Абылайханов Т. Сұрапыл жылдар

,4бы л<зм хам сн 7171 алдыц. Ауыз белмес1не терт казык кагып, оныц уст1не е с т есж койдык та, уст1не к т з тесеп едж, отырып- туратын кеп-кер1м жайлы белме болды. Балаларымыз- ды жетектеп жур1п мен математнкадан сабак берд1м, Машан казак тш-эдебиет факультетш б1Т1р1п, жогары б1Л1мд1 маман деген дипломды алган кезде балалардьщ алды мектепке окуга баратын болды. Оларга сабак окитын орын керек. Уй салуга К1р1ст1м. 1рге тасынан ба­ стап барлык жумысты 031м 1стед]м. Балшыктан К1рп1ш куйып, сылап-сипап, кец терт белмел1, терезес: жарык, сол кездеп эдем4уйлерд1Ц б1р1болып шыга келд1. Туган- туыстардан кемек алмадык. Кунд!зп, кешк1 мектепте жумыс ¡степ уш адамныц ецбекакысын алып турдым. Машанныц ецбекакысын косканда терт адамныц табы- сы, оныц сыртында бау-бакшамыз бар. 1стщ сэт1 тусш, буй1р1м1з шыкты. Жаца баспананы тойлауга туган- туыстарды шакырдык. 1937 жылдан кей)н б 1ршш4рет ба- стары косылган олар шуркырасып, жыласып-сыктасып, эцпменщ кымызын сапырьш, б1р жыргап калды. - Кемтр-шалдарды шакырганша бастыктарыцды шакырсац болмас па ед1, - деп кейщ1жездем Тэщрберген. Мен уш 1н байлыктан да, мэнсаптан да ата-анамды кергендерд[ц ecтeлiктepi багалы, олардыц эке-шешеме арнап дуга жасап, бата бергеш соншальщ кымбат екен1н кайдан бшсш. Ата-бабам, эке-шешем Т1ршш келгендей куандым. Адал ецбепмнщ жем1с1н кер!п, бакытка беленген1мд: кайдан тусшсш. Кецес ук1мет4н1ц курылганына 24 жыл болса да, Б1рйшн дуннежузпнк согыстан куйреп жецшген Германиянм 1933 жылы уюмет басына келген Гитлер сепз жылдыц ¡Ш1нде аягынан л к тургызуы гылым мен техниканьщ дамуына ерекше мэн бергенд1ктен ед1. Ал, Сталин халыктыц болашагы емес, жеке басына табынуды куйттеп, галымдарды, акыл- парасат иелер1Нтурл! сылтаумен кырып салды да, согыс

басталганда оньщ зардабын боздактарынан айрылган халыц тартты. Кецес кызыл эскер! патша заманында хальщты канга батыруга жараган бесатар мылтыкпен, соньщ ез1 жет1спегенд1ктен кур кол автоматка карсы шьщты. Нэтижес1нде кызыл эскер миллиондап кырылып, миллиондап туткынга тускен1 акикат. Шет1нен кызыл эскерд! канга бекпрш , Москвага отыз шакырымга деЙ1н тыным бермей куып келген гитлершшдер кашкан жалгыз-жарым кызыл эекерд!ц ез1н ушакпен не мо- тоциклмен адымын аштырмай, куып жет1п ататын дэрежеде болгандьщтан кытай басшылары: «24 жаеар жМ т сепз жаеар баладан таяк жеп жатыр», - деп таба- лап, мыскылдап кулген1 кецес азаматтарыньщ жперш кум кылып, жерге каратты. Бул Сталинн1н тек кецес одагы хальщтарыныц гана емес, адамзат алдындагы кенпршмес кылмысы ед1. Осы кылмысынан сабак алган ол, эр! Амернканыц гылым саласында ок бойы озып, кокан-локы корсете бастаганы туртк1 болгандыктан согыстан кеЙ1н гылымга ерекше кец1л аударды. Респу- бликаларда Гылым академиялары жанданып, гылыми зерттеулер жолга койылды да галымдардыц ецбекакысы 3-4 есе кебейщ, хальщ гылымга бет бурганы шындык. Соныц нэтижес!нде кыска уакыт ¡пннде Атом энергнясы игерш1п, Американы сабасына тус1рген ед1. Б1рак, же- кеге табыну, такка талас тиылмады. Бала кез1м1зде кун сайынгы газеттен мызгымас достьщты бейнелейт!н кол алысып турган ек1 колды кер1п ескенд1ктен, достыкка адал казак кауымы ек1 мемлекет араздасады деп ойлаган жок-ты. Амал не, ею мемлекет жауласты. Оныц зарда­ бын хальщ керш, кас1ретш бастан етк1зген1 екш1ш. Ек1 арада хат-хабар узщд1, кытайдан Отанга оралгандарга сен1м жогалып, шетке кагу етек алып, кемсггу жан- ды жаралаганы акикат. Кунн1ц ашылганына да жеттж. Дурдеараз ек1 мемлекет жарасып, барыс-кел1с бастал- -^ Ж 2 5 !№ ^

,4б& маызк?ноб 7171 ды. Кутпеген жерден жездем Цамай агадан 1992 жылы шакырту кагаз алдык та, ел iré куран окып, Tipire сэлем береЙ1к деген ннетпен Машан екеумз жолга шыктьщ. -М аш ан, 1962 жылдан 6epi отыз жыл етп , айтцаным келд1 ме? - деймш кул1п. EÍ3 Ур1мж1 каласындагы Машанныц 6ipre туган агасы Дэлелханнын улы Этеллаханныц уЙ1не келш токтадык. Бауырлары Дэкей ага деп атайтын Дэлелхан Элен уан улы Кегедаев 6ip топ Абак керейдщ балала- рымен Казакстанда мал дэриерлж мамандыгы бой- ынша бш1м алып, оку окып журген кезде согыс баста- лып кетед! де, оку жайына калып, эскерге алынып кан майданнан 6ip-aK шыгады. Б1рнеше рет жаракаттанып, емханада емдел1п шыккан сон да босатпай кайтадан алдьщгы шепке Ж1бершш, тек 1944 жылы тамыз айында Шыц-Шы-Цай acKepi халыкты коршап кыратын болган соц, ypKÍn Казакстанга кашып еткен. «Уэцн1ц Дэлелхан деген улы генерал екен. Кел1пт1» деген хабарды уйден уйге сымсыз телефон жетюзш жатты. Дэкей аганы мен кермед1м. Ур!мжще окуда болган жылда- рымда агамыз мал шаруашылык министрлМнде бас маман болып кызмет аткаргандыкган унем! ¡ссапарда журд). Ал, 1ссапардан оралган кезде мен1ц уакытым болмай, жолымыз туЙ1скен емес. Машанныц айтуынша, Дэкей аганыц денес1 толган тыртьщ-тыртык октыц ¡здер1. Cay жер1 жок екенш бщц1м. «Цырык жыл кыргын болса да ажалы жок елмейд1» деген. Кыргын согыста аман калган Дэкей ага 6eñ6ÍTкунде Цазакстанда окыгандыгы, согыска катысканы унпн жат эле­ мент саналып, мэдени тецкерютщ курбаны болган. Екгнш1 агасы Зэкиханды кунбайб1ндерд1ц урып елт1ру!не уй1нде е с т бас ки!мд1сактауы себеп болыпты. Уш[нпп агасы Ме- латхан наукастан кайтыс болса, анасы Цадуанды мыжыма сурактармен тергеулер Д1цкелет1п, намыскор, жетшстен аскан аяулы карт ананы мэдени тецкерю алгашкы курбаны ^252№ ^-

еткенш кабыргамыз цайыса отырып естш, бщц1к. Мен Этеллаханнан: - Мэдени тецкер1стщ кызыл кыргынынан калай аман калдыцыз? - деп сурадым. - Мэдени тецкер1с 613Д1 баудай тус1рд1. Экем Дэлелхан, Акыл ага мен анамыз Кадиша шеЙ1т болды. Мелатхан аганы камауга алып, боеатканмен, соныц зардабынан жаетай кайтые болды. Батухан емхана- дан шьщпай, наукаетарга ота жасап жургенджтен аман калды. Ал, мен1 оцтуст1ктег1 кылмыекерлерге арналган ецбек лагерше Ж1берд1. - Калай босап шьщтыцыз? - Бил1к басына Диц-Шау-Пиц кел1П, барльщ еаяси туткындарды босатты. - Мыеьщ ак па, кара ма, - тусшщ б1зге кереп жок, тышкан устаганы керек, - дед1. - Мемлекет коржыньщца б1р тиын да жок. Хальщ аш-жалацаш, ецсес1 туекен. Тез оцалып, ырысымыз артып, аштьщтан кутылдьщ. Эм1рд1 тозакка айналдырмаганда будан да жогары дэрежеге жетер едж, - деп, бос кеткен кас1регп жылдарга еюшшш бщц1рд1. Халыкгьщ турмыс-чршшМ Казакстанга жетпе- генмен, 1962 жылмен салыстырганда жер мен кектей жаксарыпты. Б13 эр уйге аз аялдап, каза болгандарга куран оцып, зират басына бардьщ. Машанныц жасауьш ашаршыльщта Шыцжац киностудиясына сатып, алган тиын-тебецщ талшьщ еткен. Кей1ннен Ацьш ага ез уйш де сатып, Машанныц уйше кешш юрген. Каз1р ол уйде Акыл аганыц улы Эм1ршат турады екен. Эке-шешеден айрыльш караусыз калган Эм1ршат кеше баласына айналып журген жер!нен Мелатхан атасы тауып алып, уй1рге косканьш бщц1к. Ацыл аганыц орнына куран окып, дэм татып, еткен- кеткенд1 эцг1мелеп отырганда б1р жецгем1з: Эм1ршат, Машанга ТИ1СТ1 енш1с1н де, эке-шешес1нен Калган ж укп де, ез уЙ1нд1 де сатып, киын кунде талшьщ ^253№ ^

уМ ьмайхямой 71?! етт1цдер. Мына уйде отырганыца да отыз жылдай болып калды, рахмет1цд1 айтып, Машанныц уЙ1н езше босатып бер. Eip койлекпен кетп. Оз мулкш ез1 алатын жеш бар, ук1мет те алган дуниелерш цайтарып берд1гой, - дед1. QMipmaT орта бойлы ж М т болып ержетшт!. Кел1н уйгыр екен, балапары уш-торт жасар. Eip ауыз казакша сойлемейд1. Казакша Т1ЛД1 умытканмен, откен-кеткен еешде бар екен, ец1 кашып: - Апай не десе, мен одан шыкпаймын. Экем де, анам да Машан апай, - дед1 жецгесше карап. - Мен уйд1, жасау-жабдыгымды даулауга келген1м жок. Э л1ге куран окып, Tipire сэлем берейш деп келд1м. Сен дуниеге келгенде атам мен апамныц куанышында шек болган жок. Сен1 апам кенжем дед1, сол соз - соз. Осы уйдщ neci оз!цс1ц, ешюмнщ таласы жок. Казакша жаксы сейлеупн ед1ц гой. Калай умыткансын? «Тату аганыц кезшен коркып Kerri м» деп, апама жылап барганыц ес1цде ме? Ом1ршат томен ецкеЙ1п K03iHin жа- сын cypTin отыр. Бул эцпме eciMe туст1. Тупю болмеде отырган ед!м. уш жасар Ом1ршат eciK ашты. Epirin отыр ед1м, кызык Kopin, оган еж!рейе караганым сол, eciKTi жапты да тура кашты. Апасына барып: - Тату аганыц кезшен коркып Kerriм, - дeптi. Казакша сайрап Т1Л1 шыккан Ом)ршат оз ана Т1Л1Н мулдем умыткан. - Мэдени TOHKepic тоздырды гой, - деп курс1нд1 Этеллахан. - Адамдарды шыбын курлы кермед1. Tipi калгандар турмелер мен «ецбекпен езгерту» лагерлер{н толтырды. Диц-Ш ау-Пиц кел1п K03iMt3 ашылгаманда не болар eдiк, ми жетпейд1. Ол ауыр KypciHin, басын шайкаганынан еткен азапты жылдардыц ауыр кайгы-KacipeTiH еске алып, есецпреп отырганын ацгардык. Егер Машан екеум13 1962 жылы

ата-мекенге оралмаганда, Т1р1 цалмасымызга К031М13 жет1п, жаратушыньщ сактаганына, керемет1не цайран калдьщ. Ур1мжще онша к1Д1рмей, Толы цаласына келд1к. Анам Уэсила, апайым Нурсэуле кайтыс болыпты. Жиендер1м дауыс айтып карсы алды. Жыладык. Ц ур ан окыдьщ, кезге келген жае пен кеудедеп окс1кт1 жазуга Т1л жегпейдг Нурсэуле мен жездем Цамай Мухамедкалиулыныц жэне жиендер1мн1ц туган- туыстары, дос-жарандары, алыетан алты жаеар бала келсе, ^алпыстагы шал сэлем берет1Н казак зацын устанган корш!лер, Машанныц нагашылары б1р1нен соц б1р1 кец1л айтып, агылып кел1п жаткандыктан дастархан б1рнеше кун жиналмай, шэуг1м оттан туспей койды. Сагынысып кер1скен туыстардыц маукы басылар емес. А л, мен1 бш етшдердщ кел1п кец1л айткандары да, бурынгы еркашты дагды бой- ынша аса цырагы сацтьщ жасап, кашкандары да бол­ ды. Тарымга айдалып кетш Т1р1 оралгандардыц коб1 уйгыр кыздарына уйлен1п, оздер1мен б1рге ала келштг Машанга: - Кап, Тарымга барганымда уйгырдыц кара коз1 от шашкан, кара кас, кыпша бел аруын алып келед1 екенм1н! - деп калжыцдаймын. Машан: - Уйгыр 031М13 гой, айырмамыз шамалы, олар жаяу жур1ске, 613 атпен журуге мьщтымыз. Айырма­ мыз сол. Э 31ЦД11ШК1 кытайга Ж1берсе, олардыц орак Т1С Кыздарына деЙ1н менсшбейд1. Эйткен1 дуниеж узЫ к пролетариаттьщ тоцкер1С туралы ойламайсыц. Ец жаксысы: ащы, кызыл бурыш пен С1рке суын олердей жацсы кересщ гой, кореяга ж1беру керек ед1, - дейд1 мазактап, «Ашылып-сайрауда» маган тагылган К!нэн1 колденец тартып. Керейгазы уЙ1не дэм татуга шакырды. Б13 ж!Г1т катарына косылганда ол орта мек- ^255^

,4 б ы л а ы .т н о е 7171 теп окушысы болатын. Досым Дуйсенбай Шэуеновтын цасынан б1рнеше рет Kepin ÍHi санап, жаксы керш кет- кен ед1м, - акын екенш, елец жазатынын бшгем жок. - 1962 жылы Тарымга айдалып кетт1м. «Ер басы­ на не келш, не кетпейд1» деген ой жйер 6epin, мой- ымадым. Арада 6ip ай еткенде жалгыз бауырым - 16 жасар ÍHÍM К1сендеул1 кел1п тур. Bip уйде ек1 ул, карындасым, шешем тертеум1з едж. Окем1з ертеде кайтыс болган. Шешем мен карындасымды, буыны катпай тозакка тускен 1Н1мд1 ойлап, жер бауырлап жыладым, ес!мнен танып, талып калыппын. «Адам уш куннен кеЙ1н тозакка да уйренед1» деген рас екен, - деп, еткен eMipÍH еске алды. Мен оныц жасаураган кез1не карадым. Карт адамдарда гана болатын ж1Ц!шке ак шецбер кез1Н!ц карасын коршап тур екен. KacipeTTi кундерд1 еске алудыц каншальщты азапты екен1н жаксы б1лгенд1ктен казбалап сурак коймадым. BipaK Керейгазыныц Диц-Ш ау-Пиц бил1кке келген соц ¡HiciMeH екеу! босап шьщканын, бейб1т кунде eKi улын тущ ы ндап экеткен KacipcTTi кетере алмаган есш ана кусадан кайтыс болганын айтуга шыдамы жетт1. Эцг!мен1 баска арнага буру уннн: - Тарым жакка баргандар бос кайтпай, мелд1реген кара кез, кигаш кас сулуларды eprin келед1 екен. Уйдегт келш сол жактан ба? - деп калжындадым. Отыргандар ду кулд{. Керейгазы да мырс ет1п, езу тартты. Керейгазы жай- дары жМт. Кашанда шаралы, улкен кара кез1 кызыл шы- райлы жуз1не нур тегш, ажарландырып, назарыцды езше аударатын тылсым кушке ие. Келтелеу мурыны, кою кара касы, Т1К кайырган кайратты шашы айрыкша жарасымды. Ол езуш жимай, маржандай TiciepÍH керсет1п: - Алып келу ойда болганы рас. Кудай коспаса не шара, - деп, эцг1мен1ц шет1н шыгарган. Б1нта коя тыцдайтынымызды б1лд1р1п отыргандар жарыса: ^Ж 25б№ ^-

- Калай? - Иэ, не болды? - деген сурактармен оган карадык. - Туткындар лагер1нен босаткан сон, бурынгы жерлер1не барам дегендер де жок. «Осы он туст4кте цалам десецдер де руксат, жылдык тиын-тебендерщд! альщдар да кош-cay болындар», - дед!. Мен ÎHÎMe айт- тым: - Сен б!рден уйге кайт. Мен ек1-уш ай жумыс icTen акша табайын. Кур кол жетш барсак, KÎM жарылкар. Жет1скен ешюм жок, * деп, каржы табу камына KipicTiM. Сол eKi арада ауызын ашса кемеЙ1 кор1нет1н акжарцын кызбен таныстым. Сулудыц сулуы, эр1 сым- батты. Бауырынан жаралган тал бойында 6ip MÍH жок. Жур1С1 жец1Л, бейне кальщтап бара жаткандай, хор Кызы осындай-ак болар. Тамырын басып Kopin ед1м, жабыса кеттг «Уйленей)н, тэц1рД1Н сыйы шыгар» деп ойладым. «Уйленем деп, ол1п-талып гашык болган cyñiKTine не бет1цд1 айтасьщ?» дейд1ек1нш1 ой. «Арада он жыл уакыт OTTi. Ол куткен жок шыгар. Турмыс курып кеткен шыгар. Тумаган сиырдын уызы- нан дэметкен сорлы. Аты шулы саган ешюм турмыска шьщпас, капы калма» деген ой жецш, некеге туру уш1н оны т!ркейт1н мекемеге бардык. Ол соншалык Куанышты, сьщгырлаган дауыспен еркелей жабысып: -К ож ам ! Канша мерз:мге ерл1-зайыпты боламыз? - дед1. Оз кулагыма 03ÍM сенбей: - Не, не деп турсьщ? - дед1м. - Кожам, M ep3ÍM ÍH айтпадьщ гой? - Оны 6ip Алла бшедт Канша OMÎp берсе, Mcp3ÍMÍ сонша. - Гажап! Кожам, 3epirin калмаймыз ба, 61ркелк1 OMÍp жалыктырмай ма? - Н е деп кеттщ, 3epÍKKeHÍ, жалыкканы Heci?! - О, тэуба! Казак деген 6ip жабысса, таскене сиякты айрылмайды екен-ау! <Ж 257№ ^

^ м л я м х я н о я 7171 - Оз1Ц бурын ерге шыгып керген адамша сейлейс1ц. Тэийрибен бар сиякты. Некел1 болып па едщ? - Иэ, болганмын. Алты айга некем13 киылган. Ол жынды келем1н деген, - келмед1. - Келсе кайтес1н? - Не кеп, эйелдер жетед1, б1р]н тауып алар. - Орталарында бала болды ма? - Бала экемнщ колында. Не керек некем13 кнылмады. Оныц сулулыгына, ашык-жаркындыгына, шыншылдыгына сонша риза болсам да, журепм муздап цалды. Елге оралдым. М ен1ц аяулым, жан-жарым кутш жур1пт1. Бацытымды таптым. Ерте заманда К а ш ц а р и я д а ^олданыста болган еск4 зац ес1ме оралды. Саудамен келген саудагер, жолаушылар жерг1Л1кт! эйелге уйленсе гана кала, ел 1нннде жур1п-тура алатын болган. Уйленбесе ел ¡ш1нде туруга руксат жоц. Зацды бузгандар аяусыз жазаланатын болган. Сондьщтан жолаушылар кел­ ген бетте уйлену уш1н эйел т а ц д а й д ы да, ез1 кеткен- ге дейш б 1р, уш, алты ай ма, эйтеу1р ти1ст1 уакыты керсетмш некеге отырып, отбасын курады. Куйеу калыцмалдыц еыртында турл) еыйльщтар, тарту- таралгы, неке киган орынга ецбекакы телеуге, эйел1н багып-кагуга М1ндетт1. Ал, калыцдыктьщ кeцiлi бузылса, уакытша куйеуш уйден куып шыгуга ер1кт1. Шыккан шыгын кайтарылмайтындьщтан, кайталап шыгынга батпау кажеттЫ гшен ерлер эйелдерд1н кабагын багып, кipп^гiнe карап кимылдайды. Эйелдерге бершген шекс13 ерк1нд1к зацы кер1нгенге кез еузген кел1мсектерд1ц кен1Л1не жэне табигаты ыстык елкеде жукпалы аурудыц етек алуына тоскауыл бола алганмен, ерлерд1 экел1к парыздан босатып, т 1р! жет1мдер санын арттырып ж!берген1 акикат. Булар, шынайы ж епмдер, экес1Н1н кiм екенш, тш т! аты-

C K /W /A /Л Ж Ы Д ^ Р жон1н де бшмейд1. Казак угымында \"жет! атасын ôinreH жет1м емес\", урпактыц жет!мд1п - хальщтыц азуы, азып- тозган елд1ц болашагы - кулдык. Осы- ны ойлаган шыгыстыц улы ханы Цубылай эйелдерге шекс13 ерк1нд1к 6epeTÍH аталган занды жою туралы жарлык шыгарды. Ал, Шыцгысханныц HeMepeci Тулы TeMÍp KacHeTTÍ дшдар, гулама талым Аппак кожаны алып келш, енегел1 уагыздар айткызып, сопылык кагидаларды уг1ттеп-наспхаттауга куш-ж1гер жум- сады. Ырак хан жарлыгыныц да, енегел1 осиетт!ц де зацды-озгертуге дэрмен! жетпедг Эйткен1 ерк1нд1к заныньщ туп тамыры жокшыльщ пен муктаждьщта болатын. Уйден уйге конактап жургенде кайтатын уакыт таяп калды. Камай аганыц ерюне салса б13Д) Ж1беру ойын- да жок. «Аузы куйген урттап ¡шсдп> дегендей, кобшде ундемей тыцдаймын. Шешенс1п, 6m rinicin кесем болудыц зардабын бес жыл тартканым естен кетпейд1. Койылган сурактарга жауап бермейм1н. «Бастыктан алые, асханага жакын жур» деген мэтелд1 келденец коямын. «Ауыл мугал1м1не бiледi? Бшмеймш», - деймш. «Керд1м деген - коп сез, кермед1м деген - 6ip сез». Б1рде бейтаные жМт: - Айлык ецбекакыцыз канша? - деп сурады. Мен айттым. Тацкалган ол: - Мундай каражатпен калай кун керес1здер? Б13Д1Ц мугал1мдер С1здерден он есе артык алады екен, - дедт - Сол ецбекакымыз 0 3 ÍMÍ3re молынан жетед!. Эйткен1 б1зде азык-тул1к он есе арзан. Жолакы да коп арзан, оныц сыртында емделу, дэр1герге каралу, оку TeriH. Тургын уй TeriH. О тын-су тепн . Сондыктан аз алсак та, табысымыз берекел{. С1здер де каркынды да- мып келед1екенс1здер, 62-жылмен салыстырганда жер мен коктей. Бурын У р 4мж1ден Толыга apara 6ip конып,

,4бы лййхлк(Н ? 7171 жук машинасымен келуш! едж. Осы жолы автобуспен кунбе-кун келд1к. Мектепке, гылымга кецш белген мемлекет дамудыц жолына тycepi акикат. Элде де жет1Спеуш1Л1к бар екен1 рас. М анаста Бацаштын уЙ1не автотурактан Т1ркемес1 бар велосипедт1н Т1ркемес1не отырып бардьщ. Отызыншы жыл еске оралды. -С Ь дерде б1р сыныптажетп1с окушы. Б1здеузаганда жиырма, он, он бестен, - деп тусшд!рд1м. Малдары ш елнен сем1з. Семейд1 ес1ме т у с 4рд1. Б1рак еттер1 де, кекен1стер1 де дэмс13. Адамдар да ауыру-сыркау, эс1ресе кан кысымы, журек ауруы кеп. Нурсэуле де журектен кайтыс болыпты. Мектептерде эскери дайындык пэн1жогары децгейде етед1 екен. Ал, б!зде эскери дайындык п э т оку багдарламасынан алы- нып тасталган. Шокан Уэлиханов окыган Омбы кадет мектебшде буратана (орыс емес) халыктардьщ бала- ларына эскери бш 1м бер1лмес1н деген патша жарлыгы бойынша, соцгы курста эскери б1Л1м бер1лет:нд!ктен, оны Ш оканга окытпай, мерз!мшен б1р жыл бурын окуды 61т 1рд1 деп, кызметке Ж1берген-Д1. Т эуелс1з ел болдьщ. Не уинн ез балаларымызга эскери бппм берг1м1з келмей, оку багдарламасынан алынып та- сталды деген сурак мазалады. Осы суракты КР Бш1М министрлМнщ алдына койып хат жолдадым жэне \"Б угш п Кытай\" деген макалама енг13Д1м. Жазган ха- тым мен макалам ьщпал етт1 ме, бшмейм1н, эйтеу1р бастапкы эскери дайындык пэн1 оку багдарламасына кайтадан косылды. Кытайдьщ бинм беру жуйес!не, ауьш жэне мал шаруашылыгына, сауда саласына кызыга карадым. Казакстанга оралган бетге тэуелс!зд1к алган ел1ме пайдасы тиер ме екен, ойды ой козгайды гой деген ниетпен «Бупнг! Кытай» деген макала жазып, газеттерге жарняладым. Б1рде жездем Камай агадан:

СУУ^УУАМ Ж Ы Д Д 4 Р - Елд1ц тартып алган уйлер1Н1ц, малдарыныц акшасын ук1мет кайтарып бер1пт1. Дербелж1ндег1 613Д1Н уйдш кунын алып, жиендер1ме бер)п кетей1н, элде алдьщыздар ма? - деп сурадым. - Алдым, - дед1 жездем. - К,анша? - деген сурацты ойланбай койып калдым. - Б!р великт1Ц кунындай, - дед1 кул1мс!реп. Уялып калдым, будан отыз жыл бурын жаяу калдырыя, велоеипед1н мшш кеткен¡м ес1ме туст1. - Алгандарьщыз оц болган. Жеменейдеп уйд1н акшасын берер ме екен? Жиендер1мнщ кырьщ серкеш1 мойнымда гой. - Юм бшед1? Алгашкы жылдарда елд1 карык кылды. Бара-бара сый суйылып, соцгы жылдары токтап, саркылды, ез мулкщд! сураудыц айыбы жок, еурап кор. Сонымен уйд1ц акысын сурап ек1 рет Жеменей аудандьщ ук1метке хат жаздым. Жауап бермед1. Барып бетпе-бет сейлесу бос журю, кур шыгын болатынын б1ЛД1м. Елге кайту уппн У р 1мж1ге оралганда елкел1к ук1метке барып ед1м. - Кбайта берщз. Мекен-жайыцызды кагазга тус1рш, калдырьщыз. Жауабын ж1берем13, - деп, шыгарып салды. Б1рак, жауап сол куЙ1 келген жок. Сонымен, тац алакеу1мде Ур1мж1 каласынан шыгып, кун бата Буратолла каласына келдж. Жатар орын ¡здеп б1раз сенделдж. Кезекш1 жап- жас калмак жМтшен конакуйд1н жайын сурап ед)к, ол жен С1лтед1. Цазакша таза сейлегенше карап: - Цазаксыц ба? - деп сурадым. - Жок, моцгулмын, - дедг Мен оган ез1м шала- шарпы бш ечн калмакшамды пайдаланып Т1Л катып ед1м, куанып кеткен1 сонша, жакын тартып б1рнеше конакуйге ер1нбей ерт1п апарып, б1реуше орналастыр- ды. Ж уг1М13Д1 ол кетер1спегенде, конакуйд11здеп табу кандай михнат боларын елестете бер1Ц13. Буратолла <$261 № *

/{бьм<жх<27м?я У! 71 ете эдем1, эр1 таза кала екен. Тунг! сагат тертке дейш уйыктау жок. Сагат терттен кеЙ1н шыбыннын ушкан ызыцы ест1лердей тыныштьщ орнап, сагат алтыда козгалыс, абыр-сабыр басталды. Б13 де жолга шыктык. Шекара бекет1 алые емес екен. Ею арада автобус катынасы бар. Ертелет1п Аласаку (Арасансу) шекара бекетше келд1к. Цазакстан шекара бекет1 KepiHÍn тур. Жаяу баратын кашыктьщта. BipaK жаяу етк1збейд! - eK¡ ортага журет1н катынас Keairi жок болып шьщты. Шекара бекет!н1ц бастыгы уйгыр ж^гiтi: - EKÍ a p ara арнаулы кел1к журмейд1. Казакстаннан жук экелген машинага отыргызып ж1беремш, - дед1. Eip елi кальщ кара касы бар, томпак кезд1, кара ещц дем- белше Ж1п т т 1н уетше кнген су жаца KOMip кара к тм ш щ жагасындагы жасыл жолактагы белплер айбаттанды- рып тур. Кун кетершд1. A y a жалындап, кун ысып бара­ ды. Жолга телийрт, жук машинасы кашан келер екен деп саргая купп, Машан екеум!3 коленке таба алмай далада отырмыз. Талтусте те\\пр тиеген жук машинасы келд1. Онын жург1зуш1с! егде орыс екен, туган агамызды коргендей куандык. Ол жупн T y cip in болган соц, 613Д1 ка- бинасына отыргызып Казакстан бекет1не жетюзш салды. «Оз yñÍM, елец тесепм» деген бакытты сез!мге беленд!к- ау! Томаж бекет1, шекарашылардыц казармасы мен кершмес конакуй, асхана, магазин, - жергЫ кп тургыны жок. Шекара кузетшдеп эскерлер согыс жылдарындагы ки1м улпс1мен ки1нген, устер1нде калыц матадан TiriarcH кейлек, шалбар, аяктарында табаны калыц ет1к, куннщ шыжыган ыстыгында мына к тм м ен журуд1Ц ез1 азап е к е т айтпаса да TyciHÍKTÍ. Ал, кытай шекарашылары жука, жeнiл ки1нген, аяктарында етж емес, спорттык аяк KHÍM, жур1п-туруга, ж уг1руге ыцгайлы. Бекеттег1 жалгыз жйлтке: - Б1зд1 жолга сал, кешеден 6epi ашпыз, - дед!м.

С Ж 4Л А А /7 - Жуктер1ц1зд1 шеш1п, жайып койыныздар, карап шыгайын, - деп айтты да, ата женелд1. - K¡a3ip келем1н, машина кел1п калды. Жуктер1М13д1 шеш!п, жайып цойдьщ. Кайта карай бергенде api-6epi етечн машина келш калады да, каз1р деп, айтуга муршасы зорга жет1п, машинага карай тура жуг!ред[. Кун ецкейш барады. - Ау, 1Н1шек, конатын болдык кой, кайда тунейм!з? - дед1м T yT Írin. Не керек, Кытай жакка адамдарды апарып таетап Kepi кайткан жец1л машинага М1нг1зд1-ау, эйтеу1р. «Ушарымызды жел, конарымызды еай 61ледi» дегендей, Т13Г1НД1 бейтаные машина жург1зуш1ге 6epin, калайда конатын жерге жетк1зер деген еетм м ен келе жатыр ед1к, сезге еарац журпзупн: - Шай ¡штннздер ме? - деп сурады. -К айдан... Кешеден 6epi нэр татпадьщ. - Онда, мына жерде кайын атам турады, сол уйге согайык, «ас - адамныц аркауы». Tac жолдыц 0нтуст!г1ндег1 тауга бурылып, сайды ерлеп келе жатканымызда келецке коюланып, карацгы туее бастады. Казактыц ана жер1 - кеш жер. Децес тебеде караша уй кер1нд1, 6ip отар койга карап, уй neci койшы екен1н шамаладык. Децеске кетер1лгенде, кун уясына кызарып барып батты. Кип уйге жакындап кел1п токтаганымызда, ецгезердей ек1 Ж1Г1Т алдымыз- дан шыга келд1. Олар машина жург1зуш1 ж М тпен шуЙ1ркелес!п турганда Машан екеум1з КИ13 уйге бет алдьщ. «Апыр-ау, мыналар тонап журер ме екен?» Се- кем оймен Машанга карадым. Ол кашангы бейгам, салмакты, мацгаз калпымен келе жатыр. «Волга» автокел1г1н1н жук салгышындагы жуг1м1зге бурылып караган да жок. Онда кимас, асыл дуние кайдан болсын. Ор уйд1ц берген 3-4 м. КИ1МД1К кездемелер, ютаптар гана. «Тонаса тонай 6epcÍH, ез!М!зге тиме- ^263№

/М ы л й м х й н о я ?. 7' се болды» деген оймен уйге К1р1п ед!к, майшамныц элс!3 жарыгы уй иелер1Н1ц дастархан басында шай 1Ш1п отырган сулбаларын керсетт1. Цазацтын дастар- ханы белш беген 13Г1 зацы уй иелерш1ц ыстыц кунде мал сонында жур1п шаршап-шалдыккандыктан су- сындап, демалып отырганын кэперге алуга келт1рмей, руксатсыз баса-кектеп тр у ге жэне дастархан басына жайгасуга ерш берген ед1. Мэденнетке жатпайтын огаш эрекет1М13ге кеш1р1м сураудыц, тус1нд1руд!ц орнына каймац косылган курец шайды С1м1рш, бауырсактарды опырып жатырмын. Шайга канып, тер1с! кец1ген отагасы жен сурады. Толы барып, У р 1мж4 айналып келе жаткан сапарымыз туралы баяндадым. - Цай рудан боласыцдар? Курдасым Эсет Бейсеуовтщ «Алкаштар руынан- быз» дейтш сез1н ыцгайсыз кер1п, «С13 кай ру болсацыз, сол румын», - деп айтудыц да кнсыны келмей, шындыкка кешт1м: -Терем1з. - Толыда болыпсыцдар. Элнхан Цызирулын бшес1ндер ме? - деп сурады уй иес1. - Бмгенде кандай, Эли ага - мына Машанныц нагашысы. Эли аганыц уйшде болып, куран окыдык, - дед1м. Темен карап отырган отагасы ецсесш т 1к устап: - Б13 Найманга жататын Токпак деген румыз. Элнхан тере - б1зге жиен. Экес1 Кызыр Ук1ртайдыц ханымы Батнма б1зд!ц апайымыз болады, - деп таны- стырды ез1н. Батнма ханым - кызыл шырайлы, шымыр денел!, шнрак кимылды, аласа бойлы к1с1 ед1. Багима ханымныц туысы ек1-уш шакырым кашыктьщтагы тау етепнде орналаскан Кектума ауылындагы алты белмел1 уЙ1не алып келд1. Кой сойылып, бауырсак п1с1ры1п жатыр. Кешк1 оттыц алауы ерекше эсерл!. Жарык белмеге ^Й 264№ *

жайылган кец дастархан аккец1л, сез1мтал, акын жанды казагымныц даркан пейшшщ куэсындай. Отагасыныц улы мектепте эн-куй п этн ен сабак беред1 екен. Эщтмеден эцгзме ербш таусылар емес. Узак жолдыц михнаты калжыратты ма, т э у т к бойы нэр татпаган аш езекке тускен кунарлы астан ба, маужырай бастадьм. - Шаршадым, - дед1м, - демалайын. - Машинада отырып та шаршайды екен-ау! Абылай хан бабамыз салт атпен батысы Едм-Жайыкка, шыгысы Зайсан, Жеменей, Дербулжшге, он тусп п Самархан, Сайрам кел1не дей!н жYpiп еткен. Казак жауынгерлерш{ц эркайсысы кос ат, екеуара б1р кулынды бие алып жолга шыкканда, Кекшетаудан Алатауга б1р аптада жетед1 екен. Неткен ж урк, кандай шыдамдылык, ерл1к! Жорык деп осыны айт, - деп сушне, рахаттана айтылган эцпмедеп Жеменей, Дербулжшнщ аттарын естш, уйкым шайдай ашылды. - О, тэубэ! Жеменейге де барган ба? -Барган, жаудыц ту сыртынан кутпеген жердей ша- буылдап, жец1п шыгамыз деген Цалба тауын калкал^ган казактарды жонгарлар б1л1п кояды да, жайлаудан етжке ертетусткупн ген . Б1ракказактар Ласты-Шор Жеменейде болган киян-кесю урыста жец1ске жетед1. Жоцгарлардьщ ес{ц жнгызбай ата-коныстан куып шыгуды ойлаган Абы­ лай хан жорыкка аттанып, Шыцгыстаудыц Кексецпршен ете бергенде калыц аттыц ¡31н керед1. Цазактан еткен жылдыц кег1н кайтаруга келген бес мыцдай жасавган жаудыц ¡31 екен. Кутпеген урыста б1р де б1р жау эскр1 Кутылмаган. Казактыц шыгыны - бес тере, жуздей сар­ баз. Жорыкты жалгастырган казактар Катын суды кеш1п ет1п, Емшд1 ерлей отырып, Дербулжшнен жогары хан ордасын ойрандайды. Сол согыста мерт болган жонгар ханы Кандыжаптыц Шаган ес1мд{ кызын кекжал Барак эйелд!кке алады. Жоцгарлар жецшген1н мойьпиап

б1т:м сураган. Аягез манында ек1 жак б т м г е кел1п, жонгарлар Абылай ханды Ижен хан деп мойындаган. Бул - хандардьщ устшен царайтын хан, «Б1зд)н де ха- нымыз» деген еез. Сонымен К д н д ы ж а п бМ м 4 ек! жуз жылга созылган жонгар-казак еогыеындагы казактардып жец1С1н1ц жем1С1 болды. Бул - Абылай ханньщ туган халцына с!Н1рген ецбепнщ мэцп ошпес тарихи айгагы болып цалды, - деп, энымеш тамылжыта айтып отырган замандаска цызыга карап, ынтамен тындадым. «Кой багып кана емес, ой багып журген неткен асыл адам!» - дейм1н ¡штей. - Сонымен? - Казактар ата-коныеына кепнп кел1п орналаеа ба- етады. Жоцгарлар карсылык керсет1п, жаульщ жасаган жок. Крлга тускен калмак кыздарына уйленген казактар аз емес. Бейбщ достык орнады. Содан гой Бухар эулиенщ Абылай ханныц кецы1н сурап барганда: Кайгысыз уйкы уйыктаткан ханым-ай, Кайырусыз жылкы баккызган ханым-ай! Цалынсыз катын куштырган ханым-ай! Уш жузден уш адам курбан етсек, Калар ма, ннркш, жаныц-ай?! -дейтш 1. Ертеншде Уштебеге деЙ1н шыгарып салды. Эруагыцнан айналайын, Элихан ага, Батима ана, Кызыр ата, бул дуниеде болмасацдар да, елге жасаган жаксылыктарьщнын шарапатын 613 кердж. Ата-мекенн1ц орны белек. Шыцгысхан бабамыздьщ айтканы шын. Жаратушы Тэщр адам баласын зор махаббат- пен белекше жаратып, жер-ананы сыйлады. Куд1рет1 кушт1, мeйipiмi шекс13. Жаратушы жер бетш алаламай, б¡рдей касиетт1 е т к е т рас. Б1рак «эр адам упнн ата- бабасыныц рухы бар ата-мекеш ерекше касиетт1», - де­ ген екен. Бойымызга ерекше куат-куш бгпп, куаныш, сагынышпен алтын уямызга киналмай аман-есен жетш, $Ж2бб№

балаларымызбен кауыштьщ, жумыска к1р)ст!к. Б1р кун1 жогалган сиырды 1здеп, шаршап-шалдыгып уйге келсем Машан туск1 асты эз1рлеп, кут1п отыр екен. Эщ ндеп толкуды кер1п, жуз1не карадым да: - Машан, не болды? - деп сурадым. - С е т мектеп директоры е т т тагайындады. - Цалжындама! -Рас. - К1м тагайындады? Аудандьщ бш1м бел1М1Н1ц бастыгы Талканбаев Эдшбай Айнабекулы. - Педужым не дед1? - Орыс Т1л1н жацсы бшмейдг Калай директор бола- ды? - деп сурап ед1, Талканбаев: - Казак Т1Л1Н мулде бшмейчндер де баскарды гой, - деп жауап бердг Директор болганыма емес, Талканбаевтьщ жауабына риза болдым. Ец аягы. - Жерг1Л1кт1 комитетт1ц мушел1Г1не жолатпайтын мен1 б!рден мектеп директоры еткен куд1реттщ куш1 гой. Ол1 риза болып, аруак колдаган екен. Абылай хан бабамыздыц 280 жылдыгын атап ет:п ед!к, тэуелс1зд1к алдык. Мен сетм д1 актаймын. Барлык директорларга улп боламын, кор де тур, Мэке. - Сонда не ютейсщ? - Б1ршпн, тобес1нен су соргалап, кабыргасы мен ¡ргетасы жарылып турган мектепт1 кулаудан сактап калу уш1н тебесш шатырлап жабамын. Ек1нш1, устаздарга жагдай жасап, окушыларга камкор боламын. Тозыгы жеткен, аударма эр! жет1спейт1н математика окулыгына деген муктаждьщтан казак мектебш куткару уш!н тел окульщ жазып берем. -К ец ш жуйр1к-ак. Калтацда кек тиын жок. Каржыны Кайдан алмаксыц? - Цолыма куат берсш, егш саламын, ен1мж сатып акша жасаймын.

у4былямханоя 7171 - Уйдщ мацындагы бакшада менс13 жумыс 1степ керген жоксын. Менс13 ег1ст1кте калай 1стемекс1ц? - деп Машан кулд1. - Кул, кул. 63-жылы тесек-орын турман, бутш шулыгым жок, жалацаш- жалпы келгетм1зде, мектеп Шокан атамньщ атында екенш бпнп, тупт1ц- туб1нде атамньщ мектебшщ директоры боламын деген1мде, осы- лай кулш ед1нгой. М1не, болдым ба?! Сол сез1м Алланьщ кулагына шалынган, айтканым келд1 ме? Келд1. «Жаксы соз - жарым ырыс», бы1п кой. - Жарайды. Талабыца нур жаусын! - дед1 сабырлы калпымен. Содан 15 жыл мектеп директоры мшдетш аткардым. Машанга айткан сездер1мд1 тугел орында- дым. Математикадан ею тел окулык жазып, Алматы облыстык мугал1мдер б1л1М1н жет1лд1рет1н институтта облыс мугал1мдер1не арнаулы курстар етюзд1м. Сондай карбалас жумысбастылыктан Кытайга еюнпи бара алма- дым. Б1рак Машанга: - «Жаксыныц арты - жын» дейд! казак бауырларьщ, жын болып, ата-ананныц атына к!р келт1р1п журмесш, тексер1п кайт деп б1р рет, Жеменей халкы Элен уац мен Кадуацныц жэне Мэдени тецкер1сте шешт болган агалары Дэлелхан мен Закиханньщ мурделер1н Ур1мж1ден алып кел1п, ата-конысына жерлегенде ек1нш1 рет Ж1берд1м. Б1р кун1 Машан: - Тату, кырык жылдан артык устаздык ецбек етпм, денсаулык сыр бере бастады, пзем ауыратын болды, жур1п- туру киындады. Немерелерге карайын. Артымыз жын бол- масын. Жумыстан босат, - дед!, ет1н1ш1н орындадым. Алты бала суйдж, алтауы да жаксы окыды. Алтын ме­ даль, кызыл дипломга кол жетюзш, грантпен окып, жогары бЫ м алып аналарыныц ум1т1н акгады. Бакытка белед1. Олар да ержет1п, анасын элпештеп кутетш дэрежеге жетт1. «Алдыцгы арба калай журсе, соцгы арба да солай журмек»,

тш-кезден сактасын, немерелер1м1з де гулдей жайнап кецш куанышына айналган кезде, ел1м гайып деген, 2010 жылы 17 ацпан кун1 Машан сол жайдары, ем1рге риза цалпымен дуниеден озды. Елу уш жьш суйешш болган косагым, жан- жарымнан айрылудыц мен ушш соншалыц ауыр болганын ттлмен айтып жетк:зе алмаймын. Семейден, Зайсаннан, Талдыцорган, Караганды, Жезцазган, Астана, Кекшетау, Алматыдан туыс-тугандар, дос-жарандар агылып келш кайгымды бел1СТ1. Кенже улым Елшат, немерем Ерзат ушеум1з жаз шыга Машанныц зиратына 18x 8 м етш корган тургыздык. - (Зсынша улкен коршау неге? - деп сурады кергендер. - Мен елеем Машанныц касында болу ушш, - дейм1н. - Баскаларга неге 1стетпед1ц? - Мацдай тер!мд1 тегш 1стег1м келд1. Ала жаздай куннщ ыстыгына карамай жумысты б1т1рд1к. Жылын етк1зд1к, кагаз бет1не темендег1 елец тустг Алыс-жакын Ма- шанды еске алып, дуга оки журсш деп, газеттерге жария- ладым. «Адам - адамга, адам - жер бетше конак» деген осы. Алматы облысы, Ецбекш!казак ауданы, Цайназар ауылында турган, 53 жыл тут1Н1мд1 тутеткен аяулы жа- рым Масхуда Элен уац кызы Эз-Тэуке тег1н сагына еске аламын. Ш.Уэлиханов атындагы орта мектепте 40 жыл устаз болып кызмет аткарып, 6 бала суйг131п, барлыгына жогары бш1м эпер1п, канаттандырды. Масхуда атыц калды да, Машан дед! к аялап. ^Ж 269№

^бм лййхам ое 171 Айым туып оцымнан, Нур еыйлады сая-бак. Машан сулу, Машанжан! Жерде - ез1ц, кекте - кун. Озепмд! ертейт1н Оралмайтын еткетм. Машан сулу, Машанжан! Жерде - сенсщ, кекте - кун. ЮрпМме 1Л1нген Сагындырган кектем1м. Цысылганда суйедщ, Eip жутуга оттег1н. Балкытты шер-муцымды Жалын аткач ерт лебщ. Сэбн шак пен жас шагым Курбан болды турмеде. КаЙран кара шацырак Сэл калганда куйреуге, Тутшш кеп тугеттщ. Кетш ед1м жудеп тым, Ата салтын кастерлеп, Асыл боп еттщ демекпж. Адал ед1ц арымас, Кайратты ед1ц кажымас. Эл! менен T ip im Курметтеуден жацылмае. Жет1м керсе жебсген, Кабак шытып кермеген. Аяулы ед1ц нар тунга, Калай елin сагынбас. Ketnip, Машан, кеше гор, Бшместж етсе т1рл1кте. Мелд1рден де мелд1р ец, Мелд1реп турсыц ю рткте! ЕСКЕ АЛУШЫ: Абылайханов Татухан Телеугазыулы. Кайназар ауылы, Ецбекш1казак ауданы, Алматы облыеы. ------------ --------------------------- ---------- ^ 2 7 0 Ж ^ * - ------------------------------ — -------------

ятбар w ep ó e- / n 7 r/M J ..,<яю!ж . ^ й Жжакжйжйаивйь.

Кайназар ауылы Алматы каласыньщ шыгысында, кырьщ шакырымдай кашыкгыкта, терт елд1 мекеннен куралган. Ильич атындагы колхоздьщ орталыгы. Осы ауылдагы Шоцан Уэлиханов атындагы орта мектепте жубайым Масхуда Элен уац кызы екеум1з 1963 жылдан бер1 устаздык кызметтем1э. 1986 жылы 16 желтоксан кун1 нас карая мектепке келд1м. Кунн1ц кыскарып, тунн1ц узарган мезгш1. Дала- да ызгарлы жел согып, аязды хабарлап тур. Мектепке юре берютеп элсп жарыктан жиыр- ма ек1 жасьшда Гылым академиясыньщ мушес1 болган, гулама галым, гажап кубьыыс, бар-жогы отыз жыл кыска гумырында туган халкы уппн багасыз ецбек ет1п, мэнп ешпес 13 калдырган Шокан Шыцгысулы Уэлихановтыц эдем1, улкен сурет1 куцпрт кер1нд{. Жоспарды орындаудын тем1р талабын кез бояп, жалган мэл1метпен риза ететш дагды бойынша аудандык компартияныц зорлыкпен кабылдаткан, шала-шарпы б1ткен мектептщ су агаштан жасалган ес1к-терезес1н1ц уакыт ете келе киюы кеткен сансыз сацылауынан, жамап-жаскаса да, жел гулеп, аяз каЬарын тегет1н. «Жьнылганга - жудырьщ» дегендей, мектепт1ц шагын кем1рш ата-аналар урлап-жырлауьш коймай келед1. Балаларыныц суык белмеде д1рдектеп оты­ рып сабак окитыны жандарын ауыртпайды. Халыктыц жанашырларын Сталин бipтiндeп, кейде жаппай кырып салып отырды. Олар акыл-ой иелер1, бшг1р инженер, галым, эскери мамандар ед1. МеЙ1р 1мс13Д1к пен катыгез аяусыздык аркылы ез тагын бекемдеген Сталин 24 жыл бшпк ж урпзсе де, Б1р1нш1 дуниежузш1к согыста куйрей жец1лген Германияга 1933 жылы бил1кке келген Гитлерд1ц 8 жылдыц 1шшде экономикада кол жетк1зген жет1ст1г1нен калып койганы шындык. Бесатар мылтьщтыц ез1 -^ Ж 272№ ^

жетйспеген кызыл эскерд1ц б1рл1-жарымыныц езш ав- томатты нем1стер мотоциклмен, тшт1 ушакпен куып жур1п аткан маскараны, танк!ге царсы кылышын жаркылдатып, шабуылга атойлап шыгып жер жастанган кыршындардьщ алдындагы кылмысты тарих кеш1ру1 мумкш бе? Миллиондаган кызыл эскер туткынга туст1. Сан миллион боздак курбан болды. Фашистер журген жср]н кан-жоса гып, Москвага деЙ1н тайрацдап келдг Бул - Сталиннщ кенес халкыныц, адамзаттыц алдындагы кылмысы ед1. Хальщтьщ кез жасы, каИары жасанган жауды жер жастандырды. Согыстан сон Сталин гылымга ерекше кещл белд[. Галымдардыц ецбекакысын торт-бес есе кобейтт1. Гылым Академия- лары ашылып, атом энергиясын игеру сынактары жур1п жатты. Оку-агарту катарга косылды. Мектептер салы- нып, ¡р1ленд:ру журе бастаган сэтте шовинистер казак сыныптарын кыскартып пайдаланганы аньщ. Б1р ултты курдымга Ж!бер1п, жерш иеленш, байлыгын тонау - пат­ ша ук1мет1 калдырган мура. Кез келген улттьщ ты1н, та- рихын, дэстур1н жою, аралас некен1 кен тарату сол ултты жер бетшен 0Ш1руд1Ц зымиян сыннан откен тэсЫ екен1н сауатты адамдар жаксы быетш. «Ултын, ата-мекен!н, ата-баба салт-дэстур1н жогалткан урпак адам санатын- да бола ма?» деген суракка шовинистер басын катырган емес. Дурыс шеш1м табудыц орнына коммунизмде бэр1б1р улт жойылады, азшылык копш1л:к уинн курбан болу ец касиегп к1С1л1к деп, дагдылы, жаттанды, кияли жауаппен жалтарып отырды. Мектептерд1 ¡р1ленд1ру М1ндет!, курылысты кыска мерз1мде салып б[Т1ру та- лабы сапаны ескертпей, мектепт1 азынатып койганда кун1 бурын «толык 61ТТ1» деп мэл1мет бергенд1ктен, от1р!кт1н куйрыгын керсетпеу унин кеннп кел1п, коныстанып алып ед1к. ЕС1КТ1 ашып, к1рген4м сол, кезекин кел1ншек: -^ Ж 273№ ^

у4быляйхян<7% 7171 - Телеугазиевич агай! - деп, наздана тш катты. - Иэ, тьщдап турм ын. - Маша апай «жолыцсын» дед{. - К^ай Маша? Машалар кеп кой. С1зде кеп шыгар. Б1зде апайымыз дара. Маша Эленовна. Царагым, евич пен евнаньщ орнына улы, цызы десен нен кетед1? Кай жер1 кем олардан? Маша емес - Ма­ шан. Шыцгыстауцын окшау сшем1нщ аты - Машан. Кой булд1рген1атгыц туягын бояйтын. Сан алуан гулдер! кездщ жауын алатын ерекше керкем тау. Масхуданы соган тенеп Машан деп атаймыз. Сен де Машан Эленцызы, я Масхуда Эленкызы деп атайтын бол. - Жарайды, ага! Казак тш-эдебиет кабинепне бара жатып, керкеменерпаздар YЙipмeciндe баянньщ суйе- мелдеу1мен эн уйрет1п жатнан уЙ1рме жетекписшщ да­ уысын ест1Д1м: Сулуда махаббат болмайды, Болса да туракты болмайды. «О, тэуба!» дед1м ез кулагыма ез1м сенбей. «Кул мен кунде махаббат болмайды Оларда айуандык сез1м гана, пирату, тецкеру, мей1р1мс1зд1к, катыгездж, отансыздьщ, цаскунемд1к, куншш-есекшшдж сиякты лас, адамдыкка жат кьшьщ болады» деуш1 ед1. Сондыктан «некелер1 тураксыз, ата-аналык парыздан, перзентт1к бо- рыштан журдай адам бейнес1ндег1 жауыз улкенд1 улкен, KÍmÍHi Kimi деп бшмейпн тажал» дейпн. «Сулуларды оларга Teneyi аньыга симайды. Парьщсыздьщ осы шыгар» деген ой жетслмен кабинетг1ц ecirin кагып, ш ке К1рд1м. - Алпамыс конакка шакырып кетт1, - дед1 Машан нбалы калпымен. - Алдынала ескертпей, аяк астынан мунысы Heci, оньщ уст1не жумыс кун1. Калай барамыз?

СУР.4//М /7 - Уш рет ¡здеп келдг «Он бес кунд!к ауысымдьщ жу мыска кетем1н. Жана жылды уйде емес, жолда карсы алатын болдым. Тллектерщд1 ест1п кетей1н, дайындалып, кут1н1п отырмыз. Негылсандар да кел1ндер» дед!. Алпамыс !Н1лер1и кара тартып, Кызылордадан кепнп келген-д1. Жолаушылар поезында жолсер1к бо­ лып ¡стейдг Жас шамасы карайлас. Балаларын окытып журм13. Устазды сыйлап-курметтеген ата-ананыц ба- лалары да мугал1мш ерекше жан тартып, жаксы окуга, ыкыласпен тындауга талпынары кумэнс13. Содан да шыгар, балалары шет1нен жаксы окиды. Тэрбиел! Ал­ памыс йедужым алдында абыройлы. Журтка жугымды. Мшез1 куйгелек, шыдамсыз, бейпш сейлейчн ез мшш бшет1нд1ктен: - Жиырма жыл уйьщтамай тепловоз жург1зген ме- нен не кутес1ндер? - деп акталатын. Сол шыдамсыз М1нез1 гой уш рет 1здеп кел1п, конакка шакыруы. Алпамыстыц бэйге аттай бауырынан жараган, коп балалы болып, сарк1р тартканына карамай, кулын мус!н1не кылау туспеген жубайы Роза ашьщ М1незбен жайдары карсы алды. Ол терде децкшп отырган Алпамыска карап: - «Тур1кпен тер!н бермейд!» деп, кай отырысьщ бул, тер иес1 келд1, - дед1 куле сейлеп. Мунтаздай етш кырылган калыц сакал-мурттыц кегшд1р орны, эж!мс13, ак сур буйрек бетш кемкер1п, аласалау кыр мурынды жуз! мен узын кастын астындагы кою ю р т п коршаган тана кез1 спрек кездесет1нд!ктен естен кетпестей ерек­ ше ед1. Алпамыс коцыр дауыспен ауыр денесше сай ьщырана козгалды да, сол жакка карай жылжып, орын босатты. Оньщ он жагында шашын такырлап алдырган казан бас, кол-аягы токпактай шикш сары Ж1Г1Т агасы домбыра тартып отыр екен. Кдсында - жылы жузд1, караторы жубайы.

^ б ы л а й м н о я 7! 7! - Атым Сергазы, КГБ-да ¡стейм!;. Касымдагы - жубайым, Алтынбектщ карындасы. Дэргер. Рахат ауы- лында туратын Алтынбект1 танитын ш^гарсыз? - дед1 Ж1г1т агасы домбырасын цойып жатып. - Эрине, танимын. Кеген аудандык 1Щ<11стер бол1мш1ц бастыгы болган. Аман-сэлем1м13 тузу. Сфгазы деген ес1м мен ушш каспетт1, экемнщ экес!н1ц ать - Сергазы. Те- зек терен1н балуан Ш1С1Н1Ц аты да Сер-азы. Атамызды Эйем деп атаган момын, кнел1 К1с1екен. 0м1рде б4р-ак рет ашуланган кершед!. Сьез ашьшатын болып, дайьшдык журш жатканда тобьщтылар езара акылдесады: - Абайды сьезге келт1рмеуд1ц амал,ш 1здей1к, тагы да керей мен найманга тобьщтыны жьнып беред1, - де- скен. - Абайдыц койган болыстары тшай арыстары- мызды итжеккен елге айдатып, кор кылды емес пе? Олардыц каншасыныц суйег1 сонда катды, - десш, ез кылмыстарынан кутылудын бipдeн-бip жолы Абайды сьезге келт!рмеу деп туйд4жэне сэлем жолдады: «Абай, сьезге келме, келсец Т1р1 кайгпайсыц». - Егер сьезге келсе не ¡стеймгз? - Абай ескерту1М1зд1 елемесе, бауьздап тастацдар. «Куны б1р жылгы тел^м болар», - деген Оразбай кекем. Агайынды екпеге киса да, ел1мге кимай' ын тобыктылар шошып кетт1: - Тек, тек эр1, жаман соз - ауыз садацасы, сойылга жыксан та жетед1, «сем!ЗД1кт1 кой котеред1» деп бекер айтпаган. Он мыц жылкы б1ткен Оразбай байльщтыц буына мастанып тэубадан жацылды деп, - кудайды, аруанты умытканымыз кеш1р1лмес ку^э, - деп туйш тастаган улкендер1. «Сьезге келме, келсец Т1р1 кайтпайсын» деген бузакы топтыц сэлем1н доцайбат деп тус!нген Абай сьез­ ге келш, арнаулы тМлген уйге тус!п, сэлем берушшермен ^гЖ 27б№

амандык-саулык сурасып отыра б ер гет сол, бучакы топ баса-кектеп Kipin келед1 де, камшыныц астына ала- ды. Кунту болыс Абайды коргап, таяцты ез денес1не кабылдап жатцанда Сергазы тере: - Токтат! - деп ацыра айгайлап, ортага тура калган. Сергазы - Абылай ханньщ ym iH uii буын урпагы, ягни шебересг Тобыктыныц ата-бабалары Абылай ханныц Зура ханымнан суйген Косым, Тогым, Досэл! (Арык) ес1мд1 уш улын «Тумсьщтыга шокыттырмаймыз, канаттыга кактырмаймыз» деп ант 6epin, колдарын канга батырып, калап, сурап алган. «Егер антымыз бузылса, осы кек каска аттай катып елеЙ1к», - дескен. Сол антка сай «тереге кол кетеруге болмайды» деген калыптаскан угым ecTepine оралган сойкан топ ipKmin калганда, Шэкер1м жуг1р1п Омарбек Оспановка хабарлап улг1ред1 де, кузетш1 мылтык атып, - Абай аман калыпты. McHin анам турмеде кайтыс болганда, омырауда екенмш, те- телес апайым Нурсэуле екеумЬ тулдыр жет1м калдьщ. Сол турмеде Абайдын кел1н1 Мунира апай 6 i3re ие бо­ лып, бес жыл багып, ем 1р1м1зд1 сактап калды. Атам Сергазы к э т м Абайдыц OMipiH коргап калган болса, Абай атамыздын келш1 Мунира апай Сергазынын немерелер1И1н eMÎpiH коргап, сактауы «дуниен1ц ici дуниеде» дегенд1 растайды, - деп сез)мд4 аяктап ед1м. Сары ецд1 ж М т агасы мырс eTin, дыбыс шыгарды. MeHin эцг1мем оньщ нанымына томпак келген сиякты. Мен К1д1рш калып ед!м. - Енд1 ек1нш1 атац туралы айт, - дeдi Алпамыс. - Кайсы? -Ж ац а ез1н айттыц гой, Тезек терен1н балуан im c iH , сол атанды айтамын. Балуан десе делебем13 козады. - Тезек тере мен Талдьщоргандагы Коныртере елд1ц ип жаксыларын жинап, Kenecin, кыргыздарга «Кенесары-Наурызбайдыц кунын бер1ндер, болмаса

турысатын жерлер1цд1 айтыцдар», - деп талап кояды. Кыргыздыц Шабдан манабы акылды адам болса керек. Казак елпнлерш курметпсн кабылдап: Е пз ел ед1к, кыргнкабак болып журген1М13ден жаксыльщ кермед1к. Айналып келгенде, халкымыз сорлауда. «Бел1нгенд1 бер1 жейд1» деген шындьщца кеэ1м13 жетт1. Талаптарыц орынды, кун берейж, ек1 елд1 татуластырайьщ. Эткенге салауат айтып, артын той еткен1М1з жен. Ек1 ел де дайындалсын. Аттарьщ бэйгеден келс1н, балуандарыц балуанымызды жьщсын. Акындарыц акынымызды жецсш. Б13Д1Цкояр шартымыз осы, - дейд1. Жуйел1 сезге астындагы атын тусш беретки даркан казактар Шабдан манаптыц сез1не токтайды. Казакта жуйрж ат та, балуан да жетсдч «Аныннан к:мд1 апарамыз?» - деп толганып, Тезек торе Жет1судыц барлык анындарын жинап, олардьщ эр кайсысымен ез1 жеке-жеке айтысып шыгады да, Бактыбай, иэ Суй1нбайдыц б1реу1н тацдау уш1н екеу1мен кайталап ай- тысады. «Эйел1мд1 макта, енд1 жаманда. Эз1мд1 макта, енд1 жаманда» деген сиякты арнайы такырып бер1п сы- найды. Сол айтысты бурмалап, «Тезек тере мен Суйжбай б!р-б1р1н таптьщ душпан, ешпендш1кпен айтылды» деп жур. Тезек тере: «Пушьщ деген! - Бацтыбай. Мурнынан сейлейд1 екен. Суй1нбай каракусы белекше шыгынкы. Калкан кулан, каска бас К1с1. Суйекецд1 таз», - деп, елец тудыргысы кел!п, шамына тншт!: Мен ед1м Абылайдыц хан Тезеп, Жылкыныц устатпайды сур кежег!. Ордама таз бен пушык басып К1р1п, Дуннен1ц бул да болса б1р кезег!, - дегенде, Суйекец де тш!н тартпай: Тезек тере! Елден жылкы коймаган кезеп тере. Тел! менен тентект! тнят десе,

Эз1Ц урльщ кыласыц, эттегене, - дейдг Суй1нбай тапцыр, TÜii ащы, жол-жорага, казактыц еткен-кеткен тарихына, цал-ахуалына жетж бЫмдарлыгы цазак халцы атынан сынга тусуге лайыкгы деуге непз болган-ды. А т бэйгеден келд1. Балуангатускен Тезек торешц немере im ci Сергазы цыргыздыц шынжырлап экелген туйе балуанын жьщты. Букар эулие Абьшай ханга «Уэлшщ ба- лалары атынды хатка калдырады. Ал, Касымньщ балалары атынды кан майданда калдырады», - деген-д1. Балуандар курес1нде де Абылай ханныц атын калдырган урпактары болды. Соньщ 6ipi - Сергазы, немере агайым Солтангазы Арынгазыулы Абылайханов, Мэл1к KOKeMÍ3, тагы-тагылар. Абылай ханныц куйшшж, сазгерлж касиет1 Наурызбайга, Кэк1м Байсолтановка, ж и етм п Шэмш1 Калдаяковка бершгет ескерымей журген тьщ эцг1ме. - Эз1це бабацныц кандай касиет1 дарыды? - деп калды Алпамыс. - Бала тек экеге тарта бермейд1, нагашыга да тарта- ды. Мен нагашыма тартканмын, - деп кулд1м. -Э р и н е, «Жиенге кол тиг1згенн1ц колы калтырайды», «Жиенд1 ренж1туге болмайды, наласы ауыр», «Жиенге кырык серкеш беру - борыш» деп, жиендерш еркелет1п, аялаган нагашыга неге тартпаска, - деп, эцпмеге арала- сты Сергазы. -Ж иендер1н аялау- айналып келгенде, кыздарын ая- лау. Ананы ардактау адамга касиетт1 ана сут1мен 6ÍTeTÍHÍ аньщ. Ананыц ак, адал сутш емген урпак шацырагын, ата-мекенш, ел-журтын ардактап, коргамак. Казактар аксакалын курметтеп сыйлайтыны содан, ешкашан караусыз калдырмаган. Кэршер уй1не ж[берген емес. Казактыц меЙ1р1мдш1Г1, кайырымдылыгы аналарды ардактаудан, - деп, устаздьщ кырык бес минут тынбай сойлейт1н дагдыга басып, ecin кеткен ед1м, Алпамыс токтатты: < $279$^

- Сонымен, акындар айтысы не болды? - деп сурады. Казактыц аты бэйгеден келд1. Балуаны кыргыздыц туйе балуанын жьщты. Енд1 елд1ц елецдеп тагатсыз куткен1 - акындар айтысы. «Цашан айтыс етед1екен»?-деп 6ip-6ipÍHeH сурасып, кездескен сайын кайталайтындары - сол 6ip сурак. Айтыстыц етет1н кун1 купия болганы - жумбак. Деген- мен тагатсыз кутпрген сэт те келд1. Кенет шымылдык ашылып, ук1Л1 терт кыздыц ортасында каткан караторы Ж1пт домбырасын безшдете шерпп, ащы дауыспен ай- тысты бастап ж)берд!. Даусынан суык ызгар ecin , ектем, тэкаппар калпын сактап тосылар емес. K e6ÍK шашып, та- стан таска урылып, саркырап тасып, жецкше аккан долы тау е з е т сиякты. Куш керсете «басыцды Kecin алай- ын ба, кезщд1 ойып алайын ба» деген сиякты каИарлы сезбен ыктырып алмак. Кыргыздыц эр руына токтап, жан саныныц кепппн, олардыц саркылмас байлыгын, шепнен батыр екен!н, ерл1ктерш шабыттана мактап TÍ3Ín шыкты да, казак акынына кезек берд1. Суй1нбай ашудан булыккандьщтан: - Ах! - деп ед1, - дауысы шыкпады. Уш рет кайталанды. Тезек тере куп-ку болып д1ршдеп кетп. Отыргандар демдер1н ¡штерше тартып, тым-тырыс, Катаганнын касындагы арулар куаныштарын буркемей, оган аса разы кошеметпен кул1мдей карап, жец1С1п куттыктауларын KipniKTepiMeH 6um ipin жатыр. Босагада бакылап, сез тыцдап турган казак ж]ып шелектеп суды Суйшбайга шашып ж1берд1. Суйекецн1ц дауысы шыкты: Кашырма, терем, каныцды, Юрпзейш жаныцды. Катаганнан жецшсем, Талауга сал малымды, Атасы муныц - кызыл ит, ^Й 280№ *-

Игпгш е багынды, - деп бастап, eлeцнiц несер!н тект1-ай кел1п. Кыргыздарда «кызыл иттен тарадьщ» де­ ген ацыз бар, айтыета сол анызга нег!зделген: «Атасы мунын - кызыл ит» деген шумак унем! мэтшнен алынып тасталып, киянат жасалып жур. Суйекец казацтын кептМн, байлыгы есепиз молдыгьш, тендес1 жок батырларын жуйел1 дэлелмен тшге тиек е т т данкын аспандатып экетт1. Тек кыргыздарга гана емес, езбекке де, тур1кмен, уйгыр, баска халыцтарга да жаулап алушы- ларды жолатпай, жуз жыл корган болганын баяндады. Цыргыздыц аксакалдары кездерше жас алды. Кез1нде Кеюм би арцылы баскарган казак ханы ецсегей бойлы Ер Ес1м жэне казак, калмак, цыргыз ханы Эз Тэуке цыргыз бен казактьщ арасына от жаккан тел1 мен тентект1 тыйып, Алатау жотасы аркьшы отет!н шекара сызыгын нактьшап бек1ту аркылы бейбп* кун орнаткан. «Таластын бойы тар жайлау, таласа барып жайлаган, Кунестщ бойы кец жай- лау, кенесш барып жайлаган, Казы менен картаны циялай кесш шайнаган» берекел1, мерекел! дэу1р орнаткан Абы­ лай ханды еске тус1рген шыгар. Суйшбай арындап барып токтаганда, кыргыздьщ аксакалы: Катаган ботам!Цыргыз казактан коп емес, байда, батыр да емес. Коппкп, байльщты, батырльщты айтпауьщ керек ед1. Одан да казактардьщ ауызб1рлМ жоктыгын айтканда жецет1н едщ. Амал жок. Жен1лд1ц, Суй!нбай женд1, - дед1. Бул ук1МД1 тындаушылар б1рден макулдап, карсы дау ай- тушылар болмады. Казактар Кенесары- Наурызбайдыц кунын алды, арты той болсын деп, Тезек тереге кыз берш, уйленд!р!п кайтарды. Бук4л кыргыздан кыз тандап, эр1 сулу, корюне ацылы сай, уятка калдырмайды деп, зор сешммен Теретай ханымды узаткан екен. - Содан былайгы уакытта кыргыз бен казактьщ ара- сы жарасып кетт1ме? - деп сурады Сергазы. Ек1 елд!н арасындагы ешпендЫк, жаулык токтаган. ^ 28

Æ M .M M .icwoH 7171 Той-томалацта бастары косылып, кудандалык, достык барыс-кел1с жишейд1. TinTÍ цыргыздар езара кел1спей калса, саяк, сарбагыш руларыныц адамдары Тезек тереге к е л т жуг1нет1н болган. Казактар мен цыргыздар арасындагы дау-шарга да Тезек тере: «Тура биде туган жок» деп ЭД1Л бил1к айтып, абыройы асып, данкы шартарапка жайылган-ды. Ак патша да Тезек теремен санасып, шен-шекпен б ер гет мэл1м. Арада он жыл еткен сон кырьщ-елу кыргыз Тезек тереге келедк - Аркада улкен жиын-той еткел1 жатыр екен. Соган он балуанымызды апармакдыз. Алдымен спдщ балуандарыцызбен KypecTipin, сыннан етк)чу уипн келд1к. Балуандарымыз женшсе осы жерден кайтамыз. Жецсе барамыз, - дейщ. Сонымен кунде туе aya балу- андар K ypecin, белдесед1. Кулакганган алыс-жакын ауыл адамдары Teric жиналатын, тамашалап таркасатын. Куресу он кунге созылады. Цыргыздар кеб1нде Сергазыны сурайды. Оньщ ЭД1С-ТЭС1Л!Н кору армандары болса керек. Соцгы кун1 курес алацына кыргыздыц шын- жырлап жетелеген, айбаты мыс басатын, кошеметш1лер коршаган туйе балуаны келген соц гана, казактан Сергазы шыгады. Туйе балуанды алып урган Сергазы Т1зес1мен оньщ карнын басканда, туйе балуан артынан жел шыгарып алады гой. Тезек тере мырс ет1п кул!п, касында отырган Теретай ханымына: - Бауырыц ул тапты, - дейд1. Теретай ханым ор- нынан атып турады, туйе балуанньщ жаурынын жерге тнг131п, кeyдeciндe отырган кайнысын жулып тус!рмек. EipaK, алга умтылган жок. Осылай уш рет турып, уш рет кайта отырган. Коз кергендер тандалып: - Эйелдщ долданьш ашуланганьш бурьш-сонды кермеген едж. Теретай ханымньщ кап-кара шашы ак жаулыгын Tecin-Tecin шыгьш турды, - деп, жагаларьш устайды.

- Ой, тэубс, эйелдер ашуланбасын деп тшеЙ1к, - дееетш. Дегенмен, Теретай ханым ашуын, намысын акылга жецг1зд1. «Аш у - душ пан, акыл - дос» деген шын. Кенесары-Наурызбайдыц кунын алып, ею хальщты елдеспрген Тезек терен!ц абыройы артып, бедел1 ест1, ак дeгeнi - алгыс, кара деген1 - каргыс болганымен, суршбейтж туя к, жацылмайтын жак жок. Ел 1Ш1н д е кунк!л сез тарады. - «Жаман куйеу цайынсац» деп, цыргыздарга цазацтарды жыгып берд1. - Кенесары- Наурызбай калын цазацтыц намысы ед1. А с беруд1ц орнына алган малды ез1 пайдаланып KeTTi. - Уш ж уздщ басын цосып, береке-б1рл1кке шацырса, царашекпендшер баса-кектеп шурайлы жер:м1зд1 тар- тып алмае ед1. - Цаскелен, Алматы, Талтар, EcÍKTeri ец шурайлы ата-мекешмпге кел4мсектер ие болып отыр емес пе? - Tepe елге ие, жоцшы болудан калды. Аруак атты. Болмаганда Кенееары-Наурызбайдьщ баеына белп коятын, кортан тургызатын жен! бар ед1 той. - Суй1нбай мен Жамбылта рахмет, Кенесары- Наурызбай туралы дастанын кезектест уш кун, уш тун айтып журген, - детен к уц к т еездер ултаймаса, тиылган жок. Шажа Карынбай жайлауга мал айдап анармак бола- ды. Кеш жолы Россиядан кеш in келш, жаца цоныстанган ауыл уст1нен етед1 екен. - Малды неге утм 1здщ iprecÍHeH айдайеыц? - деп тшд1 де, жeндi де бшмейтш Т1ЛД1 мылкаулар Карьшбайды устап алып, сабаса керек. Аш уга бульщцан Карынбай жекжат, дос-жаран еуан жМттерш шакырып алып, керген корлыгын баяндайды:

Ж ы у ю м х а м о е 717! - Биде - бигпк, тереде иелж жок. Ес1ктен тр ген кел1мсектер тер MeHiKi дейт^н болды. Жерд1ц атын да езгерт1п жатыр. ен1п-ескен ата-мекен1м1зд1 «Эст1к» деп атаушы ед1к. Ак патшаныц кыздарыньщ атымен атайтын болсын деген жарлык шыгыпты. Тшш буралткысы кел- меген казацтар жалпак тшмен ecTiK дегенд! Ecix деп атай­ тын болтан. Корлык пен зорлыц зорайды, epic тарылды. Цазактын бакыты Кенесеры-Наурызбаймен 6ipre кеткен екен. Аргы бетке кеш пектн. Eipre кешет)ндер1д бар ма, соны бшпм келед!, - деп жагалай царап: - Тек кетпейм1н, Тезек теренщ жэне басцаньщ да жылкысын алып кетемш. Ол жакта коныс етуте болатын бос жерлер кеп, ер1стен таршыльщ кермейм13. Суы мол, жер1 кец, me6i шуйпн, терен1ц курыгы жетпейлн киыр шет. Kepin кайтыцдар, унаса кеппп келерС1цдер, - дедт - Орынды сез. Б1рден кешу киын. Keшipiceйiк, жылкьщды айдасайьщ. Кецесш niniK eH тон келте бол- майды, - дест1 суандар. Кешет1н, .жылкы айдайтын кун белг1ленд1. Межел1 куш Царынбай он шакты суан Ж1г1ттер1н бастап, Тезек терен1ц жылкышысына келдт - Тереге сэлем айт. «Карынбай 6ip уЙ1р жылкыны айдап кетт1» де. Кенесары К1М ед1, букш казактыц мандайына 6iTKeH бак жулдызы болатын. Цазактыц ак-адал cyTiH емген ар-намысы ед1. «Казак yniiH ш е т т болды ел1м», - деп ещреп туган epiM. Кара басын ой- ласа, барар жер1 жок емес ед1 гой. Тезек тере кун алды. Колдадык. BipaK атаусыз калдырганы жанымызды жа- ралады. А с бермед1. Басына белг1 коймады. Болашак урпакка кай бет1М13Д1 айтамыз? Ата-мекен1цд1, туган халкыцды коргасад кеб1нс13 кемшш, моласыз, айдала- да атаусыз каласьщдар Кенесарыга уксап дейм13 бе?! Кел1мсектерд1 баска шыгарып отырганы ез алдына. «Эл1 риза болмай, Tipi жарымас» деген. Tipi де, eлi де тереге риза емес, кудай суйер кыльщ icтeмeдi. Сол yniiH <Ж 284№ ^-

жылцысын алмакнын. Осы сезд1 тереге ж етю зт, жауа- бын алып кел, сен келгенше жылкыларды езенрпн аргы бет1не етк1зе 6epeMÍ3, - дед i. Жылцышы атына камшы басып шаба женелд1 де, Карынбайлар 6 ip у т р жылкыны 1ле езен4нен eTKÍ3in, ктм -кеш ектерт KenTipin жатканда оралды. - Эй, Карынбай, тере айтты: «Жылкыны алса алсын, - айгырымды тастап кетсш», - дед1 айцайлап. Карынбай айгырды устауга ек1 адам белд1 де, калгандарына: - Тугел канжыгаларыцды шеш1п, 6ipÍH-6 ipÍHe жалгандар. Кайыс шылбыр, аркан болса таспа тЫцдер, - деп буйырды. Айгырды устап экел1п, езенге Tycipin ай- дап ед1, ез мекенше карай жузе женелд). Б егел т, токтар емес. Озенн1ц дэл ортасына жеткенде канжыгадан курастырылган кыл мойындагы таспа Kepi тартып, айгыр артка бурылып, кайта кайтты. Ж1Ц1шке таспа аркан Те- зек TepeHÍH жылкышысыныц Ke3ÍHe шалынбагандыктан, айгыр eздiгiнeн Kepi кайткандай KepiHreH eдi. Айгыр уш рет езеннщ ортасына дeйiн пырылдап барып, Kepi кайтты. Ылаж жок. Карынбай айгырды epÍKCÍ3 экеткен снякты болды. Муны ecTin Тезек тере: - Багым кайткан екен, - депп. Шын мэн1нде, Те­ зек TepeHÍH гана емес, бipлiгi кеткен казак халкыныц ай- лалы, сайкал саясатка шырмалып, бодандык ноктасын к и т , бакыты кайткан кезен болатын. Карынбай байыды, дуние жалган екен in умытты. Bip KyHi тацертец оянса, т1ршЫктен белп жок, айнала тым- тырыс. «Буларга не болган?» деп, далага шыгып, ез Ke3ÍHe e 3Í сенбедь Bipre отырган Нуржеке бастаган бес-алты уй суандар TÍK копарылып, журтка тастап Kemin KeTinTi. Шынын айтканда, кашып KeiinTi. Жай кетпей, бесатар мылтыгын ала кеткен. «Сенген тауда к т к жатпас» де­ ген осы. 1зге Tycin куып келед1. «Опасыз, сатцындардыц жазасы - ел1м» дейд! 1штей. Нуржекелерд1н «Жат жерде -*<Ж 285№ *

/Йбылямлгймое 7171 султан болганша, ез елщде ултан бол» деп ой туйгенш, агайын-туыс ештене бермесе де, аман-сэлем1 аса кымбат болатынын TyciHreH сагынышты кайдан 6ijiciH. «Малга достык муны жок малдан баска» деген кэюм Абай. Карынбай кашкындарды шекарага жетюзбей куып жетт!. Атыс басталды. Бесатарда бар-жогы бес ок. Оньщ TopTeyi атылды. EecÍHnii октьщ атылуын кутш 6ipa3 жаткан сон, аягын кетере 6epin ед1, 6ecÍHmi ок балты- рын жанап e rr i. Аягынан аккан канга карамай бугып, енкеймей атына м1не салып, HÎpmin турган кешке жетш келд1 де: - Эй, Нуржеке! Атан енекке екпелеп кашып ед1, не- менеге кашып барасын, Т1л катып кетсен нен кетер ед1?! - дед1 сойыл устап турган топ жМтке мылтыгын кезеп. - Кашканнан кемс1н бе? Болыс болмадьщ деп екпелеп, туыстарьщ алжандар да кашып-пысып жур гой. Ал, сенщ узын сызганьщмен жур!п, келденен сызганьща токтайтын кулак кест1 кульщ емесп1з. KentTÍ бегеме. Б1зде нец бар, мал-жаньща THÍCKeHÍMÍ3 жоц. - Суттен ак, судан тунык болсац мылтыгымды неге алдьщ? - Ецбепьйзге алдым. Тезек терен1ц жылкысын алыстык. Сол жылкы кут болды, байыдыц. Б1зге ештене тнмед1. Тезек т е р е т cerin ед1н. Одан да асып туст1ц, «жыланга тук б1ткен сайын калтырайды» деген рас екен. - Жок! - деп акырды Карынбай. - Опасыздыц жа- засы - ел1м. Ол Нуржекен1 атып кулатты. Касындагы cepiKTepiHÍH де ecÎH жигызбай кырып салды да, атыньщ басын бурып, шаба женелд1. Кулагында - зар ещреген эйелдер мен балалардьщ куйканы шымырлаткан зар да- уысы, каргысы. Улар-шудан кашып келед1 Карынбай. Тойымсыздык адамды жырткыш хайуаннан бетер тажалга айналдыратынын, кеппр1лмес кунэга батыра- тынын ангармады, адамдык санадан журдай болды. -9 ^ 2 8б№ ^

(Г У Е 4П Ы /7 Тэубадан жацылды. «Зорлыцтьщ ryoi - корлык, OTÍpÍKTÍH туб1-урлыц». Адам баласы каргыспен когер1п-коктемес1 аньщ. Осыдан сабак алып, корытынды шыгармайтын пенделердщ eздepiнiп немесе урпактарыньщ жолы болмай азапка урынып, азып-тозганыныц, тукымы курып 6ÍTKeHiHÍn куэс1 бола турып, тэубага келмейт1н кергенс1здер карыс жерде кача барын, одан кашып кутылмасын байыптамайды. Тект1 адамдар: «Тэубадан жацылдыра корме, кутринлштен сакта» деген Í3ri тшектен жацылган емес. Тезек терен1ц куД1рет1 жет1п турып, жылкысын айдап кет­ кен Ц а р ы н б а й д ы ц соцынан кугыншы Ж1б ер м егетн е Карынбай 03ÍH кушт1 санап, ecipin кетт1. Кез келген кылмыс жазасыз калмайтынын, дуннен1ц ici дуниеде кайтатынын K03ÍH шел басып умытты. Ол жан азабын да, тэн азабын да тартты. Оныц ауыртпалыгын агасы Мамыркул да кeтepдi. \"Жаманнан - кесепат\" деген сез бекер емес екен. «Bip карын майды 6ip кумалак mipiTeTiHi» рас. Жаратушы жамандьщтан сактасын. Алпамыстыц YЙiндe дастархан басында «ест1ген кулакта жазык жок» деп, жогарыдагы окигалардыц эр тусынан кыскаша эцпмелеп отырдым. «Баска пэле - тшден». КГБ Kbi3MeTKepi кандай адам екенш бшмейм!н. Бес саусак бipдeй емес. Адалы да, шаш ал десе бас алатындары да бар. Олар отырган жерде байкамаса болмайды. Отан согысыныц apдaгepi, ага, устаз 1ргебай Жакилин агай маган сыр гып айтып ед1: - Мына Хрущев коп сейлейд1, коп сездщ болмаганда 6ip жepiнeн мулт кетш, адамныц акымактыгы бiлiнiп калары табиги. «Тургенде» педучилищеде окып журген Ke3ÍMÍ3, туе кi уз1Л1Сте кiтaптapымызды белмем1зге калдырып, асханага баратын болдьщ. Болменщ тершде CTannHHÍn cypeii iлyлi туратын. Bip жагына карай кисайып калган екен, ¡инм1здеп ересектеу жiгiт:

Ж ы л а й ж м о е 7171 - Ой, мына KÍci кисайып калыпты гой, - дед!. Сол Ж1Г1ТТ1 тунде кел1п алып Kerri. Кбайта оралган жок. Уш жас м угатм 6ipÍHmi ецбекакысын алып, мэз- мэйрам болып тойлайды. Мектептщ мацдайшасында гул шогын устаган топ баланьщ ортасында турган Сталинн1ц суретше карап 6ipeyi: - Мына KÍCÍHÍH баласы кандай коп, - десе, Онда катыны да коп болган шыгар, - дейд1 eKÍnmici. Тунде к е л т екеу:н де алып кеткен. «Шатысып журмес1н» деп сактандырганы екен асыл аганьщ. КХР Ур1мж1 каласында окып журген кез1мде «Tinine ие бол» деп акыл айтатын агамыз жоктыгынан бес жыл жастык OMipÍM кор болды емес пе. Tipi калганыма niyKipmmÍK етем1н. Сонда эщлменщ кызу коцмд! шалкытып, сактьщты умыттырып Ж1берсе де ес!мд[ тез жинап, «осы мен артык кеткен жокпын ба» деп, саптаяктьщ сабына карауыл койып отырдым. - Терлет1цдер! - деген дауыска назар аударсам, Нарынколдан Kemin келген Kopmici - кун мен желге какталып тотыккан, кыр мурын, K03Í отты сыпайы ж пп Кызайбай кызыл шырайлы, толыкша кел!ншег1мен ¡шке Kipin келе жатыр екен. Уй иелер1 оларды дастарханга шакырып жайгастырды. Таныстык, б!л1ст!к аякталган шакта автобус жург1зуш1С1 болып жумыс ¡стейтш Кызайбай конакка Kemirin келгендер1И1ц себебш тус!нд1рд1: - Алматыда epeyia болып, жолдарды жауып таста- ды. Цалага ешк1мд! юрг!збейд1, ешк1мд1 шыгармайды. Зорга сытылып шьщтым. - Ол не кылган ереу!л? - деп тац калдым. - Конаевты кызметтен шеттеткен. Орнына Россиядагы 6ip облыстын партия комитетшщ хатшысы Колбинд! экел1п койыпты. Соган наразы болган студенттер: - Казакстаннын )9 облысьшын басшыларынан 6ipeyi

табылмады ма? OMipi Казакстанда болмаган адам качай баскармак? Конаекгын 40 жыл басшылык ецбепн багаламау, цазац халкын корлау, «ултгар те н д т жасасьш, эдшет салганаг курсын! Колбин кетсш!» деп урандаган ел, - дед1 Кызайбай. - Цайтс:н-ай! - дед1 Роза. - Кездерш ашкалы кергендер1 - Конаев атасы, улкен1н сыйлайтын казакты Горбачев кайдан тус1нс1н. Жасы жет1п, куаты азайган ата- анасын кэрмер уЙ1не ш1м1р1кпей етк1зет1н, капгыртып тастап кетет1н безбуйрект1ц 6ipeyi болды бул. - Жогарыдагылар неге тусшд1рмейд1? Жастар партияга жол-жосьщ керсетпейд1, тэр ппспдж кой, - деп куЙ1нд1 Алпамыс. - Тус1нд1ргенге конет1н турлер) жок. Машина, ма­ шина арак экелш, тепн улест1р1п беруде. Жумысшыларга тем1р таяк устатып ургызып, олгендер1н тауга апарып Terin , усталгандарын камап жатыр. Элд1ге саналгандар естер^н жинап кслш, милициямен кайтадан оршелен1п айкасуда. Алан - кызыл-ала адам каны. Ko6i кыздар, сумдьщ! Денем турш1Г1п, калтырап кетт1м. Кол, аягым Ж1ПС13 байлаулы. Аузым кулыпталып, кулагым тыгындалган. Шарасыздыгым коз1мнен жас болып тог!луге дайын тур. Зорга шыдап турсам да, тамагыма окс1к кептел1п: - Цайран жастар, кырылатын болдындар-ау! Tipi калгандарьщ кугын-сурыннен, тергеп-тексеруден кутыла алмастарыц аньщ. ^айтеЙ1н? Э м 1рлер1ц кор бола- тын болды-ау! - дeдiм куйзелш. 1959 жылы жаз айында болган окиганы eciMe алдым. TeMip балкытатын домна пеште кылмыскер катарында жумыс icien журген м е т машина толы адамдарга косып ала жонелд1. Беталысы- мыз - оцтуст1к. Еренкабырга тауынан астьщ. Таудьщ OHTycTiri агашы жок, жалацаш. Кунге какталган таста- ры каракошкыл болгандыктан бук1л enip кошкылданып кершдь Алдымыздагы каланьщ КарашаИар атауын осы ^^289№ ^

,4бм лям хяяое Z Z туе белплесе керек. Б13Д1 экеле жаткан машина шыгыска бурылып, тау етег1ндег1 Т1кен сыммен коршалган шагын кен орнына кел[п тоцтады . Машинадан Tycin тау жакка карап ед1м, 300 метрдей кашьщтьщтагы жалгыз ки!3 уй кез1ме оттай басылды да, цасымдагы казак жМ т1не: - Ана казак уйд1 корд1ц бе, жур, барып келеЙ1 Мумк1н кымызы бар шыгар, - деп, жупре женелд1м. Уйге лезде жет1п, сэлем 6epin к1рд1к. 1ште егде тарткан, ак шылауыш киген эйел, жиырма жас мелшер1нде Кызыл кейлект1 цызы бар екен. Жен сурастык. Суйеп - албан. Отагасы кайтыс болып, иен тауда ат-келжеп жалгыз уй калгандарын куйзеле отырып баяндады. Бузаулы сиырдан баска T yri жок. Оньщ сутш кен орнына OTKi3in, азык-тулж алып, талшык етед1 екен. Кай жактан келген1н, кайда барарын умыткан. Кытайша, уйгырша бшмегенд!ктен, олармен ыммен сейлесет1н кepiнeдi. Казагы жок бул жакка калай келгендер1н бше алмадьщ. Шолак етект1лерд1жек корет1н эдет1мен 613Д1жактырмай, шешшш сейлеск1с1 к ел м ей п т бiлiндi. Уйшде кымыз да, айран, сут, турмак су да жок екен. Кацгырып калган тулдыр жес^р ана мен жет1м кыздыц таукыметп тагдыры кабыргамды кайыстырды, колымнан ештене келмейдк шарасыз бишара халым камьщтырып, булыктым. «Тоз- тозы шыккан кайран ел1м-ай!» - деп ¡штей еплш , денем калтырады. Kepi кайттык, тутендеп жатыр екен. Жумыс кун ыргагы, тэрт1б1мен таныстырды. Коршаудан шыгуга руксат жок. Мунда жумыс 1стейт1ндер кшец мыскерлер. Атылып жаткандарына карамай, олардыц кашулары тиылмаган. Кузет кушт1. Коршаудан шыккандарды кашкын деп, атып тастауы мумк1н. Кен орнында б1рде- 6ip эйел заты жок. Кшец бойдак ерлер гана. Жумысты на- шар, енжар ¡стейпндер кайтпайды деп, зшмен ескертт!. Зан катал екен. Сонымен, шахтада жумыска KipicTiK. Жер астында сургылт цемент тустес тас кабырганы перпара-

тормен уцпп, терецд:м 6ip метрдей жет1-сег!з тес!к жа- саймыз. Оны жарылгыш унтакка толтырып, копарылыс жасайды. Шацнан касымызда турган адамды керу муц. Тозац мурнымызды б1теп тастагандыцтан судан шыгып цалган балыкка уксап, ауызбен алкынып тыныс алуга мэжбур]тз. Экпем1зге канша цемент жиналып жатканы жаратушыга гана мэл1м. Дэр1гер1, емханасы жоц бул тозакта узаганда 6ip жыл OMip cypeTÍHÍMÍ3re K03ÍMÍ3 жегп. Жумысшылардьщ олген-т1р1лген1не карамай жансаугалап кашатын ce6e6i осы екен. Кашкандарды тап жауы деп аяусыз жазалайды. Мунда не енд1рет1н1 - купия. * Кектогай кен орнында 80 метр терецджтеп шахтада перпаратормен жумыс 1стед1м. Kapaepric езен1не жакын болгандьщтан уст1М13ден су соргалап турды. Шан-тозац бЫнген жоц. Ал, мунда ¡шерге су тапшы. Жумыстан шыццанда калыц шац-тозацга комм1п, б1р-б1р1М13д1 дене турцымыздан танимыз. Бет-аузымыз кор!нбейд1, тек жылтыраган ею коз бар. Шахтага бара жатканда тау жакка карасам, казактын жалгыз у т н е кез1м тусед1 де, ондагы жес1р ана мен жет1м кыздыц тагдырын ойлап, ауыр муцды ойга батамын. «Кылышын суйрет1п кыс келе жатыр. Цысты калай етк1збек, карыс жерде каза бар, 6ipeyi кайтыс болса не болмак? Ел-журтты 1здеп шьщса, жаяу жете ала ма? Жанашыр жакын осындай- да гой» деген ой мазамды алады. Ешкандай комек беру колымнан келмеген!не налимын. Аскар тауымыз, арка cyñcHepÍMÍ3 Кдлиакпар ага кайтыс болып, Уэсила тэтем жес1р, Нурсэуле жет1м калды. Етжакын туыс-туганымыз жок. Шын мэн!нде, жалгыз уйм13. Бакытымыз - жездем дурыс адам. Суйен1Ш1М13 сол - Камай Мухаметкалиулы. М1нез1 ауыр, мей1р!мд1, оте акылды, жайдары жан. Сый- лас ел-журт бар. Ешк1м ешк1мге ештеце белш бермесе де, агайынныц аман-сэлем! кымбат. Уэсила тэтем мен <*^291 № *

/%<2МЛОМ.СйЯОН Z Z Нурсэуле эпкемн1ц мына тауда кацгырып калган жалгыз уй, жес1р ана мен жeтiм кыздан айырмасы осы. Семейд1н атом сынактарыныц салдарынан бурын атын есчмеген ем конбас ауру пайда болды да, адамдарды баудай тус1рд1. Солардьщ катарында 54 жасында Цалиакпар ага да 613Д1 enipeTin, жылатып ол дуниеге кетп. Не шара?! Жар дегенде жалгыз менщ корлык тагдырымды Koprici келмеген жан азабы OMip бойы тарткан бейнет1не косылып, болашактан ум1т узген эзиз журекке кайдан оцай болсын. Куаныш, Kacipei Í3ri адамга ортак. Оньщ бэрi журектен отед1. Кейшнен мына окиганы ест!генде кез1м анык жетт1. EciK каласынан жогары тау сагасында «Цырык уй» атты колхоз болды. - Бала Ke3ÍM, - деп энпмелед4 агамыз. - Кыстык мал азыгын дайындайтын болып, шоп шабуга камдандьщ. Шопшшерге сусын болсын деп бие байланды. Оган атам мен м е т 6 олд1. М1ндет1м1з - кымыз ашыту. KnÍ3 уйде атам екеум13 гана. Атам 6 ip кунг Балам! Мен намаз окыганда соцымнан mecin кeлiп карама, - дед1. Онсыз да артынан карамаушы ед1м. Атам KHÍ3 уйге кеткенде, сауын биелер келгенше салкын агаш келецкесшде кут1п отыратын ед{м. Атамныц «намаз окып турганымда кел1п карама» деген сез1 кызыгушылык ту- дырып, мазамды кет1рд1. Оз1мд1 канша тежесем де шы- дамым ек1 кунге эрен жетп. Kni3 уйд1ц жыртыгынан бшд1рмей сыгалап карадым, оз коз1ме ез1м сенбей ан- тацмын. О, гажап! Атам агыл-тегш жылап отыр. Осы KepimcTi унем! кергенд1ктен imiMe сыймай, 6ip куш: - Ата, 6ip соз сурасам шынын айтасыз ба? - дед1м. - Айтайын, балам, сурай гой. - Намаз окыганда неге жылайсыз? - 1^ап! - дед1 атам санын согып. - Кап, «айтайын» дегешмд! караты! Айтпасам болмас. Е, балам, батыстан кою кызыл кан KOTepijtiti келе жатыр. Батыска аттанган

азаматтарымыздьщ, эй, Tipi оралуы, б1рен-сараны болма- са, ек1талай. Эр шанырац кара жамылмак. «Сол Kacipeni KYндi керсетпей, оган жетк1збей жанымды ала гор» деп, Алладан кунде жылап Т1леп журм1н, - дед1 кез1Н)ц жасын суртш. «Атамыздьщ зар-илеп кабыл болды, согыстьщ алдында дуниеден озды», - деп, энг^мелеген агайдын жуз!не тапыркай карап, «асыл ага, шекс13 метр1мд1, парасатты жан - Калиакпар кекем жалгызыньщ азап- ты oMipÍH, циналып журген1н Koprici келмей, езше ажал тшед1 ме екен?» деген ой булыцтырды. Дасагу кен орнынан 613Д1 алып кетет1н болды. Жук машинасыныц тумшаланган корабына жайгастык. Коцыр уйге K03ÍM туст1. Ондагы коргансыз жес1р ана мен жспм кызга кыл аягы «кош» деп айтуга шамам жет- пей журег1м ез1Л1п, денем калтырап, бишара куйде кет1п барам ын. Кош, Дасагу! Цайран кундер оксжпен o iri сенде. «Тозакка да уйренген мен 6ip пенде» деген елец жолдары ойыма келш, кагазга Tycipyqi т)леп тур. Жок, жазбаймын. Элен адам уш1н, адамныц кад1р- KacneTi жок жерде елецнщ Keperi не? - дейм1н калтырап. «Студент жастардьщ 6eii кайтар емес. Ашынып алган, алацга агылып келш жатыр», - деген Кызайбайдын дауысы уйкымнан ояткандай болды. - Бурынгыньщ сиыры элдекалай кан корсе OKipin, букы ауылдьщ сиырларын жинайтын. Олар жер тарпып, муй1з1мен жерд1 сузгшеп азан-казан, улар-шу болушы ед1. Цан-жоса болып жаткан курбыларына ара туспейт!ндей не KepiHinTi, сиыр курлы жок па? - дед1 Алпамыс. «Эр KÍM сыйлаганныц кулы» дейд] казак. Эдеби тшде дос - достьщ кулы десе де. Достык - адал кецш, молд1р махаббаттьщ жем1С1, сен1м жок жерде махаб- бат жок. «Махаббатсыз дуние бос», достык та бос сез. <*^Й293Ж>

У. /! Орталык казакстандыктарга сенген емес. Эйтпесе, бук1л Казакстаннан Колбиндей адам табылмаганы ма? Нэс1лшшд1к пен фашизмнщ анасы - шовинизм адамзаттын, оньщ бейб1т, бакытты ем1р сурушщ нас жауы болып келд1, бола бермек. Бейб1т ем1рге куштар, акжаркын, дарцан, шыншыл казактар болашак гажайып ом1р туралы кияли эцг1меге сэби кещлмен сенд!. Жумак сол ем1р уш1н курбан болсак болайык, тек урпагымыз бакытты ом1р сурсе екен деген п п арманды малданып, тапка белш1п, озара кырыкпышак болды. «Белшгещц бор: жемек». Айтуга адамньщ дэт1 шыдамас 31-32 жыл- дары ашаршылыкка тап болып, уш миллион кандас туган-туыстарынан айрылды. Достьщка келецке тус1ред1 деп, бастан еткен сол кас1ретп жылдарды жа- сырып келем1з. 1928 жылдан 1955 жылга деЙ1н букш халык ецбекакысыз кун1-тун1 ауыр жумыс ¡степ, есесше урпагымыз молшыльщта кайгысыз, бакытты ом1р суред1 деген сетм м ен оздер!н оздер) жубатканы мэл1м. Канша казак кеудес1н окка тосты. Ерл!к жасады. Н.С.Хрущев: - Урпагымыз алпысыншы жылдары коммунизм- де ом1р суред^ - деп сенд1р 1п ед1. Жалган, алдау болганын журт коз1мен керд1. Урпактарыньщ бакытты ом1р суру1 уннн кан мен терш токкен есш ата-баба- ларымыз кыздарыньщ шашы жулынып, улдарыньщ басы жарылып, кан-жоса болып жатканын корсе, не демек? Жумак, гажайып ем!р орнатады деген жаца когамныц сикына, жеткен, жет1скен тур1м1зге жи- ренбей, тун1лмей калай карайды? Eлжipeтiп айткан сикырлы сезден, тэтт1 киялдан не таптьщ? «Ет1г1ц тар болса, дуниенщ кецд1Г1нен не пайда?» деген казактьщ соз1Н1ц мэн-магынасын Туркия республикасыньщ нег131н калаушы, оньщ туцгыш президент! Мустафа Кемал ата турж 1920 жылдары-ак тус1н т : - Б1зге туркизм де, фан исламизм де, кияли ком- ^Ж 294№ ^-

(ГИВ4ЛМ/7 Ж А /-Щ 4Р мунизм де керек емес, Туркия керек! - деп ед1. Кандай керегенд1к! Казактарга да жетп1С агымга бел1нген фан исла­ мизм, кулык сацтаган, туыстьщты саудалайтын фан туркизм, малга дос, жанга кас, тш1 тэтт!, - Д1Л1 катты, кулыгына курык бойламайтын, айлалы сайкал Европа- дан сол уш1н куылган, езег!нде адамзаттьщ кас жауы - шовинизм жасырыпган коммунизм елес1 емес, дамудьщ дацгыл жолына тYceтiн тэуелсЬ Цазакстан керек, - деп оянды казак баласы. Жаратушы адамзатты ¡зп махаббатпен жаратты. Еылым берд!. Кез келген ацнан жуйр1к, эр1кушт1. Кустан би!к ушып, бальщтан терец суцгитш болды. Дуниеге жалацаш келш, жалацаш кетет1Н1и умыткан пенделер басканыц ом1р}н тозакка айналдырды. Жумак уяты бар жерде гана болады екен. -+ ^ 2 9 5 № *





Радиодан диктор Левитанныц ашык та айбар- лы, салтанатты, санкылдаган дауысын элдекалай ести калса, Гитлерд1Ц кошкар тумсыгыньщ суагарындагы ек1 ел1 мурты т1юреЙ1п, бет-аузы кисалаццай бастаганда, аузынан коб1к агатын кояншык устамасына жеткгзбей, касындагы кемекш1лер1 радио тиег1н бурап улг!рет1н. Гитлердщ: - Москваны басып алган бетте, ец алдымен орыстардьщ осы урпш ит1н устап алый, комейше коргасын балкытып куйьщдар! - деп, каИарлы буйрык берген1н естиен журттьщ Левитанга деген курмет сез1М1н арттыра тускен! мэл1м. Казак дикторы Энуарбек Байжанбаевтьщ даусыньщ жагымды эсерше тэнт1 болган журтшылык оздер1н1н аскан суЙ1спенш1Л1Г1н риясыз коц1лмен б1лд!р1п, Байжанбаевты «Казактыц Левитаны» деп атауында оган деген ризалык, суЙ1ну, кошемет сез)М1 б ш !н т турушы ед1. Радиокабьидагьпнтан Энуарбек Байжанбаевтыц таныс дауысын еспгенде елендей тындап, жаца энге тан-тамаша калды. Дыбыстардьщ ерекше эсем, эсерл1 уйлес^н, тосыи ыргак баурап барады. Тамылжыган эуеннщ куд1рет- куш! уйыгьш, журек Д1ршш баса алмай тур. Неткен гажап! Эннщ аты - «Махаббат вальсЬ, эуенш жазган Бекен Жамакаев, олещн жазган Нутфолла Шэкенов. Тан алдында гул багын суарамын, Кунде ертемен озеннен су аламын. Алтын сэуле коремш сол б1р шакта, Сен1н нурьщ болар деп куанамын. Жаным деп, маган ун каткан, Журектен суЙ1п унаткан. Бакытым менщ, Таппаспын тец1н, Махаббат гул аткан. -^298№ \"

Г .'К /^ //М 7 Ж А /Д ^ /' Сагынышпен кутем1н эрб:р тацды, Жаксы ум^пен арнаймын толкын энд1. Бакытымдай жалт еткен жанарьщнан Ушкын тусп жаныма ешпес мэцг1. Эн шырцалуда. Мухац теб1рен1п, кен, белмеде тец сел т жур. Есшен мэцг1 кетпейт1н, умыткысы келсе де умыта алмаган, аяулы арманына айналган асыл бейне кез алдына елестейд1. Мугал1мдер семинарын бгпргсн тулектерд1ц салтанатты жиынында диплом алган Эскенбаева Кэмила бозбала Мухтардыц кезше оттай басылды. Аккуба оц1н нурландырган бота кез[ нур ша- шып, ерекше, тш жетпес кушпен баурап барады. Жалт еткен жанардыц тутцынына тускен Мухтар сабырдан ай- рылып, Кэмиланьщ касына жет1п барып: - Кэмила калкам, калай тез бойжеткенсщ! Куттыктаймын. Мен Мухтармын гой, - дед1. Мухтарды Кэмила жацсы танитын. Шыгармалары оз алдына, ауылы аралас, койы коралас улкендерд1ц сыйластыгы узшмеген ед1. Калаша эсем ки1нген, буйра цою шашы сулу оц1н кержтещцре тускен. Шаралы, отты кез1 цадалган Мухтарга ец1 нурланган Кэмила: - Мухтар болсацыз кайтей1н, - дед1 назданып. Мухтар сол куннен бастап гашыцтьщ дерт1не шалдыкты. Эр куш ум1тпен батып, эр тацы щкэр сагынышпен ата- тын болды. Абай атасыныц суй4кт! улы Магауияныц кызы Кэмила гайыптын, куд!рет-куш1мен Мухтармен цалткысыз ынтыц кецшмен табысып, т!рш1Л1кт1Ц жан иесш тулетер махаббат деп аялап аталатын шугылалы кушагына беленд1. Тойымсыз бакытка кумарлары цанбай акыл-естен айрылып, риясыз ум1т- тшекпен жаны жараскан кос ор1М асыл армандарына кол жетюзуге алыс-жакын кауым тшеулес болар деп сенген-д!. Б1рак, Абайдьщ кенже улы Турагулдыц Кэмила екеу1Н1ц цосылуына колушын беруд1 сураган Мухтардьщ итшип хатына кайтарган жауабы тобеден жай тускендей болды.