Абылайханов Т. Сұрапыл жылдар

^ б м л я м х я м о я 71 У; Алабурткан кызулык, асыл арманга кол жетк1зуге шекс13 кумарлык Кэмиланыц жастай атастырган ада- мы, баталы кудасы барлыгын Мухтарга елеп-ескертпе- ген ед1. Мунда отаршылдыкка, озбырлыкка, тецс13Д1кке карсы куресте аякка тусау болар, ел б1рлйтн бузар кас надандыкты жою, эйел тецд1Г1н дэр1птеудег1 казак зия- лы - арыстарыньщ ой-пЫрлершщ де scepi бар ед1. Бата бузып, серттен тайып, татульщтан кетюуге Турагулдьщ журег! дауаламапты, ейткен1 кудалар алга тартар дау- дамайдыц ауыртпалыгын пайымдай кел1п, ел арасын erecTÍpeMÍ3 де, 6ipnÍK, ынтымакты бузып, бул1к, лац тудырамыз. Оныц салдары айналып келгенде Абай аруагына KÍp келт1ру болмак деп туйед1 де: - Мухтар, тиыл. Аруакты сыйласан кайт райыцнан Тацдаган кызыцды айттырып, алып берейш, - деп, сэлем жолдаган. 1903 жылы 25 csyip к у т Семей уез1нщ бастыгы Новорацкий арнайы кел1п, Абай уЙ1не баса- кектеп KÍpin, т!нту жург13Д1 де, жазбаларын тартып алып, акынды камауга ала жаздаган болатын. Осы маскара окига алуан турл! намыска тиер eripix, есект1ц орбу1не туртк1 болды да, унем1 М1неп-шенелген «пысьщтар» мен «пасыктардьщ» айызы канып, ошш алган ед1. Оз1 ер- мей, epiK бермеген, бас-басына би болган, сез етпейтш кпкымдар кажыткан акын, Кекшетауда туратын бей- таныс мугал1мн1н жазган хаты упнн осынша кезтуртю болам деп T in ri де ойлаган жок. Осыньщ бэр1 махаббат пен габдуат майдандаскан эзиз журекке елшеус13 салмак TycipreHÍ анык. СуЙ1кт1 улы - Магауияныц аса ауыр казасын кетере алмай, apara кырык кун салып, езшщ де коз жумуына осы да себеп болуы мумк1н. Эке соцынан Акылбайдыц уз1лу1 кайгыдан кабырганы кайыстырып, enceHÍ одан api Tycipin кетп. KeñiHri жылдары Элихан Бокейханов бастап, Ах­ мет Байтурсынов куаттап костап, Кэкейтай Ыскакулы колдаган и п ic окымысты, бш1мд1 зпялы кауымды риза erri де, Абайдьщ кад]р-касиет1н калыц казак баласы бше ^зоо№

СИ % !7Ы /7 Ж Ь /Д % 4Р бастады. Дана сездер1н кайталап, улп-онеге етет1н дагды калыптасты, шыгармалары узатылган цыздьщ басты жа- сауы рег]нде бертет1н болды. Абайдьщ енегесш бымеу кас надандык саналып, Абайдьщ мэцгЫк нурлы ем!р1 басталып ед1. Улы ацынныц цайтыс болганына он жыл толуын Семей журтшылыгы салтанатпен атап ет^п, га- зет-журналдар Абай дацкын шартарапка жетк1зд1. Осын- дай иг1 1стер колга алынып жатцанда Абай урпацтары колдам, цуаттаудыц орнына, дау-жанжалга кил1кт1рсе бетке Ш1ркеу, аталарыньщ атына дац тус1ру болмай ма деген Турагулдьщ сез1не токтаган Мухтар Абай атасыныц аруагы уш^н алгашкы махаббатын, куаныш- бацытый курбан етуге эз1р болганмен, оньщ дерт1нен арылуга ем1р бойы дэрмен1 жетпед1. Козш жумса бол­ ды, Кэмиланыц айдай аппак жуз1не шугыла токкен бота коз1 жаудырап, тупа бойды жалын ортке орайтын тыл- сым куцнн тшмен айтып жетк1зу киын. Алма мойын- ды кемкерген кос бурым ак Ж1бек кейлект)ц сыртынан киген цыпша белд1 цынай, жасыл пул1Ш камзолга кулай тускен. Бурым белекше жарасымды, коз тартатын Ж1бек кейлектщ судыры, улб!реген ер1ннен шыккан д1ры д1 леб1зге косылып, аса ыстык, ынтык журект1н дурсш1 кулацтан кетпейд1. Сагыныш саргайткан уш-торт жыл оте шыкты. За- ман озгерд1. Кос асыл армандарына колдары жет1п, шацырак кетердт Амал не, бакытка мае, шат кундердщ гумыры кыска, озект1 ертеген е ю тш , жазылмас дерт, кол жетпес арман болып калды. Ленин мен Сталин Алашорда ук1метш, казак жершщ шекарасын мойын- даймыз, отаршыл патша утметш е карсы куресте Алаш партия мушелершщ ецбег1н курметтеп, ецбекш1 казак халкыныц тэуелс13д1Г1н куттыктаймыз деп берген уэдес1 алдау болып шьщты. Колчакты талкандап, Россияныц алтын корын ие- ленген Кецес ук1мет1, алтынныц буы болар, Б1р1нш1 дуниежузш1к согыста жещле бастаган Германия Росси- ^Ж зо1№

/ 0 м л < ж к ж о я 717! яны китен 1р1ту упнн Ленинд! каржьшандырып, айдап салгандагы кемепмен уацытша ук1метт1 оп-оцай тоцкер1п, биткке колы жеткен сон, жер жузше билж жург1зу киьш емес деп сещц. Агьш-тегш ет1р{к уэде, тэтп сезбен буркемелеген канды кыргын, кугын-сургщщ ерш1те туси. Еск1Л1кг1, еск1 зиялыларды куртпай, жана котам орнамай- ды деп сенд1р1п, рухани кундылыктарды, тэрбиелж мэн! зор салт-дэстурд1 кас душпан катарына косканы мэл1м. Мухтар да тергеп, тексеруге алынды. Алашор- дашыл, ултшыл, Кецес уюмет1не 1штей карсы, еск1 когамды ансайды, байларды жактайды деген сиякты сыныкка сылтау ¡здегендер ¡шкенш - ¡р!ц, жеген1н жел1м еткен1 шын. «Жау кайда деме, жабьщта» деген казак сез1 рас. Кунпнлдер, жагымпаздар, мэнсапкор нмансыздар айгайга айгай косып, каскунемге айналды да, Семейде тыныштык бермеген соц Ташкент кетп, Петроград бар­ ды. Ек1 жыл турмеде болды. Цит етсе байшыл, байдын кызына уйленд1 деп айыптайды. Мухтардыц азап аздырган ещнен киналганын корген сайын Кэмиланьщ журег1 ауырып, ¡штей кайгырып, камыгатын. Жазыксыз жапа тарткан жан-жарына деген аяушылык жанын жара- ласа, сол жара кун сайын улгайып барады. Б1рде тергеу- ден кажып келген Мухтарын аялаган Кэмила: - Не дейд! оздер1? - деп сурады. - Е, Камаш, не деуш1 ед!. Нас адамньщ аузы лас емес пе. Олардын создер1н кайталау турмак, еске тус^ру жи1ркен!ш, - дед1. Унем1 «жаксы соз - жарым ырыс» деп, кашанда жайдары кабакпен жылы, эр! жанды жады- ратар мэщц соз сейлейтн{ Муханныц ешкашанда т 1С1нен куЙ1нген сэтте де нашар соз шыккан емес. Оны ар са- найтын. Осы М1нез1н бшетш Кэмила тергеп-тексеру ба- рысын кайтып сурамайтын болды. Мухтардыц булдыр болашагын ойлап, тарткан азабын керш, уайымдаган Кэмила дертке шалдыкты. - Ардактым мен1ц! Наукасым аскынып, мецдеп барады. Амал не, тагдыр бакытымды коп корд] ме. ^Жзо2№^-

СУЛ477&/У7 Ж Ы Д Д 4 Р Мен1ц шес1п журе алмайтынымды кор!п турсыц, аягыца оралгы болмайын, калдырып кет. Окуыцды жалгастыр, уюметтщ бет1 тузелер. Мен де сауыгармын мумюн... - деп, Кэмила кезшщ жасын сурт!п, сез1Н1ц аягын жутып барып, - амандыгын керек. Халкыц, Абай атац уш1н аман бол, - дед! куб1рлеп. Абай романында Абайдьщ ац аулауга барып, карлы боранда адасып, Машан тауында кыстап отырган гашык жары Тогжанныц уйше тап болып, наукастанып жа- тып Тогжанмен арыздасып, коштаскан еэт1н суреттеп жазганда, Кэмиламен коштаскан жанга батар зар-муцы Мухтардьщ есше оралган шыгар. Туцтыш улы Шоканныц, 1цкэр жары Кэмиланыц, Абайдьщ кенже улы Турагулдыц жэне озге де етжакын туган-туыстардыц, сыйлас дос, агайын- жекжаттардыц, уш миллион кандастарыныц аштьщтыц курбаны болганы кайгыдан кан жуткызды. Сол 1930-32 каралы жылдары Мухтар ел1м тенд1рген турмеде болатын. Оньщ уст1не 1918 жылдан 1954 жылга дей:н тергеу, тексерудщ уз1лмеу1 жуйкен1 жукарта тускен1 анык. Есецг1реген Мухтар Кэмиланыц журек жылуын, аялы алаканын ансап, сагынумен жылдарды етк131п келе жатыр. Элдеб^р сулу арудьщ дидарынан Кэмиланыц болымсыз нышаны байкалса, сол аяулы жары болып керш ш , естен, сабырдан айрылып, дегб1р1 кетет1н М1нез тапты. Бейне Абайдьщ Эйгер1мд1 ынтызар ар- маны Тогжан деп с е т п , ацсары ауып, алагызган шагы сиякты. Радиодан Бекен Жамакаевтыц «Махаббат вальс!» эн1н ест1генде, тула бойын жалын шарлап откендей эсерленген Мухтардьщ жанарына жас 1рк1л!п, еткен куннщ кекейден кетпес суреттер1 шугылата оранган Кэмиланы дэл касына экелш тур. Мухтар телефон туткасын кетерш: - Энуарбек Байжанбаев бар ма екен? - деп сурады. - Бар. -^Жзоз№^-

/%бмлййл.ямое 717! - Мен Мухтармын гой... Шакырьщыз. - Энуарбек ксл1п, сэлемдескен сон, - Мухтар буйымтайын айтты: - Бекен Жамакаевты б1лес1Н бе? Ка'^р кайда? - Бшемш, Семейдщ тулег!. Алматыга кел1пт1 деп естццм. - Сол Бекенд1 сенб1 кун1 туск1 аска б1зд1ц уйге алып кел, кутем1н, - дед1 Мухтар агасы. Энуарбек Бекенд1 пдеп Алматыны шарлап таба алмай, акыры сурастырып жур1п демалыс уЙ1нде кездест1рд1. Мухтар агасыныц тапсырмасын орындады. Цазан асып, кут1п отыр екен. - Валюша, т м келд1, бшес1ц бе? Казактыц Леви­ таны келд1. Цасында жас талант Бекен Жамакаев бар, - деп, Мухан аса куанып, балаша елпмдеп карсы алды. Эткенде Латиф Хамиди мен Кэукен Кенжетайулын осылай карсы алган болатын. Мухтардыц жайда- ры, нурлы дидарын керущ Валентина Николаевна бакыт санайтын. Туган анасындай суЙ1п, баскаларды курметтейт1н адамдьщ парызын отеп журген осынау асыл адамга, зацгар суреткерге туган халкын суйюд1 парьщтамайтын, кара басын куйттеген, «заман илеген» каской жагымпаздар киянат-корлыгын тарткызган азабын козбен корген Валентина Николайкызыныц жауыздыкка деген жи1ркен1ш! аскынып, жанашыр тулгасы аскактай тускен1 шын. Ол гашык жарыньщ коцшш аулап, басына кун туганда суйен1ш, жан серил болудан куш-ж1гер1н аяган жок. Т1пт1 элде б1р сулуларга елепзген камкоцм Муханды тусш 1п, кызганышка кул болмай, корсе де кормеген болуга, шекс13 сутспенш1Л1г!, махаббат куД1рет1 сый еткен кушпен Валентинаныц ерл!Г1 жеткен-д1. - Валентина Николайкызы, - дед1 атакты эртис Цалибек Цуанышбаев - А.П.Чехов Лев Толстойга «С13 бекерден бекер М.Горькийд! неге жек корес!з?» - деп сурайды. Сонда Лев Толстой айткан екен: -*<Ж304№^

- Ол - уйрек тумсык. Уйрек тумсык еркект1 эйел б]ткен жек керед1. Ал, эйелдер ец сез1мтал кауым. Олар кателескен емес. М.Горькийд1 жек керу1м содан, - де­ ген екен. С1здщ Мухтарьщызды эйелдер шетшен жаксы керед]. Ойелдерд1 табындырган сулу, суйюмд!, с у т к т 1, тащажайып адам, - дед1. - Мен сол уппн де ез1мд1 бакытты санаймын. Бэршен. Оньщ ¡шшде бакталас, кундестер1м де бар. Мухтарды тартып алдым. Мухтар с у т к п м - менд!к. Ме- нен бакытты ешюм жок, - деп эз)лге айналдырган бола­ тын Валентина. Мухтардьщ басына катер тон!п, камауга алынатын болганда Валентина Николайкызы гана емес, орыстыц А.Фадеев, Л.Соболев, М.Шолохов бастаган зиялы кауымы кашып-пысып Россияга барган Мухтарга пана болып, аратускет эд!лет суйпш орыс халкына шовинизмнщ жат екен1н айгактайды. «Жаксыда жаттьщ жок», жаксылык, жаксы адам адамзатка ортак екен1 шын. Халыктыц кошеметше боленген Кэукен Кеже- тайулына АкылбайАбайулыныц еш жердеорындалмаган, Латиф Хамиди нотагатус1рген энш уйрет!п, багын ашуга екеу!н шакырган болатын. Мухтар домбырада энд1 ше- бер орындагандьщтан куйсандьщта 1Л1Пэкеткен Хамиди- ге нотага тус1ру жен1л болды да, оларга косылып турган Кэукен шыркай женелд1. Сондагы Мухтардьщ шекс13 куанышын тшмен айтып жетк1зу киын. Дэл сондагыдай куанган Мухтар дастархан басында Бекенмен танысып, жагдайын сурады. - Абай урпактары шет1нен онерл1, бы 1мд1 болды. Сол урд1с жалгасын тауып, канаты н кец жайса деп ар- мандаймын, Бекен, сен де Абай урпагысыц, аяк алысыца аса риза болып, куандым. Кадамын кутты болсын! - дед1 Мухтар агасы. - Абайды феодал тап, жау санадьщ. Казак данышпан улынан айрылып кала жаздады. Абайды сактап калуга Кара басыцызды катерге т1кт1ндз. Касым айткандай

^ б м л я й х а м о з 217! «С1зге риза калын казан баласы. С1зге риза сонау Абай бабацыз», - дед1 Энуарбек. - Амал не, кеп эцг1ме кекейде кемщц1 гой, - деп, Мухтар еюшппн жасырмады. - Керкемдж шындык пен ем1р шындыгы уакыт талабына багындьщ. Коркак атан- дым. Э\\нр1м ушш емес, туган халкы данышпан улынан айрылып кала ма деп корыкгым. Абай атамньщ жанкуйер1, жоктаушысы калмаган ед1. Кеш журе тузелер, Абайта- ну гьшымы да керкеймек. Саналы, сауаты екп1нд1 толкьш умптещцред!, - деп сырьш ашты Мухтар. Абай елендерш жи- нап тущыш к1тапка шыгаруца, жэне жургшылыкка танысты- руца Элихан Нурмухамедулы Бекейхановтьщ сщрген енбепн айта алмаганьш, Абай Шоканды бала жасынан бшетшш жасырып, Абай мен оньщ экес1 Кунанбай арасындагы сыйластык карым-катынасы заман талабьша сай Абайды сактап калу ниепмен бурмалаганы езепн ертеп, ¡шке буккен сырьш мензеген шыгар. Ал, Энуарбскчц ауылы Абай ауылы- мен аралас болгандыкган, кезкерген улкендердщ энпмесшен ем1р шындыгьш Энага жаксы бшетш, эйтеу1р. Кэмила жэне баскалар аркылы тапсырылган ел1 мен *пр1 аманатьш орьш- дап, урпак ушш Абай атасьшьщ мурасьш сактап калганына Мухан шуюршшж еткен1аньщ. - Мухтар Бекеннен: - Кандай оку окымаксьщ? КемектесеЙ1н, - деп сурады. - Оку ойымда жок, - деп, Бекен тацгалдырды. - Бш1м-енер адамга керек кой. Ж1пт сег13 кырлы, б1р сырлы болганга не жетсш. Б!р1нш1 дуниежуз!Л1к согыста куйрей жецшген Германия гылымга ден койып, элемд1 жаулап алуга аз калды. Кецес одагыньщ батыры атагын уш рет алган дацкты ушкыш Пакришкин аспанга кетерыгенде нем1СТ1ц барлык радиосы: - Сактанындар, сактанындар, аспанда Пакришкин, - деп супкылдайды екен. Согыс аякталуга жакын. Пакриш­ кин аспанда. Элдекалай шыга келген жау ушагын танып, атып тус1рмек болады да, куа женелген. Жету кайда, кас ^Ж зобЖ ^'

кагымда карасын узш, кекжиекке сип п кершбей кеткен. Пакришкин ац-тац, - деп Энуарбек энг!ме айтканмен, шындыкты айтуга дэт! бармады. Сотые басталар алдын- да барлык еалада 6ипмд[ маман, зиялы кауымды, бел!мше командир1нен маршалга дей!нп эскери мамандарды атып- асып, кудалауы - Гитлерд1ц согыстын алгашцы жылда- рында колын жен!ске жетк!зген болатын. Кызыл эскер танк1ге карсы уралап кылышпен карсы шыкты, бесатар мылтьщ автоматтьщ касында тукке турмай калды, соньщ еалдарынан уш жарым миллион цызыл эскер тутцынга тYCкeнi шын. Оларды Гитлер -прщей отца жагып, кулдер1н тьщайткуш етсе, тер1С1нен сомке жасады. Эр уйдщ ая- улы боздактарыньщ мерт болуына, жаудын Москвага дей4н канды кыргынмен ентелеп кeлyiнe колайлы жагдай жасаган Сталин Кецес одаты халыктарыныц алдында кеш1ршмес кылмыс жасаган болатын. Кенестер одагын жиырма терт жыл баскарган уацытта сег13 жьш ук!мет бил¡пн колына алган Гитлерге гылым мен экономиканы дамытуда жете алмаган кылмысын согыстыц ащы сабагы ашып керсетп. Ол ез кьшмысын жуып-шайып, елдщ жа- дынан ош1руд! мурат еткен4 мэлм. Халыктыц фашизм- ге карсы согыста керсеткен кайсар ерл!ктер4тн жемш! - жен1СТ)н абыройын ез1не менш1ктеп, оган сенд)ру уш1н уг1т-насихатгыц куат-купли жэне шекс13 катыгезд!кт! пай- далана б1лд{. Туткыннан кездейсок Т!р1 оралгандардьщ колга тускен себептерш халыкка еспртпеуд!, эр[ тег!н ецбек куш! рет1нде пайдалануцы кездеп, он жьшга соггап, лагерлерд1 лык толтырганын ел умыткан жок. Гьшымга кецш белш, Гылым Академияларын ашып, галымдардыц ецбекакысын терт есеге дейш ес1рд1. Атом, сутеы бомба- ларын, согыс кару-жарактарын жетщщруге ерекше назар аударган болатын. Кол жеткен табыстардан абыройы артса да, елдщ элеуметпк т1рл1к-ттршш1Г1 жаксармаганы аньщ. - Элемде гылым Америкада дамып отыр. Гит­ лер еврей ултын жаппай ашьщ кырып жатканда, жан саугалап Американы барып паналаган еврей галымдары

^ й м л я й х а н о # 717! сол жерд)н гылымына соны серп!н берд1. Атом бомба- сын жасады. Согыстыц аякталганы белг1л! болса да, Америка 1945 жылы Жаиониянын Хиросима, Нагасаки калаларына сол бомбаны тастап, жермеи жексен етт1. Бурын-сонды адамзат естш кормеген кираткыш купи миллиондаган адамньщ ем1р:н киыи, Т1р1 калгандарды жазылмас дертке шалдьщтырган кас1ретш 1957 жылы Жаионияда откен букш элемд1к атом, сутег1 бомбала- рына тиым салу туралы конференцияга катысып, керш кайттым. Гылым адамзатка тенген тукым куалайтын ау- руды жоюдыц жолын табуы ти!с, - дед1 Мухтар. - Жаион деген элжуаз халык екен гой. Б1зд1Ц Се- мейде жузге тарта атом, сутеп бомбасын жер уст1, жер астында жарып жатыр. Оныц куаты Жапонияда тасталган бомбадан мьщ есе куатты. Казагын мьщты екен, мыцк еткен жок, - дед1 Бекен. - Адам шыгыны болмады ма? - деп сурады Энуарбек. - Неге болмасын, оны есепке алатын юм бар? 31- 32 жылы аштьщтан кырылган казактардьщ ел1 денес1н шпалдарды жинаган сиякты уЙ1п тастап, кемш улгеру мумк1н болмагандыктан Ерт1с езенше тасып апарып, суга тастап тауыса алмаганда да, арыстарымызды корлап, туткындап, шет1нен камап, атып жатканда да ундемеген, шарасыз, коргансыз, кунсыз, жаппай дертке шалдыгып, кырылып жатса да унс13 кенген ел. Казактардьщ бейша- ра халын кер1п ара тускен, интернационалдьщ борышын сез1нген пенден1 кермед1м. Интернационалдык борыш тек казактарга гана тэн болыпты, окыгым келмейт[н себеп осында, - дед1 Бекен. Мухтар кап-кара болып, булыгып отыр, ыцгайсызданган Энуарбек: - Цазакка жаны ашитын адамдар жок емес. Сиреп калганы да рас. «Жалгыздыц ун1 шыкпас» деген, - дед1. - Жапондыктар атом бомбасыныц адамзатка келт1рген зиянын айтып, оган деген карсыльщ сананы оятты. Атом деген тажалга каргыс айтып, айыптауды уйымдастыру

С У Я 4 /7 А Ю елдщ бипмдшйтнде. Казактьщ едщ мекецщ жершде Жапо- нияда тасталган бомбацан цуагы мьщ есе артыц бомбаньщ жарылуьшан келетш зардапты тусшбеу1М13 - надандыгымыз. Согысты болдырмайтьш сакгьщ шара, корганыс куагымыз артады деп сендж. Туе¡нее, халыц epix бермес ед1. Казак жершщ солтуспгш белш алмак болганда, Жумабай Тэшенов бастаган топ елген-пршгенше карамай, кара ниетп ¡ске асыртпай тастаган жок па. Ерлжке итермелейпн бул руха- ни куш эр журекте бугьш жагыр. Атар тац, келер кун бейб1т eMÍpre куштар, даркан казаклы жарьшкэйды деген ум1тгем1з. Урпагыньщазып-тозбц/ын парызсанаган, солушш кан ментерш теккен ага-баба арманы жансын, - дед Мухтар. Дастарханга узше жасалып, кезек эн-куйге берщщ. Бекен Абай, Шэкерм, Акылбай эндерш куйсандыкга орындап, Мухтар агасьшьщ ризалыгын ecrin, cypa/bt бойьшша ез1 шыгарган «Махаббат», «Epric вальеш», «Сен гана» эндерш орьшдады. Эр такырыпта эндер орындалып, тыцдаушылар алгыстарын жаудырды. Казак - акын жанды, энш1, куйпн, сез кад1р1н бшет1н, аталы сезге атын Tycin бере^н, шешендер1н енеге етш, билер1н эдшдМ, адалдыгы уппн ардактайтын, сез1мтал, меЙ1р1мдш1Г1не бага жетпес, тур1ктектес туыстарыньщ орталыгында орналаскандыктан тМ тунык, 3pi бай, табигат аясын- да ес1п-енгенд!ктен каны таза, денсаулыгы мьщты, жаны cay, улкен1н сыйлайтын, KÍmiciH курметтейт1Н, жет1М1н жылатпаган, жес1рш кангыргнаган, «малым - жанымныц, жаным арымныц садагасы» дейт1н жо- март, ержурек хальщ. Сол хальщтыц ашаршылык апа- ты мен согыс зардабынан, эдшетс1зд1ктен уакыт еткен сайын мужшш бара жатканы ащы шындык. Осы куйд1, куйзелтер ек1Н!шт1 козгайтын Мухиттыц отыз улдан калган жалгыз кызы Зэурешт1 жоктаган, сай суйект1 сыркыратар «Зэуреш» 3HÍH орындаганда Бекеннщ да- уысы жетпей таргылданып шыгып ед1, Энуарбек пнп экетт1 де, кен тыныспен epKÍH аяктады. Шаралы кезше жас ipKinreH Мухтар дем!Н басып: ^309№ ^

- Бэл1, Энуарбек, сен жасырынып, ашылмай журген энш1 екенсщ гой. Гажап! - дед!. УзМ с аякталып, дастар- хан басына кайта оралганда, Мухтар Бекеннен: - Уй алдын ба? - деп сурады. - У т м бар. Уй алуга кол жету ол кезде киын болатын. Согыс ардагер[. коп жыл ецбек еткен, акиык акын Касым Аманжоловтын пэтерС13 киналып, екпелеп жазган: Бермесец бермей-ак кой баспананды, - Ешкашан тастамаймын астанамды. Элецнщ отыменен жылытамын Эз1мд!, эйел1мд1, жас баламды, - деген елец шумагы эцг1меге аркау болып айтылатын. Энуарбектщ ак- сары жуз; нурланып: - Эз1щн ¡здеп, Алматыны кезгенде еопмед1м, - дед1 тацыркап Бекенге карап. - Семейден 1здегенде табатын едщ з, - дед1 Бекен. Энуарбек кулш: - Агамызга пэтерд^ц зары еткен 1954 жылга дей^н кугын-сург1нде кашып-пысып бармаган жер1, баспаган тауы, жатпаган босагасы жок. Семей, Омбы, Орынбор, Кызылорда, Алматы, Ташкент, Ленинград, Москва, т.б. калалардыц бэр1нде пэтер ¡здеудщ эуре-сергелдец{н ба- стан етюзген. Эрине, онда с ет ц жамбасакы алмайтын, тамагын тег:н берет1н казагыц жок. Тек агац 1930-32 жылы ек1жылын турмеде етк1згенде жамбасакы телемей, тепн тамак !ШТ1, - деп, Энуарбек кулд1де Бекенге карап, - аганын балдыздары кеп, б1рак екеум1з ерекшем!з, онын уст]не апайымызды калыцмал бермей алганы бар. Алма- тыдан уй алып берем десе, колында тур. Ецбег1 жанып, 1955 жылдан бер! Казак КСР Жогаргы кецесшщ депута­ ты, - дед! еркелеп. Бекен кызарып кетт1 де: - Аганыц камкорльщ ниет1не аса риза болып алгысымды калай айтарымды бшмей отырмын. Онсыз да Касым аганыц: «Озге риза калыц казак баласы, ^310№ ^

СУЛ4Л А М Ж Ы Д Д 4Р С4зге риза сонау Абай бабамыз», - деп жазгандай, сырттай ете риза болып журген кальщ казак баласыньщ б1р1М1н. Оныц уст1не бугшм кездесу менщ ем1р1мдеп ец бакытты, умытылмас кун1м болды. Рахмет, ага! Рах- мет Валентина Николаевна, - дед1 теб1рен1п. Сонымен Энуарбек пен Бекен рахметтерш айтып, кайтар кез1нде Мухтар мурты сынбаган, белбеу1 узммеген, калыцдыгы ек1 ел1 су жаца акша алып келд1. - Бекен шырак, эндер1ц уш1н алгысымды айта- мын. Теб1ренд1м, куандым, жаца леп, гажап! Казактыц эн енерш белеске котеред1 деген ум1Т1м оянды, табыска жет! Бул^- мен1ц батам. Ал мына акша - сыйлыгым. М4нг[зген атым, киг1зген шапаным болсын, - деп, колындагы акшасын Бекеннщ алдына койды. - Рахмет ага, батацызды кабыл алдым. Соцгы дем!м б1ткенше ецбек етем1н. Ал, мына берш отырган каражатыцызды алмаймын. «Кедейдщ керг1ген1нен сакта», - дейд1. Менде кергу де, кес1рл1к те жок. Мен б1ткен адаммын. Атом, сутеп бомбасын жер бет1не жа- рып, сынаган Дегелец тауыныц боктер1не туйе, жылкы, сиыр, кой, ешк), ит, мысьщты байлап койып, жануарларга типзетш эсерш зерттед1. Ал, адамга келт1рер эсер1н зерттеуге жерг1Л1кт1 халык жарады. Элген1М13 олд1к, елмеген1м13 сэуле ауыруына тап болып, б1рт1ндеп бул дуниеден аттанып жатырмыз. Мен1ц кезепм жакындады. Маган ата-мекеннен ек1 метр жер! буйырса, сол жетед1, ага. Баска ештецен1ц керег1 жок. Ол жакта бЬдщ акшаны кабылдамайды. Коп-коп рахмет, ага! - дед! Бекен. Мухтардыц журег1 езыш, Энуарбекке карап ед1, аксары жуз;' нарттай кызарып, Семей кас1рет1 булыктырып тур екен. Мухтар Бекещц кушактап, мандайынан суйд1 де: - Урей аурудан жаман, емдел, калкам, хабарласып тур, - дед!. Э ртурл1 1с-ш аралар камымен Семейге, туган топырагы Абай ауданына барып журш, Мухтар ага да дертке шалдыкты. Казаки М1незбен сыркаттанганын

71У1 елемед1. Наукас мендеткен сон д эр 1герге жуг!н1п ед1: - 1шщ1зде кумалактай iciK бар. Ота жасау керек, - дед1. Мое квага барып ота жасататын болды. - Кумалактай без пайда болыпты, сылып тастай- ды, - деп, 03ÍH де, е з г е т де жубатты. EipaK кумалактай болып KopiHreH атом атты тажал - ажалдан Мухтарды eniKÍM арашалап алып калуы мумк!н емес ед1. Жаман- дар заманга куйлеген, жаманды заман илеген, би- леген уакытта Мухтар турмеге камалатын болып, басына кун туган кезде Москвага сан рет кашып кел- генде орыстардьщ зпялы кауымы apa Tycin, аман алып калып ед1. Кумалактай болып коршген ажалдан кашып Москвага келген Мухтарды орыс зиялы кауымыньщ да, жер жузшдеп eMtni, дэpiгepлepдiц де куткаруга шамасы жетпед1. Алты сагатка созылган отадан сон гажап сурет- кер, гулама галым, казактьщ асыл, ардакты улы - Мухтар Эуезовтьщ Э313 жypeгi 1961 жылы 27 маусым кун1 ота столында согуын токтатты. Семей он1р1нде 40 жыл бойы 500 рет жасалган атом сынагынын куаты Жапонияньщ Хиросима, Нагасакидей кос каласын жермен-жексен ет­ кен жойкын куштен ек) жарым мьщ есе артьщ болды да, адамдарды бшд1рмей жалмайтын тажалга айналды. Тек тэуелс!зд!к алган соц гана сынак токталганы элемге аян.

аяйлип ЙЮ № -

Жуз жылдыц ¡ш!нде Орал тауынан Владивостокца дейшп кец байтац е л к ет жаулап алган Ак патшаньщ араны ашыла тускенд1ктен казацтыц ата-мекен1не ансары ауып, байлыгына ие болмац арманы буркел{п келген1 шындыц. Шындьщты, ацицатты айткан адам кылмысты саналып, аяусыз жазаланатыны баршага аян. Кары омбы, жер1 тоц, шепт1 тайлап жинайтындыктан Тайла (кей1нг! аты Тайга) атанган орманды олкен1 менш1ктеу уш1н казацтыц ханы Кепнмханныц цайсар карсылыгын куйретш, талцандаган жец1СТ1ц жел1пнен рухтанган оларга бытырацкы эр! карусыз, ынтымагымен косем1 жоц халыцты баса-коктеп оту, цанга туншыцтыру циын болган жоц. Куньщкан патшаныц араны ашыла туст!. Казак даласы мен Орта Азияга ацсары ауды. Ол ниет1н 1ске асыруда Евроазияны тМреткен, жер бет1нен ислам Д1Н1 мен оган сенуш! мусылмандарды жою мацсатында жасаган уш ретк1 курес жорыгын тойтарган Алтынорда мемлекетшщ мурагер1 - жауынгер казак ел1мен санасуга мэжбур болды да, сауда керуеншщ кау!пс1зд1п н цоргаймыз деп, бею тстер т!збепн салудыц сыртында, башкурттарды, Едш калмактарын, казактар- ды, жоцгарлар мен кокандарды казактарта айдап сал- ды. Олар тагдырлас, тамырлас жоцгарларды муздай каруландырып, казактыц ата жауына айналдыру айла- лы саясаттыц жем1С1н керд1. Орыс княздары оздер1Н1ц княздык дэрежесш бек1тт1руге Каракорымга барып б1р ек1-жыл кутет1н. Каракорымга барып, кайтар жолы казак жер1 аркылы отет1нд1ктен жер, ел жагдайы оларга мэл1м ед1. Бш1мды1к, мэдениетт1ц корсетюш улпс1 фран­ цуз тЫ нен бас тартып, орыс тпннщ мэртебес1н котеру аркылы кемелденуге бет алган Россияда гылым-техника карыштап дами бастаган болатын. Куран Кэр1мде: «Гылыммен шугылданган пенде Алланыц суткпс!

болады», - деген кагндага сай гылымга ден цойган на- мысшыл, отаншыл улдар габыска жетт!. Оны патша ез пайдасына пайдаланып, жоцгарларды коруландырганы белгш1. EKÍHmi дуниежузы1к согыста куйрей жецшген Жапонияныц 6 ы 1мд1 ойшылдары: - Куйреп, кираган ел1М13д! цатарга косу yniiH не icTereHÍMÍ3 жен? - деп, ацылдаскан ед1. - Алдыцгы катардагы елд1ц TÍniH уйретп, техника- сын менгереЙ1к, - дед1 6 ipi. - Онда Тппм!зд4, дппм!зд1, улттыц рух, салт-дэстур!м1зд1 жогалтарымыз аныц. Улт болудан каламыз. Будан аскан саткындык, cipa, болып керген жок, - деп карсы дау ай- тылды. - Ец дурысы: озык гылыми жанальщты мецгер!п, дамытайык. Ол yniiH гылымды ез тш!М13ге ауда- рып, ана тш1М13д4ц мэртебес1н кетеретк, - деп, орыс галымдарыныц жолын тандаган ед1. Цулдьщтан куткарган бул тандаудыц ете табысты нэтижеге жетюзгенше каз1р п уакытта элем куэ болып отыр. Да- нышпан атанган казак ханы Абылай да дамудьщ дацгыл жолына тусуд! армандады. BipaK б1рде жарасып, б!рде таласып 2 0 0 жылга созылган жоцгар-казак согысы оган мумк1нд1к бермед!. Сол канды кыргын согысты аяктап, казактьщ ата-мекен1н азат кып, жоцгарларга «Цандыжап 6 ÍTÍMÍH» жасауга мэжбур еткен жещстщ бакытын керген Абылай хан, халцына: Кайырусыз жылкы бактырып, Кальщсыз катын куштырып, Кайгысыз уйкы уйьщтатканына карамай, «мал емшепн емген ел1ме жер емшег!н ем1зе алмадым э, - деп OKÍHreHi аян, хан бпнмс:з, гылымсыз болашактыц булдыр болатынын 6 niin ед1. EKÍ жуз жылга созылган отан согысыньщ жещспен аякталган жец!с кун! - «Кандыжап 6 ÍTÍMÍ» жасалган кунд1 жыл сайын ^ 315$^

;4был<2м.Т{7ноб 7 1 7 ! бабаларымызга тагзым етет]н кун етш белплеп, атап ету етелмей келе жаткан борыш. «Кандыжап б1т!м1» жасалган орынга бслг1 койып, елкетану музейш ашу кажет-ак. Ал, кейб1р тарихшылар «Цандыжап бтм1н1н» жасалуы казак жауынгерлершщ отаншыл, ерл1к рухы- на киянат жасап, мэнжурлерд1Н жонгарды жаулап алу- ымен немесе жоцгар хандарын б1р-б1р1не айдап салып, олардьщ купин элс1реткен Абылай ханнын айлалы сая- саты деген негчзс^з корытындымен елд1 адастырып жур. Абылай хан eзi бастаган казак сарбаздары Калба та- уын калкалап, жоцгарлардьщ ту сырты Ласты-Шорага, Жеменейдег1кут1п отырган торгауыттарга шабуыл жасап, жец1СТ1ц туын тшкеш туралы жазылгандыктан кайталау артык. Сол жорыктан кеЙ1н казактар шабуылга шыгатын eкiншi жаз туралы «Тауарих Хамса» К1табында (107 бет) былай баяндалган «Торгауыттардан неше мьщ адам ат- танып, еткен жорыктьщ кегш кайтару уш1н Шыцгыс тауына келген. Бул кезде казактар да аттанып Коныр Шэул! тауына келгенде, батыска кеткен калмактын байкайды. Булардьщ елш шапканмен мыналар тыныш жатпас десш, буларды б1р жакты етуге кенесш, олардын кайда екен1н аньщтау ушш Матай-Шецкей батыр Далаку дегенн1ц жуйрнлне М1Н1П жан-жакты шарлап, осы тауда болар деп шамалап жургенде, калмактар кер]п, бейса- уат адам деп жабыла кутан. Шенкей батыр да кашып, ез эскер1 жаткан жерге тура бастап алып келген. Мунда тоскауылда турган жасак эр жерден тиш, убап-шубап келе жаткан калмак эскер1н бас-аягын жндырмай кырып салган. Жалпы саны бес мьщдай калмак кырылып, казактыц б1р терес1 мен тогыз адамы гана шыгын болган. Казакка эскер1м1з кетт1 деп, алансыз жаткан калмакка Уржар бойынан бастап шауып, Катынсуды кенпп, Емелге дейш осы жасак барып кайтканын жылна- малар жазган. Осы жорыкта калмак ханы Кандыжапты елт1р!П, кызы Шаган ханшаны ак тулы Барак тере алады.

Барак елген сон кызыл тулы Эбш Файыз хан некелен- ген. Казак-калмак шайкасы тарихында ешкашан мундай дэрежеде женм!С, мундай абыройдан айрылып, маскара болып кермеген калмактар. М4не, «Кандыжап б т м ш » жасаткан казактардьщ жонгарлардыц куйрей жец1лген1н мойындаткан осы тегеу1ршд! ек1 шабуылыныц нэтижес1 болатын. «Аягез» езен1И1н кеЙ1ннен «Мамырсу» аталган тармагында ек1 жак коккаска айгыр, кара бас кошкар сойып, оньщ канына колдарын батырып анттасты. Еск1 кект1 куыспау - откенге салауат, достык катынасты орна- ту, Абылай ханды «Ижен хан» ягни хандардьщ уст1нен карайтын хан деп мойындап, сырткы жауга б1рге карсы турамыз дест1. Ек1 жак та сол сертке бер1к, антка адал болды. - Ата-мекенге тездеп коныстаныцдар, - деген Абы­ лай ханныц жарлыгы бойынша Абак керей1 Алтай тауы- на, наймандар Тарбагатай, Оркашар тауларына, Майлы жайырга албан, суандар Буратола, Текес, Кулжага дей1н канатын кен жайып коныстанган ед1, оларга калмактар карсылык корсеткен жок. Ал, казактар жоцгарларды коргап мэнжур баскыншыларына карсы б)р жаз, б1р кыс согысты. Абылай хан мэнжур уюметшщ каИарына м1Н1п, Э м1р сананы устап бер деген талабын орындаган жок. Сол канды кыргын шайкаста Абылай хан жаракат алып, оньщ батырлары Ханкелд! мен Жаугаш ! 756 жылы мэнжурлерд1ц колына туткынга тускен1 туралы жазба дерек бар. «Кандыжап бтмЬ> - улы жен1с кун1. Жыл кайырып, эр адамнын жасын, тарихи окига, еткен жылды аныктауда казактар кателескен емес. 1910 жылы Казан каласында «Орнек» баспасынан шыккан Халид Курбангалидьщ «Тауарих хамса» (бес тарих) ютабында: 60-тан аскан Айбак Сокыраньщ баласы ата- сынан ест1ген1н маган 1888 жылы 2 акпан куш айтып берд!:

,< 4& м яйй9м бй У!21 - Атамыз Соцыраннын, жылы - ит, 92 жасында жылан жылында дуние салды. Осы успмЬдеп доцыз жылында оныц цаза болганына 43 жыл толады. Атамыз «Мамырсу б1Т1М1н» жасаган жылы терт жаста екен. Келес1 жазда, Даган дми деген жерде оны сундетке отыргызган. Оныц келес1 жазында, коян жылы Аягез бойына кел1п, осы кунг1 Коныспай жер1н иеленген... Б1Т1м болган жылды сол бМмд1 жасауга ягни жоцгарларды куйрете жец1п, Т1зе букпрген Ласты-Шо­ ра, Жеменей, Шыцгыс тауыныц батыс сшем1 кексецг1р шайкасы еткен уакытты дэл аньщтауды тарихшыларга калдырамыз. Жацсак кетсек тузету машахат. Хальщтыц анасы - ата-мекен жер жэне тарих. Отар- шылдар халыкты анасынан айыру аркылы к^л етуге бола- тынын жаксы бшд1. Сондыктан тарихымыз бурмаланганы рас. Шындык кекейде кемшд1. Алуан турл1 сылтау- мен айткызбады. Сондыктан тарихка барынша эд1лдж, шыншылдык керек. Б]рдс жазушы Телен Каупынбаев: - Райымбек бабам батыр, эр1 эулие болганы талассыз шындык. Туган жылы 1706 деп керсетш гет сетмс13. Абылай ханнан бес жас улкен болса, Цабанбай, Бегенбай жэне баска батырлармен катар аталар ед1, - деп, толгакты ойын бшд1рд1. Ойды ой козгайды. Сол «Тауарих Хамса» К1табыныц 105- бетшде «Абы­ лай заманында батыр, сардар болгандар Караксрей Кабанбай, Алтынбай батыр, Актамберд{ батыр, Есмам- бет батыр, Матай-Шецкей батыр, Керей Ж этбек ба­ тыр, Бер1 Акпантай батыр, Канжыгалы Бегенбай ба­ тыр, Бэсентиш Малайсары батыр...» деп керсеткен. Ал, Бухар эулие: ...Цалданменен урысып, Жет1 кундей сур)с!п, Сондагы жолдас адамдар: Караксрей Кабанбай,

Канжыгалы Бегенбай, Шакшакулы Жэн1бек, С1ргел1 К^ара Тшеуке. Каракалпак Кылышбай, Текеден шыккан Сатай белек, Шапырашты Наурызбай, Каумен, Дэулет, Жепек батыр касыцда, Бак-дэулет1 басьщда, Сецюбай мен Шойбек бар, Тансьщ кожа Мэмбет бар, Каскараудан Молдабай, Катардан жаксы калдырмай, Есенкул батыр 1шшде. Энкей батыр жиылып, Абылай салды жарльщты. Екшин б1р Т131мде Каракерей Кабанбай, Канжыгалы Бегенбай, Каз дауысты Казыбек, Шакшакулы Жэн1бек, Кекжарлы Кекжал Барак, Шанышкылы Берд1кожа, Сырым, Малайсара, Балтакерей Турсынбай, таракты Байгозы Олжабай, Малай жэд1герден Жаугаш, Бнгаш, Орманшы, Аксары, Шотана, Козган, Би1кше мер- ген Олтеке, Жидебай, уак Сары, Баян, Жэнке. Осы Т131мдерде Райымбек батырдыц аты аталмаган. Райым- бек батырдьщ туган жылы 1706 болса, онда аталар ед1. Хальщ ацызына кулак турсек, Абылай ханнын батыры Райымбект1ц атасы Хангелд1 батыр туткыннан босап келгенде немерес1 Райымбек эл1 он сепзге толмаган ед1 дейд1. Архивке уцшсек, казак сарбаздары мен мэнжур эскерлер] арасында 1756 жылы еткен шайкаста Абы­ лай ханныц батырлары Хангелд1 мен Жаугаш туткынга алынгандыгы накты керсетшген. Ендеше Райымбек батырдыц туган жылы 1739 жылдыц мацайы е к е т та- лас тудырмайды. Ал, жорьщтагы ерл1ктер1н Жоцгарга караган кыргыз бен жоцгар, торгауыттар мен казак ара­ сында 1760-1770 жылдары еткен шайкастарда жасаган

7.' 71 деген ой шындыкда жанаспайды. 2006 жылы Райым- бек бабамыздыц 300 жылдыгын атап етпк. Эткен заман турмац, XX гасырдыц ез1нде адамныц жасын жазуда жацсактьщтар болганыныц куэс:м1н. Шыгыс Казакстан облысы, Зайсан ауданыныц тумасы, агамыз Боскынбай Тастаганулы Тайтугелов 1916 жылы казактар патшаныц «июнь» жарлыгына карсылык биццрш, жазалаушы жузд1ктср оларды аяусыз атып, ныргынга ушыраган ел жан саугалап босып кеткен-д1. Сол боскан жылы дуниеге келген агамыздыц атын Боскынбай кояды. 1955 жылы ата-мекенге оралып, азаматтык куэл1к алады. Кужат толтырган кызметкер: - Босеке, туган жыльщыз? Айтыцыз, - деп сурайды. Асыгып турган агамыз: - Е, жаза салыцдар, - деп, журе жауап берген. Жецгем13 Кулбараныц туган жылы 1932 жыл, соган карап агамыздыц туган жылы 1932 деп жазгандьщтан Боскынбай ага 76 жасында зейнетке шьщты. Абылай ханныц жасы туралы Шокан Уэлиханов актабан шубырынды жылы 13 жаска шыгарда Аркага келд1 десе, Шады торе Жэцг1рулы актабан шубырынды жылы Абы­ лай хан 12 жаста деп керсеткен. Баска жазбалар да осыган сэйкес. Сондыктан Абылай хан 1711 жылы дуниеге келш, 70 жас жасады (1711-1781) деп жазып журм13 жэне 2011 жылы урпактары бас косып Алматы, Жезказган, Шымкент, Кокшетауда 300 жылдыгын атап етп. Б1рак, кейб1р заман- дастарымыз Абьшай ханныц туган жылы 1713 жыл екен деп буйректен сирак шыгарганы мемлекетт!к децгейде аталып отпеуше сьштау болды ма, эйтеу1р, коцшге К1рб1ц тус1рген1н жасыра алмаймыз. Гажайып кубылыс ШоканУэлихановтыц «Шындык канша ащы болса да, касиетт1» деген улагатты соз¡не токтаган жен. Тусшйт таяз элде К1м нщ немесе кел1мсек жург1нш1И1ц ат уст1 жазганынан халык жэдiгepлepi кымбат.

Абылай хан кайтыс боларда: - Кан кеп тег1лд1, - дедi мунайып. Ата-конысты кайтарып алу уш!н миллиондаган казацтыц каны Termin, суйеп шашылып калганын казак ананьщ ак cyiiH емген ул-кызы жан журепмен сез1нбеу1, олардьщ алдында мэцг1 борыштармын деп 6mMeyi MyMKÍH емес. Сол ата-мекенд:коргау- аманат, Сылкым Жэцг!рден Эз Тэуке, Ysni бакы атты eKi улынын нагашысы eKi белек болганмен ынтымакты болып ержет- кен кез1 жэне олардьщ урпактарыныц eMipi жаугерш1Л!к заманда e iri. Уэл1 бакыдан Абылай, одан Керкем Уэл1, терт атаньщ тертеу! де жалгыз ул суюуге гана улгер1п, кан майданда миллиондаган кандастарыньщ катарында каза болган ед1. Керкем Уэлшщ Эбшмэнсур ес1мд1 жалгыз улын сэт сайым ажал Kayni тен1п, анду Ынен калган жок, жаулар: Ежелг1 душпан ел болмас, Етектен кескен жен болмас. Хан батыры бар журттьщ Б1рлпшде MÍH болмас. Кулак кест! кул болмас, - дейт!н де хан мен батырдыц урпактарын ¡здеп тауып, l ipi калдырмайтын. Эб!лмэнсурд1ц oMÍpiH сактап калуды борышым деп санаган, адалды кты ар еткен керкем Уэлшщ Ораз ес!мд1 сен1мд! кызметкер1 Эбшмэнсурд1 Сабалак атанды- рып, узак жолдыц азап-михнатына аскан кайсарлыкпен кажымай шыдап, ата-журтына алып келген! мэл!м. Осы окигага орай Абылай ханныц казак тарихынан бел!п карау мумк!н болмайтын енбег!н каралау аркылы казак тарихын жокка шыгаргысы келген кара ниетп жалда- малылар 12 жасар Абылай хан езш ажалдан куткарган Оразды сырымды айтып кояды деп, елт1рд1деген жалган жала жабудан цнм1р1кпедь Эб1лмэнсур Аркага кел1п, уйс1н Телебиге жэне баска дэулетп адамдарга малшы болып, ат жалын тартып мшгенге дей!н 6ipa3 жылда- <^32l№ ^

^ б & и а й ха н о е 717! рын етк131п барып катардагы жауынгерге косылады. Шыныгып, шымырланган соц Ацыракай шайкасында тарихи сахнага шыкканы кальщ казак баласына мэл!м. Бул шайкас туралы дастандар мен аныз эцг1мелерде та- маша суреттелген. Жекпе-жек урыста казактыц ceriз батырын елт1рген жоцгардыц батыры Шарышка карсы шыгар ешк!м болмай ¡ркш1п калган аса б1р ауыр сэтте ту устап турган Бегенбай батыр соншалыкты назаланып: «Апыр-ау, казакта б1р ул болмаганы ма?» - деп, егде тартканына карамай жекпе-жекке ез1 шыкпакшы болып, дайындалып жатканда, демдер1н ¡Ш1не тартып, туЙ1л1п турган калын жасактыц арасынан суырылып шыккан сарбаз куйындатып шауып кел1п: -Батыр ага, жольщызды, батанызды бер1ц13. Жекпе- жекке мен шыгайын, - дейд1. -Карагым, тым жас екенсщ, - деп, Бегенбай ек1 ойлы болганда, -А на сег13 батырдан жаным артык па?! - деп кенбеген. Сабалакка Бегенбай батыр жолын, бата- сын берген. Ек1 жактыц ортасындагы аланда казактыц сег13 батырын елт1рш, жец1ске масаттанып, ойнактаган ат устшдеп алып денел!, аскан каракуш пес!, эр! хан тагыныц мурагер! Шарышка карсы казактыц жас сарба­ зы атасыныц атын уран гып: - Абылай, Абылай! - деп шаба женелген-д1, тым- тырыс тыныштыкта уран болган немере агасыныц атын естшен уш жузд1ц ханы Эбшмэмбет кез жасына не бола алмай теб1ренген екен. Шарыштыц басын ту устап турган Бегенбай батырдыц алдына лактырып тастаган жас батыр атыныц басын бурып: - Абылай, Абылай! - деп урандап, жауга карсы шаба женелгенде рухы кетершген букш казак жасагы Абылай деп урандап, унге ун косып, жер-кект1 т т р е т ш , жаппай шабуылга шыккан сол куннен бастап жас батырдыц эу бастапкы Эб1лмэнсур, кеЙ!нг1 Сабалак аты умытылып, <^322№ ^

Абылай деген жаца атпен тарихи сахнага шыкты. Жоцгар-цазац согысына бетбурыс экелген шайкас жен!спен аякталып, уш жуздщ ханы Эбымэмбет жас батырды шакырып, немерелес туысы екен!н бшген сон, жылап кер!сед1. -Б у г1нг1 е р л т ц е бук1л казак баласыньщ ел1С1 де, т^ с 1 де риза. Мен картайдым, мына алмагайып заман- да езщдсй намысшыл, кайратты ер гана такка отыруга ТИ1С. Уш жузге хан бол, тагымды берд!м, - дейд1. Б1рак Абылай хан тагына отыруга кенбедй «Уш жузге хан болмасац, бtзгe хан бол», - деп орта жуз алып кетт1. 20- га шыгар жас батыр орта жузге хан болган сон Оразга Кекшетаудан жер алып берш, ем1р бойы баба деп, сыйлап етп. Сол сыйластыкка Абылай урпактары мен Ораздьщ урпактары кун1 буг1нге дейш кылау тус1рмей келед!. Бул - шындык. Ораз урпактарын сактау ниет1мен ай- тылмады. Кенесары-Наурызбай улт азаттык котер!Л!С! жец1Л1с тапканнан кеЙ1н Абылай хан урпактарыныц багы кайтып, сонына патша Yк^мeт^ тускен1 мэл!м, Кенес ук1мет1 оны асыра 1ске асырды. «Кецес yкiмeтi Семей- ге келген алгашкы жылдары тек Абылай хан урпагы болганы уш1н тергеус{з, сотсыз отыз агамызды атып та- стады», - деп айтатын Мэкетов Кэк1тай ага. 1770 жылдары уш жуздщ ханы Эбшмэмбет картайып кайтыс болган сон, букш халык Абылайды ак кшзгс отыргызып, би1к тобеге кетер1п шыгып, уш жузд1ц жэне кыргыздьщ ханы деп жариялады. Ки1зге отыргызып, б тк к е котер1п шыгып хан сайлау - тек казактьщ сал- ты. Шьщгысханды да солай сайлаган болатын. Хан та- лау жасап устшдеп ки1М1н киг13Д1, жыртып, эр адам белюш алды. Ханньщ енбегш, ерлМн, данышпан парасаттылыгын, киел1 ерекше касиетш, жаудан казакты куткарып, ата-мекенд] сактап калган енбег1н айтып мактауын асырды. Хан тагыныц мурагер! Эб[лпеЙ13 шын журектен колдап, куаттады. Сол Абылай ханды ак ки!зге

/М м л б ж м м о н 7! 7! отыргызып, хан сайлаган жерге де ескертюш керек. Казак шыншыл хальщ. Абылай хан картайып орнына ба- ласы Касымды коймак болганда, Касымньщ парасатпен емес, кушпен елд1 билейт1Н1и ашьщ айтып, карсы болды да, Абылайдыц ек1нш1 улы Уэлйн тацдады. Абылайды уш жузд!ц барлык руларынан беделд1, белгш1 тулгалары катысып хан сайлауы патша ук1мет1не унамады. «Абылайды орта жузд1ц ханы деп танимыз» деген кагаз, хандык белгЫ бар окалы ки1м, б1р керуен сыйлык ж1берд1. Б1рак, Абылай хан кабылдамады: - Мен1 ак ктзге отыргызып хальщ сайлады. Патшаныц буган не катысы бар? - дед1. Мундай ожет жауапты кутпеген патша эк1мдер1 саскалактап, б1р ке­ руен сыйльщты Абылай ханныц батырларына усынды. Батырлар кел1скендей: - Абылай ханга жат нэрсе б1зге керек емес, - деп, сыйльщты кабылдамады. Ол кез ерл1ктщ, б1рл1ктщ, елд1кт1ц, адалдьщ пен эд1летт1ц заманы ед1. Туган халкы уипн 50-60 жыл найза ецгерш етк1зген Абылай хан ем1рш казак халкыныц тарпхынан болш карау мумк1н емес. Абылай ханныц сол ецбегш багалаган туган халкы Абылай ханды ардактап, оган деген шекс13 курмеин б!лд1р1п, алгысын айтудан жацылмай келед1. Бул - казактыц текплМ.

ынЗыцрцюнй ¡{ыма!ч 6 pipcoemmi 9 Æ-

7171 Шоцанныц терт-бес айльщ ксл болса керек. «Бауы бср1К болсын» айтуга кез1нде Абылай ханныц сонына ерген цартайган батыр келигп. Ага султан Шыцгыс уйде болмагандыцтан, бабаны керген кад!рл1 карияны шекс13 курмет, штипат керсет1п царсы алуга сэби1н кетер1п, Зейнеп ханымныц ез1 алдынан шыццан. Аттан тусш улгермеген батыр бабага Шоцанды !зеттш1кпен усыныпты. Карт жауынгер сэбиге уцше ениренш кенет: - Абылай, Абылай! - деп урандап, ауылды айнала шаба женелген. Окыс цимылдан естер1н тез жинаган топ, бала мен карт батырдыц амандыгын ойлап, алдын орап, зорга токтаткан екен. Ту сыртынан атылган садак жебес!нщ ысылынан нысананы ацгарып, оныц жолына цамшыньщ тобылгы сабын келденец дэл койгызатын сез!мтал батыр журеп, сэби Шоканнан бабасы Абылай ханныц кеск1н-келбет:н1ц уксастыгын танып, теб1ренген! аньщ. Батырлар Абылай ханды жанынан артык балаган. Бул туралы ауыз ек1 ай- тылып, дастан болып жырланып, атадан-балага аманаттай бершш келген эцг1мелер коп. Колга тускен Абылай ханды Конгайшы суракка шакырганда б1рге болган батыры шоке тусш, аркасын тосып, Абылай ханды отыргызып жауаптастырады. Контайшы: - Бул не? - деп сураганда кез1м1зд1ц Т1р1с1нде ханымызды жерге отыргызбаймыз деген. Енд1 б1рде кунузак шайкаста аты барлыккан Абылай ханга Жэн1бек батыр астындагы кок денен1н тус1п бер1п: - Мен елеем, казак улсыз калмае, сп елсец1з халык хан- сыз цалар - депт). Жазба деректерде де мундай енегел1 эцпме аз емес. Озбырлыгы озган ак патшага наразы Абылай хан, оныц Ж1берген мол еыйлыгын алудан ашьщ бас тартып, кер1 кайтарганда, мундайды бурын ест!п кермеген патша эюмдер1 кутпеген тосын жагдайдан шыгу, эр1 Абы­ лай хан мен батырлары арасына сына кагу ниет1мен сол сыйлыцты эуел1 б1р басты батырга, ол алудан бас тартцанда келес1 батырга жагалай усынып пгыккан. Ба­ тырлар уэделескендей: **ЗЖ32б№*

-Абылай ханга жат нэрсе, б1зге керек емес, - де­ ген. Мураттарына жете алмай, тауы шагылып, куЙ1нген эюмдерд1н тац-тамаша калганы жол жазбаларынан мэл1м. Жатгы жанынан туцщщрерл1ктей сыйластык, ханнан кад1р, карадан уят кетпеген береке-б1рл1к, ел, урпак муддесш касиеттеп, кара басынан жогары устаган батырлары, б1р басында кырык адамнын акылы бар ханы турганда елдщ т'3[1н!н езгелер - бегделер калай иеленс1н. Абылай заманы б1рл)к, елдж пен ерл1к заманы болмай кайтсш. Абылай ханныц ез1 де жау журек батыр болды. ...Ба- тырлар бас косып калжындасып отырган екен. Сонда соз таласы туган кезде юм «дара боз» болса сол батыр деп калган Кабанбай сол кезде Абылай: - «Менщ е р л т м сен1мен салыстырганда кандай?» деген. Кабанбай турып, жулып алгандай: «А, опырык сарт, сен де мен!мен б1рдей жур1п алгансыц» деп, жауап кайтарыпты. (Курбангали Халид «Тауарих Хамса» (бес тарих) Алматы. «Казахстан» 1992 ж. 173-бет). Казактыц батыры да, бш де eтipiк айтуды ел!м санаган. Сондыктан Опырык Сарт - деп Абылайды зшс1з кем1те сейлеген батыр оныц ерлж, батырлык кайратын риясыз мойындап томендете алмаган. Ал сарт (сырт) дегенге келеек Казактар сарт деп парсыларды, олар жок жерде оцтуспкте оскендерд: атаган. «Торелерден кейб)реулер1 Мауароаннайр калаларына ие болганда сол жердщ эйелдерше уйленгендер! де бар» (171-бет). Сондактан казак сезшде терен! сарт деу бурыннан бар соз. Шын мэншде Абылайды тарих сахынасына алып шыккан ец эуел1 кемецгерл{гйпц тасасында калган оныц батырлыгы болатын. Отан согысына тубегейл! бетбурыс экелген 1730 жылгы Ацыракай шайкасында Шарышпен жекпе-жек- ке шыккан казактыц сепз батырын б1р1нен соц б1р1 каза тауып, жаудыц мерей4 есш, мысы баскан, урейден жан мурынныц ушына келген кысылтаяц шакта, саркцир тарткан ту устаган Бегенбай батыр налып: - Апырау, казактан &р ул тумаган ба! - дейд! де атыныц айылын тартып, жекпе-жекке ез1 дайындала бастайды. Сол кез- ------------------------ ------ ----------------------- ---------------------

Г 7! де батырдын алдына жулцына умтьшып жас улан келед1. Ол, Теле бидщ туйес1н багып Сабалак атанган жауга каталдыганан кан1шер атанган батыр Абылайдыц немерес1 он тогыз жаста шыгар. Эбшмансур ед1. Бегенбайдыц жо- лын, руксат-батасын алган соц, мулдем тосын, бурын ешюм ест1меген - Абьшай! Абылай! - деген жаца урын шацырып, урейл1 жауга каскайып царсы шапкан жэне б1р гажабы найза туЙ1Ст1рген сон, б1ршпн кезект1 алып денел1 Шарышка берген. Ойнацтаган кара каска атын екпшдетш кел1п салган Шарыштыц найзасынын ушы ек1 кабат сауыттан ет1п барып уш1нш1 кабаттан етпей майрылып калыпты. Кезек алган Сабалак (Эбшмансур) Шарыштыц казандай басын доптай кагып тус1рген. Аскан батырынан эр1 хан тагыныц мурагер1нен айырылган, бет! кайткан жоцгарльщтар ауыр казаны контайшыга ест1рту ушш, ойбауырымдап - ацырап, дауыс айтын аттарын кер) бурып шаба женелшт1. Убан-шубаган оларды Эбшмансур бастаган казак жасактары жер кект1куц1рент!п: - Абылай! Абылай! - деген уранмен туре цуады да, жец1СТ1ц жала- уын желб!ретед1. Жау ацырап жецшген жер «Ацыракай, Абылайлап» урандап шапкан аскан жаужурек батыр жас улан Абьшай аталып кеткен дейд1 шеж1ре. Кенет не- мере агасыныц атын атап урандап шапкан жас батырга те&рене карап кез1не жас ушршген уш жузд1ц улы ханы Эбшмэмбет шайкастан соц Эбшмансурды шацырып алып, жен сурасып, туысын тауып, ерлптне риза болганы сонша; - Мен картайдым. Мына алма-гайып заманда уш жуздщ тагыныц иес1 болатын жас екенсщ. Ел т!зг1н1н уста. Менщ орныма хан бол, - деп, тагын усынады. Абылай ете акылды, дэлелд1 сездермен хан тагына отырудан бас тарткан. Тек, халыктыц тшеп бойынша орта жузд1ц ханы болуга кел1скен. Жау журек батыр да батыл, кажымас кайрат, мукалмас Ж1гер, тапкыр, акыл, енегел1 парасат, кереген киелинк, ел1 уш1н теккен кан мен тер Абылай ханныц абыройын асырып, дацкын аспандатты, халыктыц шекс13 еуЙ1СпеншМг1 мен курметше белен1п зор беделге ие болганына эр{ ¡с жуннде Улы ханныц 1С1н тындырып журген!не карамай Улы хан тагына Эбшмэмбет кайтыс

болган сон гана 1771 жылы ягнн, 42 жылдан сон халыктын ет!н1ш-калауымен барып отырады. Тек казакка гана тэн салт бойынша Хальщ ак ки1зге отыргызып хан сайлайды. Цыргыздар да ханымыз деп мойындап, Ташкент алым- салык телеуге кел1ст1. ! 74) жылы Абылай колга тусп! туткында отырганда оны босатып алу ушш токсан жаксыны бастап артынан барган хан тагыньщ ата жолымен шын \\iyparepi ЭбшпеЙ1ст1ц 031 бул сайлауды куптап, куаттаган. Ол, Абылай ханды туткыннан куткару уш1н шыккан сапарында жол женекей Кыргыз манабыньщ уЙ1нде конады энпме устшде сол уЙД1н ж& кызы тушк1р)пт1, муны жаксы ырымга жорыган Эбшпейю: -Агайымды босатып кайтсам, осы кызга уйленем4н, - деп ¡ппнсн уэде еткен. Тумар ханым сол кыз ед]. ЭбшпеЙ1с Тумар ханымнан Кегедай, Жабагы, Сэмен атты уш ул суйед!. Баспасоздерде Кекетай, Когадай болып кате жазылып журген 12 абак керейд1н терес1, ханы осы Когедай. Азан шакырып койган шын аты Кектег1ай, журе келе Когедайга озгерген. Тумар ханыммен ¡лесш кел­ ген кыргыздардьщ казак болып кеткен урпактары каз1рг1 шакта Казакстанныц Зайсан, КХР, Жеменей каласынын тощрегшде ем1р суруде. Эбшпей4стщ б1р!нш! эйел1 Айкум1с К1Ш1 жузд1н ханы Нуралыньщ кызы Бокеймен емшектес. Одан Бопы, Жошы, Агадай атты улды болды. Барак батыр кайтыс болган сон эмецгер ретшде алган уш1нш! эйел) Жоцгар ханы Кандыжаптьщ кызы Шаган ха­ нымнан Канкожы. Бул энпмеш 12 ата абак керей1н!ц шын мэшнднп сонгы ханы ЭбшпеЙ1с урпагы Когедаев Ален уанньщ (Уэн-хан) (1888-1961) ез аузынан 1957 жылы естипм. Халык жазушысы, белгМ зерттеуш1 М.Магауин «Абылайды капастан алып шыккан ен эуел1 артындагы аталы журты, содан сон эрине ез1Н!н акьш-парасаты, ерек- ше талайы» деп туЙ1ндеу1 шындык. (Казак тарихыньщ эл1ппес1 А. 1995 ж. 111-бет) Эбш петс пен Абылайдьщ т!зе косып б1рге кимылдаганын «100 кужат» атты К1таптан керугеболады. 1757.03.03. ...Жол женекей жаудын елу шакты адамына кез1пп, арадагы согыста жасауьш Чичыбу окка ушты... ------------------------------------------— ----------- * г Ж 3 2 9 ) ё ^ * — -------— -- ----------------------------

Ж м л я й х я м м 7171 Тагы да200-дей адам тап берд4.Сол кезде сап курган терт кыл жалаулы б1р косын пайда болып, согысты токтатайык деп К1с1 салады. Олар «613 казак ханы Абылайдьщ адамда- рымыз... ез Ш1С1 ЭбшпеЙ1СТ1 жумсап ед1...» Тарихп эдебиетгерде ею гасырдан артьщ империя заманыньщ эуен1мен казак мемлекеп калпьша келпр!п тэуелс!з ел етуге сщрген елшеус13 ецбепне карамай хандарга накак жала жауып, орта Азия хандарындай берекес13, тек, такка тапасушы епп керсетумен келд1. Бул «Тура биде тугаи жок», «Таста тамыр, тереде бауыр жок» деген наным тепне багыньш эр елдщ, рудьщ мудцес!н коргаган терелердщ ш етсу т ауьш уйд1ц энпмее4н улгайтып мемлекет денгейде ес1рт керсету1 ед1.Эйтпесе, Эбшмэмбет пен Абылай, Абьшай мен Эбшпетс, Кенесары, Наурызбай т.с.с. улы тулгалардын ара кагнасьш, сыйластыгын кермед1, бшмед1, еспмед1 де- уге бола ма? Казак ханын еайлау дэстуртщ бацталастыкка жол катдь1рмайтын ерекшелМн жокка шыгару басы ашык киянат емес пе. Ал, галымдыгынан залымдыгы басымдар шындыкгыц ецш айналдырып, казактьщ намысын корлап ел! берекес!3, ханы пэтуэсЬ езге халыктар сиякты кернекп хан, пагшасы, сез устаган, жен сштейпн би1, ата зады, та- рихы, б]р тугае территорияеьш коргайтын жауынгер батыр- лары, мемлекеп болмаган, - кашцын - деген олр)кке илан- дыру арцылы, алтын орданьщ мурагер1 Казакгы рухани, еаяеи б1р1гуге дэрменс13 тобыр - деп тарихи кылмыстарды - отарлау тагылыкты актау аркылы империяныц еойыльш еогып келд1. Оныц уепне «Шала молда д т бузар» - деген накьш, бул кунде шала молда ел бузарга езгерш халыцтьщ б!рлж тугастыгына, улттьщ кауыпеыздыкка катер тенд1рер епр4кп ерш1тп. Мысалы: Таптьщ мудде уш!н ш1м1ржпей бэрт жаеауга болатын жазаеыз кезде 12 жасар Абылайга езгн ел1мнен кугкарьш аркага алып кашкан Оразды елпрд1 деп жала жабылды. Ал, шыны, Абьшай Оразды баба - деп, атап Кекшетауцан жер белш берген. Абьшай урпактары мен Ораз урпактары осы уакыгка дейш араласып турады. «Абылай ем1р бойы ак ту кетер!п еткен» деп жазып- ты Бекеултан Нуржекеулы «Казакы согыстар» деген макаласында. (Казак эдебиет!. №7. (2637) 18.2.2000.)

Акбата, Акбосага, ак жол деген угымга сай жазылган шыгар десек олай емес тудьщ тус1н айтып отырганын келес1 сейлемнен ангарып тац калдык. «...Жет1сулыктар немесе улы жуз казактары бер1Н!ц басы салынган, жылцыныц ту куйрыгын байлап кок байрак кетерген Олжабай батырдьщ туы сары ала, Кабанбайдык1 кок ту болган» - дейд1. Ал, 1910 жылы Казанда «Орнек» бас- паханасынан шыккан Курбангали Халидтьщ «Тауарих хамса» (Алматы. Казахстан. 1992) к:табында «Абылай кок ту кетерш шыкканда Султанбск пен Жолбарыс эулет1 бутан косылып, бэр! кок тулы болады. Кейб1рде тудыц тусш дурьгс айтпай уксасты жасыл десе де, осы кок туды айтады». (172-бет). «Ад тулы терелер кайда журсе де Оннан тукымы бо­ лып есептелед1. Ес1м хан улы Жэштрхан, улы Тауке хан... улы Эбшмэмет хан, улы Эбш Файз хан кызьш тулы торелердщ бабасы» (103-бет) «Шубар тулылар аз гана, булар улы жуз ¡пицце. Бул нэс1лден Рустемнен езгес1н1ц аты шыкпаган... Оннан ханга туыстыгынан ак тулы, Абылайга жакындыгынан кок тулы болуы керек болган соц, эр б1рше б1рдей болганнан кызыл, кок, ак туоп косып ту кетерген» (173-бет) деп, нактылы керсеткен жогары- да аталган Бексултан Нуржекеевт1ц макаласындагы дэл сондай ойдан кныстырылган деректерд1 келт1ре берсек таусьшмайды. Дегенмен б1р-екеуш атап етсек, макаланын шама-шаркын ангару киын болмас. «Ацыракай согысы» да 1729 жылгы кектемде Ботхи- шарды Отеген елт^рген согыстан кей)н еткен. Бегенбай бас колбасшыльщ жасаган бул согыста жекпе-жекке шыгаруга казактар алдын ала 26 батыр белг!лейд1. Тарих- тан белгш1, бул согыстыц б1ршпн жекпе-жеыне Сатай улы Белек батыр шыгады. (Ж.Касымбаев, «Егемен Казахстан» газет1, 7-кацтар, 2000 жьш). Ол калмак батыры Аныракты жецген. Он б:р куше созылган Ацыракайдагы жекпе-жек» деп кете бередг Белек Сатайулы батыр екен1 рас. 1846 жьыы ягни, Ацыракай шайкасынан 116 жылдан кешн Капалда еткен Орта жуз бен Улы жуздщ бас коскан жиналысына Ша-

<46мла?т2мо<? 7! 71 пырашты Сарыбайды ертш барганы аньщ. Аркадан Куспек торе, Кунанбай, оцтуст1Ктен Нелт1р1к катыскан. Эрине, ер1кт1 ауызга бор1кт1 бас сияды. Жогарыда аталган макалада «Кейб1р зерттеушшердщ Абылай Аиыракай согысында Шарышты жекпе жекте олт1рд1 деп жургендер1 шындыкка жанаспайды» депт1. Абылайдыц Шарышпен жекпе-жепн «Кейб1р зерттеушшер» тапкап жоц. Гасырлар бойы казак халкы ондаган дастан оцпме аркылы атадан балага асыл мура ет1п калдырып келген1 айдай элемге аян. «...Алайда, Абылай Шарышты 1741 жылдыц жазын- да елпрген» деп жазьшты. Жанузах Касымбеков (Егемен Казахстан, 8 шелде 1999 жыл). Мундай жалган айтуга буг1нп танда кандай куш эсер егкенш тусшу киын. Бухар жырау, Умбетей жырау, Топ кара жырау, Кабанбай батыр, Мэшйур Жусш, даньпппан Абай, Кекбай акын, Шэкэр1м кажы, Мухамеджан Тынышбаев, М.Эуезов т.б. аруагыньщ алдында оларды ет1р1кш1етуд1н кунэс!н к!м кеш1рер, болашак урпак не айтар?! «...Шетел тарихшылары мен саяхатшылары барган жершен б1рер кун, яки апта халык аузынан ес^гендерш жи- нау эдеттер! бар, осы кыска мерз1мде бэрш бшш, жазып тез б т р ш кетк!С1 келед). Ал б1зд1Н бул жахгьщ адамдары с.чд)ц сырьш езгеге анщысы келмейдг Айтса шатастырып, туЙ1нд1 жерлерш жасырып айгады... Осы себепт! европальщ тарихшылар жазган хабар- лар мен басылымдарга б)зд1н бул жазганымыз керегар болса гажап емес. Б1з олармен санаспаймыз. Ал оларды мактап пайгамбардай сенстшдер жок емес (239-бет). (Та- уарих хамса) деген созд1Н дэлел1ндей. Оразак Смагулулы. «Мэселен! б)лу жэне айдалага лагу» деген макаласында («Егемен Казахстан» 29 мамыр, 1999ж.) «Жалпы, Улы адамдардьщ коб1н1н бойы аласа, денес1 шагын болган гой... Орыс капитаны И.О.Берехов. 1776 жылы 5 наурыз айында жазган рапортында (Абылай)... росту неболь­ шого...» деген жазбасын тшге тиек, оз1не т1реу ет1п: (Абылайдын) «Каика суйсктзц бшкт1п шамамен 164 см. деп тужырымдайды. <Ж 332№ ^

Б1ртпн, бойы 164 см 18 жасар жас естр{мнщ салмагы 50 келщщ ол жак бул жагында. Ондай салмак жец1луд! б)лмсгсн алып тулгалы Шарыш уш'н кацбакпен б4рдсй. Екшпи, Абылай ханнан езге «улы адамдардыц» арасында 18 жасында жекпе-жекке шыгып, елу жыл найза ецгер1п етк ет бар ма екен? Аса узын бойлы емес деген «тайпак» дегенге келмейдг Орыстар у ш т ек1 метрдщ айналасын- да болса суцгак, 170 см-ден темен болса аласа-тайпак, коргык, ергежейл1есептел1нет4н1 де ескерген жен. Дарабоз Кабанбай ерли1н мойындаган Абылай ханга с;рэ кесюн келбе!1М13, туркымыз тартпаган сон, ез1м1зге уксатцымыз келд1 мо, екен. Лагу деген осы шыгар. Абылай ханныц жацадан жасалган портрет! мулде уксамайды. Жогарыда Шоцанныц тартып туганын сез еттж. Шын мэншде кемецгерлМ жагынан да Шокан тартканы талассыз. Ал, батырлыгы Есенгелд!, Саржан, Кенесеры Наурызбайга дарыды. Тезек теренщ Ш1С1 Сергазы казак кыргыз балу- анына дес бермеген куш иес1 болды. Кыргыздыц Шаб- дан манабы Тезек тереге атыц бэйгеден келсе, акыньщ ацынымды жецсе, балуаныц балуанымды жьщса Кенеса- ры Наурызбайдыц кунын берем ¡н - дегенде ат бэйгеден келт, Суй!нбай Катаганды жещп, кыргыздыц балуанын Сергазы жыккан. Тезек тереге кыргыздар Теретай ханым- ды кун уш{н берген. Абылайдыц журтка таныс портрепне оныц урпактары уксайды. Мына суретте Абылай ханныц Арык (шын аты Досэл1) деген улыныц шеберес1н1ц суреп н усынып отырмын. Арыктан Сартай. Шржан сал айтысын- да Сараныц: Уэ, Б1ржан, шыдаймын кылыгыца, Мактанба Сартай, Куспек улыгыца. Усп не жамантайды сомдап коссац Барактыц пар келмейд1 сыныгына, - дегендег! Сартай атамыз, анау-мынау ат кетере ал- майтын алып болган юс!. Сартайдан Сергазы, улы Абайды Оразбайлар елпрмек ниетпен соккыга жьщпак болганда акыры айгайлап колын кетер1п, ортага тура калган Тереге кол кетеруге болмайтындыцтан Эбендер ¡ркшген. Сол Сергазьщан (1850-1923) Арынгазы (1880- ---------------------------------- **г-жзззй№+---------------------------------

^ б м л а м х а н о я 717! 1934) Телеугазы (1892-1938), Болатгазы (1900-1950). Арынгазы мен Телеугазы Омбыда дэр1герл1к окуын оцыды. Телеугазы Петербургте жалгастырды. Екеу1Н1ц фамилиясы Абылайханов. Мына сурет Болатгазы Сергазы улы Сартаевтыю. Ауыл мектеб1нде гана оцыган. Абылай ханныц торпннп уриагы. Эм1р бойы казак гем1р жолында ецбек етп. Жубайы Элихан Бекейхановтыц туцгыш кызы Гульнар (1901-1991) екеу1 енегел1 уш ул, уш кыз ес1рд1. Болатгазыулы Акан Сартаев Семей обкомында хатшы, Би- ахмет Каратау комбинатыныц директоры, Едйе дэршерлж кызмет аткарды. Фамилиясы уинн 1937 жылы «58» - бен айдалып жастык гумырын С1б1рд1ц тоц баскан мец1реу тукшршде бугауда етк1зген Султангазы Арынгазыулы Абылайханов (1912- 1973) жауырыны жерге тимеген балуан болды. Бойы 180 см ед1. Жалиы Абьшай урпактарыныц бойы туркына жэне Абылай ханныц жасаган ерл1ктерше карап, бабамыздыц бойы аласа, денес1 шагын дегенге Т1ПТ1 де сенбедж. Эйткен! цьшышынан кан соргалаган Сталинд1к зулмат заманныц ез1нде кездщ карашыгындай жасырып сакгаган Абылай хан туралы дастандар мен ацыз эцымелерд! окып, ест1п ест1к. Эрине бул ата-баба, ата-ананыц улгатты сез1 кайдагы б1р шет елд1кт1ц жазганынан гер1 журекке жакын эр1 кумэнс13 акикат. Ананыц ак сут1ндей к1рш1кс1з - кымбат. Мысалы: шетелд4ктер олардыц шашбауын кетеруш1лер халкымыздыц басынан еткен «Актабан шубырындыныц» себеб1н кеб1нде казак хандарыныц такка таласкан ала ауыздыгымен тус1цщрш, шет елд1ц жоцгарларды зецб1рек, мылтьщпен каруландырып, кешпел1 туыс ек1 елд: б1р- б1р1не айдап салганын актап, олардыц кас-кабагына карап келд1. Орынсыз сактык та шындыкка келецке тус1ргеш аньщ. Согыс б1ткенн1ц барлыгы Жоцгармен байланысты- рылды. Кыргыз-казак согысы да жоцгарга тел!нд1. Жер ат- тары да Жоцгард1К1. Мысалы, Жамбыл атамыздыц Шом калган деген1не карамай Шамалхан, Каскелец казак ба­ тыры елт1рген жоцгар батырыныц ес1М1 - деп согып жур. Казак калмак ауыз эдебиет1н, тш1н, жазба дерект: тольщ -< ^ 334№ ^

бшмей долбарлау да, ешкандай атак та OTipiKri мойында- та алмайды, KepiciHtne тазша баланьщ eripiK елец1н еске Tycipep кулк1л1 б!рдеме. Келец калмакша орта бш1мд4 молла (монах) коне TypiK тм1нде келендур - хатшы, сауатты, молла. Кейшп казак тшшде кэленд1р - уйс13, куйс13 кайыршы, монах орыс тЫнде календарь- кун Т1збе. Кдс сулу, кас батыр, касжуйр!к сездер1ндег1 кас - нагыз деген магынада. Кастьщ ек1нш1 магынасы жау, душпан. Каскелсн деген калмакта Kici аты жок. Жерпл1кт1 улкен адамдардьщ айтуынша «Каскелген» деген соз каскелецге езгерген. 1920 жылдардыц басына дей!н казакпен жекжат калмактар казак ¡нпнде болганы анык. Олардьщ урпактары Ka3ipде бар. Алматы тещрепнде де болтан. Соган орай ею келен туруы да ыктимал. Кос агаш, бесагаш, кос кудык - деп атау тацсьщ емес. Деген- мен «Шемкалган», «Каскелген» жаугерш1Л!к заманньщ - у р к т босудын куэс!ндсй халык жадында сакталган. Ал, калмакта «Анырак» деген ацгардыц баламасы, он- дай адам аты болган емес. Сондай дудэмалдьщ Райым- бек батырдьщ жылына да катысты. Райымбект:н туганы 1705 жыл деп керсетмген. Ел аузында атасы Ханкедщ туткыннан босаганда Райымбек эл1 он сепзге толмаган дейд1. Ханкелд1 1756 жылы тутцындалганы белпл1. Талгар - деп жазылган арапшадагы «Р»-дын уст1не койылган децгелект1 (о) нукте репие кабылдагандыктан жэне «А»-н орнына журет1н сызыкщаны (-) б1лмегенд1ктен Талгар каласыньщ эу бастагы аты Талхиз болган - деп ютаптарга, окулыкка енпз!п ж4берущ не деп TyciHyre бо- лады. Шындыкка жупнсек Тал-TinTiK, биж когар, жар, ацгар таза казак атауы. EipaK батыр 1751 жылы кайтыс болган деп жазылыпты. Казак эдебиетжде. Ал, 100 кужатта: «1760 жылдыц кокек айыныц 6-Kyni ocKepiM кызмет амбалдарына! ...»ранхайлардьщ малын барым- талап алган адам Барак батырдын дэл оз! екен...... Барак батыр эпербакан ecipiK 6ipey кер!нед1. (607-бума, 9-бет» - деп т1рштед1. Абылай заманында батыр Барак торе 6ipey- ак, ол ак тупы. 1760 жылдарына дей1н Д1н аман болган. Осындай сэйкесс!ЗД1ктер 6ip-6ipiH жокка шыгаратын

Ж м л а й х о н о а 7171 кайшыльщ - шатасуларга, косылган касакана, есеппен ой- дан курастырылган ет1р1ктерден бас айналады. Гылымга нацтыльщ жарасады. Шет елд1ц немесе элде юмнщ кон)Л1[[е карап жарамсактанып жазылган тарих гылым бо­ лып жарытар ма? Fылымсыз - enip тул екен1 рас болеа, тарихсыз - халык тул екеьп де рас. Казак тарихыньщ тольщ зерттелмегеш OKiHini. Кальщсыз катын куштарган, кайырусыз жылкы бактырган, кайгысыз уйкы уйьщтаткан Абылай хан OMipiH жэне онын кеЙ1нг1 урпакка, тарихка калдырган улы-енегесш - эсер, ьщпалын казак тарихынан бол in карау мумкш емес. 1741 жылы Каратауда аншыльщ-саятта журш, уйьщтап жаткан Абылайдыц уетшен 90 мыц жоцгар колы шыгады. Жен сураса келгенде, тек Абылайды туткындау ушш келе жатканын б1лген Абылай, камсыз халкым капьща калмасын деп: - ¡здеген Абылайын мына менм1н, - деп ез1 туткынга тускен. Жоцгар колы халыкка тимей Kepi кайщаны мэл1м. 1905 жылы Тузкалада аялдаган Элихан Бекейхановка Семейден Омарбек Оспанов, Олекенщ туткындалатынын хабарлап, ел шйндс бой тасалай тур - деп, ат-кел1к жiбepгeн. EipaK Элекец ел ¡чине кетсем эскер шыгады. Олардыц журген жер1 лац. Халкым залал шегш, зардап кекрер - деп, туткындалудан тайсалмаган. Осы уксастьщта, Абылай бейнес;, оныц рухы тур емес пе. «Ата керген ок жонар» деген осы шыгар. Тулгасы халкымыздыц ар-намысыныц туына, ата жауга шапканда касиетт1уранга айналган Абылай хан тэyeлciздiктiц кас жауларын ай- барымен буктырып, сагын сындырып келген1 акикат. Сондыктан олардыц ец басты жауы Абьшай хан болды жэне оны халык санасынан otuipyre ершелене эрекет жа­ сап келгеш талассыз акикат. Сондыктан олардыц сасык HHeTiHeH туып, дуниеге келген eTipiKTeH Абылай хан OMip- баянын арылту казак тарихын арылту болмак. Урпактар сабактастыгы да камтылмак. Mine бул 6yriHri куннщ па- рызы. OiipiK орге баспайтыны оз алдына, OTipimniHiH шын co3i зая KeTepi - ец Kayinri коркыныш. Сонымен «шындьщ канша ащы болса да касие пй) деген гулама Шокан сезше токталган жен. ^ззб№ ^

!/ !tc n a [ Y Зерекмер jib -

Хан сайлаганда казактыц барльщ рулары катысып, болашак ханныц халцына типзген пайдасын, парасатты эр1ер журек ем1р жолын мадацтап ¡зг! тшектер айтылган соц алгыска беленген оны жука ак ки1зге отыргызады да, би1К тебеге алып шыгады. Хан талау жасайды. Ханныц ки!М1н жыртып б1р- бф жапырацтан бел!п алгандар, жацсы ырымга жоритын да, балаша мэз-майрам болады екен. Жаланаш калган ханнын уст]не су жаца окалы ки!м жауып, кайта ки1нд1ред1. Халыкты умытсац осылай талауга тусесщ деген ишара болса керек. Бул салт казакта гана бар. Тем1р шынды хан сайлаганда оган ки1м гана емес Шыцгысхан - деп ардактап ат та берд1. -Кеп шабынды керген орта жуз. Жиырма жасар жас болса да бас болуга лайыц екен, ете акылды, эр1 аскан ба­ тыр екен - деп, Атыгай-Карауыл Эб1лмансурд! орта жузд1ц ханы ет1п сайлайды да Абылай хан деген жаца ат койып, ханныц окалы ктм ш беруд1ц сыртында, шырмап устау есеб1мен алты уй тиш, алты аруга уйленд!рген болатын. Сол алтаудыц б1р1 Абылайдыц тертшнн эйел1 кожа кызы Зурадан Ток, Арык, Косым ес1мд1 уш ул суйдг Зура ха- ным бэйб{шелердщ улг1с4 болганына дана Бухар жыраудын мадак олец4 куэ. Киядагы журтына Орнект! екен бэйб1ше Зура менен Ботпадай Бетп екен бэйб1ше. (т[лд[ деп шешен, бетт1деп айбынды адамды атайды). «Артына ете нашар урпак калдырган адам Алланьщ алдын- да жауапты» деген куран суресш бepiк устаган Зура ханым балаларынын тэрбиес!н жет) момыннын бас имамы, кейшнен Уэл!ге кызы Айганымды берш. кайын, оган ата болган ¡н4с) Саргалдак кожага тапсырды. «Ур1м-бутагьща тййм13, я колымыз тисе осы кок каска айгырды бауыздап олеЙ1к»-деп, колдарын канга батырып ант бер1п, балаларын сураган халкына суЙ1кт1 улдарын таратып берген Абылай хан Кекшетауга, Уагн, Касымды калдырып -*^ 338Ж ^

Шыцгыстауга Ток, Арык, Косымды, Ерт1с бойына Шаманы ипберген с;п. Оларга бас-кез болу Саргалдакка жуктелген. Кожалардыц Шыцгыстауга коныстануы содан. Кенесары-На- урызбай хандыгы кулаган сон оньщ туыстары мен Кенесары- ны жактаушылардыц сонына патша ук1мет1тускен1, рет1келсе жоюга К1р1ст]. Нурханымга уйленген куйеу баласы Цунбайды паналап Кожалар терелерден белшдг Ал, Кунбай Кенеса- ры-Наурызбайды ¡штей жактайтынын бшд1рмегенд4ктен ага султан болуына муньщ эсер1, пайдасы тигеш аньщ. Абы­ лай ханныц урпактары туралы жазба дерек кеп. Кытай архив1нД& де бар. Абылай ханньщ урпактарыныц керген корльщ, таукымет) тарткан кайгы-кас)рет1 мол ем1рлер) казак баласына ортак. Бул туралы тольщ жазылмауы ек1Н1ш. Ак патша казак терелердщ ыкпалын кем¡те отырып куртуды нысана етсе, Ижен (богды) хан сыйльщ пен атак беру аркылы езше жак устамак ниетте болды. Э йткет казак жылкы М1незд1 хальщ. Жылкыны сылап, сипап уйретед:. 1756 жыл IX.27 ка'йрп эскерлер1н бастап кеп согыс салган Абылай ханныц ез1 - деп жазылган. Богды­ хан архившде «Абылай: Эм!рсана басына кун туып жансаугалап кел)п отыр. Бутага коргалган торгайдын халын кешкен адамды устап беру]м)ч болмас - деп ойлайды. 520 бума. 6-7 беттер» Абылайханныц согыстан тайсалмайтын журект1л1г1. Сыйльщка кызыгып сатылмайтын адалдыгы соз1не берж, устамды к1сш1п жауларына да мэл1м. Сол ушш курметтейт!н. Зура ханымнан Абылай хан суйген уш улдыц б1р1 Косымды Дадан тобьщты торе етш, калган екеу1н Токты тобыкты Досэл1н! (Арьщты) кекше тобьщты ездер1 торе ет1п алды. Косым урпагыныц Мухан Эбд]раманулы мен! ек1 рет ¡здеп келд1. Атышулы 31-32 аштык жылы эке-шеше туыстар- дан айрылып балалар уй1нде ескенд1ктен казакша б1р ауыз соз б!лмейд1. Эскери кызметте, Новосибир каласында турады екен. Женгемп сибирл1к. Орыс тшд1, езбек, уйгыр, кытай тшд! казактар ттден, салт-дэстурден калай айрылганын бшмей калатынын кердж. Б1р ултты жогалту уш1н согыссыз аралас неке жет!п жатыр. -*<Й 339№ **'

/М ы л а м л а н о е 717! Абылай ханныц екшии улы Ток, Алтынсарыныц экес1 Ток кайтыс болганда Богдыхан (Ижен хан) кещл айтын, Ал- тынсарыны хан - деп атактап, турл1 керект1 заттар Ж1берген екен. Бутан шамданган Патша уюмст) наразылык бiлдipreнiн архив деректер1нен коруге болады. Алтынсары да, улы да Уэлшщ баласы Еубайдолламен тагдырлас болыпты. Абылай ханныц Зура ханымнан суйген уш1нш1 улы Досэл! - суцгак бойлы болгандыктан женгелер! Арык атандырып Ж1берген екен. Токгым мен Досэл1 (Арык) Уэл1ханньщ тап- сырмасын орындап, елш1л!к жумыстар аткарганы архив деректершде бар. Абылай ханньщ барлык урпагы турмак, Косым Тогымныц урпактарын камтып жазу К1тап келем!не сай келмейдг Сондьщтан аз да болса ел бшсш деп тек Досэлшщ урпактарын жазуга тура келд1. Абылай хан Арык Сартай Ералы Байсултан Бексултан Эблез Хэк1м Аппаз Сеттхан Оразалы Оразхан Досымхан Тещцк Арыстанбек Энуарбек Касьгмхан Машрипхан Ес1мхан Жэцг1рхан Ешмухамбет Шэр1пхан Уэлихан Аскар Асхат Марат Мурат Алтын Балгын Азат Асхат Елжан Ербол Мирас [лияс 1-кесте Абылай хан ^Ж 340№ ^-

С И Ж /Ы /7 Ж М /7Д .4Р !3 . Досэл!(Арык) 2.2. Сартай Сыбанкул Молдахан Сымагул Доланбай 1.Елужан Т[леугазы (Текен) 3.3 Ханкожа 2.Сэкен 1.Нурлан З.Болат 2.Ерлан 3.4 Сергазы 1. Арынгазы 2.Телеугазы 3.5 Эбшпей4з 3 .Болаткачы 4. Алтын 5. Жэмец 6.Рузия 7. Гулзия Арынгазы Солтангазы 2.Наша З.Магдия 4.Нургазы 5.Рэзия 6.Шура ).Жангазы 2.Ссйтказы З.Ергазы 4.Гулс!м 5.Сер{кказы 6.Гулзия7.Габит 8.Мэрзия 1.4 Нургазы !.6 Шура [.Айтказы 2. Рашид 1.Мурат 2.Сэуле З.Болат 4.Дулат 2. Телеугазы I.Кабыжан 2.Маржан З.Нурзия 4.Ыгайхан 5.Сыгайхан б.Нурсэуле 7.Татухан 2.3. Нурзия ж\\ы Нургазы 1. Гулшара 2.Гулбаран З.Кабь[уэли 4.Ца6ылхан 5.Кажыкен б.Гулзада 7.Гулжан 8. Аманкелд1 9. Гулсара 3. Болаткызы I Биакмет 2. Ахметолла (Акан) 3. Ед;ге 4.Гулзэуре 5.Сара б.Лиза 1.Мухтар Айгул Мухтар 2.Текен Айбек Текен 3. Гулия Айнур 4. Алтын ЕМадияр 5.Жэмец 1.3ылиха 2. Энияр Сергазыкызы 2.Наз1кен Ж 4 [№ ^

у4бьыяйхяно<? 7! 71 Сергазьщызы З.Ацтан ¡.Нурлан -Солтан 2.Роза 6. Рузия С. 1.Самат 2.Мансы З.Мурат 1.Айгул 2.Гулмира 3.Талгат 4.Карлыгаш б.Сандугаш 7. ГулзияС. 1.Ибрагим 2.Камила Нурзия 2.3.1 Гулмира 3.2Гулбаран З.Цабылхак 4.Калжыкен 2.3.1Талгат Мархат Раушан 1.Гулим 2.Гулнар Нурлыбек Нурсэуле Азамат 3.7.Гулжан ж\\ы Магзум 8. Аманжол 1. Данияр 2.Руслан Рауан 1.Элия 2.Эсия 2.7.Татухан Телеугазыулы 1.Гулжанат 2.Табысхан З.Гулжанар 4.Нуржанат 5.Елшат б.Нурзат 1.Айгер1м(Айым) 1.Ерзат 3.1Айзат 1.Ерасыл 2. Нуршат 2.Бейбарс 3.5ЭбтпетзСартайулы ). Мухамсткали Усайын Элем ^342№ ^

М АЗМ УНЫ Сурапыл жылдар ....................................................................... 3 Керей, кайда барасьщ... ноеес?иь)............................................................................. 63 Мелд1реп турсын юрткте ................................................................................229 Уят бар жерде - жумак... ................................................................................. 270 Мухтар ага.............................................................................297 «Кандыжапбптм1» - улыжец1с.......................................313 Шындьщ кашанда кымбат эр! цасиетт1...............................325 Кыска деректер.....................................................................337

Абылайханов Т.Т. СУРАПЫЛ ЖЫЛДАР Редакторы М Жрия^алмеб ( урстт{с! Е.АЫманбек Компьютерде беттеген Дуяноея Корректор Ж. С. Ж<жбыжя<?б'<э Басуга 16.04.2016. кол койлды ГИш1м1 84x108 1/32 Офсетт1к басылым. Шартты баспа табагы 18. Таралымы 2000 дана [email protected] Тапсырыс № ¡ЭВМ 978-601-80552-2-5 9 786018 055225