_รายงานสามัคคีเภทคำฉันท์

เรือง สามัคคเี ภทคาํ ฉันท์ ผู้จัดทํา เลขที ๗ ๑.นายธนกฤษ จงรักษ์ ๒.นางสาวกนกพร ทองเชือ เลขที ๑๘ ๓.นางสาวกัลยวดี หนีภัย เลขที ๒๐ ๔.นางสาวธิติญา เฝอเม่น เลขที ๒๕ ๕.นางสาวยิษฐา คํานาเเซง เลขที๒๙ ชันมัธยมศึกษาปที ๖ห้อง๘ เสนอ คุณครู ณัฐยา อาจมังกร รายงานเล่มนีเปนส่วนหนึงของ การเรียนวิชา ภาษาไทย ภาคเรียนที ๑ ปการศึกษา ๒๕๖๔ โรงเรียนมัธยมวัดหนองแขม

เรือง สามคั คีเภทคําฉันท์ ผู้จัดทํา ๑.นายธนกฤษ จงรักษ์ เลขที ๗ ๒.นางสาวกนกพร ทองเชือ เลขที ๑๘ ๓.นางสาวกัลยวดี หนีภัย เลขที ๒๐ ๔.นางสาวธิติญา เฝอเม่น เลขที ๒๕ ๕.นางสาวยิษฐา คํานาเเซง เลขที๒๙ ชันมัธยมศึกษาปที ๖ห้อง๘ เสนอ คุณครู ณัฐยา อาจมังกร รายงานเล่มนีเปนส่วนหนึงของ การเรียนวิชา ภาษาไทย ภาคเรียนที ๑ ปการศึกษา ๒๕๖๔ โรงเรียนมัธยมวัดหนองแขม

คาํ นํา รายงานฉบบั น้เี ปนสว นหน่ึงของวชิ าภาษาไทย ท ๓๓๑๐๑ ชั้นมธั ยมศึกษาปท ่ี ๖ โดยมีจดุ ประสงค เพอ่ื การศกึ ษาความรูและวเิ คราะหท ไี่ ดจากวรรณคดไี ทย เรือ่ งสามคั คเี ภทคําฉันท ท้งั ดา นการพิจารณาเนื้อหาและกลวธิ ีในการแตง การใชภาษา ตลอดจนการประยกุ ตใ ชว รรณคดเี พ่อื ใหเกิดความเขาใจกันอยา งทัว่ ถึง ประโยชนห รอื คณุ คาในวรรณคดีและวรรณกรรม และไดศ ึกษาอยางเขาใจ เพ่อื เปน ประโยชนตอ การเรียน คณะผูจัดทาํ หวังวารายงานเลมน้ีจะมีประโยชนตอผูอานหรือนักเรียน นักศึกษาที่หาขอมูลในเรื่องน้ีหากมีขอแนะนาํ หรือขอผิดพลาดประการใด คณะผูจัดทําขอนอมรับและขออภัยไว ณ ท่ีนี้ดวย

สารบัญ เรือง หน้า - ประวัติผูแตง ๑ ๒ - จุดประสงคในการแตง ๓ ๔ - ท่ีมาของเรื่อง ๕ ๖ - ลักษณะคําประพันธ ๗ ๘-๑๐ - อินทรวิเชียรฉันท ๑๑-๔๙ ๕๐-๕๓ - วิชชุมมาลาฉันท ๕๔-๕๘ ๕๙ - เรื่องยอกอนเรียน - เรื่องยอของวัสสการพราหนณ - ถอดคําประพันธ - อธิบายคําศัพทยาก - คุณคาทางวรรณคดี - บรรณานุกรม

ประวัติผู้แต่ง ๑ นายชติ บุรทตั เปนผูมคี วามสามารถในการแตงคาํ ประพนั ธร อ ยกรอง โดย เฉพาะฉันท เปนกวที มี่ ีชอื่ เสยี งในสมยั รัชกาลที่ 6 สมรสกบั นางจ่นั แตไ มมบี ตุ รธิดาเขา ศึกษาเบ้ืองตน ทโ่ี รงเรยี นวดั ราชบพธิ และเขาศึกษาจนจบช้นั มัธยมบรบิ ูรณ ท่ีโรงเรียน- วดั สทุ ัศน เม่อื อายไุ ด 15 ป บิดาจึงใหบวชเปนสามเณร ณ วัดราชบพิธสถิตมหาสีมา- รามบวชไดไ มน านก็ลาสิกขานายชติ มคี วามสนใจการอา นเขยี น และมีความเช่ยี วชาญใน ภาษาไทย มีความรูภาษาบาลี และยังฝก ฝนภาษาอังกฤษอยใู นเกณฑใ ชได และเริม่ การประพันธเ ม่อื อายไุ ด 18 ป นายชติ กลบั มาบวชสามเณรอกี ครงั้ ณ วดั บวรนเิ วศ วหิ าร ในฐานะเปน ศษิ ยสมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยา วชิรญาณวโรรส ไดเ ขียนงานประพนั ธครั้งแรก โดยใชน ามปากกา \"เอกชน\" จนเปนที่รจู ัก กันดีในเวลานน้ั ขณะบวชนนั้ สามเณรชติ ไดรบั อาราธนาจากองคส ภานายกหอพระสมุด วชริ ญาณ ใหเขารว มแตง ฉันทสมโภชพระมหเศวตฉตั ร ในงานพระราชพิธฉี ัตรมงคล รชั กาลท่ี 6 เมอ่ื พ.ศ. 2454 ดวยครนั้ เมือ่ พ.ศ. 2458 นายชิต บุรทตั ซง่ึ ลาสิกขาแลว

๒ จุดประสงค์ จุดประสงค เพอื่ มุงช้คี วามสาํ คัญของการรวมเปน หมคู ณะ เปน นํ้าหนงึ่ ใจ เดียวกนั เพื่อปองกนั รกั ษาบานเมอื งใหม ีความเปนปกแผน สามัคคีเภทคาํ ฉันท เปน กวนี ิทานสุภาษติ วาดวย “โทษแหง การแตกสามคั คี” ภายหลงั ไดร ับการ ยกยองเปนตําราเรยี นวรรณกรรมไทยทสี่ ําคญั เลม หนึ่งทง้ั ในอดีตและปจ จุบนั

๓ ทมี า ทมี่ า : ในสมัยรชั กาลท่ี ๖ เกดิ วิกฤตการณทั้งภายในและภายนอกประเทศ เชน เกิดสงครามโลกครัง้ ท่ี ๑ เกดิ กบฏ ร.ศ. ๑๓๐ ซึ่งสง ผลกระทบตอ ความม่นั คง ของบา นเมอื ง นายชิต บรุ ทัต จงึ ไดแตง เร่ืองสามคั คเี ภทคําฉนั ทข ึ้น ในป พ.ศ. ๒๔๕๗ เพอ่ื มงุ ชี้ความสําคัญของการรวมกันเปน หมูคณะ เรื่องสามคั คีเภทคาํ ฉันทเ ปน นทิ าน สภุ าษติ ในมหาปรินพิ พานสตู ร และอรรถกถาสมุ งั คลวลิ าสนิ ีทีฆนกิ ายมหาวรรค 4 ลงพิมพในหนังสือธรรมจกั ษุ ของมหามกุฎราชวิทยาลัย โดยเรียบเรียงเปนภาษาบาลี

๔ ลกั ษณะคาํ ประพันธ์ คาํ ประพนั ธท่ใี ชแ ตงสามัคคีเภทคําฉนั ทน ั้นใชฉ นั ทและกาพยส ลบั กนั จึงเรยี กวา คาํ ฉันท โดยมฉี นั ทถ ึง 20 ชนิดดวยกัน นบั วาเปน วรรณคดีคาํ ฉันท เลม หน่ึงท่ีอนชุ นรุนหลงั ยกยองและนับถอื เปน แบบเรื่อยมา โดยเนนจังหวะ ลหุ คือเสยี งเบาอยางเครง ครดั กาํ หนดเปนสระเสียงสนั้ ไมมตี ัวสะกดเสมอ สามคั คีเภทคําฉันท แตงดว ยคาํ ประพันธป ระเภทฉันท ๑๙ ชนดิ กาพย ๑ ชนิด คอื ๑.สัททุลวิกกีฬติ ฉนั ท ๑๙, ๒. วสันตดลิ กฉนั ท ๑๔, ๓. อุปชาตฉิ ันท ๑๑, ๔. อที สิ งั ฉันท ๒๑, ๕. อินทรวิเชยี รฉนั ท ๑๑, ๖. วิชชุมมาลาฉนั ท ๘, ๗. อินทรวงศ- ฉนั ท ๑๒, ๘. วังสฏั ฐฉนั ท ๑๒, ๙. มาลินีฉันท ๑๕, ๑๐. ภุชงคประยาตฉันท ๑๒, ๑๑. มาณวกฉนั ท ๘, ๑๒. อเุ ปนทรวิเชยี รฉันท ๑๑, ๑๓. สัทธราฉนั ท ๒๑, ๑๔. สาลินีฉันท ๑๑, ๑๕. อปุ ฏฐติ าฉันท ๑๑, ๑๖. โตฏกฉนั ท ๑๒, ๑๗. กมลฉนั ท ๑๒, ๑๘. จติ รปทาฉนั ท ๘, ๑๙. สรุ างคนางคฉ ันท ๒๘, ๒๐. กาพยฉ บัง ๑๖

๕ อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ อินทรวิเชียร แปลวา เพชรพระอนิ ทร หรือ สายฟา จากพระอินทร หมายถงึ ฉันทท ่ีมลี ีลาประดจุ เพชรของพระอนิ ทร หรือ สายฟา จากพระอนิ ทร คณะและพยางคอ นิ ทรวเิ ชยี รฉันท จาํ นวน ๑ บท มี ๒ บาท ๑ บาท มี ๒ วรรค ไดแ ก วรรคหนา หรอื วรรคตน มี ๕ คาํ (พยางค) สว นวรรคหลังหรือ วรรคทายมี ๖ คาํ (พยางค) อินทรวเิ ชยี รฉนั ท ๑ บาท มจี ํานวนคํา (พยางค) ๑๑ คํา (พยางค) ดงั นนั้ จึงกําหนดเลข ๑๑ ไวท ายชือ่ ฉนั ท โดยยดึ ตามบาทของฉนั ทน เี่ องครบั สัมผสั ใหสงั เกตสมั ผัสบังคบั (สัมผัสนอก) และบงั คบั คร-ุ ลหุ ในเรือ่ ง ครุ ลหุ คอื ตามผงั ภาพ คาํ ครุ สัญลกั ษณแทนดว ย คาํ ลหุ สญั ลักษณแทนดวย 

๖ แผนผงั วิชชมุ มาลาฉันท์ ๘ คณะและพยางค วชิ ชมุ มาลาฉันท ๑ บท ประกอบดวยคณะและพยางค ดงั นี้ มี ๔ บาท บาทละ ๒ วรรค วรรคละ ๔ คํา ๑ บาท นบั จํานวนคาํ ได ๘ คาํ /พยางค ดงั นน้ั จงึ เขยี นเลข ๘ หลงั ชอ่ื วชิ ชุมมาลาฉันทนี่เอง ทัง้ บทมจี าํ นวนคาํ ทัง้ สนิ้ ๓๒ คําสมั ผัส พบวา สมั ผสั วิชชุมมาลาฉันท มีสมั ผัสนอก (ทเี่ ปน สัมผสั ภายในบท) บทจํานวน ๕ แหง ไดแ ก ๑. คาํ สุดทา ยของวรรคที่ ๑ สงสัมผสั กับคาํ ที่ ๒ ของวรรคที่ ๒ ๒. คาํ สุดทา ยของวรรคท่ี ๒ สงสมั ผัสกบั คาํ สุดทา ย ของวรรคท่ี ๓ ๓. คาํ สุดทายของวรรคท่ี ๔ สงสมั ผสั กับคําสุดทา ย ของวรรคที่ ๖ ๔. คําสดุ ทา ยของวรรคท่ี ๕ สง สัมผัสกับคําท่ี ๒ ของวรรคที่ ๖ ๕. คาํ สุดทายของวรรคที่ ๖ สง สมั ผัสกับคําสดุ ทา ย ของวรรคที่ ๗ สัมผัสระหวางบท พบวา คําสุดทายของบท สง สัมผัสกับคาํ สดุ ทา ยของวรรค วรรคท่ี ๔ ในบทตอ ไป คําครุ ลหุ วิชชมุ มาลาฉนั ท ๑ บท มคี ําครุทงั้ หมด ๓๒ คาํ ปราศจากการใชค าํ ลหุ ใหสงั เกตสมั ผัส บงั คบั (สัมผสั นอก) และบงั คบั ครุ-ลหุ ตามผังภาพ คาํ ครุ สัญลกั ษณแ ทนดวย ั คําลหุ สญั ลกั ษณแทนดวย  (ซง่ึ ในฉันทป ระเภทนไี้ มใชคําลหุ)

๗ (เรืองยอ่ กอ่ นบทเรียน) พระเจาอชาตศัตรแู หงกรงุ ราชคฤห แควนมคธ ทรงมีวสั สการ พราหมณผ ูฉลาดและรอบรู ศิลปศาสตรเปนที่ปรกึ ษา มพี ระประสงคจะขยายอาณาจักร ไปยงั แควนวัชชีของเหลากษตั ริยล จิ ฉวี ซง่ึ ปกครองแควนโดยยดึ ม่นั ในอปริหานิยธรรม (ธรรมอนั ไมเปนที่ตงั้ แหงความเส่อื ม) เนน สามัคคธี รรมเปนหลัก การโจมตีแควนน้ีใหไ ดจ ะตอ งทําลาย ความสามคั คีน้ี ใหไดเ สยี กอน วสั สการพราหมณปุโรหติ ทีป่ รกึ ษา จึงอาสาเปนไสศกึ ไปยุแหยใ หกษตั ริยล จิ ฉวีแตกความ สามคั คี โดยทาํ เปน อุบายกราบทูลทดั ทานการไปตแี ควนวัชชี พระเจาอชาตศัตรูแสรง กร้วิ รบั ส่งั ลงโทษ ใหเฆี่ยนวัสสการ พราหมณ อยางรนุ แรงแลว เนรเทศไปขาวของวัสสการพราหมณไ ปถงึ นครเวสารี เมืองหลวงของแควนวชั ชี กษัตริยล ิจฉวีรบั สั่งใหว สั สการพราหมณเขารบั ราชการกับกษตั รยิ ลจิ ฉวี ดว ยเหตทุ ่ีเปน ผมู ีสติปญ ญา มีวาทศิลปดี มคี วามรอบรใู นศลิ ปะวทิ ยาการ ทําใหกษตั รยิ ล ิจฉวีรับไวใ น พระราชสาํ นัก ใหพิจารณาคดีความและสอนหนังสือพระโอรส วสั สการพราหมณไดท ําหนา ทอี่ ยา งเตม็ ความรูความสามารถ จนกษัตรยิ ล ิจฉวไี วว างพระทัย กด็ าํ เนินอุบายขัน้ ตอไป คอื สรา งความคลางแคลง ใจในหมพู ระโอรส แลว ลุกลามไปถงึ พระบดิ า ซึ่งตา งก็เช่ือพระโอรส ทาํ ใหข ุนเคอื งกันไปท่วั เวลาผานไป ๓ ป เหลากษตั รยิ  ลจิ ฉวีก็แตกความสามัคคีกันหมด แมวสั สการ พราหมณต ีกลองนัดประชุม กไ็ มมพี ระองคใ ดมารวม ประชมุ วสั สการพราหมณจึงลอบสง ขาวไปยังพระเจา อชาตศตั รู ใหท รงยกทัพมาตแี ควนวชั ชไี ดอ ยา ง งา ยดาย

๘ สามัคคเี ภทคาํ ฉันท์ เรืองของกษัตริย์ลจิ ฉวี สามคั คเี ภทคาํ ฉันท เรอ่ื งของกษัตรยิ ลิจฉวี กษตั รยิ ลจิ ฉวี กรงุ เวสาลี แหงแควน วัชชี ถูกวัสสการพราหมณ มหาอาํ มาตย ของพระเจาอชาตศัตรู กรงุ ราชคฤหแหง แควน มคธ เขาไปทาํ ลายความสามัคคีจนเสียเมือง เรอ่ื งนม้ี มี าในมหาปรินิพพานสูตรและอรรถกถาสมุ งั ควิลาสนิ ี นายชิต บุรทัต ไดอ าศัย เคา คาํ แปลเร่อื งนี้เปน โครงรา งในการประพนั ธ ไดต อ เติมเสรมิ ความตามลลี าแหงฉนั ทเ มื่อ พ.ศ. ๒๔๕๗ ในคร้ังพทุ ธกาลแควนมคธมกี รงุ ราชคฤหเปนเมอื งหลวง เปนมหาอาณาจักรบนลุมแมนาํ้ คงคา พระเจาพิมพิสารทรงเปนพระมหากษตั รยิ ปกครองโดยระบอบสมบรู ณาญาสทิ ธริ าช มีพระราชโอรสองคใหญทรงพระนามวา อชาตศัตรู เจา ชายอชาตศตั รนู ี้นบั ถอื ศาสนาเชน มไิ ดน บั ถือพุทธศาสนาเหมือนพระราชบิดา จึงถูกพระเทวทตั ยุใหกบฏชิงราชสมบตั ิ อยูมาวันหนง่ึ เจาชายเหน็บกริชลอบเขาไปหมายจะสังหารพระราชบดิ า เมื่อถูกจบั ไดก ็สารภาพ วา จะสังหารเพ่อื ใหไ ดร าชสมบัติ พระเจาพมิ พิสารไดพระราชทานอภยั โทษและยกราชสมบตั ิ ใหพระราชโอรสเม่ือกอนพุทธปรนิ ิพพาน ๘ ป หรือกอ น พ.ศ. ๙ ป แตทวา พระเจา อชาตศัตรู หวาดระแวงวาพระราชบิดาจะเปลี่ยนพระทยั จึงส่ังใหอาํ มาตยจ ับพระราชบดิ าไปขงั ไวบนภเู ขา คิชฌกฎู และทรมานจนสวรรคต แควนวัชชีเปน สหพนั ธรัฐต้ังอยบู นฝง แมน าํ้ คันธกะ แควหนง่ึ แหงแมน ํ้าคงคา มีกรงุ เวสาลี เปนเมอื งหลวง และมีพรมแดนติดตอกบั แควนมคธ กษตั รยิ ล จิ ฉวีผลดั เปลย่ี นกนั ปกครองโดย ระบอบสามัคคีธรรม มีรฐั สภาเปนทป่ี รกึ ษาราชการแผนดิน และมวี ฒั นธรรมประจําชาติซงึ่ ยึดถอื ปฏิบัตอิ ยางมั่นคง ๗ ประการ เรยี กวา อปริหานยิ ธรรม ฉะน้นั แมแ ควน วัชชจี ะเล็กกวา แควน มคธ กม็ ีความเจรญิ รงุ เรอื งและสามัคคีกนั ไมน อยกวาแควน มคธ

๙ พระเจา อชาตศตั รูมีกรณพี ิพาทเปน ประจาํ กับกษัตรยิ ล ิจฉวี เรือ่ งแยงเครอ่ื งเทศอนั มคี า ท่เี ชงิ ภเู ขา พรมแดนหา งจากแมน้าํ คงคาประมาณ ๘ โยชน พระองคจงึ ทรงวางแผนสงครามโดยใช ใหมหาอํามาตยสุนธิ ะกับปุโรหติ ผเู ฉลยี วฉลาดนามวา วสั สการพราหมณใ หไปสรา งบา น ปาฏลคิ ามขน้ึ เปนเมือง ณ รมิ ฝง แมนาํ้ คงคาใกลป ากนาํ้ คันธกะ ทางเขา สแู ควนวชั ชีเมืองน้ี เพียบพรอมดว ยคา ยคปู ระตหู อรบ เพอ่ื ใชเปนฐานทพั เขาโจมตแี ควน วัชชี แตถ ึงอยา งไรก็ดี พระเจาอชาตศตั รูก็ยงั ไมกลา จะหักหาญ เพราะเกรงอิทธิพลของกษตั ริยลิจฉวอี ยู เมอ่ื พระเจา อชาตศัตรูเสวยราชยไ ด ๗ ป หรอื กอนพุทธปรนิ พิ พาน ๑ ป ทรงใช วสั สการพราหมณใ หไปเฝาพระพทุ ธเจา แทนพระองคบนเขาคิชฌกูฎ ใหทูลถามถึงความทุกข สขุ กอ น แลว ใหก ราบทลู ถงึ พระราชดาํ รขิ องพระองคท ีจ่ ะโจมตแี ควน วชั ชี และเมือ่ พระพทุ ธ องคร ับสง่ั อยา งไร กใ็ หจ าํ มากราบทลู อยา งนนั้ วสั สการพราหมณไ ปเฝากราบทูลตามพระราชบญั ชา พระพุทธเจาจงึ ตรสั ถามพระอานนทว า ชาววัชชียงั ประพฤติวฒั นธรรม (อปริหานิยธรรม) ๗ ประการอยหู รือ พระอานนท กก็ ราบทลู วา ไดยนิ วา เขายงั ประพฤตกิ ันอยู พระพุทธองคจ งึ ตรัสตอ ไปวา ไดท รงแสดง ธรรมท้งั ๗ น้แี กกษตั รยิ ล ิจฉวคี รง้ั หนึง่ เมือ่ เสดจ็ ไปประทับท่ีสารนั ทเจดยี  กรุงเวสาลี วาเปน ความเจรญิ ฝายเดยี ว ไมม ีความเส่ือม วัสสการพราหมณไ ดฟ งดังนั้นจงึ กราบทลู วา แมเพยี งขอ เดยี วเทานนั้ ก็มีความเจรญิ ฝา ย เดียวไมมคี วามเสื่อมเลย ไมต องกลา วถงึ ๗ ขอ เพราะฉะนน้ั พระเจาอชาตศัตรูจงึ ไมควร ทําการรบกับพวกวัชชี นอกเสยี จากการรอมชอม หรอื การทําลายสามัคคขี องกษตั ริยล จิ ฉวี เสียกอ น เม่อื กราบทลู ความคดิ เหน็ อยางนี้แลวก็ทูลลากลับไป

๑๐ เม่ือวสั สการพราหมณก ลบั ไปแลว พระพุทธองคจงึ ทรงเรยี กประชมุ สงฆแสดงภกิ ขุ อปรหิ านยิ ธรรมสตู ร ซงึ่ มีลกั ษณะคลา ยวัชชอี ปริหานยิ ธรรมสตู ร เม่อื ประทบั อยูท ่ภี เู ขา คชิ ฌกูฎเปนเวลาพอสมควรแลว จึงเสด็จผา นบา นปาฏลคิ ามที่สรางข้นึ เปน เมอื งปาฏลบี ตุ ร แลว รอนแรมไปโดยลาํ ดับจนถงึ กรุงเวสาลี ประทับจาํ พรรษาสดุ ทา ยทน่ี ่ัน ตอจากนัน้ ก็เสดจ็ ไปปรินิพพานที่อทุ ยานสาลวัน แขวงกรงุ กสุ ินารา แควนมลั ละ พระเจาอชาตศตั รไู ดท รงทราบดงั นน้ั จงึ ไมก ลา โจมตีแควน วชั ชี แตท รงปรึกษากบั วัสสการพราหมณออกอุบายทําลายความสามัคคขี องกษัตริยล ิจฉวี โดยแกลง ลงโทษ วัสสการ พราหมณแ ลวเนรเทศใหไปอยูแ ควน วชั ชี วสั สการรพราหมณดาํ เนนิ การบอ นทาํ ลาย ความสามคั คีอยู ๓ ป จงึ เปน ผลสาํ เรจ็ พระเจา อชาตศตั รไู ดท รงทราบแลว ก็กรธี าทพั เขาไปยดึ ครองแควน วัชชีโดยไมมกี ารสูรบ ภายหลังพทุ ธปรนิ พิ พาน ๒ ป หรือกอน พ.ศ. ๓ แควน วัชชกี ต็ กอยูภายใตการปกครองของ พระเจา อชาตศัตรู

๑๑ ถอดคาํ ประพันธ์ ภุชงคประยาต ฉันท์ฯ บทประพันธ์ คะเนกลคะนงึ การ ระวงั เหอื ดระแวงหาย ทชิ งคช าตฉิ ลาดยล ปวัตนวญั จโนบาย สมคั รสนธ์สิ โมสร กษัตริยลิจฉววี าร เหมาะแกการณจะเสกสรร มลางเหตพุ เิ ฉทสาย ถอดความไดว้ า่ พราหมณผ ฉู ลาดคาดคะเนวา กษตั ริยล จิ ฉววี างใจคลายความหวาดระแวง เปน โอกาสเหมาะทจ่ี ะเรม่ิ ดําเนินการตามกลอบุ ายทําลายความสามคั คี บทประพันธ์ ลศกึ ษาพชิ ากร เสดจ็ พรอ มประชมุ กัน ณ วันหนึ่งลถุ ึงกา สถานราชเรยี นพลัน กมุ ารลิจฉวีวร สนทิ หนึง่ พระองคไป ตระบดั วัสสการมา ธแกลง เชญิ กุมารฉนั ถอดความไดว้ า่ วนั หนึ่งเม่ือถงึ โอกาสทีจ่ ะสอนวิชา กุมารลิจฉวีก็เสด็จมาโดยพรอ มเพรียง- กัน ทนั ใดวัสสการพราหมณก ็มาถงึ และแกลงเชญิ พระกุมารพระองคท ่สี นทิ สนม เขา ไปพบ

๑๒ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ ลหุ อ งหบั รโหฐาน กถ็ ามการณ ณ ทนั ใด มลิ ้ลี บั อะไรใน กถาเชน ธปจุ ฉา จะถกู ผดิ กระไรอยู มนษุ ยผ กู ระทาํ นา และคโู คกจ็ งู มา ประเทียบไถมิใชห รือ ถอดความไดว้ า่ เมือ่ เขาไปพบในหองสว นตัว แลว ก็ทูลถามเรื่องท่ีไมใชค วามลบั แต ประการใด ดังเชน ถามวา ชาวนาจงู โคมาคหู น่ึงเพอ่ื เทียมไถใชหรอื ไม บทประพันธ์ กร็ ับอรรถออออื กมุ ารลจิ ฉวขี ตั ตยิ  กสกิ เขากระทาํ คือ ประดจุ คําพระอาจารย ก็เทาน้นั ธเชญิ ให นวิ ัตในมชิ านาน ประสทิ ธ์ศิ ิลปประศาสนส าร สมัยเลกิ ลุเวลา ถอดความไดว้ า่ พระกุมารลจิ ฉวีกร็ บั สัง่ เห็นดวยวาชาวนากค็ งจะกระทําดงั คาํ ของ พระอาจารย ถามเพียงเทานน้ั พราหมณก เ็ ชิญใหเ สดจ็ กลบั ออกไป ครน้ั ถึงเวลาเลิกเรียน

๑๓ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ อรุ สลิจฉวีสรร พชวนกนั เสดจ็ มา และตางซกั กมุ ารรา ชองคน ัน้ จะเอาความ พระอาจารยส เิ รียกไป ณขา งในธไตถาม อะไรเธอเสนอตาม วจสี ตั ยกะสํ่าเรา ถอดความไดว้ า่ เหลาโอรสลจิ ฉวีกพ็ ากนั มาซกั ไซพ ระกมุ ารวา พระอาจารยเ รยี กเขา ไปขางใน ไดไตถ ามอะไรบา ง ขอใหบ อกมาตามความจริง บทประพันธ์ รวากยวาทตามเลา วภาพโดยคดมี า กุมารน้ันสนองสา มเิ ชอื่ ในพระวาจา เฉลยพจนกะครเู สา และตางองคก็พาที กมุ ารอืน่ ก็สงสัย สหายราชธพรรณนา ถอดความไดว้ า่ พระกมุ ารพระองคน้นั ก็เลาเรือ่ งราวที่พระอาจารยเรยี กไปถาม แตเหลากมุ ารสงสยั ไมเชอื่ คําพดู ของพระสหาย ตา งองคก ว็ ิจารณ

๑๔ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ ไฉนเลยพระครูเรา จะพูดเปลาประโยชนมี เลอะเหลวนักละลว นนี รผลเห็นบเปน ไป เถอะถึงถาจะจรงิ แม ธพดู แทก ็ทาํ ไม แนะชวนเขา ณขา งใน จะถามนอกบยากเยน็ ถอดความไดว้ า่ วจิ ารณวา พระอาจารยจะพูดเร่อื งเหลวไหลไรส าระเชน นี้เปนไปไมได และหากวา จะพดู จริงเหตใุ ดจะตอ งเรยี กเขาไปถามขางในหอ ง ถามขา งนอกหอ งก็ได บทประพันธ์ ธคิดอานกะทา นเปน ละแนชดั ถนดั ความ ชะรอยวาทิชาจารย มกิ ลาอาจจะบอกตา รหัสเหตุประเภทเห็น ไถลแสรงแถลงสาร และทานมามุสาวาท พจจี ริงพยายาม ถอดความไดว้ า่ สงสัยวาทานอาจารยก บั พระกมุ ารตองมีความลบั อยา งแนนอน แลว กม็ าพูดโกหก ไมก ลาบอกตามความเปนจริง แกลง พูดไปตางๆ นานา

๑๕ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ กส็ อดคลอ งและแคลงดาล กุมารราชมิตรผอง พโิ รธกาจวิวาทการณ อุบัติข้นึ เพราะขนุ เคอื ง พิพิธพนั ธไมตรี ประดามนี ิรนั ดรเ นือง กะองคน น้ั ก็พลันเปลอื ง มลายปลาตพินาศปลงฯ ถอดความไดว้ า่ กมุ ารลจิ ฉวีท้งั หลายเห็นสอดคลองกนั ก็เกดิ ความโกรธเคอื ง การทะเลาะ- ววิ าทก็เกิดขนึ้ เพราะความขนุ เคืองใจ ความสัมพันธอ ันดีทเ่ี คยมีมาตลอดก็ ถูกทาํ ลายยอยยับลง มาณวก ฉันท์๘ บทประพันธ์ กาลอนกุ รม ลว งลปุ ระมาณ หน่ึงณนยิ ม ทานทวชิ งค เมอื่ จะประสิทธ์ิ วิทยะยง เชญิ วรองค เอกกมุ าร ถอดความไดว้ า่ เวลาผา นไปตามลําดับ เมอื่ ถงึ คราวทจี่ ะสอนวชิ ากจ็ ะเชญิ พระกมุ าร- พระองคหน่ึง

ถอดคาํ ประพันธ์ ๑๖ บทประพันธ์ พราหมณไป หอ งรหุฐาน เธอจรตาม ความพิสดา โดยเฉพาะใน โทษะและไข จงึ่ พฤฒิถาม. ขอธประทาน ถอดความไดว้ า่ พระกุมารกต็ ามพราหมณเ ขาไปในหองเฉพาะ พราหมณจึงถามเน้ือความ- แปลก ๆ วา ขออภยั ชวยตอบดวย บทประพันธ์ ครจู ะเฉลย ภัตกะอะไร อยา ตแิ ละหลู ดีฤไฉน เธอนะเสวย ยิง่ ละกระมัง ในทนิ นี่ พอหฤทัย อถยอาดหคาววาาตมําไหดนว้ ิหา่ รือลบหลู ครูขอถามวาวันน้ีพระกุมารเสวยพระกระยาหาร- อะไร รสชาตดิ ีหรอื ไม พอพระทัยมากหรอื ไม

ถอดคาํ ประพันธ์ ๑๗ บทประพันธ์ เคาณประโยค ราชธก็เลา ตนบรโิ ภค แลว ขณะหลงั วาทะประเทือง เรือ่ งสิประทงั อาคมยงั สิกขสภา ถอดความไดว้ า่ กิน พระกมุ ารกเ็ ลาเรอ่ื งเกีย่ วกบั พระกระยาหารทีเ่ สวย หลังจากน้นั กส็ นทนา เรื่องทั่วไป แลว ก็เสดจ็ กลับออกมายงั หองเรียน บทประพันธ์ ราชอุรส เสร็จอนศุ าสน ลิจฉวหิ มด ตา งธกม็ า ถามนยมาน ทา นพฤฒิอา จารยปรา รภกระไร ถอดความไดว้ า่ แลวกเ็ สด็จกลบั ออกมายงั หอ งเรียน เมอ่ื เสรจ็ ส้นิ การสอนราชกุมารลิจฉวี ท้ังหมดกม็ าถามเรือ่ งราวท่ีมมี าวา ทา นอาจารยไดพูดเรอ่ื งอะไรบาง

๑๘ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ แจง ระบุมวล เธอกแ็ ถลง ความเฉพาะลว น จริงหฤทัย ตา งบมิเช่อื เมอื่ ตรไิ ฉน จึ่งผลใน เหตุบมิสม ถอดความไดว้ า่ พระกมุ ารกต็ อบตามความจรงิ แตเหลา กุมารตา งไมเชือ่ เพราะคดิ แลว ไม- สมเหตสุ มผล บทประพันธ์ เร่ืองนฤสาร ขนุ มนเคอื ง เชนกะกมุ าร กอนกร็ ะ เลกิ สละแยก แตกคณะกล เกลยี วบนยิ ม คบดุจเดิม ถอดความไดว้ า่ ตา งขนุ เคอื งใจดวยเร่ืองไรส าระเชนเดยี วกบั พระกุมารพระองคก อ น และเกิดความแตกแยกไมค บกันอยางกลมเกลยี วเหมอื นเดมิ

๑๙ ถอดคาํ ประพันธ์ อุเปนทรวิเชียร ฉันท์ ๑๑ บทประพันธ์ กลหเหตยุ ุยงเสรมิ ทิชงคเจาะจงเจตน กระหน่ําและซ้ําเติม นฤพัทธกอ การณ ละครั้งระหวางครา ทนิ วารนานนาน เหมาะทาทชิ าจารย ธก็เชญิ เสด็จไป ถอดความไดว้ า่ ราหมณเจตนาหาเหตยุ ุแหยซ้าํ เตมิ อยูเสมอ ๆ แตละครั้ง แตละวนั นานนานครัง้ เหน็ โอกาสเหมาะก็จะเชญิ พระกุมารเสด็จไป บทประพันธ์ รฤหาประโยชนไร เสาะแสดงธแสรง ถาม บ หอ นจะมีสา นะ แนะขาสดบั ตาม กระนัน้ เสมอนยั พจแจงกระจายมา และบา งกพ็ ูดวา ยบุ ลระบิลความ ถอดความไดว้ า่ ไมม สี ารประโยชนอนั ใด แลวกแ็ กลง ทูลถาม บางครงั้ ก็พดู วา นแี่ นะ ขา - พระองคไ ดยินขา วเลา ลอื กันทั่วไป

๒๐ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ ละเมดิ ติเตียนทาน กเ็ พราะทานสแิ สนสา รพัดทลิทภา วและสุดจะขดั สน จะแนมแิ นเ หลือ พเิ คราะหเ ชอื่ เพราะยากยล ณท่บี มคี น ธก็ควรขยายความ ถอดความไดว้ า่ เขานินทาพระกุมารวาพระองคแสนจะยากจนและขดั สน จะเปนเชนน้ันแน หรอื พเิ คราะหแลว ไมน าเชอื่ ณ ทน่ี ีไ้ มมผี ูใ ด ขอใหท รงเลา มาเถิด บทประพันธ์ นะแนะขาจะขอถาม วจลือระบอื มา และบา งกก็ ลาววา กเ็ พราะทานสแิ สนสา เพราะทราบคดตี าม ยพลิ กึ ประหลาดเปน ติฉินเยาะหมิน่ ทาน รพนั พกิ ลกา ถอดความไดว้ า่ บางครงั้ ก็พดู วา ขา พระองคขอทูลถามพระกมุ าร เพราะไดย ินเขาเลาลอื กัน ทัว่ ไปเยาะเยย ดหู ม่ินทาน วาทา นนี้มรี างกายผิดประหลาดตาง ๆ นานาจะ เปนจริงหรือไม

ถอดคาํ ประพันธ์ ๒๑ บทประพันธ์ มนเช่อื เพราะไปเ หน็ ธกค็ วรขยายความ จะจรงิ มจิ รงิ เหลอื วนเคา คดีตาม ผิขอบลําเค็ญ นยสดุ จะสงสัย กมุ ารองคเ สา กระทูพระครถู าม ถอดความไดว้ า่ ใจไมอยากเชื่อเลยเพราะไมเ หน็ ถาหากมสี งิ่ ใดท่ลี ําบากยากแคนกต็ รัสมา- เถิด พระกมุ ารไดท รงฟง เร่ืองที่พระอาจารยถ ามก็ตรัสถามกลับวา สงสยั เหลือเกนิ บทประพันธ์ ครุ ทุ า นจะถามไย ระบแุ จง กะอาจารย กค็ าํ มคิ วรการณ พระกุมารโนนขาน ธซกั เสาะสบื ใคร เฉพาะอยกู ะกันสอง ทวิชแถลงวา ยุบลกะตกู าล ถอดความไดว้ า่ เร่อื งไมส มควรเชน น้ที า นอาจารยจะถามทําไม แลว กซ็ ักไซว าใครเปน ผมู าบอก กบั อาจารย พราหมณกต็ อบวาพระกมุ ารพระองคโนน ตรสั บอกเมอื่ อยูกนั เพยี งสองตอสอง

ถอดคาํ ประพันธ์ ๒๒ บทประพันธ์ ธมิทนั จะไตรต รอง มารพระองคน้นั ก็เช่อื ณคําของ พฤฒคิ รูและวูวาม พโิ รธกุมารองค เหมาะเจาะจงพยายาม ยุครเู พราะเอาความ บมดิ ีประเดตน ถอดความไดว้ า่ กมุ ารพระองคน ้ันไมท นั ไดไ ตรตรอง กท็ รงเชอ่ื ในคําพูดของอาจารย ดว ยความววู ามกก็ ร้ิวพระกมุ ารที่ยุพระอาจารยใสความตน บทประพันธ์ ทรุ ทฐิ ิมานจน ก็พอและตอ พษิ ลโุ ทสะสืบสน ธิพพิ าทเสมอมา และฝายกมุ ารผู ทิชครูมเิ รยี กหา กแ็ หนงประดารา ชกมุ ารทชิ งคเชิญ ถอดความไดว้ า่ จึงตดั พอ ตอวา กนั ขน้ึ เกดิ ความโกรธเคอื งทะเลาะวิวาทกนั อยเู สมอ ฝายพระกุมารทีพ่ ราหมณไมเ คยเรียกเขา ไปหาก็ไมพ อพระทยั พระกมุ ารท่ี พราหมณเชญิ ไปพบ

ถอดคาํ ประพันธ์ ๒๓ บทประพันธ์ ฉวมิ ิตรจติ เมิน คณะหางกต็ า งถอื พระราชบุตรลจิ พลลนเถลงิ ลือ ณกันและกนั เหิน มนฮกึ บนกึ ขามฯ ทะนงชนกตน ก็หาญกระเหมิ ฮือ ถอดความไดว้ า่ พระกมุ ารลิจฉวหี มางใจและเหินหางกัน ตางองคทะนงวาพระบิดาของตนมี อาํ นาจลนเหลือ จงึ มใี จกําเรบิ ไมเกรงกลวั กนั บทประพันธ์ ทรุ ทฐิ มิ านจน ธิพิพาทเสมอมา กพ็ อและตอ พษิ ทิชครมู เิ รยี กหา ลโุ ทสะสบื สน ชกมุ ารทชิ งคเชิญ และฝา ยกมุ ารผู ก็แหนงประดารา ถอดความไดว้ า่ จึงตดั พอ ตอ วากนั ขนึ้ เกดิ ความโกรธเคอื งทะเลาะวิวาทกันอยูเ สมอ ฝา ยพระกมุ ารทพี่ ราหมณไ มเ คยเรียกเขา ไปหาก็ไมพอพระทัยพระกุมารที่ พราหมณเ ชิญไปพบ

ถอดคาํ ประพันธ์ ๒๔ บทประพันธ์ ฉวิมิตรจิตเมิน คณะหา งกต็ างถอื พระราชบุตรลิจ พลลน เถลงิ ลอื ณกันและกันเหิน มนฮึกบนกึ ขามฯ ทะนงชนกตน กห็ าญกระเหิมฮอื ถอดความไดว้ า่ พระกมุ ารลจิ ฉวีหมางใจและเหนิ หางกัน ตางองคทะนงวา พระบดิ าของตนมี อํานาจลนเหลอื จงึ มีใจกําเรบิ ไมเกรงกลัวกนั สั ทธรา ฉันท์ฯ บทประพันธ์ ธก็ยุศิษยตาม ฉงนงาํ ลาํ ดบั นนั้ วัสสการพราหมณ ริณวิรุธกส็ ํา แตงอบุ ายงาม ธเสกสรร ปวงโอรสลิจฉวีดํา คัญประดจุ คาํ ถอดความไดว้ า่ ในขณะนั้นวสั สการพราหมณกค็ อยยุลูกศษิ ย แตง กลอุบายใหเกดิ ความ แคลงใจ พระโอรสกษัตรยิ ล ิจฉวที ัง้ หลายไตรตรองในอาการนา สงสยั ก็ เขา ใจวา เปนจริงดังถอยคําท่ีอาจารยป น เรอ่ื งขนึ้

ถอดคาํ ประพันธ์ ๒๕ บทประพันธ์ มิละปย ะสหฉันท ก็อาดูร ไปเ หลอื เลยสกั พระองคอนั พระชนกอดศิ รู ขาดสมัครพันธ ปวตั ติค์ วาม ตา งองคน ําความมงิ ามทลู แหง ธโดยมูล ถอดความไดว้ า่ ไมม เี หลือเลยสกั พระองคเดียวที่จะมีความรักใครก ลมเกลยี ว ตา งขาด- ความสัมพนั ธ เกิดความเดือดรอ นใจ แตละองคน ําเร่อื งไมด ที ี่เกดิ ขนึ้ ไป ทลู พระบิดาของตน บทประพันธ์ ลวุ รบิดรลาม แตกราวกา วรายกป็ ายปาม ทีละนอยตาม ณเหตุผล ฟนเฝอ เช่ือนัยดนยั ตน นฤวเิ คราะหเสาะสน สืบจะหมองมล เพราะหมายใด ถอดความไดว้ า่ ความแตกแยกก็คอย ๆ ลุกลามไปสูพระบิดา เนอ่ื งจากความหลงเช่อื โอรสของตน ปราศจากการใครค รวญเกดิ ความผดิ พอ งหมองใจกันขึ้น

ถอดคาํ ประพันธ์ ๒๖ บทประพันธ์ กษณะตริเหมาะไฉน สะดวกดาย แทท านวัสสการใน พจนยปุ ริยาย เสรมิ เสมอไป บเวน ครา หลายอยา งตางกลธขวนขวาย วัญจโนบาย ถอดความไดว้ า่ ฝายวสั สการพราหมณครน้ั เห็นโอกาสเหมาะสมกค็ อยยแุ หยอยา งงายดาย ทาํ กลอบุ ายตาง ๆ พูดยุยงตามกลอุบายตลอดเวลา บทประพันธ์ สหกรณประดา ชทั้งหลาย ครัน้ ลว งสามปป ระมาณมา มติ รภทิ นะกระจาย ลิจฉวรี า ก็เปนไป สามัคคีธรรมทาํ ลาย สรรพเสื่อมหายน ถอดความไดว้ า่ เวลาผานไปประมาณ ๓ ป ความรว มมือกันระหวา งกษัตริยล ิจฉวีทั้ง หลายและความสามคั คีถูกทาํ ลายลงสิน้ ความเปนมิตรแตกแยก ความเส่อื ม ความหายนะก็บังเกดิ ข้ึน

ถอดคาํ ประพันธ์ ๒๗ บทประพันธ์ สหกรณป ระดา ชท้งั หลาย คร้นั ลว งสามปป ระมาณมา มิตรภทิ นะกระจาย ลิจฉวรี า กเ็ ปนไป มคั คธี รรมทาํ ลาย ทรพั ยเ สือ่ มหายน ถอดความไดว้ า่ เวลาผานไปประมาณ ๓ ป ความรว มมอื กนั ระหวา งกษัตริยล ิจฉวที ั้ง หลายและความสามัคคีถกู ทาํ ลายลงส้นิ ความเปนมิตรแตกแยก ความเสื่อม ความหายนะก็บงั เกดิ ข้ึน สาลนิ ี ฉันท์ ๑๑ บทประพันธ์ ตระหนักเหตถุ นัดครัน พจักสูพินาศสม พราหมณครรู สู ังเกต จะสมั ฤทธิม์ นารมณ ราชาวัชชสี รร และอุตสาหแหงตน ยนิ ดีบัดนกี้ จิ เริ่มมาดว ยปรากรม ถอดความไดว้ า่ พราหมณผ ูเปนครสู ังเกตเหน็ ดังน้ัน ก็รวู า เหลา กษตั รยิ ล จิ ฉวี กาํ ลังจะประสบความพนิ าศ จงึ ยินดีมากทภี่ ารกจิ ประสบผลสําเร็จสมดังใจ หลงั จากเริ่มตนดว ยความบากบั่นและความอดทนของตน

๒๘ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ ใหลองตกี ลองนดั ประชุมขัตติยมณฑล เชญิ ซงึ่ สา่ํ สากล กษัตริยส ูส ภาคาร วชั ชภี ูมีผอง สดับกลองกระหึมขาน ทุกไทไปเอาภาร ณกิจเพ่อื เสด็จไป ถอดความไดว้ า่ จงึ ใหล องตีกลองนดั ประชมุ กษตั รยิ ฉวี เชิญทุกพระองคเสด็จมายัง ทป่ี ระชุม ฝายกษตั รยิ ว ชั ชที ั้งหลายทรงสดับเสียงกลองดงั กึกกอง ทกุ พระองคไมท รงเปน ธุระในการเสดจ็ ไป บทประพันธ์ จะเรยี กหาประชมุ ไย ก็ขลาดกลวั บกลาหาญ ตางทรงรับส่งั วา และกลาใครมิเปรียบปาน เราใชเปน ใหญใ จ ประชมุ ชอบกเ็ ชญิ เขา ทานใดท่เี ปน ใหญ พอใจใครใ นการ ถอดความไดว้ า่ ตางองคร บั สั่งวาจะเรยี กประชมุ ดวยเหตุใด เราไมไ ดเปน ใหญ ใจก็ขลาด ไมก ลา หาญ ผใู ดเปน ใหญ มคี วามกลา หาญไมม ีผใู ดเปรียบได พอใจจะเสดจ็ ไปรวมประชุมก็เชิญเขาเถิด

๒๙ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ ปรกึ ษาหารอื กัน ไฉนนั้นกท็ ําเนา จักเรียกประชมุ เรา บแลเห็นประโยชนเ ลย รับสั่งผลกั ไสสง และทกุ องคธ เพิกเฉย ไปไดไ ปดั่งเคย สมคั รเขาสมาคมฯ ถอดความไดว้ า่ จะปรกึ ษาหารอื กนั ประการใดก็ชางเถิด จะเรยี กเราไปประชมุ มองไมเ ห็น ประโยชนป ระการใดเลย รบั สั่งใหพนตวั ไป และทุกพระองคก ็ทรงเพกิ เฉย ไมเ สดจ็ ไปเขารวมการประชุมเหมือนเคย อุปฎฐติ า ฉันท์๑๑ บทประพันธ์ ชนะคลอ งประสบสม ธก็ลอบแถลงการณ เหน็ เชงิ พเิ คราะหชอ ง คมดลประเทศฐาน พราหมณเวทอดุ ม ภเิ ผา มคธไกร ใหว ัลลภชน กราบทลู นฤบาล ถอดความไดว้ า่ ม่ือพิจารณาเหน็ ชอ งทางที่จะไดช ัยชนะอยา งงา ยดาย พราหมณผรู อบรู พระเวทก็ลอบสงขาว ใหคนสนทิ เดนิ ทางกลบั ไปยงั บานเมือง กราบทลู กษัตรยิ แ หงแควน มคธอนั ยงิ่ ใหญ

๓๐ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ แจง ลกั ษณสา สนวากษัตรยิ ใน วัชชีบรุ ไกร วลหลาตลอดกัน บดั น้สี กิ แ็ ตก คณะแผกและแยกพรรค ไปเ ปนสหฉัน ทเสมือนเสมอมา ถอดความไดว้ า่ แจงวา กษัตรยิ วัชชที กุ พระองคขณะนี้เกิดความแตกแยก แบง พรรคแบง พวก ไมสามัคคกี นั เหมือนแตเ ดมิ บทประพันธ์ ขณะไหนประหนงึ่ ครา กบ็ ไดส ะดวกดี อกาสเหมาะสมยั พยุหย าตรเสดจ็ กรี น้ีหากผิจะหา ริยยุทธโดยไวฯ ขอเชิญวรบาท ธาทัพพลพี ถอดความไดว้ า่ จะหาโอกาสอันเหมาะสมครง้ั ใดเหมอื นดังครง้ั นค้ี งจะไมมอี กี แลว ขอทลู เชิญพระองคย กกองทัพอนั ยิง่ ใหญมาทําสงครามโดยเร็ว เถิด

๓๑ ถอดคาํ ประพันธ์ วิชชมุ มาลาฉันท์ ๘ บทประพันธ์ ทราบถึงบดั ดล ชาวเวสาลี ขา วเศิกเอิกองึ ชนบทบูรี ในหมูผูคน หวาดกลัวท่ัวไป แทบทกุ ถิน่ หมด อกส่นั ขวญั หนี ถอดความไดว้ า่ ขา วศกึ แพรไ ปจนรูถึงชาวเมืองเวสาลี แทบทกุ คนในเมอื งตางตกใจ และหวาดกลัวกนั ไปทั่ว บทประพันธ์ หมดเลือดส่ันกาย วุนหวน่ั พรัน่ ใจ ตนื่ ตาหนาเผือด ซอนตัวแตกภยั หลบลีห้ นีตาย ทิ้งยานบานตน ซกุ ครอกซอกครวั เขาดงพงไพร ถอดความไดว้ า่ หนาตาตน่ื หนา ซีดไมมสี เี ลอื ด ตวั สัน่ พากันหนตี ายวุนวาย พากนั อพยพ ครอบครัวหนภี ยั ทิ้งบานเรอื นไปซมุ ซอ นตัวเสียในปา

ถอดคาํ ประพันธ์ ๓๒ บทประพันธ์ ชาวคามลาลาด ขนุ ดา นตาํ บล เหลอื จกั หามปราม คดิ ผนั ผอนปรน พันหวั หนา ราษฎร มาคธขามมา หารอื แกกนั จักไมใหพ ล ถอดความไดว้ า่ ไมส ามารถหามปรามชาวบานได หัวหนาราษฎรและนายดานตําบลตา ง ๆ ปรกึ ษากนั คิดจะยับยั้งไมใหก องทัพมคธขา มมาได บทประพันธ์ ปา วรอ งทันที รกุ เบยี นบฑี า จงึ่ ใหตีกลอง วชั ชีอาณา แจง ขา วไพรี ปอ งกันฉนั ใด เพือ่ หมภู ูมี ชุมนุมบัญชา ถอดความไดว้ า่ จงึ ตีกลองปา วรอ งแจง ขา วขาศกึ เขา รุกราน เพื่อใหเ หลากษตั ริยแ หงวชั ชี เสดจ็ มาประชุมหาหนทางปองกนั ประการใด

ถอดคาํ ประพันธ์ ๓๓ บทประพันธ์ ไปม ีสักองค เพือ่ จกั เสดจ็ ไป ราชาลจิ ฉวี เรียกนัดทาํ ไม อนั นกึ จํานง กลา หาญเห็นดี ตางองคดาํ รสั ใครเปนใหญใ คร ถอดความไดว้ า่ ไมมกี ษตั รยิ ล จิ ฉวีแมแ ตพระองคเ ดียวคดิ จะเสด็จไป แตล ะพระองคทรง ดํารัสวาจะเรียกประชมุ ดว ยเหตุใด ผใู ดเปน ใหญ ผใู ดกลาหาญ บทประพันธ์ ขัดขอ งขอไหน ตามเรือ่ งตามที เชิญเทอญทานตอง เปนใหญยงั มี ปรึกษาปราศรัย รกุ ปราศอาจหาญ สว นเราเลา ใช ใจอยางผภู ี ถอดความไดว้ า่ เห็นดปี ระการใดกเ็ ชิญเถดิ จะปรกึ ษาหารืออยา งไรก็ตามแตใ จ ตัวของเรา นั้นไมไดม อี าํ นาจยิง่ ใหญ จติ ใจก็ข้ีขลาด ไมอ งอาจกลาหาญ

ถอดคาํ ประพันธ์ ๓๔ บทประพันธ์ ความแขงอาํ นาจ แกง แยง โดยมาน ตางทรงสําแดง วชั ชีรัฐบาล สามัคคีขาด แมแตส ักองคฯ ภูมิศลจิ ฉวี บช มุ นมุ สมาน ถอดความไดว้ า่ แตล ะพระองคต า งแสดงอาการเพกิ เฉย ปราศจากความสามคั คีปรองดอง ในจิตใจ กษตั ริยลจิ ฉวีแหง วัชชไี มเ สดจ็ มาประชมุ กนั แมแ ตพระองคเ ดียว บทประพันธ์ ตยิ รชั ธํารง นคเรศวสิ าลี ปน เขตมคธขตั พิเคราะหเ หตณุ ธานี ยง้ั ทัพประทบั ตรง ขณะเศกิ ประชิดแดน ภธู รธสงั เกต แหง ราชวชั ชี ถอดความไดว้ า่ จอมกษัตริยแ หง แควนมคธหยุดทพั ตรงหนาเมอื งเวสาลี พระองคท รง สงั เกตวเิ คราะหเหตุการณท างเมืองวชั ชีในขณะที่ขาศกึ มาประชิดเมือง

๓๕ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ และมินกึ จะเกรงแกลน รณทัพระงับภยั เฉยดบู รสู กึ บมิทาํ ประการใด ฤๅคดิ จะตอบแทน บุรวา งและรา งคน นง่ิ เงียบสงบงาํ ปรากฏประหนึง่ ใน ถอดความไดว้ า่ ดูน่ิงเฉยไมรสู ึกเกรงกลัว หรือคดิ จะทําส่งิ ใดโตต อบระงับเหตรุ าย กลับอยอู ยา งสงบเงยี บไมทําการสงิ่ ใด มองดูราวกับเปน เมอื งรา ง ปราศจากผูคน บทประพันธ์ สยคงกระทบกล ลุกระนถี้ นัดตา แนโ ดยมพิ ักสง คิยพรรคพระราชา ทานวัสสการจน รจะพอ งอนัตถภ ัย ภนิ ทพัทธสามคั ชาวลจิ ฉววี า ถอดความไดว้ า่ แนนอนไมตองสงสัยเลยวาคงจะถกู กลอุบายของวัสสการพราหมณจ น เปน เชน น้ี ความสามัคคีผูกพนั แหงกษัตรยิ ล ิจฉวถี ูกทําลายลงและจะ ประสบกับภยั พบิ ตั ิ

๓๖ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ ลกู ขางประดาทา รกกาลขวา งไป หมุนเลน สนุกไฉน ดุจกันฉะนน้ั หนอ ครูวัสสการแส กลแหยย ุดีพอ ปน ปว นบเหลอื หลอ จะมิรา วมิรานกัน ถอดความไดว้ า่ ลกู ขา งที่เดก็ ขวางเลนไดสนุกฉนั ใด วัสสการพราหมณกส็ ามารถยแุ หยให เหลา กษตั รยิ ลิจฉวแี ตกความสามัคคไี ดตามใจชอบและคิดทจ่ี ะสนกุ ฉนั น้นั บทประพันธ์ ธุระจบธจง่ึ บญั พทแกลวทหารหาญ ครัน้ ทรงพระปรารภ ฬคุ ะเนกะเกณฑการ ชานายนิกายสรร จรเขานครบร เรง ทําอฬุ มุ ปเ ว เพือ่ ขามนทีธาร ถอดความไดว้ า่ ครน้ั ทรงคดิ ไดด ังนั้นจึงมพี ระราชบญั ชาแกเหลาทหารหาญใหรบี สรา งแพไมไ ผ เพอื่ ขามแมน า้ํ จะเขา เมืองของฝายศัตรู พวกทหารรบั ราชโองการแลวก็ ปฏิบัติภารกิจที่ไดร บั

๓๗ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ อดศิ ูรบดศี ร ทิวรงุ สฤษฎ เขารบั พระบัณฑูร พยหุ าธทิ พั ขนั ธ ภาโรปกรณต อน พลขามณคงคา จอมนาถพระยาตรา โดยแพและพว งปน ถอดความไดว้ า่ ในตอนเชา งานนั้นกเ็ สรจ็ ทนั ที จอมกษัตรยิ เ คลอ่ื นกองทพั อันมีกําลังพล มากมายลงในแพทีต่ ิดกนั นํากาํ ลงั ขา มแมน้ํา บทประพันธ์ พศิ เนอื งขนดั คลา ลิบุเรศสะดวกดาย จนหมดพหลเน่อื ง ขนึ้ ฝง ลุเวสา ถอดความไดว้ า่ จนกองทัพหมดสิ้น มองดูแนนขนัด ขึน้ ฝงเมอื งเวสาลอี ยา งสะดวกสบาย

๓๘ ถอดคาํ ประพันธ์ จิตรปทาฉันท์ ๘ บทประพันธ์ นิวสิ าลี พลมากมาย นาครธา กล็ พุ นหมาย เห็นรปิ ุมี พระนครตน ขามตริ ชล มงุ จะทลาย ถอดความไดว้ า่ ฝายเมอื งเวสาลีมองเหน็ ขาศึกจาํ นวนมากขา มแมน ํ้ามาเพื่อจะทําลายลาง- บา นเมืองของตน บทประพันธ์ มนอกเตน ตะละผคู น ตา งกต็ ระหนก มจลาจล ต่ืนบมิเวน อลเวงไป ท่วั บุรคา เสียงอลวน ถอดความไดว้ า่ ตางกต็ ระหนกตกใจกนั ถว นหนา ในเมืองเกิดจลาจลวุนวายไปทว่ั เมือง

ถอดคาํ ประพันธ์ ๓๙ บทประพันธ์ มขุ มนตรี รกุ เภทภัย สรรพสกล ทรปราศรยั ตรอมมนภี ขณะนหี้ นอ บางคณะอา ยงั มิกระไร ถอดความไดว้ า่ ไขาราชการชั้นผูใหญตา งหวาดกลวั ภัย บางพวกกพ็ ูดวา ขณะน้ียังไมเปนไรหรอก บทประพันธ์ พระทวารม่นั ควรบรบิ าล ตานปะทะกัน อรกิ อ นพอ ขตั ตยิ รา ชสภารอ ดาํ ริจะขอ วรโองการ ถอดความไดว้ า่ ควรจะปอ งกนั ประตเู มืองเอาไวใหม นั่ คง ตา นทานขา ศึกเอาไวก อน รอใหท ปี่ ระชมุ เหลา กษัตริยมีความเหน็ วาจะทรงทาํ ประการใด

๔๐ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ ก็จะไดทํา ทรงตริไฉน โดยนยดํา รสั ภบู าล เสวกผอง กเ็ คาะกลองขาน อาณัตปิ าน ดุจกลองพัง ถอดความไดว้ า่ ก็จะไดด ําเนินการตามพระบญั ชาของพระองคเ หลาขา ราชการทง้ั หลายก็ ตีกลองสญั ญาณขึน้ ราวกบั กลองจะพัง บทประพันธ์ ประลโุ สตทาว ศัพทอุโฆษ ลจิ ฉวดี าว ขณะทรงฟง ตา งธก็เฉย และละเลยดงั ไทม อิ ินัง ธุระกบั ใคร ถอดความไดว้ า่ เสยี งดงั กึกกองไปถึงพระกรรณกษัตริยล ิจฉวตี างองคท รงเพกิ เฉยราวกับ ไมเอาใจใสในเรื่องราวของผูใด

ถอดคาํ ประพันธ์ ๔๑ บทประพันธ์ ณสภาคา ตา งก็บคลา แม้พระทวาร บรุ ทว่ั ไป รอบทศิ ดาน และทวารใด เหน็ นรไหน สิจะปด มี ถอดความไดว้ า่ ตา งองคไมเสด็จไปทป่ี ระชุม แมแตประตเู มืองรอบทศิ ทกุ บานกไ็ มม ผี ูใดปด สั ททูลวิกกี ิตฉันท์ ๑๙ บทประพันธ์ จอมทพั มาคธราษฎรธยาตรพยุหกรี ธาสูว สิ าลี นคร โดยทางอนั พระทวารเปดนรนิกร ฤๅรอตอรอน อะไร ถอดความไดว้ า่ จอมทัพแหงแควน มคธกรีธาทพั เขา เมืองเวสาลีทางประตเู มอื งที่เปดอยโู ดย ไมม ีผคู นหรือทหารตอสปู ระการใด

๔๒ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ เบื้องนน้ั ทา นครุ วุ ัสสการทชิ กไ็ ป นาํ ทัพชเนนทรไท มคธฃ เขาปราบลจิ ฉวขิ ัตตยิ รฐั ชนบท สูเ ง้ือมพระหตั ถหมด และโดย ถอดความไดว้ า่ ขณะนนั้ วัสสการพราหมณผ เู ปน อาจารยก ็ไปนาํ ทพั ของกษัตรยิ แ หง มคธเขา มาปราบกษัตริยลิจฉวี อาณาจักรทัง้ หมดก็ตกอยูในเงือ้ มพระหัตถ บทประพันธ์ ประยทุ ธ ณเดิม ไปพักตอ งจะกะเกณฑนกิ ายพหลโรย แรงเปลอื งระดมโปรย ราบคาบเสร็จธเสด็จลุราชคฤหอตุ คมเขตบเุ รศดจุ ถอดความไดว้ า่ โดยท่ีกองทพั ไมต อ งเปลืองแรงในการตอ สู ปราบราบคาบแลว เสด็จยงั ราชคฤหเมอื งย่ิงใหญดงั เดมิ

ถอดคาํ ประพันธ์ ๔๓ บทประพันธ์ ประสงค ตรดิ ู เรื่องตนยกุ ติกแ็ ตจะตอ พจนเติม ภาษิตลขิ ติ เสริม ปรุงโสตเปน คตสิ นุ ทราภรณจง จบั ขอ ประโยชนต รง ถอดความไดว้ า่ เนอื้ เรอื่ งแตเดมิ จบลงเพยี งน้ี แตประสงคจะแตง สภุ าษติ เพ่มิ เติมใหไดรบั ฟง เพอ่ื เปน คติอันทรงคณุ คา นําไปคดิ ไตรต รอง อินทรวิเชียร ฉันท์๑๑ บทประพันธ์ ชอชาตศตั รู อันภบู ดรี า ไดลจิ ฉวภี ู วประเทศสะดวกดี แลสรรพบรรดา วรราชวัชชี ถึงซ่ึงพบิ ัติบี ฑอนัตถพ ินาศหนา ถอดความไดว้ า่ พระเจาอชาตศัตรูไดแ ผน ดนิ วัชชีอยางสะดวก และกษตั ริยลิจฉวีทง้ั หลาย กถ็ งึ ซงึ่ ความพนิ าศลมจม

ถอดคาํ ประพันธ์ ๔๔ บทประพันธ์ คณะแตกและตางมา หสโทษพิโรธจอง เหย้ี มนนั้ เพราะผนั แผก ทนส้นิ บปรองดอง ถอื ทฐิ มิ านสา ตรมิ ลักประจักษเจือ แยกพรรคสมรรคภนิ ขาดญาณพจิ ารณตรอง ถอดความไดว้ า่ เหตุเพราะความแตกแยกกัน ตางกม็ คี วามยดึ มน่ั ในความคดิ ของตน ผูกโกรธซ่งึ กันและกัน ตา งแยกพรรค แตกสามคั คกี ัน ไมป รองดองกนั ขาดปญญาที่จะพิจารณาไตรตรอง บทประพันธ์ รสเลา กง็ า ยเหลอื คติโมหเปนมลู เชอ่ื อรรถยุบลเอา ยนภาวอาดูร เหตุหากธมากเมอื ยศศกั ดเิ สื่อมนาม จง่ึ ดาลประการหา เสยี แดนไผทสูญ ถอดความไดว้ า่ เชอื่ ถอยความของบรรดาพระโอรสอยา งงา ยดาย เหตุท่ีเปน เชนน้นั เพราะ กษตั รยิ แตล ะพระองคทรงมากไปดวยความหลง จงึ ทาํ ใหถ งึ ซึ่งความฉิบหาย มภี าวะความเปนอยอู ันทุกขระทม เสยี ทั้งแผน ดิน เกยี รติยศ และชอื่ เสยี งที่ เคยมีอยู

๔๕ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ คุรุวสั สการพราหมณ กลงาํ กระทาํ มา ควรชมนยิ มจดั พิเคราะหค ิดพินจิ ปรา เปนเอกอุบายงาม ธสุ มคั รภาพผล พุทธาทบิ ัณฑติ รภสรรเสรญิ สา ถอดความไดว้ า่ สวนวัสสการพราหมณนัน้ นาช่ืนชมอยางยงิ่ เพราะเปนเลศิ ในการกระทาํ กลอบุ ายผูรูท ้ังหลายมีพระพุทธเจา เปน ตน ไดใครค รวญพิจารณากลา ว สรรเสริญวา ชอบแลวในเรอ่ื งผลแหง ความพรอ มเพรียงกัน บทประพันธ์ สกุ ภาวมาดล บนริ าศนริ นั ดร วาอาจจะอวยผา คยพรรคสโมสร ดสี ูณหมตู น คณุ ไรไ ฉนดล หมใู ดผสิ ามคั ไปป ราศนิราศรอน ถอดความไดว้ า่ ความสามัคคอี าจอาํ นวยใหถ งึ ซึ่งสภาพแหงความผาสกุ ณ หมูของตนไม เสื่อมคลายตลอดไป หากหมูใดมีความสามคั คีรว มชมุ นุมกัน ไมห า งเหนิ กัน สง่ิ ท่ีไรป ระโยชนจะมาสไู ดอ ยางไร

๔๖ ถอดคาํ ประพันธ์ บทประพันธ์ พรอ มเพรยี งประเสริฐครัน เพราะฉะนั้นแหละบุคคล ผหู วังเจรญิ ตน ธรุ ะเกยี่ วกะหมูเขา พึงหมายสมัครเปน มขุ เปน ประธานเอา ธูรทวั่ ณตัวเรา บมิเห็นณฝา ยเดยี ว ถอดความไดว้ า่ ความพรอมเพรยี งนัน้ ประเสรฐิ ย่งิ นัก เพราะฉะน้ันบคุ คลใดหวังทจ่ี ะได รับความเจริญแหง ตนและมีกิจธุระอันเปน สว นรวม กพ็ งึ ตั้งใจเปน หัวหนาเอาเปนธุระดว ยตวั ของเราเองโดยมิเหน็ ประโยชนตนแตฝ า ยเดยี ว บทประพันธ์ นรอื่นก็แล มติ รภาพผดงุ ครอง ควรยกประโยชนย่ืน ทมผอ นผจงจอง ดูบา งและกลมเกลยี ว มนเมอื่ จะทําใด ยงั้ ทิฐมิ านหยอ น อารมี ิมีหมอง ถอดความไดว้ า่ ควรยกประโยชนใหบคุ คลอื่นบา ง นกึ ถงึ ผอู น่ื บาง ตอ งกลมเกลียว มคี วาม เปนมติ รกนั ไว ตอ งลดทิฐิมานะ รูจ กั ขม ใจ จะทาํ สงิ่ ใดก็เออ้ื เฟอ กันไมม ี ความบาดหมางใจ