК3 du_12 \"Монгол алт\"ХХК 10 du_54 \"Хөвсгөл\"ХХК4 du_13 \"Ханын материал\"ХХК 11 du_57 \"Дархан хүнс\"ХХК5 du_24 \"Оллоо\"ХХК 12 du_135 \"Хөргө хайрхан\"ХХК6 du_29 \"Ар тархи\"ХХК 13 du_137 \"Жуулчин говь\"ХХК7 du_35 \"Алтайн зам\"ХХКДээрх компаниудын менежмент, хэрэгжүүлж буй бодлого, менежерүүдийн урчадвар, газар зүйн байршил, салбарын онцлог зэргээрээ бусдаасаа ялгарч байгаагэдгийг Weighted profile least squares estimation panel загвараар үнэлэн тодорхойлжболж байгаа боловч компани бүрийн үйл ажиллагааны тайлантай танилцаж, ямарсалбарт ажилладаг, ямар бодлого хэрэгжүүлдэг талаар мэдээлэл авах боломжгүйбайсан тул цааш дэлгэрэнгүй судлаагүй болно. 41

ДҮГНЭЛТ Ашигт ажиллагааны шинжилгээ хийхдээ хөрөнгийн зах зээл дээр хувьцаагааарилжаалж буй 137 компаний санхүүгийн тайланд үндэслэн шинжилгээ хийлээ.Шинжилгээний үр дүнд компаниудын төлбөрийн чадвар муудаж, ашигт ажиллагаа,өөрийн хөрөнгийн 1%-д хүрэхгүй болжээ. Энэ нь 2016 онд дэлхийн зах зээл дээрзэсийн үнэ унасан, үндэсний валютын ханшийн уналт, иргэдийн худалдан авахчадварын бууралт, төсвийн хөрөнгө оруулалт багассантай холбоотой гэж үзэж байна. Манай орны хувьд хувьцаат компанийн ашигт ажиллагааны гол 2үзүүлэлтүүд болох ROA буюу хөрөнгийн өгөөж эерэг утгатай (ТҮЦАшиг>0) гарахадсанхүүгийн тайлангийн харьцаанууд хүчтэй нөлөөлдөг нь пробит загварын үрдүнгээс харагдаж байна. Загвараас харахад дараах хувьсагчид ашигт ажиллагаагэерэг гарахад хамгийн хүчтэй нөлөө үзүүлдэг буюу дараах байдлаар нөлөөлдөг. Үнэмлэхүй хөрвөх хөрөнгийн харьцаа нэг хувиар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.62%-аар, зохицуулалтын коэффициент нь 1%-аар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.002%-аар, Өр, эзэмшигчдийн хөрөнгийн харьцаа 1%-аар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.065%-аар тус тус өсдөг байна. Гадны ба өөрийн капиталын харьцаа нь 1%-аар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.0065%-аар, бараа материалын дундаж наслалт харьцаа 1%-аар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.44%-аар, Өрийн харьцаа 1%-аар өсөхөд хөрөнгийн өгөөж 0.04%-аар тус тус буурдаг гэсэн үр дүнг харуулжээ. Панел загварын үнэлгээний үр дүнгээс харахад Эвлэл ХК, МИК Холдинг ХК,Монгол Алт ХК, Ханын материал ХК, Оллоо ХК, Ар тархи ХК, Алтайн зам ХК,Эрдэнэт суварга ХК, Увс хүнс ХК, Хөвсгөл ХК, Дархан хүнс ХК, Хорго ХайрханХК, Жуулчин говь ХК нарын менежмент, хэрэгжүүлж буй бодлого, менежерүүдийнур чадвар, газар зүйн байршил, салбарын онцлог нь бусад компаниудаас ялгарчбайгаа ба бусад компаниудын хувьд хөрөнгийн өгөөжийг нэмэгдүүлэх бодлого биебиенээсээ ялгарахгүй гэсэн үр дүнг харуулсан. Цаашид ашигт ажиллагаанд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг авч үзэхдээ салбар тусбүрээр нь судлах нь чухал ба салбаруудыг хооронд нь харьцуулах нь зүйтэй юм.Энэхүү дипломын ажлыг хийхдээ хувьцаат компаниудыг салбар, салбараар нь авчашигт ажиллагааг эерэг гарахад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг үнэлэхийг зорьж байсанболовч компанийн тайлан мэдээний олдоц, мэдээний чанарын асуудлаас болоодгүйцэтгэж чадаагүй болно. 42

Мөн Weighted profile least squares estimation panel загвараар үнэлэн, өөрийнхөрөнгийн өгөөжид чанарын хүчин зүйлс нөлөө үзүүлж буйг тодорхойлсон. Хэдийтийм боловч бусдаасаа бодлогын хувьд ялгарч буй компаниудыг нарийвчлан судалж,хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагаа явуулж байгаа салбар, менежмент зэргийгтодорхой харуулан загварын үр дүнтэй батлах нь чухал юм. Гэхдээ магистрынтүвшний судалгааны ажилд энэ бие даасан сэдэв байж болохуйц учир цааш ньгүнзгийрүүлэн судлаагүй болно. 43

НОМ ЗҮЙ1) Агваан.Н, Эрдэнэсувд.Л. 2008, Бизнесийн эдийн засгийн шинжилгээ, Өнгөт хэвлэл ХХК, Улаанбаатар.2) Бүжинлхам.Б. 2010, Санхүүгийн удирдлага, Cover Design, Улаанбаатар.3) Гунгаанямбуу.Ц. 2007, Санхүүгийн бүртгэл, шинжилгээ, аудит, Соѐмбо хэвлэл, Улаанбаатар.4) Жамьяансүрэн.С. 2000, Бизнесийн шинжилгээ ба үнэлгээ, Мөнхийн үсэг, Улаанбаатар.5) Моломжамц.Д. 2001, Санхүүгийн шинжилгээ, Монгол New Mind, Улаанбаатар.6) Сайнжаргал.Б. 1990, Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, Зэл Хэвлэл ХХК, Улаанбаатар.7) Гунгаанямбуу.Ц. 1997, Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, Зэл хэвлэл ХХК, Улаанбаатар.8) Моломжамц.Д. 2012, Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, МУИС-ийн хэвлэх үйлдвэр, Улаанбаатар.9) Гунгаанямбуу.Ц, Даваасүрэн.Ч. 1997, Санхүүгийн шинжилгээ, Зэл хэвлэл ХХК, Улаанбаатар.10) СЗХороо, 2010, Санхүүгийн чуулга уулзалтын материал, Мөнхийн үсэг, Улаанбаатар. 44

ХАВСРАЛТХавсралт №1. Судалгаанд хамрагдсан компанийн жагсаалт 45

46