Сапарғали Бегалин Жамбыл

Каекарауга бургызбады, аузына касиет конбаса акын бола ма?* — деп таркасты. Онан сон 19Ю жылдар шамасында жаз ж ай лау уст) ед[. К,ыррыз бен казак катарласа жайлаура конран кез. Боралдай деген жерде Шабданмен немере Далбай деген кыргыздын манабына ас берд;. Бул аска кыргыздын са- рыбагыс, солты рулары, казактан дулат, шапыраштыны шакырган. Ж а й л а у кенересшдеп ел тег)с бас косты. А с ­ ка т!г!лген 8 уйге адам сыймай, кыргыздар тагы да эке- л)п кеп уй т!кт]. А ста 97 ат бэйге косылды. Бас аттын бэйгес1 !00 жылкы ед]. Осы жиында Ж ам был болды. Кыргыздын солты деген руынан шыккан атакты акын Калмырза да болды. Бул екеуш ел айтысады деп лакап- тап кер<п ед[, Калмырза Жамбылмен айтыспады. Кыр­ гыздын айтыс деп барган к]С[лер[не Калмырза: — Уруым болат шертке Ураным болад Сарбагыс, А1ен!н мунда журген]м, Манаптар с)зге шон намыс. Батыр Шабдан, Бэйеке, Мэмбетэл), Дуреке, Тертеу:н турып бар дедщ, Бетегел! жер дед)н, Берекел: ел дед)н, Берсе дагы бермесе, Б)р жолга барып кел дедщ,— деп, ез[н елемей кедейл)кпен баска жакта, яки «солты* [иннде журген}н м)н кер[п айтканы болса керек. Осы же- н[нен Ж ам былдан сезге жыгынды боламын деп кагыспа- ганын да ел осыЛай деп жорыды. Сонда байкадым, кыр­ гыздын Калмырза деген сол кездеп белпл) улкен акы­ ны ед]. Жамбылмен айтысуга именгендей болды. Бас аттьщ бэйгес) улкен д ау болды. А т 25 шакырым жерден ж[бер)лд]. Кембеге (сереге) Шабданньщ кунан торы деген аты мен шапырашты Акшал Мырзабек бала- сынын сары кызыл аты катар к е л т юрд]. Середен етер- де сары кызыл аттын мойыны озып шыкты. Б[рак кыр­ гыздын Бэйеке деген манабы бэйген] казакка бермей дау айтты. «Казактар сары кызыл атты жолдан урлап косты, эйтпесе кунан торымен кайдан таласып келс[н ол*,— деп, бэйген1 бермей отырып алды. Ат айдаган кыр­ гыздын солты деген руынын белил! тэу[р ж<г)Т[Н]н б1р{ [00

Сагымбай деген адам едг Ол сары кызыл аттын. желтуб[- не б[рге барып, б)рге шауып кайтцанын айтты. Ол сезге Бэйеке токтамай, кыргыздьщ Боранбай деген дурыс ада- мы (Манап емес, жай кыргыз) эд]лдж айтып: «К,азактьщ атынын багына Бэйеке бассыздык !стеме, бэйгес)н бер»,— дедг Оган да Бэйеке кенбей, Боранбай екеу) содан ушы- нып, е р е ге с т , б]р1не б)р! пышак ала ж упрд], ел эрен ток- татты. Боранбай: «Бэйеке, не бетщмен тулпардьщ багына зорлык кыласын. Оз)н кунан торыны жолдан урлап ко- сып отырып»,— деп, ел алдында мойындатып айтып сал- ды. Сонан Бэйеке онан сайым кыррыз, казак, болып жан- жалдасып кете жаздап, аягында: «К,апын болса, ек: атты кайта ж)берей!н, бэйгес)не ез)мн[н кызымды т[кт)м. Шы- дасан, ел алдында сез байла. Сары кызыл ат м е т ю , к у ­ нан торы сенж!» дед]. Аягында ек1 ж а к сенгмд! адамнан к)С) шыгарып, айдаушыны алып Ш абданга барып, айдау- шынын куэл!Г)мен бэйген] казактар алды. Бас балуанды казак дулат руынан барган Толыкбай деген ж т т жы- гып, ек) бас бэйген] осы жолы казак экегп. Осы аста кыргыз, казактын басты к1С)лер] Ж ам бы лга кеп елен айттыртты. Тап не айтканын угып кала алма- дым. Б)рак ек] аттын бэйгес] таласканда Бэйекеге кел}п: «Атьщньщ аты да кунан ед], ез! де шалагайлырын ]сте- д]. Ойнаганда тай озады, шындаганда ат озады» деген емес пе, кайтесщ таласып»,— деп сыкактап кулген]н б)лем1н. Артынан кунан торынын урлап косканы ашы- лып, Боранбайдан жыгылып турганда: «Ер ж]г)т тоба- дан жанылганда, 1лгер1 басканнын ит] оттап, ес1Г)нен есек бэйг] !Л1нер»,— деген. Б]здщ М ырзабек баласынын эл! бет) цайткан жок. Бекер таластьщ»,— деп мыскыл- дап, тагы да сезбен жецд1. Ж амбыл осыны айтып тур- ганда, К,алмырза тагы да Ж экецнщ касына кел1п турып, кыргыздын кеп к1С]лерте карап жылап кетт]. Сондагы айтканы: Ойнадым карта, кумарды, Б]лмед1м кудай урарды, Цалмырза жыршы к ел т тур, Сейлей]н деп ел)п тур. Бала кустай т е н т тур Сарыбагыс, солты, саяктан, Т)мт[п келген сояцтан, К,урымана кур болыс, ]0]

Ел тузес1н кай жактан, К.алменн1н. улы Калыбай. Дейд!Н1н. улы Салыбай, Жет! кёнде Боранбай, Жет{л!пт) Ушандай Жеткеленд дейд} би Дбйд[н{н. улы Салыбай, Ол юна [н{с!н алыпты танымай, Лепест)ц улы К,урмасын, Такырлап шапкан кырмамсын, Кунде куран ургансьщ Тунде куран уррансыц, Сен кай жерде уэдеде туррансын. Уэдес) жок сендейлер Эрдайым уст:п кур калсын^,— деп, аттьщ бэйгесшен айрылып, уятты болып турран Бэ- йекен; табалап коя берд]. К,ыргыздьщ ас берген ауылы Жамбылра да, К,алмырзага да жол б е р т эрен токтатты. ЖАМ БЫЛ 6М !Р!Н Д ЕП КЕЙБ1Р ЕЛЕУЛ! КЕЗЕНД ЕР Ж ам былдын жасы 50-ге келген кезде де орта дэулет! болган. Осы кундеп кенже баласы Тезекбайдын ше- шес! К,анымжанды айттырып алган кезде, Жамбылдын 100-ден аса жылкысы бар, катарлы уй ед) десед1 ауылда- ры. Алгаш кы алганы Орымбет кызы Момын деген к!с[ден туган уш улы болган. К,ожаш, К,ожа:мберд], К,ожак деген балалары ез алдына уй болып белжш кеткен кез! бола- тын. Жэкенн!н К,ожаш деген баласы елен айтып, ауыл арасында Кезге керше бастайды. Б]рак Жэкен Кожаш- тын елен айтканын ж аксы кер1п, жол бере коймаган. Сон- дыктан К,ожаш Жэкенн[н кез[нше елен айтпай, ылги ур- ланып айтады екен. Б1рак Кожаштьщ еленге ынгайы ба- рын танынкырап, есейген кез1нде, Ж экен б1раз ез!нщ елен айтып алыска узап ж уруш токтатьщкырайды. Осы кезде Жэкецнщ б[раз уакыт ел арасыньщ сезже к)р!скен жаг- дайы болган. Онын б[р улкен себеб! мынадан болган тэ- Р13Д1. Ж ам былдардьщ езгмен аталас, б э й б ш е баласы атанатын, онын !ыпнде Сэд1бектен шыккан белг[л1, бедел- д! К1С1 болган, Сарыбайдын бел баласы К,исыбайдын ел билеген кез) болады. К,исыбай Жамбылды ага тутатын, аз да болса сыйлайтын жагдайы болады. Эйткен1 Сары- 102

байдын ез) т)р] кун1нде Жамбылды эр: тэу:р кер)п, эр; К,исыбайга ага бол деп Цисыбайдыц касына кеп ерт- кен болган. Сондьщтан К,исыбай б:р келел1 :сте Жамбылга акылдасып та журет[н жагдайы болтан. Б ь рак болыстык шарына таласу, сол аркылы кедейд1 бай- лар канаушылык кебей[п, халыктын куйзеле бастаган кез1 болады. Екей :ш], онын. 1Ш[нде сол Сэд1бек арасыныц ез: б:рнеше рет улкен партия болып к,ат*гы бул[нген. Эс[- ресе б]рнеше жыл болыс болып елден бойы асып алган Кисыбай, узак уацыт би болган Курт{бай (бу да Ж а м ­ былдын жакын агайыны) Сэдгбек кедейлер1нен кеп адам- га зорлык. 1стейд]. Олардын керген зорлык, тарткан зар- дабы Ж амбыл сиякты халык, мунына т)лдес ескен сак- кулак, сунгыла адамга ауыр тиед). Сондай б:р кезенде б)р улкен кызу партия басталады. А такты Суй:нбай акыннын кез[ т:р[ кез1нде онын баласы Малыбай болыс болуга талас шыгарады. К.исыбай, Курт:бай, Тэйтел: булар Малыбайдан жэне Асылбек деген байдан кеп акша алып, болыстыкты соларга бермек болады. Ылги байлар- дан жуандык зорлыгынан алым шыгынды кеп тартып, кажыган ел ездер[не жанашырдай тэу]р адамды сайлау- га бет алады. Елдщ калап, сайлаймыз деген кгсйн дэуле- т] аз, ез[нше адал, елге зорлыгы ж ок Бэйсерке деген ж)- ггт болатын. Бэйсеркен] сайлаймыз деген к е п п н л т тщ ау- кымына Жамбыл да т р т е д ! . Осыдан барып Курт^бай, К,исыбайлармен Жамбыл осы сайлауда катты карсы бо­ лады. Эйткен) Элти, К,осай деген Екейд1н ж уан камшы байлары, кеп зорлыкшыл рулары, егер колдарына болыс­ тык тисе, ел нашарларын бурынгыдан да жылатады д е ­ ген ойы болады. Осыдан барып Ж ам бы л Курт1бай, К.и- сыбайлардьщ айтканына кенбей, карсы шыгады. К,ызу тартыс уст1нде байлар жагы акшаны кеп ша- шып, елд! белектеп, Ж ам бы л д ар жагынан да кеп К1С1Н1 алып кетед:. Байлардын осы озбырлыгына карсы Ж а м ­ был ерекше тапкырлык ктейд). Ол сайлауда акшага са- тылган агайындарын кайтару уш1н Курт1бай, Тэйтел1 сиякты жуандардьщ Карамурын деген жердеп жалпак ег1ст{г!н, 500 десятина жерд) Узынагаштын мужыгы Ав- ручка деген орыска б)р жылга 1000 сомга аренд{ге бер[п, акшаны алып елге улеопред:. Тэйтел), тагы баска агайын- дары ол жылы ег!Н сала алмай, ж ер ж е б[р жылга Авруш- ка ие болып калады. Содан улкен ж анж ал шыгып, осы тебелесте Ж экене де таяк тиед{. Артынан агайын тату- ласып бас косып отырганда: 103

Сэд)бектен б е л ш т болдым саяк, Нарыксыз жамандардан жед)м таяк. Туб[ц б1рге болран сон, тутпейс]н рой, Бэлен; жаудырып ен аямай-ак. Уш токал болыс болды атпай-шаппай, К,исыбай, 1с ютедщ еб1н таппай. Курт)бай уш токалга ер;п кетт], А даскан ай жарыкта ак, боз аттай^,— деп айткан Жамбылдын. осы елен) бул окиранын болга- нына дэлел. Бул окираньщ кез:нде Ж амбыл ру басы, партияшыл к ю болып к!р[спеген. Б 1рак Екейд]н, онын, ]Ш)нде ез атасынын нашарларын ж актап Курт}бай, К.и- сыбай, Тэйтел) сиякты аткам1нер жуан арайындарыньщ елд1 саудара салып, болыстыкты байра сатканына ыза болып карсы турган. Нашарлардыц сыбагасына 1стеген зоолырына ерег[скендей, оларды тартыста жен!п алма- ранмен, олардын жанына бататын жер1н сатып, нашар арайынра аузына су тамызгандай, аз да болса пайдасын тиг]зген. Бул окига Ж ам бы л ем)р[нде ете б]р ескерул; кезен болран. Ол осы тартыста езгмен ем[р бойы дос болып кел­ ген К.исыбаймен де к е р п с 13 болып араздаскан. Оз:не ус- таз туткан Суй[мбай акыннын баласына болыстыкты ке- з) т!р!с]нде берпзбеуге басшы болып карсы шыккан. Б у ­ рын агайын, туганнын бэр]н дос, бэрш & р атаньщ балэ- сы деп, туысканшылык !степ, тутас карайтын Ж амбылга агайынньщ да агайыны бар е к е т , жуандардьщ сыры ете- мете осы жолы ашылгандай болады. Осыдан кей[н ол осы ез! жакын керген К,исыбай, Курт1байларга еленмен т т п , м:неп отыратын сыншы бола бастайды. К,исыбай Ж а м ­ был сез1н кеп кектемейд) екен. Ойткен1 К.исыбай да еленд) эдет кылмаганмен, б[р ауыз, жарым ауыз сезбе- нен Жамбылменен кеп кагысатын эз[лдес болган. Булар- дын арасындагы эзм елендер} ете кеп. Ц и с ы б а й д а н Ж амбылдын б[рсыпыра ж асы улкен екен!н жогарыда айт- канбыз. Б1рак екеу1 ете ерте жолдас болганын да айт- тык. Сондыктан бул екеу) еленмен кеп кагыскан. Б]рде К.исыбай мен Ж ам бы л екеу! ездер1Н1н Е сболат деген аталарыньщ б[р дэулетт) кгсгс: 1\\айназар деген байдын уй:не кел!п отырады. К,айназар К,исыбайга эзшдеп: «Мына Ж амбылдын елен!Н кунде ест!п журм!з, шыра- гым, сенщ де ун!нд1 ести1к, б!р юшкене елен айтшы!^— дейд). Сонда К,исыбай: 104

— К,ыз ес[рдщ бул ада н, Ит жинадыц куладан. А т м1нес]н цаска аттан, Цатын алдыц аксактан»,— дейд1 де: «Енд[Г[С)н, Жэмеке, с}з айтыцызшыа,— деген- де, Жамбыл: <кК,асыца келген а к с а к т ы Кэп1рден жаман каксаттыц. Царагаш, алмагаш ект)н, шайырды, Жаман-жаксы болганмен, К,айназар атьщ жайылды»,— депт]. М1не, осылардыц осылай да катар б)р еленД1 бел[п айткан кездер1 де болган. Жогарыда айтылган Цисыбай мен Жамбылдын пар­ тия жешндеп екпелер! б)раз уакытка созылган болса ке­ рек. Ж амбыл Сарыбай аулына, К.исыбайга кепке дей)н катынаспай ж ур ед 1. Сонан екеу] б!р жиында кездес;п к а ­ лады. Жамбылга Кдсыбай сэлемдес!п: «Ассаламагалайюм, Жамбыл агам, 300 сом карыз болып м:нд1 маган. Шешен жаман к1с! ед1 кунге шатыс, Баласы ен Жапаагамньщ айттым саган»,— дейд!. Эткен сайлаудагы таласта кеп шашылган акша- дан К,исыбайдын мойнына б!рсыпыра акша мшсе керек. Ж эне Ж ам был Курт]байдын. Тэйтелш щ 500 десятина жер!н орьгска 1000 сомга жалдап, акша алганын е с т т , осыдан барып айтылган сез болса керек. Сонда Жамбыл жулып алгандай: Ш ешен1з сарт болганда, экен аксак, Айтысалык сенгмен елен такпак, Жет1гентт1к сарт кызы шешен Буб[, Сен де казак болар ма ен уш жыл баксак»,— дейд1. Ж улы п алгандай К,исыбай да: «Жамбыл тайпак, Жамбыл елен айтады кудай жайкап, Жапекемн)н он кез} калай ед1, Элер1нде кер1п пен оны байкап?— дегенде, Жамбыл:

сСокыр кез: экемн)ц алтын депт) Сарт казакка бупнде мансап жеттг Болыстыкты езщнен алып койсам, 1здеп таппай ж урерсщ Жет) кентт). К аска айгырдын т:зг[н!н кагып журс!Н, Сарекемн1н жылкысын багып журс)Н. Сендей сарттар базарда нан сатып жур Наныц сатпай бул жерде нерып журс)н?^— деп ащы Т1лге Ж амбыл да Кисыбайдын жер-жеб!р]не жетед:. Бул елен ел аузына таралып кетед1. Б1рак Ки- сыбай оны езект) кекке айналдырып алыска апармай, о да Жамбылра ез)Н)Н осы сиякты б]р ауыз, жарым ауыз елендер!н айта журед). Б]рак ол елендерд!н бэр: б1здщ колымызра тускен жок. Жамбылра экесшщ алрашкы айттырып эперген эйел; Момын деген к]с:. Ж аны с ел ж щ Орынбет деген руынын кызы екен. Момын деген юс: момын десе, момын адам, буйыгы гана шаруасына ие кгс] болса керек. Бул ю а д е н Жамбылдын 3 ул, 2 кыз баласы болган. Момыннан туган 3 улдьщ ен улкен) К.ожак ержет)п уйлен1п, енш; алып, белек шыккан кезде жастай ауырып елед:. Одан бала калмайды. Онан к е й ж п баласы К,ожаш 1933 жылы ел- ген. Бул баласы — акындык жагынан Жамбылдын ез:не тарткан, ел арасында белил: бола бастаган адам. Бул жайында айрыкша айтылатындыктан, бул жерде оны сез етпейм:з. 3-улы Кожамберд:, бу да сол К,ожаш катарлы 32— 33 жылдарда елген. Бэйб]шен]н баласынан каз!рде узаткан Гултай деген кызы гана т:р{ (Амангелд; колхо- зында турады). Ж экеннщ экес: ел!п, агасы Меккеде ел:п, онан кеЙ1нг: [Н!С! К,оман тагы да ел:п, 1895-жылдан 19Ю-жылдардын арасы ете ауыр жылдар болган. Осы кезде Жэкенн;н ку- й: ауырлап, ем:р кызыгынан кен!л: суынгандай, еленнен де б:раз токталгандай болады. Онын уст]не Жэкенн:н кептен жолдас болган бэйб1шес) Момын да сол кезде еле- д]. Содан кей[н Ж экен осы Тезекбайдын шешес) Каным- жан Иткара кызын айттырып алады. Ол кип — Дулатты н Ботбайынан тарайтын И л еукаб ы л деген руынын !Ш)нде- г[ И ткара деген кк:н[н кызы Ц а н ы м ж а н д ы айттырып ал- ган кезде, Жамбылдын !00-ден аса жылкысы бар, жаксы денгелек дэулетт1 болган. К,анымжаннан терт ул туган. Олар: Алгадай, Шыныбай (бул жастай елген), 1зт1леу, кенжес) Тезекбай. Алгадай мен !зт[леу Отан согысы ке- 106

з!нде эскерге алынып, майданга барран. Ол балаларынан к.аз[р хабар жок. Ж амбыл кыздай алран бул ек! эйел[нен баска, арасы Тзйт! Меккеге к е т т сонда етед:, сол агасынын. кыррыз кызы токалын Жамбыл алады. Одан бала болмаран. Ол к)С) де ерте елш калады. Одан кешн )н{с; К,оман ел[п, онын эйел) жастай жес!р калган сон,, оны да Ж ам бы л ал­ ран. Бул к е л т М н . аты Ардан деген ЮС1 екен. Арданнан б!р ул, б)р кыз туады. Ол балалары осы кунде бар. Соны- мен, Ж ам бы л ез юндМ нен И бала керген. Олардыц ка- з[р т1р1С[ тертеу: ек1 ул, ек[ кыз, калгандары елген. Ж ам бы л ез ем]р)н!н. 1Ш1Нде элденеше эйелд) суй{п, 61- рак онын. ешкайсысына да колы жетш ала алмаган. Ж а м ­ былдын алгашкы ж ас кез[нде б)р кызды ала алмай кал- ганын 6)3 жогарыда айттык. Одан кей)н Суй!мбайдын касына ер)п жур!п б!р кел1ншекпен танысып, оны да алып кашады. Б[рак оны да с)ц{ре алмай кайтарып берген1н осы эн,г)мен]н. 1Ш]нде жазып отырмыз. Тагы сол сиякты ездершщ жакын агайыны Ораз дегенн{н. Б а я у атты сулу эйел!мен кец)л косып, жакын болган. Ол эйелд]н. куйеу! Ораз дейт!н ж}г;т ел1п, эйел жес1р калады, эмедгер1 Ожан деген ж;птт1 Баяу менс1нбейд[. Жамбылга тимекмп бо­ лып кеп талпынады эйел. Б]рак ол кундег) эйел еркж!Ц гурып тузагында болгандыгы буларга бегет болган. Ж э ­ не Ж ам бы л кебшесе агайынньщ екпес{нен имен:п, оны да ала алмай, ел талкысынан шыга алмаган. М)неки, Ж экен еск} эдет-гурыптын сан шырмауына тус!п, эйел тецс:зд[п тупл, ез басындагы азаттыгы болмаран. Осын- дай ауыр халд1 басынан кеш)рген, суйген!не колы жет- пей, суймес жар, уйлеспеген сыньщ кещлд) жамап-жас- кап ем)р кеш[рген. ЖАМ БЫЛДЫЦ ЖАЦСЫ КЭР!П ЖОЛДАС БОЛГАН Б !Р К!С!С1 К.ОСАЙ Ш Е Ш ЕН Жамбылдын. кеп э з м д е с т , аса ж аксы керген к!с)с1 Шапыраштынын., онын. 1Ш!нде Ескожа руыныц 1ш{ндег! Ж эпек деген аз атасынын, баласынан шьиккан К.осай Ажы- бай баласы деген шешен болган. К,осайдыц экес! Ажыбай момын гана, жай шаруа к Ы екен. К,осай жастайынан ел аузына 1л<нген шешен адам болыпты. Ж ет[су атырабын- дагы Шапырашты, Дулаттын. ез тусындагы адамдары Косайдын шешендгг^н аса жогары багалаган. 5* [07

Б]з жогарыда К,осайдыц атасы Ж эпек Ескожа руы­ нын. 1Ш)нде аз атанын. баласы дед!к. Казактьщ мацалы бар, «аспанда ушып журген каз баласы, атаныц таяц жейд) аз баласы^ дегендей, Ескожаньщ ескен жуан ауы- лы Мырзабек Кэшкен!Н тукымдары Ж эпек тукымына кеп зорлык 1стейд[. Сонын. б1р! Сураншыньщ атка м!нген батыр болган кезжде Ж эпек тукымына аса б}р ерескел зорлык ]стейд!. Соган екпелеп Жэпек тукымы К,аркара Текес ж актагы Албан {ш)не кеш)п кетед]. Ол кезде жас бала екен. Жэпек тукымыньщ К.аркара, Текес бойына карай ау- ганы Сураншыньщ батыр аты шыгып, катарга к[рген ке- 31 дед!к. Ескож а ]Ш[нде ескен жер Туржпеннщ терт ба л а ­ сы болып табылады. Булар эр[ бай, эр[ азаматты болады. Сол Тур[кпеннщ терт баласынан шыккан ж]Г]ттерд1 бастап ту кетерш, Сураншы кыргыз елжен барып кеп мал алады. Малды экел!п улескенде, Сураншы: «Кэшке- нщ туыньщ сыбагасы^,— деп, тацдаулы б]р атты оны ала­ ды. Еюнпи «кол бастаган ез сыбагам» деп, б:р айгыр уй)р кысыракты жэне алады. Сураншыньщ бул ектемд!- Г)н Ж эпек тукымынын б1р ж к М кетере алмайды. Ж]Г]т- т[н аты Ошпыр екен: «Ей, Сураншы, атамныц туы деп б)р жапырак шуберекп агашка байлап алып, алдымен оны аласьщ. А к найзамнын. сыбагасы деп, онан к е т н тагы аласын. Б)здщ Жэпект)н де б[реу1 аксакал болып, б)р кара алса кайтед)?^— деп Сураншыга карсы келед}. Сураншы маган карсы сез айтты деп, Ошпырды ус- татып алып, сол жерде канжармен басын кес)п алады. Ошпырдьщ суйег)н уй[не алып келгенде, Сураншы ез[ ой бауырымдап ат койып кел1п, Ошпырдьщ экес) Шацканга кергсед]. Ж эне «Бауырымньщ суйег[н ез}ме бер, ашу жен- Д1, казасы езгмнен болды. К,унга жыгынды етш мен[ курт- па. Ат шаптырып асын ез]м берей[н, суйег)н ез колымнан кут[п женелтей!н^,— дейд) Сураншы. Оган жалгыз аза- мат баласынан айырылып, Сураншыньщ каЬарлы канжа- рынан ектемд1к кер[п отырган Шанкан ырзалыгын бер- мед]. Оган Сураншы да кайтадан сез кайырмай, аттанып кет!п калады. Жэпек руыньщ куш кылып, Сураншыдан кун алуга шамасы келмей екпелеп кеш1п кеткен) сол екен. Шанкан картаяды. Жэпек тукымы К,аркара, Текесте- г) Албан )ппнде к!рме болып б]раз отырады. Шраздан ке- й:не елд[, жерд! сагынып Текестен кайта кеш!п Алматы айналасына келед). Шанкан ез{н[н жалгыз баласына есе- )08

Л! кун, елеул1 кек алмаганын арман ет!п отырып, ж ас К.осайды туыскандарына к е р с е т т отырып айтыпты. «Ош- пырдып кунын Мырзабек Кэшкен[н тукымынан сураса, туб] осы сурап алады. Осыныц б е т т кайтармай, ерк)Н ес]р!п, еркелете бер)ндер»,— депт]. Бул жерде б[рталай уакыт етед). Косай ер жетед]. Ж е т к у ел[ орыс патшалы- гына караганнан кей]н барлык дау шары орыс улыкта- рынын алдына барып, занга т)релет]н кун жетед). Сол кезде Ж е т к у ел1не терт к1с)ден казы сайланады. Б]реу1 Екей Сарыбай, еюнинс) Эж)ке Смайыл (бул — Мэнке- н1н экес!), уш1нш1с) жалайыр Балпык, тер т1нш1с 1 Илен- Ш1 деген к:с) болады. Осылар елд)Н дауын б]т)рет]н занды адамдар болады. Б!рак буларга улыктар айдап салып тапсырган гана дау болмаса, ез беттер1мен бил)к ету, ер куны, жес1р дауы сиякты улкен жумыстарга кол суга алмайды. К.осайдыц алгашкы атка м^нген, ел се з1не араласкан кезшде, Ал- банньщ ен б:р аталы жуан жер[нен, Ажыбай тукымынан шыккан Максут болысты Бактчяр деген байдьщ баласы Курж[бай елт1р)п, сонан улкен дау болады. М аксут ту- ралы К,улмамбетпен айтысканда Жамбылдын айткан мына темендег) елен' осынын болганына дэлел. Батыр Саурык, Сураншы жаудан елген, Халык уш]н шаЬит болып жанын берген. Елд) коргап елгенн)н арманы не, К.алын казак курметтеп сонына ерген. К.ожалык кып кетт) ме М аксут агац, Агайынмен урысып даудан елген. Шапырашты, дулаттын бэр: куэ, Шытыр жеген ег]здей аунап елген,— дейтж] осы М а к сут е л 1м1. М аксутты елт[рген Бактияр баласы Алматы каласындагы Эпсемет деген шала казак- пен жалгасып, Эм[р Эмзе деген зэкуннпк аркылы уйезге кеп пара бергп, М аксуттын ез)Н)н е л 1м[н аяксыз кет[рет]н болады. М аксуттын ез ел[М1 былай турсын, онын артын- дагы баласы Мзс)мханды жэне А ж ы бай тукымынан 12 адамды жер аудармак болады. Осы улан асыр дауда Сарыбай да, К.осай да болган. — Ж М т т е р , б)р 1с зиян, б[р )с пайда, Б[р кырсык пайда болды Ажыбайга, !П9

К,иын кун Ажыбайга болып кетт], К,осеке, Мэс!мханды мыктап ойла. Аспанга алып кара кустай алып ушкан Кешег] ер Максуттын. куны кайда?— деп, Албан Одаман акыннын, К,осайга айтканы бул оки- раньщ болранына дэлел. Жэне К,осайдьщ осы дауда ерек- ше озып шырып, ел кезж е тускен]не де бул дэлел. П а р а ­ ны кеп алып, Эпсемет Эьмр, Эмзе аркылы Бактияр жа- рына болысып, ояз елге ж ауап бермей кояды. Сонда К,о- сай отырып: «Улык ашуланранша к^с^ айтатын с е з т ай­ тып болмай ма?»— дейд[. Сонда Сарыбай отырып: «Онай болса, ез[н барып айтсацшы»,— дейд} К,осайга. К,осай ор- нынан ушып турып ояздьщ касына кел)п: «Арыз»,—-д еп- т). Сез]н тындамай кырыстап, ояз ж уре беред;. К.осай даусын каттырак шырарып: «Токта, улы?ым, ез1не жал- рыз тараншы керек пе, жок, мына турран ж ур т керек пе? Мына журт шындаса, ез]цд[ де эурелемей ме?»— деген- де, ояз тура калады. К,осайга унатпаран кабакпен карап: «Е, нерыл дейсщ?»— депт[. К,осай нменбестен: «Менщ айтканым — мына отырран елдщ арызы. Ел керек болса, елдщ арызын тындайтын болса![,ыз, мына шала казактьщ кез!н жогалт»,— деп, колымен Эм!р, Эмзен[ керсет)пт]. Ояз ойланып турып-турып: «Бул ел сез1 ме, жок, сенщ ез сезщ бе?»— депт). К,осан: «Бул елд!Н де сез1, мен1н де сез{м, сенбесещз, мына турран елден сура»,— депт!. Ж урт: «Бэрш[зд{н сезгм)з»,— деп шу ете тус1пт[. Сонан ояз ез[- Н1Н. ойланып койран тер[с бет1нен токталады. «Олай бол­ са, жумыстьщ б[т}м)н казылар айтсын»,— деп, бил)кт] ел- д щ ез1не беред1. К,осай кел]п кайтадан орнына отыра бер- генде, Сарыбай Айдос баласы: «К,осайым, К,осай-ак екен- С1Н рой»,— депт[. Цосай: «Сареке, мен1 иес[ц салмактай- сыц, мен есейс!н десец, есес)з кеткен ер!мнщ кунын эпер- сенш[»,— депт]. Сарыбай: «Цосайым, солай ма ед[, жа- райды. Сен даула, мен баулайын»,— деген екен. Сонан кейш тагы б1р жиында К,осай Ошпырдьщ кунын сурай- сурай Сураншынын шип Андас датка мен казылар ал- дына жуг[Н[ске кел!пт[. Андас жупнер алдында, ез!нен кун сурап, дауга тускел1 отырган Косайга карап: «Эспес ул енбес д ау куады деп, ипрнен дауды шыт жана гып кайтес)н? Агайынбыз, алдымен конысьща кел. Ошпырды елт:рген Сураншы да жок, елт1р)скен жолдасы да жок. Артында калган агайынмен араздьщ тутып кайтесщ?»— 110

депп. Косай жулып алгандай: «Жетпеген д ау — же*п ке- с!мд], полым жетпесе, эл) де жет) рет кестчремш. Канды кол жок болганымен, канын урттаскан сен барсын,»,— деп аузын ашырмайды. Сарыбай Ошпырдьщ кунын кес)п, Косай Кэшке тукымынан улкен тенд{к алады: Осы ек) белецде Цосайдын аты бук)л Жет[су ел)не жайылып, бел­ ил: шешенд!Г! ел аузында таралып кет!пт!. Жамбылдын: Кызгалдактай жуз4бар Саймасайдын, Кес!рл) катыны бар Алмасайдын. Кыррыз, казак бас косса, топ жарады Жнреншедей т!Л) бар ер Косайдын.,— дейтш! — Косайдын шешенд]Г1не толык дэлел. Ж амбыл б)рде Косайдын уй]не келсе, Косай уй)нде жок екен. Эйе- Л! сарандау к:с1 болса керек, Жэкенд) аса уната коймап- ты. Ж экен де эйелге кырыстанып жантайып жатса, дала- дан Косай кел)п: «Жамбыл, нерып жатырсьщ? Мына к!С[ тамак )шт! ме?»— деп э й е л т е н сурапты. Ж антайып жат- кан Жамбыл басын кетер]п алып: — Цосеке, катыныннын Т1Л! жаман, Айтжан, Досжан, Мукашыц болсын аман. Елге кырсык катыннан деген бар гой, Озщ ойлан, калганын айттым саган,— депт). «Апырай, Жамбылым, солай ма. Олай болса, ойла- на журет)н болдык. Ал ез]н де маган жарастыкты заман- дасты карастыра жур»,— депт:. Косай ! 894— 95 жылдардыц шамасында ез агаларына екпелеп б)р старшина ел)мен Алматы каласынан кеш1п Узынагаш болысына барады. Осы кеш[п барганда Ж а м ­ был ауылдарынын коныстарына жаз жайлап, кыс кыстая ек! жылдай отырады. Косайдын жылкысы кысты кун1 кумга Жамбылдын жылкысымен б)рге костап шыгады. К,ум муздак болып, Ж ам был мен Косайдын жылкылары кайтадан тауга карай сершлш Копа деген жерге келед] (Копа деген жер осы кунг) Турк[С]б жолыньщ Узынагаш станциясы мен Отар станциясыньщ аралыгындагы кен шилеу:т жазык). Сонда кел)п жатканда жылкышыныц азыгы б!т!п жзне жылкыдан арык-турак шыкты деген хабарды ест)п, Ж амбыл мен Косай екеу: жылкыга келе- Д]. Келсе, жылкышылардьщ азыгы б)ткен1 рас екен. Пы- шакка жарарлык жылцы болмайды. Екеу) жылкышыга

азьщ алып келем[з деп, Копага таяу Бозармак деген жер- д: кыстаган Ки!кбай деген байга барып конып, жылкы- шыга азыкка б)р еркек кой сурап алады. Койды коска апарарда жалгыз кой айдауга журмейд). Ж ам бы л га К,о- сай: «Мына койды сен енгер»,— дейд). Жамбыл: «Косеке, кой, Алматыдагы Ж эпекке барганда койды мен енгерер- м]н. К эстектеп Екейге келгенде с)з ен,гер[Н!з»,— дейд). Косай кул1п: «Сен м е т к)рме кылайын дед)н-ау, Ж а м ­ был. Ендеше, мен ж етек тей т, сен айда; мен бастайын, сен ер)п отыр»,— депт:. Жэкен осы сезд1 ез[ аузынан айтып отырады екен. Жамбыл Косаймен осы жолгы б!рге журген)н ез ем:- р[ндег1 б)р жаксы кундер!н!н б!р[ деп айтып отырады екен: «Сол жолы жылкыньщ косына барып конган кун) б)р жаксы туе керд]м. Уйктап жатыр ед[м, касыма б)реу келд[. «Жамбыл, саган сактаулы турган кант бар, Кар- галыны ерлесен, ез:н де табасын, болмаса, мен ерт!п б а ­ рып керсетейш, жур»,— дед]. Артынан ер1п журд:м, Кар- галыны ерлеп отырып б:р сайга келдж, улкен б:р мая кант уюл1 тур екен, «Мынау саган койган кант осы»,— дед1 э л п к[С1 керсет!п. Мен муны калай алып кетем)н, кел[г1м жэне ыдысым жок деп ойланып турып, б э р т ал- масам да балаларыма б!разын ала барайын деп, олжа- шыл басым канжыгамдагы коржынга салуга ыцгайлан- дым. Элг1 адам: «Эз1р алуьща болмайды, кашан бер:л- С1н дегенде, б:з апарып берем)з»,— деп коржыныма сал- гызбады. Сейт)п жатып оянып кет)п ед!м. Сондагы кер­ ген тус1мн1ц тэж1рибес! м е н т б у п н п ем1р1ме кел:п тур-ау!»— дейд1 екен ез[Н1н осындай сырларын айтканда Жэкен. Косай туралы Жэкен аса курметпен, оньщ шешен сез- д е р т кеп айтып отырады екен. Каскарау Ногайбай — Косаймен эр1 замандас эр: эз)лдес болган К1С1Н1Н б:р[. Косайдын агайынына екпелеп, Узынагаш е л т е кеш:п кел- ген[н ест[пт1. Сол кезде Косаймен б[р жиында кездесш: «Косеке, Узынагашка канша уймен к е ш т келд[ц?»— деп- т: Ногайбай. Косай жулып алгандай: «Уа, Ногайжан, С1нэ(1Лж шч1вэ нваом-нв^о! 'ешэд.нв'и нУннив^в е т Л э и э де»,— депг). Ногайбай ундемей токталып калыпты. Ойт- кен) Ногайбай ез[Н1н б]р жакын агайыныньщ тоганын са- тып Ж1бер)п, сол агайындары екпелеп баска жерге к е ш т кеткен екен. Сарыбайдын Кисыбайды К а с к а р а у е л т е б1р улкен тойга ат коса барады. Осы ат косатын топка Косай да П2

барады. Атшабыста Кисыбайдын аты жеке кара озып бэйгеден келед). Аттын. бас б э й г е с т алып турран К,и- сыбайра кел:п Норайбай: «Кисыжан, мына атты сен де бэйгеге б!рнеше косып кызыгын керд1н рой, енд!Г1 калган аярыньщ жел1н керей!н, араннан алып к е т т кайтесщ, маран байлап кет»,— депт]. Кисыбай атты да кимай, Ногайбайды да ауырлап ашып жауап айта ал- майды. Кешке к е л т конып отырран жерде: «Косеке, Некен атты сурап калды, аксакал адам ед!, не айта- мыз» деп Кисыбай акылдасса, Косай ундемепт). Тэцертен Кисыбайлар турып жургел) жатканда, Но­ райбай тары кел!пт). Кисыбай: «Косеке, Нокан тары келд!, не айтамыз?»— десе, Косай тары ундемепт!. Н о­ райбай кеЙ1п отырып, ж ур тка амандасып болып. «Ки- сыжан, кеше б1р сез айтып ед!М, мына балалар сол а т­ ты эпер деген сон, тагы к е л т отырмын»,— депт1. К и­ сыбай ундемей бегелт калады, жантайып жаткан Ко­ сай басын жулып алып: «Б13 саган атты берд<к, ал сен б[зге не берес)н?»— депт!. Ногайбай: <^Сен ат берсен, мен кыз берем!н» дейд]. Косай: «Ол б!зге берет[н кы- зынньщ бурын неше байы бар ед:?»— депт). Ногайбай ундемей атына м{н!п жур)п кеткен екен. О й т к е т Н о ­ гайбай ез кызына б!рнеше жерде куда болып, калын малды бэр!нен де алып, кай кеп бергетн е беред! екен де, калгандарына кыз да жок, мал да жок, аягы улкен даумен тарайды екен. Косай айтады екен: « О зш нщ к1С1ден сезге муд!рге- н:мде, Ногайбайдын эйел! Эселден гана муд]рд{м (Эсел — атакты Байсей)т батырдын кызы, Койшыбек батырдын немерес!, ете шешен болган к М ). Б!рде Но­ гайбайдын у й т е келсем, Ногайбай уЙ1нде ж ок екен. Эселден ез:м де сактанып-ак журуш] ед)м, сейтсе де осы жерде б]р муд1ртерм1н дегендей: «Ногайбай кетке- Л1 кеп болды ма?»— деп сурадым. Эсел: «Соны К1м есеп- тепт)»,— дед!. Сез: калжын шалыстау болган сон: «Йе­ мене, Ноканнан тун!лей)н дегенсщ бе?»— деп ед)м, «Мен маскаранын б]реу!не гана катынмын ба, мунда- гысы да жетед! гой»,— деген]. Аузыма кум куйылгандай болды. Эйткен! Эсел жен!нде дулат {нинде ертедег1 б]р энг:меден есек бар ед1. Соны айтты Эсел, орнымен тауып айтты. «Аталы сезге арсыз таласады» деп, нес1- не таласайын, токтадым»,— дейд! екен Косай. из

ЖАМ БЫЛДЫН ОЙЫН Б!Р СЕРГ!ТКЕН КЕЗДЕСУ Ж аз ел жайлауда отырран ете б:р кен:лд: кез бола­ ды. Будан кеп жылдары бурын аркадан акын Ш еже кел:п кеп улг:л: жырлар айтып, ез:не жана жол кер- сеткендей болып, улкен езект: жыр, утымды сезд: ан- саран Жамбыл уй:нде отырранда, уйс:н Манак акын келед:. Бул — Ж амбыл жасы к:ш: болранымен, кеп кез- дес:п, эр:птес болган акын. Ж амбылга сэлем бере кел:п, шапыраштынын калын жайлауында айтып журген елен:н айтып отырып, ол жаналык айтады. — Баяры Ш еже акын келет:н Кекшетаудан тагы б:р акын келд:. Суйег: б:зд:н уйс:н екен, ез; адам сырт- таны, эр] балуан, эр! эннил, Сары уйс:н К,али ауылында жатыр,— дейд:. М анак акыннын айтып келген акыны, энш:с! К,ара- еткелден келген Балуаншолак болады. Ел аузына сол кездщ ез:нде-ак балуанньщ мьщтылыгы тарала бас- тайды. Б:реулер жолбарыс согыпты, б:реулер жанда- ралды елт:р:п кашыпты б:реулер абактыны киратып, кептеген солдатты киратып кет:пт: деген эр турл: лакап тарап калган кез болады. Жамбыл Манактан балуаннын тур:н, куш:н сурайды. Манак: «Мен езге куш:н кайдан б:лей:н, ез:м кергенде ондай тулгасы бар адам керген:м жок. Жэне Сары уй- с:н К,алиды ек: колынын ушымен балаша кетерген:н кез:м керд:»,— дейд:. Б:р :шкенде б:р саба :рк:т :шет:н.. а р б а г а М1нгенде ж еке аты тарта алмайтын К,алиды б а ­ лаша кетерд: деген мактау Ж амбылга катты эсер етед:. К.алидын ез; жасында :р: балуан болган. Уй:не кел­ ген к:с:н:, эс:ресе б:р к:с:л:к куш: бар к:с:н: кергенде, ек: колыньщ ушымен какбакыл тасша б:ресе ол жагы- на, б:ресе бул ж агына койып ойнатып отыратын. К,а- лиды олайша кетеру к:мн:н колынан келед:. Ол ерекше ерд:н гана колынан келед:. Эр: эн:н, акындыгын ест:п кызыккан эр: балуандыгына кызыккан Ж амбыл Ба- луаншолакты керуге атка м:нед:. Жамбылдын касына эр: сайыскер, эр: балуан Макыш акын, Сэд:бек акын- дар еред:. Топар бойындагы Сары уйс:нге келгенде, Балуаншолакка кездесед:.

Кептен бер) елен[н де токтатып, жатып калган карт акыннын ойы тары елее алгандай болады. Эс[ресе Шо- лактын Ралияны сагынып айткан э т мен елен1: «Айым да сен, Ралия, кун!м де сен Он кабарым тартады кул1мдесец. Келмейд) деп, Ралия, капаланба, Амал канша б)р минет к е р м е с ем. Аппак кардай ет{цнен Ралияжан, бет1ннен»,— дегенд! ест1генде, Жамбылдын да: «Айрылдым капияда, кайран Бурым, Айдай ед толыксыран аппак тур!н. Алдандым, аярымды шалые бастым, Б1лмед)м жан ашымас ага сырын»,— деп жырларан, ертедеп капыда айрылган рашык жары есше тусед[. «С[рэ, осы Балуаншолактын Ралиясы кара катын рой дейм!н. «Аппак кардай тамарыц, кул!мдейд1 кабагын»,— дейд1. Мен Бурымды Кутырганньщ суынан алдыма алып еткенде, ай жарык ед!. А як ки!м су бола­ ды деп, к е б к - м э с М шеш!п екеу!М[з де балакты тур1п алдык- Сонда Бурымныц балтырынын актыры сондай, айра шарылысып ед1»,— деп кулед: екен. Ел аузындагы сезден Жамбыл Балуаншолакпен б!раз б!рге болып, э т н е канып, куш!н де керед!. Оз кез{мен кыррыз, ка- зактыц сан батыр балуанын керген, Кенесарынын Сыз- дырын керген Ж амбылга Балуаншолак олардан гер[ кеб{рек ой, ерекше кернек калдырады. Эс}ресе Балуаншолактын ез басынан кешкен энг!- мелер: ерекше е р л т болып эсер етед!. «Оленге Ж амбыл жуйр1к, энге — Кенен, С епз айгак шыкпай ма б:р денецнен. Сандалтып улы жузд1 эн1мен айдап, Сонымен де кун кер1п жур Кенен деген»,— деп, Кененд! энге багыстаган Ж ам бы л кеЙ1ннен Б а ­ луаншолак эшн Кененнен тындап, кайта-кайта айткы- затын болады. Сол кездщ ез1нде улгайып, кеп акынга ага болып калган Жамбыл. Олар: уйс1н М анак акын, Шагатай Шаргын акын, шапыраштын Телем)с руынан 1збасар ПЕ

акын, сары у й с т Байбурыл акын, Телемк, Жалымбек акын, дулат !ш!нде коралас руынан шыккан Кожантай акын, ысты руынан шыккан Бегалы, Бектурсын деген ек) агайынды акын, кек)рек (Дулат) К,аракбай акын, жаныс руынан Сэд)бек акын, сэмбет руынан Бармак акын. Ж эне сол рудан шыккан Цурма акын. Шапыраш- тынын ез :ш[нен Аргынбай, Карабек (осы кунде бар), байсалмак косай руынан Сулеймен Акын, Сэмбет руы­ нан Куандык акын. М)не, осы акынньщ бэр1 — Жамбыл- дан ж астары к)Ш1, заманы б)р акындар. Булардын кай- сыб1р{мен Ж ам был айтысып та калган, б!рак олардын кеб[ сакталмаган. Ж амбыл булардын б!рсыпырасын акындык ер к ] аз, сездер1 етк]р емес деп м[неп отырады екен. Ж ам бы л ­ дын ез тусында ез) катты елеген акындары дулат Сар- бас акын, Сэмбет Куандык акын, Т м еу к а б ы л )ш!нен шыккан Эр1м акын, Кенен — Каскарау руынан, Умбет- эл! — Айкым руынан. Озгелерш усак деп, келет1н сезд! несерлете жаксы унмен айтканды жаксы керген. Ж амбыл эс)ресе акындарга ез е л т щ ата-тег1н, со- нын шеж!рес!н б[Л)п, ел!Н!Н шешен, би, шеж1ре акынын жаксылап !л:п алуды у л п ет)п айтады екен. Бул тура- сында Жамбылдын ез[ де сэлем бере келген у й с т н щ б)р акынына елец1н айткызып тындап, сонан сон ата- тег1н сурайды, элг1 акын бшмей калганда, оган урсып, сенщ атан жен!нде ел аузында мынадай энпме бар деп, ез1 узак эцг)ме айтты, сонан сон оган: «Будан бы- лай осыларды аньщтап б:л)п алмай, елен айтам деме деп акыл айтты»,— дейд) б!луш[лер. Ж Ы Л Ы УЙ Ж Э Н Е ЖАМБЫЛДЫН. БАСЫНА ТИГЕН ЖУДЫРЫК Ж амбылдын жасы алпыстын 1Ш1не мрген кезде Екей, Ескожа рулары кыстауга орныгып, жылы уй салып, кыс жылы там уйде болып, жаз к т з уйге к еш етт бол­ ган. Каракыстак е л к е с те алгаш жылы уй салып у л п керсеткен — Е ск ож а руынын 1Ш1нде Каликул деген молда болган, бу к)с) М ырзабек тукымы, ез1 (Эулиеата) Ж а м ­ был каласында турып окып, содан келгеннен кей)н сол ж актан керу[ бойынша жылы уй салып жэне уйдщ ай- наласына агаш еккен. П6

Осы Каликулдан керш Сарыбайдын. К,исыбайы !905 жылдардын шамасында жылы уй салган. Одан Жамбылдын ез1 1910-жылдар шамасында осы кунп колхоз аулынын бер жарындагы еск1 корасынын орны- на уй салрызды. К,алик,ул, К,исыбайлар уй салраннан бастап, Екей, Есцожанын кепнилМ уй салып, айнала араш егу, эс1ресе Мырзабек, Кэшке рулары ез алдына алма бактарын егуд] у л п ет1п экеткен. Шалтабай, Нуртай сиякты К,удайберген балалары улкен-улкен бактар салып, у й л ер тщ манайын турлен- д[ре бастаран. Олардын ол бактары осы кунге д е т н бар, к.аз1р колхоз пайдаланады. Молдадан кутылмайды амал, айла, Э с !р т жерден шыбык тапты пайда. Арашты койдай барып коздатканда, Жинаран кора толы малын кайда,— деген Ж ам был блещ К,аликулра айтылганда жай ай- тылмаран. К.аликул арашты ес1р1п малра сатыпты. Ж э ­ кен ушн жабура араш сураганда, К,аликул сатамын деп бермепт!. Сонда айтса керек. Б ул 1909 жылдары ш а ­ масында. К.аликул молдалыры болмаса, кедей к1с1 бо- лыпты. Ж ам бы лдан улкен екен, б1р ак кеп калжыцда- сып ойнай беред1 екен. Ескожа ел)нщ !ш1 б1р кезде езара партия болып екн ге бел)н1п, араларында улкен айтыс-тартыс, араздьщ болады. Ескожаньщ Танатар деген атасынын баласы Тургендег! шапыраштыра бармакшы, арайынра екпелеп орнынан аумакшы болады. Сонда булардьщ кеш1п ба- рамыз деп, Тургендег1 арайындарына Ж1берген к1с 1с 1не Тургендег! арайынынан к1с 1 кел!п, кеш 1р]п алмак бола­ ды. Талдыбай, Ботамбай деген ек1 агайынды К1С1 басын- да кешпекш! болып, артынан Ботамбайдьщ конысын тастап кетюс! келмей айтканы: — Ж ай л ауы н т1пт1 суык, кар ж ауады , Д 1р1лдеп катындарын кой сауады. Б 1здерге кешпейс1н деп екпелейсщ, А запка ондай киын к1м ауады. Элдеке, жерден ауран тег1онбайды, Айрылран ез ел1нен бек оцбайды. Там салып, жонышкасын бэр1н тастап, Тастаган мундай рабат теп онбайды»,— 47

деп жырлапты. Бул еленд! айткан Сулеймен Тэйюм улы «Октябрь» колхозында, ол ю с т щ айтуына кара- ранда, бул 1900 жылдан бер1 ж ерде кершед1. Бул кез Жэкенн)н дэулет1 шарындалып, кедей тарт- кан кез! болады. Б)р жарынан ер1с: тарылран, ешнии жарынан патша отарыныц алым шырыны басып, халык куЙ1 ауырларанда, Ж ам бы лды н да куй1 ауырлайды. Бул кездеп Жамбылдын арка суйер: домбыра болып ка- лады. Ел ж айлаудан кайта серп1лер кез К,аракия, Сары- жазык, К,улансаз, Улкенсаз, Суьщтебе, Актасты, Жел- д!байды жайларан шапырашты, дулат рулары журт жанартып, б1р серп!Л1п кайта кеннп конады. Желд]сай- дын сонысын шайып Жылкыбай сиякты Сэд]бект1Н (бул Жамбылдын аталары) байлары Асусай жотасына кел1п конады. М алы шарындалран Ж а м бы л ауылдары Желд]сайдын ки)коты, тыкыр бетегестщ туб1нде оты­ рып калады. Ж ет!су ел:н жандарал Алматыра тойра шакырыпты, энш[, домбырашы, акын, жырау, жуйр1к ат, кыран бур- К!т— бэр:н экелс)н деп буйрык болады. Осы тойра бару- ра Ж амбылра да хабар болады. Ж ы лкы бай, Ш алтабай, Тэйтел! сиякты атты, жабдыкты байлар тойра жургенде, Жамбыл да журед1. Той-жиын дегенде аркаланып, кетер1л1п кететш Ж э кен бул тойра аса кещлденбейд!. Б 1р ак акынды кал- дырмасын деген буйрыкпен болыстар калдырмай алып журед). Ж экен бул тойдын не е к е т н , кайда, юмге елен айтатынын онша б!ле коймайды. «Сол жылгы жаз да, жайлау да кедейленген ем:р тур тд ей сургылт, кец!л- С1з ед1»,— деуш) ед: Ж экен ез!мен сейлескенде дейд) б1лет]ндер. Бэйге атын алып, жоргасын м)н!п, тойга журген бай- лармен, болыс, билермен Ж амбыл да б1рге журед:. Ж ам бы л айналасы М акаш сиякты эр1 батыр, эр! акын Умбетэл: сиякты шэк!рттер1мен шогырланады. Той Роман тукымыныц 300 жылдай узд!кс1з патшалык курган курмет1не ж андарал ж асаган эр) той эр1 выс­ тавка болады. Алматы каласыныц тау ж ак кырындагы Улкенарыктьщ^сыртынан уй т М л т , сол жерде болады. Акындар, энпилер, домбырашылар б1р уйде болады. Тойга 15 акын жиналады, олар: Д у л а тты шагатай руынан шыккан Шаргын акын, М еркедеп Ысты Май- П8

кет ацынныи баласы Арцабай акын, оран ерш Мамы- райым акын, жаныс руынан шыккан Мус;реп баласы Сэд;бек акын, Буйдас руынан шыккан Ж анакбай акын (бул эл; т;р;) элт! руынан шыккан К.арабек акын, Эбд;- кадыр К,асымбаев акын (о да т;р; каз;р «Новая жизнь» колхозында), К,аскараудан Мухаметжан акын, Еско- жадан Ом;рзак жаршы Жамбылдын жакын шэк;рт;н;н б;р; Умбетэл; акын, Ж аны с руынан Шуктей акын. Осы жиналран акындардын бэр; де Жэкеннен к;ш;, кеб! ез;н;ц шэюрттер;. Жэкенд; осы акындарра басшы ет)п, ж ауапты кылып кояды эр; ешкайда бытыратпа, эр; патшаны мактап елен айткыз дейд;. Б;рак Жэкене бул той онша эсер етпейд;, шарыктап елен тегерл;к ыкыласы болмайды. Жандаралдьщ т;л- маш; Бакия Сырттан баласы, уезд;н т;лмашы Тергеу- с;з баласы тапсырманы урындырады. Б;рак акындар не жырлады, нен; айтып жатыр, онымен ульщтардын жумысы аз болады. Б;р уйге жиналран жиырмара тар- та акынга Ж амбыл аксакалдык ет;п, баскасына сез улг;с;н айтып бер;п жэне кыдыртып елен айткызбауга Ж амбылды ие етед;. Сол жерде тойра келген акын, эн- ш;лерд; катар отыррызып суретке тус;р;п алады. Му- нын ез; оларра мацдайына жоралмас танба баскандай болып кер;нед;. Ол сурет осы кунде бар. «Туе мезг;л; ед;, уйде отыр ед;м, ояз Лихановтын ез; ю р т келд;, ез; мае екен. Т;лмаш аркылы баска акындар кайда, олар- ды неге тараттыц деп маран акырды. «Мен акынга кой- шы емесп;н. Ж эне тамактары аш, б;р уйде камалып жатсын ба, тамак ;здеп кеткен шырар»,— деп ем.— Сен соны айттын деп Лиханов кел;п мен; тебемнен койып кал- ды. «Мынау кайтед;» деп, домбырамды колыма ала бе­ р т ед;м, ойым неде болса пер;п калайын деп, т;лмэш маран колымен ымбалай, мен; жактап, «елен айтсын» дейд; деп буйрык етт;: — Эд;л; жок ояздар Эд;лет;н бурады. Актаякты айланып, Ес;г;нде турады. Жазыры жок Жамбылды Тебеге кел;п урады. Басыма б;р койранда, Миым кетт; айналып. Лихановтай оязга,

Басым отыр байланып. Басында сез!н укпадым, Укпаганнан букканым. К,айдан багып отырам, Аш акыннын ас :здеп Цацрырып сыртка шыкканын,— деген!мде, тары да жерд! тепк1леп зек1д1. Ол ек1 ортада (Шаратай руынан, Д ул ат ел:) Шаррын деген б:р кез: сокыр акын бар ед:, оны б:р солдат желкелеп экел:п уйге ю рпзд:. Сейтсем, ол уйд:н касындагы бактан ал- мурт алып жеп жатканын кер1п, желкелеп экел1пт:. «Сендерд1 курметтесе, улыктын багынан жем:с ур- лайсьщдар, бэр:нд: жаптырып коям дейдЬ,— деп т:л- маш коркытты. Сол жерде сыртта жургендер жиналып калды. Б:рак улыкка карсы к:м сез айтады. Жудырыгы катты неме екен, басым ауырып калганы»,— деп, б:з уй)не кел1п отырганда ез аузынан айтты. 12-август, 1944 жылы, ез уй:. Сол жылы Ж ам бы л тагы б1р улкен улы дуб:р жнын- га кездесед:. А такты кыргыз ел!н1н манабы Ж а н та й баласы Шабдан манапка кыргыз, казакты шакырып ас беред!, аска орта жуз, К1ш! жузден де к1с1 келед:, улы жуз тутас шакырылады. Ас мал жетмш, ел кузекке кайткан кезде бер1лед1. «Шабдан асы октябрьдщ б]р1нен онына шей]н со- зылды, он мьщга деЙ1н уй тМлд1, асты баскарып бакы- лап тур у уыпн Алматыдан 9 казак орыс, 30 солдат ал- дырылды. Адамнын кепт1п сондай, б)реуден б[реу ада- сып кетед1. Елд! адастырмас уппн Пржеваль уез1не Кызыл ту, ГПшпекке кара ту, казакка кек ту, езбек бен ногайга ак ту, адасканга ала ту тМ п, эршм ез ел!Н!н жен:н тек тудан б1лет1н болды. Бэйгеге 180 ат шапты, атты Боралдай би!г!нде (бул Шабданныц жайлау, ку- зеу1) турып конага айдап 50 шакырым жерден ж:берд1. Жиырма бес атка бэйге бермд:. Бэйгеде отыздан артык ат елд{. Ек! бала е л д 1. Сайы ска кыргыздан А к с ак ал деген сайыскер, дунген Булар батырдын сайыскер! Ж у- с т деген казак ж1гМ шыгып, екеу! тукыл найзамен туйрес1п, А ксак ал д ы Ж у с т т у с 1р д 1. Б а с балуанды К,ар- каралыдан келген Шэк)рбек деген балуан жьщты»,— деп 1913 жылы шыккан Айкап журналыньщ № 3-санын- да жазган. ]20

Осы аска Ж ам бы л да барган. Б1р Ж ам бы л емес Жет1су Эулие атаныи сол кездег[ домбыра устаган ацын- дарыныц бэр! барран. Жет)су, Алматы уйезшен барран казактьщ атк,ам1нер болыстары Сэт, Мэнке, жандаралдыц т!лмашы Ибра- йым Ж ай н ак баласы — бэр1 ас берген Шабданнын Ки- самиддин деген баласына К1С1 Ж1беред). «Шабдан к а ­ зак, кыррызра б1рдей болган к М ед1. Б)р рана кыргыз жоктай ма, жок, б!ЗД1Н казакка жол бере ме, б:з кыргыз т т т тус!нбейм4з, 613 де манапты кад1рлейм]з, егер руксат берсе, б!з де Шабданды казак акынына жокта- тып, жар айткызамыз»,— дейд1. Басында тек кыргыз рана жоктайды. «Казак акындары елен айтып, топ жи- са, аты айыпка кетед1. О31 ж ауапты болады»,— деп койран ас иес: орынды, аталы сезге жырылып, казак атынан б)р акын жаршы болып жоктасын, б!рак акы- нын мына ульщтарра, ас баскарган кыррыз манапта- рына экелст»,— дейд!. Казак адамдары болып акылдасып Жэкенд! уйгар- ганда, Жамбыл: «Мен кыргыздын ата тег[н мактауга олак ед!м. Ж эн е жарды койып ж ур ед!м, мына О м 1рзак жыр айтсын»,— деп, О м 1рзак Каррабай баласына ба- рура уйгарады. Мэнкеннщ 1Н1С1 К,асен болыс оязга Ом1р- закты алып жургенде, Ж ам был: Ал, Ом!рзак, б[р нэрсе 1Л1нсе, енд1 1Л1нер, кимылдар ж е р 1н келд], ж у р е к с т - бей айт, ез атан гой, кыргызды дур)лдет»,— деп кулдь Б]р жары калжын, эз!л болса, екшин жарында шын- дык. Эм1рзактьщ терт1нш1 атасы кыргыздан кел1п Кек- шеге (бул Ескожа руынан шыккан хан атанган юс!) сщген. «Каралы у й д 1н касында кырьщ ж М т бастарын орамалмен тартып тастаран, колдарында бакан, елд! корып жолатпай тур екен. Келген улыктар Шабданнын ез баласы Кисамеддин, кыргыздын ас баскарган ма- наптары каралы уйде отырранда, Касен (Ом1рзактын бастаган болысы) омыраулап уйге таянып кел1п, «Ал, Эм1рзак»,— дед]. — Шудын бойын ерлеген, Е ю кеб1н жерлеген Ат кетпеген кермеден Душпанга еткел бермеген. Эткеннен сон хан Шабдан, 12!

Кекетай, кандай кылам деп, Уш мыц уйд1 т1кт! де, Ат жаратып сауын айтып, К!мдер асца келмегена,— деген1мде, «Бул к[м? Кай акын?»— деген дауыстар шы- рып, б:р ж)г1т кел!п атымды устап, туе деп жулкылады. Шошып цалдым, ойбай, жар айтам деп бэлеге калдым ба, атым айыпка, ез[м паструкке кетт!М бе деп. Касен де аттан туст1, метмен б)рге каралы уйге алып журд:. Камап турган ел жарылып жол берд1, Шабдан батыр- дыц ез уй! ес[г[нен тер!не дей[н кмем. Отырган улык- тар кыргыздын манаптары, б!з кел!п босага жактан отыра кетт1к. А с берген Ш абдан ел! караган ГИшпек уез1Н1н Т1ЛМЭШ1 бар аксакал казак: «Мына улыктар с)з- Д1Н жаршынын сез[н жаксы керш отыр, аты-жеш юм деп сурады»,— дед[. Касен айтып жаздырды. Улык жырласын дед) деп маган караган сон: — Айтып жатыр улыгым, Б1ле алмадым басында. УЛЫКТЬЩ ЭД1Л кылыгын. Сез берсен!з жаршыга, Ек1 болмай буйрыгын, Шабдан ханнын асында Жарыска салдын, жаксылар, Кыргызда казак жуйр1Г)н. Сез айтамын калайдан, Эд)ге не Тынайдан, С ая к пенен Бугыдан, Е скожа мен Канайдан, Есенкул мен К,ынайдан, Косты менен Сарыдан. Курам а журттын бэр)нен, Жад1гер мен МендЬден, Жетп!с уру кыргыздан, Е т Кеб!н жайлаган, Шалгынга бие байлаган, Кунд!з, тун! ордасы Казаны тынбай кайнаган «Ем[» деген кыргызды, Алдына сап айдаран. Шабдан ханнын асында, Улыктардын касында

Сез берсец!з ал маган Агытайын жырымды Айтар жер;м барымды»,— деп б[р дем алып тары бастай бе р ге т м д е , тшмен, кол- мен жайкап токта дед!. «Мына улык айтады: баска к Ы жырламайды, с[з жырласын дейд1. Енд! езще кеп сый беред:. Мына манаптын баласына ерш жыр айтасын»,— дед[. Сол-ак екен, казактар кетер1л:п, мен далара шык- канда, жиырма шакты казак ж!пттер1 ем жарыма бе- лшш мен[ ортара ала женелд!. Алдымда кыргыздын б1р калын тобы тур екен. Келе акырып жырлап ж)берд!м: — Ек1 кеб1н жерлеген, Ат кетпеген кермеден, Астында бедеу терлеген, Алыска колды сермеген, Тар кезенд1 бермеген, Кекетай хандай етем деп Уш мын уйд} Т1КТ1 де, Сауын айтып ат шапты, Кыргыз бенен казакка Б у да келген б)р дэурен. Мусылманнын патшасы, Булар да е г п дуниеден. Шылауын кызыр жендеген, Отпейтугын ем!р жок, Сынбайтугын тем!р жок, Кыргыз, казак улында Б!р пенде жок тен келген. Самидден Муюш, кулак сал, Айтатын б1р сез сендерге, Ж аксы кымкап кие алмай, Ж а к с ы ж орга М1не алмай, Батыр мен неден курыдым. Айтайын деп айта алмай, Айта алмай тагы кайта алмай, Курып тур мен1н амалым»,— дегенде, Шабданньщ мен:ц касымдагы Аман деген ба­ ласы тарт уйге деп э к е л т , б[р кымкап, б1р кемер белбеу алып шыгып, уст)мдеп КИ1МД1 алып ки{нд!рд:. Сонда кайдан келгетн б)лмей калдым, Ж амбыл кел!п калган екен: «Мен етепме салган алтынды саган тект!м, енд!

оналарсьщ. Б]рак киген[цд[ шешпе, м:нген)цнен тус- пе!»— дед!, сол сез; эл[ ес1мде. Жамбыл айтса айткандай, осы жолы кеп олжамен кайттым. Ас таркарда ГИшпект[ц уез1 шакыртып алып суретке тус)рд1. ЮО сом акша берд1. Онда да Ж ам бы л б[рге болды. Мен осы астан кей!н оннан аса улкен аста ж ар айттым. Эм!р] к1С1ге ез аузынан сез бермейт1н Ж а м б ы л Ш абдан асында маран сез бер1п, бет^мд: ашты». Д у л а т ел), Бесторсык деген атаньщ баласы Оразалы деген бай белпл} т с [ болган, сонын. асы: к аскара руы ­ нан шыккан Ногайбай асы, Кусирак руынан шыккан Алтай деген ю с т щ асы, тагы толып жаткан астарда осылайша жар айткан. Ондай улкен астарда жар ай- тушыны бурынгы атына карай тандап шакыртады. Ус- т)не жаксы ки!м киг[3]п, ж аксы ж орга М1нг!зед). К.а- сында сол ас берген жердщ жанкуйер жакыныньщ &- реу1 болады. Ол К1С1 жаршы акынды ертш жур1п, аска келген К1С]лерд[ тус!ред]. Сый к]с}н[н алдынан шыкканда ж а р ­ шы б!рге барып жар айтады, елген адамньщ аты-жен;н, ата тепн, ез!н айтып жарлап, келген журтка танысты- рады. Ж амбылдын тэу!р деген ш э т р т ш щ б}р) — осы Ом!рзак акын Каргабайулы, каз}р ол к)С1 82 ж аста, «Октябрь» колхозында турады, Жамбыл ауданы. Казак халкынын баска жуздершде ертеден бер] болмаган халык ауыз э д е б и е т т щ б)р езгеше тур: осы Ом[рзак акын жаксы айта б)лген жар тур:. Бул тек ас­ та гана емес, тойда да айтылады. Кейб1р улкен базарда да айтылады. Улы жузде муны кеп акын езше белг1л) тема е т т айтып эдеттенген. Б:з жогарыда айткан Эм1р дкын да осы жар т у р т жаксы айткан акын. Тойда, базарда жар айтканда, жогалган мал, каш- кан эйел, адаскан ит, буралкы болган кой, козыга де- Й1н жарланып айтылып, елден сур а у салу рет;нде бол­ ган. Ом]рзак акын осы 1945 жылы ез ауылында отыр- ганда осы ж ардын жайы сез болып, сонда е з т щ б[р эйелге сурау салганын айтты. Осы Шапырашты руынын б!р атасынын баласына узаткан Д улат руынын б {р тщ кызы барган жер)не наразы болып, б1р тунде кашып кетед]. Сол кезде б)р улкен той болып, ж урт жиналады тойга. К е л т ш е к т щ куйеу1, терк1Н!, ек! ж агы да к е л т сурастырганда, кел!ншек терк!н}не бармаган болып !24

шыгады. Олай болса, буран ж ар салрызамыз деп ек1 жары ем!рзак.к,а акша берш, жар салдырып жоктатады. Б)р топ к]с!н[н !Ш1нен б:р ж ас ж М т шырып, жаршы ем!рзакк.а: «А1ен б)лем1н, жес1р иес1н маран керсетщ!з, б[рак, кеп шуй!нш) аламын»,— дейд]. О м!рзак жес!р иес)не айтып, сураган шуй)нш)С1н бер)п айтк,ызады. Келшшек табылады. К.ыз терк!Н1 жес!р дауынан куты- лады, кайын жары Ы с! жаласынан кутылады. М)не, жаршынын орны улы жузде осындай жорары багала- нып келген. КАЙТКАН КЭЩЛГЕ КАЙГЫЛЫ БЕЛЕС Ж амбыл кен1л[ жабыгып, еленд! т)пт! снрек айтып, тек домбыраны кун)ренте тартатын сарынга айналады. Б}3 ж огарыда айткамыз, Ж ам бы лды н шешес} Улдан Орымбет деген елд)н кызы екен. Улданнын нагашысы — К.анадан деген баксы, ол жалайырдын б)р руынан ш ы к­ кан, аса кобызшы к[с) болыпты. К,анадан куй тарткан- да, эс)ресе Асан кайгынын желмаямен жорткан куЙ1Н тартканда, тындагандар жылайды екен. Жамбылдын нагашы тег[нен келген домбырашы, куй тарту енер) де болган. Жамбыл осы кезде сол домбыраньщ [шепне суйен[п куй тартады. Б:рак Жамбыл ез тусынан куй тартып, са- рынга салды ма, оны ешюм айырып айта алмады. Б ь рак Ж ам был осы куйлерд] жаксы керш тартушы ед[ деп «Ынгайтек», «Сурмерген», «Басшылбай», «Куйш[л бай», «Уран куйЬ> деген куйлерд) тартады екен. Бул куйлердщ эркайсысыньщ энг!мес1 бар. «Сурмерген» деген куй,— казак ертектершде кеп кездесетт атакты мерген. Бф де мерген анга шыгады, жас естр)м баласы ере шыгады, кеп журген сон бала­ сы шаршап, ере алмай калады. Элден уакытта мерген ан 1здеп, еш нэрсе кездеспей кайтып келе ж атса, б!р бутанын туб)нде ки[к сиякты б)р нэрсе жатыр. Мерген атып салып касына келсе, ез!Н[Н баганагы жатып к а л ­ ган баласы екен. Баласынын ки[к тер{с1 тоны бар екен. Сондагы Сурмергенн1н баласына, ез!Н]н к а т е с т е куйь н)п тарткан куЙ1 деп тартады екен. «Басшылбай» орыска караган кезде жазаланып, С1б)р айдалып, сонда тарткан куш екен.

«Уран куй1» деген — осы кунп Т ур к к ]б жолыньщ 1ле мен Алматы стансасынын арасында Байсерке деген станса бар, сол станса турган жер дулаттын жаныс деген руынан шыккан Байсерке батырдын жер] екен. Байсерке аса батыр адам болыпты. Байсерке — казак пен калмак ж ауласкан кезде болган батыр. Осы «Уран куй)н» сол к)С[ ж орыкка аттанарда тартады екен. Б а й ­ серке осы куйд1 тартканда, ез]Н)н Кертебел деген тул- пар аты ойнап, билеп турады екен, тагы осы сиякты б:рнеше жыл ойды куймен жубататын сарын да болган Т Э р ]ЗД 1 . Жамбылдын куй тартуы жен]нде Умбетэл], Ом)рзак, Ыбырайым — бэр] де айтады. Ж эне б)зге осы айтылган куйлерд] тартып, осы куйлерд^н энг)мес1н кыска-кыска айтып берген — Сыдык Малтакбай улы деген аксакал. Бул К1С) Ж ам бы л ауданы, Ж ангелд] колхозында т у р а ­ ды. Ж а с ы 1944 жылы 78-де ед]. Бул аксакал б]зге оннан аса куй тартты. Ж огар ы д а айтылган 3— 4 куйден белек, «Абылай шайкамасы», «Касабек куй]», «Калжан куй]», «Ерде- бай куй)», Ерке атан куй]», «Озбек куш», тагы б1рнеше куйлер. Улы жуз, онын ]Ш!нде Алматы атырабындары ш а ­ пырашты, дулат ]Ш1нде кептеген куйш1лер болган, сол куйннлердщ кейб^реу] эл) де бар. Б)рак алды 70— 80 ж аска кел1п, картайып калган. Мысалы, Узынагаш стансасында туратын Жантай баласы Бекбатыр деген карт. Куйнн домбыранын 1шепн бакаймен тартады, элденеше куй тартады. Бул ж енш де б]р жинарлык нэр­ с е — осы Жэкен тарткан куй мурасы. Ж ам былдын немере )Н]С1 Ом]рэл] Ж а д ы р а немерес] Жамбылдын домбырада тартатын куйлер]Н!н б!разын тартады. Онын айтуына Караганда, Ж экен 20 шакты куй тартады екен. Бул куйлердщ б]рсыпырасы ж ога­ рыда айтылган Сыдык Аксакал тарткан куйлер, оган Ом]рэл): 1. «Стамбол куй]» 2. «Ес1м Сарж ан куй!» 3. «Кер углы султан куй]» 4 . «Батыр К,алша, терт Ж1пт» куй] 5. « Б о з т г е н энг]мес!» 6. «Абд]бекпн Кер толгауы» ]26

7. кЕд)ген[ц терккакпайы » 8. «Шортанбай куйЬ 9. «Кыргыз М ураталы куйЬ> деген куйлерд) косты. Ом!рэл) осы куйлердщ кеб)н ез[ тартады. Эм[рэл! елецге де, домбырага да ептеген ынгайы бар. Жэкецн1ц куй)н тартып жэне Жэкецнщ акын баласы Кож аш жайында ол б1раз эцг<мелер айтты. Жэкецнщ жайынан эцг)мелес]п отырганда, Ом)рэл) мен Тезекпай екеу) Ж экеш пц куй тартуынан мынадай б:р эиг!ме айтты. «Колхоздастыру кез)ндег) асыра С) л- теу, ет)р)к белсенд)лер кебей)п, шаруаны агат кыспак- тарга ушыратканда, б)з кеш)п кыргыз асып, Кекайрак езен!н)ц бойындагы «Ильич» атындагы кыргыз совхо- зында кызмет )стед)к. Артымыздан Ж экец де келд), ол к)С) де сол совхозда б)зд)ц колымызда болды. Анда- санда бурынгы уйренген ел) емес пе, к е т т калып, кы р­ гыз ел)не барып кайтып журд). Б)р куш б)р тарпацдау байтал м)н)п к е т т , Ж экец содан жыгылып мерт)г)п, б)р айдай жатып тэу)рленд). Сол жатцанда кеп куй тартып, кун) бойы ез)н куй- мен жубатты, Ж экецн щ мерт)к асына екеу)М)з ек) кой сойып берд)к. Сонда етт) казанга салганда: «Ал мен куй тартайын. Куй отызга жеткенде, еттер)ц п)сед)»,— дейд). Б)з эдей) куй кеб)рек тартылсын деп, оннан аса бергенде, к е й т шегерем)з. «Йемене енбей кегл, кайта тартамын»,— деп басынан канта тартады. Ж эне эр куй- д[ц ез)не арнаулы э ц п м е с т айтып отырады. Бурын к)м байкапты. Сол кезде Жэкец ете кеп куй тартты»,— дейд) екеу). Осылардыц айтуына Караганда жэне Ж э ­ кец тарткан куй деп тартуына Караганда, Ж экец кеп куй тарткан. Бул куйлер улы ж уз ел)н)ц тарихына, ем)р куй)не, ерл!Г1 мен елд)г)не банланысты куйлер. Эл) де осы куйлерд) б)лет)н ю см ер аз емес, осыны ескер)п жинап алынса, ете ж аксы болар ед). Б)з Жэкецн1ц елецд) сирет)п, домбырага с у й е н т куйд) сер)к еткен б)р к е з т айтып, оган кей)нг) кездег) кейб}р куй тарткан уакыттарын да айттык, жогарыда айтылган Жэкецн)ц куйге бой урып, ауылды куй ун)мен куц[ренткен кез)не 1916 жылдыц ауыр окигасы кезде- сед[. Осы сарынга тускен акынга, жабыккан жагдайсыз хабар сап ете тусед). Ол хабар уш жылга созылган ул ­ кен согыстыц ауыр зардабы елд) кажыткан кезде, ка- 127

зацтан майданга кара ж ум ы ска к1с 1 алу (19 бен 31-дщ арасында) туралы жарлыц шыгады. Буйрыктын алды- арты елге кел)п тус:н1п болмастан бурын ел 1ш1нен б:р- неше адамдар Верный (Алматы) каласына шакырыла- ды. Онын б 1р 1 Ж ам бы л болады. Бул жерде б1р ескерту; 1940 жылы шыккан Ж ам былдын б)р томдык, шыгар- малар жннагында кыскаша ем 1рбаянын ж азган Есма- гамбет 16-жыл жайында: «Акын, энш1-куйш1 кыруар жан, Аймагын Ж еткуды н жинап алран, Сабаннан тесек, ерден жастык, етш Жатарра жар салрызды ат корадан»,— деген уш ауыз еленд! келт!рген. Осы елен', жинагын- дагы «3 ]лд1 буйрьщ» деген елен1 сол кезде айтылган. «Келд1 де, алып кетт1 жаксыны айдап, Барады боздактардын кез1 жайнап. Кун ыстык, кайнап турран саршатамыз, Женелд: абактыра соры кайнап. Жаксыдан жаксы коймай алды санап, Камалды абактыра кыргыз, казак- Б1лмед1 не болганын сырттагы журт, Кам алгандар т 1р1дей тартты азап». Бул елен курлысына Караганда тап сол кунде ай­ тылган емес тэр)зд). О й т к е т болып турран киянаттын уст!ндег1ден кер1, артынан еске тус1рген сиякты курыл- ган. Ж ам бы л сол 1916-жылгы окига жен]нде б1рсыпыра жыр айтыпты. Б 1р а к ол жиналып жазылмаган. Ж а м ­ былдын ез1не жакын агайыны эр! акын, балуан сер1 Ж1Г1Т М акыш осы кетер1лкте ж 1п т т е р д 1 бастап, сол жылы Ж ет)су елш кетер1л 1ске бастаушылардын б!р] Бекболатка жэне сол жылы к е т е р ш к бастаганнын б1р[ С атай батыр, осыларра барып косылран. М акаш ем1р бойы Жамбылмен б1рге болган. Э т е кад1рменд1 шэк1р- т т щ б 1р]. 1918 жылгы А лматыда тусетш суретте М а ­ кыш бар. Сол Мацыштыц кетерм кт: бастап Сатайга косылган ж 1пттер !н 1н 1Ш1нде Ж ам былдын ез балалары да болган. Жет1су, онын 1нпнде Алматыга караган шапырашты, дулат казактарыныц кетер1л1с1не бас ко- сып сейлесуше белг! жэне гиянак болган ж и ы н — ду- ]28

латтын каскарау руынан шьщкан Султан деген атка- м)нер белгм) к)с1с:не бермген ас. Бул аста кеп ел бас досады. А ска Шапырашты Д улатты н акын, энш1лер1, аткам1нер ел билеупнлер! — бэр1 жиналады. Осы аста ел толкып турган кез, бас косып б)р толкынга уэде байлайды. Осы аска елд1н ж ]п т т е р 1 е з д е р т ш е кару- жаракты байлап барады. Онын себеб) ондай топталган жерде приставтар, тыцшылар кеп журет:н болады. Сон­ да Макаш ездер]н)н аргы аталары ертеде елген Жэпек батырдын сауытын уст[не ки1п, ак кебентай бектерш ед: жэне ел ортасына: — А1усылман ер:к кетт1 баласынан, Сез)мн1н гнбрат ал сарасынан. Патшамыз буйрык кылды солдат бер деп, 31— 19-дын арасынан. Осыган т)р1отырып кенем!з бе? 1р[ктеп бар боздакты берем)з бе? Болмаса елд!к кылып Т1зе косып, Батырга топ бастаган ерем!з бе?— деп елен айтты. Осы топта Жамбыл да болды. Макыш осы еленд! айтканнан кей!н, Ж амбыл домбырасын алып узак жырлады. Ж'г)ттер жапырлап Жэкецд1 керсетпей кетт!. Элен!н тындатпады, не айтканын уга алма- дык»,— дейд[ Ибрайым Бейсембетулы аксакал, бул кЫ Ж ам бы л колхозында, Макыштьщ немере 1МС1, Ж ам бы л га 4— 5 атадан косылады, шеж)ре К1С!. Ж ам бы л б)р гана сол аста емес, элденеше жерде ел камы уппн, жастардьщ басына келген ауыртпалыкка катты куйзелген, эс]ресе е з 1Н1н ете ж аксы керген туы- сындагы ер ж )пттер Бекболаттын, Сатайдын кетер1лу), олардын окка ушып, дарга тартылуы аса кущренткен. Жамбылдын жан куЙ1н онан сайын ауырлаткан жай — халыктын босып К,ытайга карай ауганы. К,алган елге солдат шыгып, ойына келген зорлык, зомбылыктьщ жа- салуы болады. Шапыраштынын ез {ш)нен ел бастап кетер1лген — К,араш батырдын тукымынан Сатай, Жамбылдын ез ауылынан Макыш. Булар майданга алынатын ж 1пт- терд1 бастап болыс, т 1лмашка кенбей, кетер1Л1с жасай- ды. Олар Узынагаш каласына б 1р-ек{ рет соктыгып, еш нэрсе шыгара алмай, Шнен поселкес1не шабуыл жа- сайды.

Ел !Ш!не к е т е р ^ с п басуга карумен шыккан 60 сол- датка да С атай бастаран Шапырашты ж]Г1ттер{ сод Шиен каласында кездесед]. К,атты урыс болады. Сол кунп урыста казактар жарын бастаран Сатай окка ушады. Окка ушкан Сатайдын суйег:н алура шапкан Макыштын атына ок тнед). Тары б!рнеше ж]Г)т окка ушып, мылтыкка беттей алмай казактар кайтады. Со­ дан кей!н Шапырашты руынын белен алран ж1г{ттер1Н[ц бет] кайтып, К.ытайга карай ел ауура кам ет!п, б:рсы- пыра ел ауады. Оз ауылы аумаранмен, ала жаздай кетерм кке ара- ласып, эуре-сарсан болран ел кыс камына мулде кен)л белмейд]. Мал да, жан да кыстан мейл)нше кысылып арен жазра т т г е н д е , патша орнынан туст: деген куа- нышты хабар келед). Б 1р ак ол куаныш та жудеген ел мен ж у р е с т е н шеге енкейген акыннын енсесж б!рден кетермейд!. Патша орнынан тускенмен, еткен ауыр апатка ушыраран ел калыпка келмейд!. Онан актардын ыланы басталады. Аласапыран угымсыз кундер акын- ды одан да енкейте тусед]. !9! 8-жылы Жет1су ел]нде, ас)ресе осы Ж ам был ел- дер!нде жут болып, мал жутайды. Осы жутта Ж амбыл­ дын б)р-ек) айрыр уй)р жылкысыньщ кеб: ел!п калады. «Руы Екей Байсерке деген к)с)ге ас б е р т , соган ат алып бара жатыр ед1к, жолда астында арыктау боз байталы бар Ж ам бы л кездест1. «Аска жур1Н)з б)з- бен»,— деп ала кетпек болып е д т , «К,арактарым, мен еленд1 койгамын, сонау Терегелд!ге (жер аты) барура атым да жарамайды. — Керд)к кой талай корлык еткен кыста, Ж]г!ттер, жамбастасан шеп уыста. К,айтес<н ауре кылып, аска суйреп Барамын кару жинай келер кыска,— деп, б!зге ермей, кыстауына карай кетт). Б)зге шынын айтты, корасынын касынан шебж шаптыргалы соган бара жатыр екен»,— дейд1 Тэк:м баласы Сулеймен ак­ сакал, (Октябрь колхозында) К,усеп карт. Осындай б)р ауыз, жарым ауыз болмаса, бул жыл- дарда елен айтпаган. Жамбылдын бул кезде еленнен б)раз токталуына б!р себеп: Жамбылдын алгашкы эйе- л) Момын Орымбет кызынан туган ортаншы баласы К,ожаш осы кезде аздап елен айтып журед!. Жамбыл- [30

дын ез кезшше айтпаганмен, оньщ ойын-тойда елец ай­ тып, ез!н!н. домбырасына жармасканын байкаган сон., акын еленнен бой тарта бастайды. Б]рак Ж амбыл еленнен кол у з т , т!зг1нд: баласына бере коймайды. Бул жен)нде мынадай кызык мэл)мет бар. Б)р улкен той болып, Ж амбыл курметпен шакыры- лып елен айтады. Осы тойга К,ожаш та келед1. Ж а с та р ортасына алып, К,ожашка елен айткызады. К,ожаш бул тойда Жэкенн!н кеп жырларан аса узак жыры ^Керуг- лы Султанды» жырлайды. Жэкенн!н ез!нен асыра узак, эдем) жырларан Кожашты ел, адр есе ж астар Ж экен отырран аксакалдар тобына экел!п: «Жэке, мына Цожаш домбыранызды устаура жарап- ты. енд! К.ожашка батанызды бер:щз»,— дейд:. жМен ем!р сер[к домбырамды е ш т м г е бермейм1н, бул — елгенде ез)ммен кетет1н кэр: сер:г{м. Оны колкала- мандар. Жасымды жанрыртып, жанымды серптетш елещм рой»,— деп жастарра сырын айтады. Бул жнында Умбетэл1, Саяд)л, Кер)мбек сиякты К,ожаштын заман- дасы, акын ж[г{ттер де болады. Кейб!реулер: «Жамбылдын ез!нен баскара жол бер- г!С! келмейт1н белг)л} сарандыгы»,— дейд!. Б]реулер: «Баласына да кимайды»,— дейд:. Б:рак Ж экен еленд1 сондай суй)п айткан, тула бойынан елен саулап, ерн1 кыбырласа, елен тепп ж)берет1н акын К,ожашка жан сер)Г1 еленд: бермейд). «Жамбыл еленд! баласынан да артык керген К1с: гой, елен бул т с ш щ ез1мен б:рге кетед: гой»,— десед: екен ел{н1н карт адамдары. К,ожаш 1932 жылы елген. Бул баласы Жэкене бой керсетпей, еленд[ кеб1несе Ж э ­ кец жок жерде айтады екен. К е б т е с е ауыл арасыныц айтысы, усак тойбастары сиякты кыз-бозбаланыц бас коскан жер!нде айтатын болган. К,ожаш елец1нен сакталып калганы ете аз. Тек мына теменде айтылатын К.ожаштыц б[р кызбен жакын болып, содан айрылганда айтыскан елещ бар. Цожаштьщ уйленбеген бозбала кун1нде Жамбылдын эжептэу)р жылкысы бар кез[ екен. Сол жылкыны К,о- жаш ез[ багады. Ж амбылдарга туысы онша алые емес, Бимембет деген т с;н щ де б]раз жылкысы болады. Онын еркек баласы болмайды. Сэулетай деген жалгыз кызы болады. К,ыз еркекшора болып есед!. Осы кезде Ж а м ­ был ауылы мен Бимембетт1н ауылы ж аз ж ай лауд а б!р- ге кеш)п, б!рге конып, кыстыгун! тауда б1рге кыстайды.

К,ожаш пен кыз б)рге жур1п жылцы барып, б)р1не б]р{ ете унайды. Кеюлдер! цосылып, жакын болып кетед;. Б 1рак бул куаныш уза к к а бармайды. К,ыздын экес] К,астек сарасында епн салып отырып калады. Жамбыл ауылдары кектеу кез{нде Отегенге кеш!п кетед]. Осы кезде Бим ем бетпн кызына Батые К,астек ел{н)ц б)р байы куда болып, калын малый бер)п айттырып, уза- тып алмак болады. Сэулетай айттырран куйеу[не б а р у - ра риза болмайды. Б]рак Кож аш ка барарлык ешб!р ылаж тары жок. Б:р{нш]ден, К.ожашпен аралары бурын кыз алыспаран жакын арайын, боз бие сойып, босара аттасу керек. Оран К,ожаш ез туысынан белсене аса ала ма, алмай ма, ол мэл1мс:з. Ж эне айттырран жер малый шок б е р т , узатып алура эз!рлен]п жатыр, ойла- нура да уакыт аз калды. К.ЫЗДЫН колынан бар келген] астыртын б}р к 1С ]д е н хабар ж 1бер)п, К,ожашты шакыртады. К,ожаш келгенде, той болып, отау кетермш калады. К.ожаш той бастап: Олещм акпа-текпе арындады, Адамныц кешен болмак самаржары. Па, ннртн, ерен жуйр[к т[л болмаса, Кисынньщ киын жатыр табылмары. К е н 'л д щ К1р[н жуып сезбен тексе, Шер)нен шырарады сарынранды. Сен десе, менде тарат тарыдай жок, К.андай кун душар болдын, не кылралы, ОТ1ПТ) талай рашык зарлы мендей, Ом1р]н б 1р жасаура шарты келмей. Осы ж ур т К.озы Керпеш, Баян дейд], М е т мен болды ма екен о да сендей? Колынан бар кел гет елен болып, Сарнаран зарын т е г т т 1л мен кемей. Кез;ме сондай болып кержесщ, Басылмай сауран кенм сэулем демей»,— деп тойды да бастайды, ]штег) ауыр ойды да бастайды. Сэулетай: — «Адам бар адамда да алуан килы, Ж:г1т бар ж:г1тте де балуан, милы. Сщ1рш ез бойына алсан мен1, К,ойнына, колтырьща басым сыйды. Кеуденд{ амал канша кер[ тартарсын, 132

Кимайды [Ш1М сен], ренжид[. Кез1ннен ат шаптырым алые кетсем, Орыным, К.ожаш, саган кулазиды. Сен жокта шырарым не, шырайым не, Мен жокта мен-зен болып уайым же. Токтауга той еткен сон уакытым жок, Айтып кал, арманьщ не, муратын не? Керсеткен кептен ыстык жулдызьщды, Ж ар аткан жер мен кект1 кудайым да. Ж ат журтка жазды м е т тэщр деген, Кетей]н амалым не, ылажым не. К,ожаш: — К,ыргындай кызык емес кыздьщ тойы, К,айгы мен мун байланган ем:р бойы. Ж алганда жаным суйген сэулем едщ, Оз)ндей кайдан болсын кара торы. Арманды к е н т д е п ада кылып, Айтпакшы боп отырмын осы жолы. Жаксыны жатка кимас болар ед:-ау, Еркше К,ожашынныд жетсе колы. Керсетт: екеу[М]зге ем1р нен:, Откен сон тус!мдей-ак ен'мдег:. Без)лдеп ек! дауыс отыр бупн Максатка жетпеген сон кещлдеп. Кайысып кабыргамнан сег{лгенше !ш1мнен кайгым сыртка сез[лмед). Салмасын кудай баска, киын екен, Бауырдын журег!ннен белжгеш. Сэулетай: — Бауырга журектен де екпе жакын, Жакынга кос буйрегщ тен согатын. Екеум)з ег)з тунде жылкы багып, Заман жок будан былай шарк уратын. Ол уынн сарсан болма, сабырлы бол, Эйелдщ тандап жур]п ал кымбатын. Озепм екпе, журек сен болганда, Дейт1Н1м жакын керме сол болатын. Артына ем)р ш[рк[н кайрылмады, Оз1ме жолдасымды сай кылмады. Мактаншак малга сенген бага б)лмес, Суймейд[ жас ж урепм бай мырзаны. Тен1не кыздын суйген тенд!к бер[п,

Керед) кашан тэц[р)м кайгырганды. Кеспесе пышацпенен кнын екен, Бауырдьщ екпесжен айрылганы. Кожаш еленмен тары жауап кайтарам дегенде, кыз- д ьщ шешес1 келш, «Карагым Кожаш, тойдын аяры б]р бул)нш)л:кке ушырап кетер. Осы жетед!. Енд1 айтпай-ак кой»,— дейд]. Кож аш осы сезге токтап, енд1 кыздьщ кен<л[не токтау сез салып: — Даусы м эн дегенде кекке шыркар, Шрген койдай болып елен жусар. Байкаусыз балалыктыц эсер)нде, Кандай кун капияда болдыц душар. К.ырык жыл кыргын болып кетсе дагы, Заман жок кылыгынды мен умытар. Кыз тандап талай елден барганымда, Алмакпын аяк ылау арка кымтар. Бакытты, барран ж ер 1Н оты болсын, Ата-енен кудай дейт:н супы болсын. Акылсыз бай баласы бола бермес, Колына устаганын тоты болсын. Беюлд1, берекетт! дастарканды Кен<лд4н барып кайткан кошы болсын. Айтуга мунан эр! руксат жок Кош айткан актык жер1м осы болсын,— дегенде, Сэулетай да е з 1Н)н токталып кен Ы н беюткен сырын еленмен айтып коштасады. Мекке мен Мэдинендей эке-шешем Киды екен кез1н кайтып ж атка бетен. Шер1МД1 !шке шерт<п шешем б]лд), Уй[ме конаксьщ деп буг1н-ертен. Осындай ертен сумдык болгалы тур, Ойпырмау, кетсем бе екен, кайтсем екен? Алдыннан агатайлап кут1п алам, Артымнан ат екс)т)п 1здеп келсен. Бакытты, бала куннен от боп тудьщ, Экеннщ домбыра алып, жолын кудьщ. Дауысьщ кетер емес кулагымнан, Боркем)к, болат емес, бостап турмын. Кезщнен айналайын жаутандаган, Колыма кольщды бер, кош боп тургын! 134

К.ожаш колын усынып: — Басыма пайдасы не осы айцайдын, Тойында сайрамаса Сэулетайдыи? Ак, жуз)ц, ашык кещл жаркылдайды, Нурындай толыктаган туган айдьщ. Буыцмен куаттанып :шке к)рсем, Талкандап, тауды бузып тас кашаймын. Тебещй анда-санда сагынганда, К.арацды кер)п журсем б[р жасаймын. Осындай сэулем едщ кымбат кызык, Турганда б[р сайрайын колынды устап. К,имаймын жазым болмай, ж атка сен:, К,айдасыц, куйеу косшы, мылтыкпен ат! К,айнасып катып калган ею колдын, Жэкелер, жазыгы не, кылышпен шап. Эйтсе де амал канша журттан уят, Шешетай, не кылсан. да енд1 ажырат! Бел!мнен шеш)лмейт!н шер байлан, ерт1де куй)п, жанып турмын шок боп»,— деген сезге шыдай алмай кыздыц шешес[ жылап кел!пг «Осынша еркше ж]бер[п неге бауыр бастырдым? Ау- л ак жур деп улга айтпадым, тыныш жур деп кызга айт- падым. Екеу1нщ обалына мен калдым. Ж у р т, к1нэл! юс!, мше, мен, шабар болсан, кылышпен мен! шап!»— деп, шешес! кел[п екеужщ цолын ажыратып ж:беред{. — Ж ацадан кыз болганда бонды тузеп, Сактадым улкендерден к1шкене [зет. Б1р[г1п К,ожашпенен сонда маган, Деуш! ед!ц, анам, маган жылкы кузет. Улкей[п кузет дерт[ ерт болганын К,айтсе де кабыл болмак соцгы т!лек. 1шщнен шыккан шубар жылан ед)м, Апатай, кеп пе маган терт-бес минут. К,ожаштьщ кас[рет[нен салдым айкай, Айткан сез жанга батып кетт1 ау, бай-бай! К,ымшаптап кыз басымды улга балап, ес!рд)н. ез бет)мд[ б)р кайтармай. Шешенщ жаксы болды ракымы, Ер К,ожаш, дэурен су рд!к , М1не, осындай К улактан даусып. кет)п, естен сенбес К,олымды босат енд[, ал, агатай!.. !35

. _ Содан кей}н Кож аш кыздьщ колын босатып, айрылады. Кыздьщ шешес1мен ер1п баратын елш ды шыгарып салады. Содан у й т е кел1п малга кар б)рнеше кундей жер бауырлап жатып алады. Кожа бул сырын ауылы кеп б!ле коймайды. Кожаштын бул еленш сол тойга барып, жиынд ран ж ас акын Саяд1Л Кер1мбек баласы урып алад кейб1р асырыста укпаран жер[н Кожаштан к е й т к кенде сурап та алран. Б!зге айтып берген — С 1945 жыл, декабрь 1Ш1нде. Саяд]л Кер[мбек баласы ]896 жылы туран. С Д у л а т , онын ]Ш1нде Жаныс, оньщ 1нинде ЖулсеЙ1т атанын баласы. Бурынгы «Кубб)» болысына кар каз1р де К,аскелен ауданы, Политотдел колхозынд рады. С а я д м : «Жамбылдьщ алыстан атын ест]п, ез1Н к кумар болып журд[м. Б ф а к елен айтканын, турш тап кере алмай ж ургеш мде 1920 жылы кектем ке Узынагаш жакка бардым. Умбетэл:, Шокытай С ад ы б ек акын — бэр!М13 Узынагаш базарына ба Базарга ел кеп жиылган екен. Астында улкен жире бар, у с т т д е кене тоны бар, басында улкен кара бар аксакалды карт К1С1 омыраулап базардьщ ол ш б!р шыгып, бул шет[не б)р шыгып жуйтк)п журд]. М юс} к)м деп Умбетэл]ден сурап ед}м, бул Ж ам бы л дед). Мен осыны ес)ткен сон, сол к к ш щ ез1н багып наласынан узамай, атакты акынньщ ун!н ест1сем турганымда, базардьщ шет жагында турган б]р то с[гс келш: «Кедей кетер[Л[п кырда тур, Байлар бугып сайда тур. Жамбыл акын мунда тур»,— деп жырлап ж]берд) де, «Элг) акындар кайда жур, мына базарды ду кылып елен текпейд1?»— деп, ж уй ткт, базардьщ шыгыс жагына карай женелд). «Апыр-ай, мына К1с ш т аркасы устап ж ур-ау, Т1ПТ жерде турар емес кой»,— дед1 базардьщ шет)нде ган Иманбай Мэнке баласы. «Сен! жетмгпрд! гой, Т1Л[ тиген ж ерщ ойып тусет)н у коргасын емес п дед! С эттщ баласы Тем 1рболат. «Б]зд)н б1р жерде турганымызды кер!п, аузына сез тусе калды рой оньщ»,— дед[ Алпысбай баласы )36

екеу] макан. Булардьщ ушеу) де байдьщ баласы, экелер! бо­ ше кыз­ лыс болган шонжарлар. Совет уюмет] келген сон кол- дарынан бил)к кет!п, базарга да шеттеп, букпантайлап рамай, аштьщ кел)п тургандар ед;. Жамбыл да жогаргы сезд1 осыларды кер!п айтты. да бол- М аган Ж амбылдын осы айткан сез[ б)р турл! ой ды. Ол кездес- салгандай болды. Б;рак Ж ам былдьщ шын ш еш 1Л1п айт­ Саядм, кан елен)н тындай алмай, тек осы сез!н е с т т кана ку- Суйег! мартып уйге кайттым. т деген Осыдан 3— 4 жыл еткеннен кей)н, кектем кез1нде К а з ­ раган, да ту- бек деген жерде Кыстау деген бай (шыбыл руынан) сундет той жасап, кеп елд[ шакырды. Сол тойга Оспан- керуге таймен ер1п мен де бардым. Тойга келш, ат у с т т д е ту- анык- рып еленмен куттьщ тау айтып ед[м, 613Д) кел)п аттан езшде акын, тус)р:п, б1р уйге алып К1рд1. ардык- Уйде Жамбыл, Шукытай, Умбетэл), Сэд[бек, тагы ен аты берк! баска да кеп акындар отыр екен. Мэж[Л1с кызды. «Жас шетте акын, еленд! сен айт»,— деп, бэр1 ол кунг[ еленнщ жо- Мына лын маган берд1. Той кылган уй кеп акша э к е л т тас- акын тады. Бэр]М!з акшаны аксакал Ж э ке н е усындык. Ол К1С1 п, ай- алып, елге ез колынан улест1рт, «Шырагым, жарайсын, м деп б]зд1н колымыздан салмакты к е т е р т алдын, т)Л)Н орам- оп к[- ды екен» деп разы болганын айтты. Мен оган дардай неге болып куанып калдым. тагы Кеп акынньщ 1Ш1нде, оньщ у ст ш е Ж ам бы л сиякты ПТ! б1р атакты аксакал акыннын алдында бет[м ашылып, елен тур­ айтуым ез1мнщ алымымды кен ашып, елге бедел1мд! ке- оньщ терд1. Осы жолы жаксы абыроймен кайттым. пе»,— Сонан кейш Жэкене кеп кездесе алмай жургешмде, ! 936-жылы М осквага журер1нде тагы керш, у н т ест1Д]м. элг! Жу- Мен орден алып, куанышты болганымды ест1п, Ж э ­ кен кайырлы болсын айтамын деп, б1р кун[ б<зд!н уйге келд1. Бул 1939 жылы. Ж экен келген сон, бар элш ш е жайыммен курмет 1степ жаткачымда, ауылымыздын адамдары, колхоз бастыгы, кенес — бэр1 кел:п, Ж экене сэлем берд). Колхоздьщ бастыгы Оспанбай Каракупнк баласы деген 631М13Д1Н елдщ Ж1Г1Т1 ед:. Сол кел)п сэлем б е р т отырганда, «О, бул к:м?»— деп сурайды Жэкен. Ж е н т айтып: «Мен К а р а к у ш 1кт1н баласымын, атым О спан­ бай»,— дед1, сонда жулып алгандай: «Сенщ экен баягы Каракуш1к Кеш еде жатуш ы ед[ арак 1 ш т . 6—621 137

Ауылга содан кел)п, молда болып, Кун керш ж урупд ед[ бала т п п п * , — деп жулып алгандай коя берд]. Ешб)р ойланран жок. Жамбылдын б)р ауыз, ек1 ауыз еленад ойланбай айта- тынын айтканда, сондай мерген, етк[р айтатынын, б)р ауыз еленге б!р адамнын, барлык мшезж, жаратылысын тег)с сыйдырып п1шет!н!н кергем сонда. Оспанбайдын. экес! К аракуш ;к деген к1с 1 Каскелен каласында орыста мал багып, шошка багып кун керш турыпты. Б 1рак тапкан акшасына кебшесе арак [Ш1П кояды екен. Ал ел [пине шыкса, молда болып бала сун- деттейд] екен. Соныц бэр)н б 1р ауыз сезге сыйгызып айтты. «Эр! эдем), эр! дэл айтылган елен1, сол ес;ткенде угылып, ойымда жат болып калды»,— дейд; Саяд)л. «Кызылэскер» колхозынын мушес1 Телеген Жаркын- бекулы жасы 44-терде. Откен 1945-жылдыц декабр: кун) б]зге Ж ам былдыц ек; ретте айтылган 3— 4 ауыз е л е т н айтты. «1921 жылы ед:,— дейШ Телеген.— Осы кунг) Ж а м ­ был колхозынын куншыгыс жагындагы Шотайбулак деген жерд]ц кабагынан Ермекбай деген уста дукен са­ лып, Оспан акын о да уста, екеу[ :с согады. Онда ел колхоздаспаган, акы алып елд1н атын тагалайды, сока- сын кайрайды, орагын согады, арбасын )стейд]. Кузг) кара к а т к а к кез ед]. А т тагалатайын деп келсем, астын- да арык боз жорга д е н е т бар Ж экен де келе жатыр екен. Мен сэлем б е р т , екеум{з дукенге келе бергенде, Оспан уста дукен алдынан Жэкене сэлем берд[ де, О с­ пан кантадан дукенге к)ргенше, Жэкен: — Ей, Оспан, сенщ атан Тастем1р Танабай ма? Большевик кедей к у т н жаналай ма? Бозжорга к]б1рт]ктеп журе алмайды, Кайтед!, Оспан муны тагалай ма? Екеуще берген!м жалгыз бакыр, Аксак устац кайда жур, бермен шакыр. (онысы Ермекбай аксак екен) Сол бакырды бергел] уш ай болды, Б]тпес пе екен болганша замана акыр. 138

К,арсы алдында отырган сокыр кедей, Орак, алып колына отыр кедей. Б1р орактан алсап да б)р бут бидай Калтактайсын, Ермекбай, 1шпей, жемей. Кунгей беттен Ермекбай дукен сапты Антурган кунгей бетт] кайдан тапты. Б]р!н, аксак болганда, б]реу[Ц сау Кайдан костын екеу!н ынтымакты?»— дегенде, Оспан да, Ермекбай да Жэкецнщ атын тагалап бакырын да б!Т]р!п берд[. Жэкен.н[н. сез;ндег) сокыр ке­ дей деген сол жерден б;р нашар адам екен. Ею уста бидай экел деп отыр екен, орагын [стемей отыр екен. Оныц да орагын )степ берд]. Сол жылы кысты кун] б<здщ ауылдагы Рахмет деген К1С1 кыз узатып, той 1стед1. Сол тойга Ж экен де келдь Мен келген к1С[лердщ атын байлап, уйге ю р п з ш журД!м. Жэкен аттан тус)п, уйде отырганнан кеЙ1н маган карап: Менщ м{н;п келген)м жирен денен Ж орга басып аягын кирецдеген. Таса жерге байла да, шеп салып кой, Б1реу м]н!п кетпес:н суйрендеген»,— деп тапсырды»,— дейд:. ЖАМБЫЛДЫ ЖАСАРТКДН ЗАМАН Жамбылдьщ бурынгы шыгармаларына жазылган кыскаша ем:рбаяндарында (1940 жылы шыккан б 1р том- дыгы) Жамбылды ете тез сауаттандырып, саясат дуние- с)н, партияньщ жаксы, жайлы терен магыналы програм- масын ете шапшан бойына сщ!рте кояды. Жамбыл да совет утм етш е алгашкы кезде кэдуелп Турк)стан елкес1Н1н Ж е т 1су ел}Н)н кедей шаруасы ката- рында тус!нген. Кейб]р кергендер)н сынай сейлеген кез: болган. Бул жен[нде Кененн)н ес[ндег1 б[р энг1мес)нде: «Б1з Ж экендей емес жаспыз жэне ез)м1зд1 совет ук]- мет) кел!С)мен кедей деп кызметке тартып, курметтей бастады. Сол кезде Ж е т к у ел1н билеп турган б 1р ж 1п т ^зынагашка кел1п, Узынагаштьщ батыс жагындагы К,а- расу колхозынын жанындагы булакка уй т[кк[зш тусть

Кедейден болыс сайланатын болып жэне сайлау еткенше касында болсын деп акын, энпплерд[ жинап алды. Сон­ да Кордай ел1нен мен де келд[м. К,аракыстак ел1нен Макыш та келд}. Бармак акын да болды. Умбетэл! де болды. Заманымыз б]р ж ас акындар. Неше кундей эн салып, елен, айтып жаттык. Б[р кущ тущмен елен. айтып, тан ата жаткан ед)к. Туске таман жай турып, жана ояна бергенде, сырттан б[р улкен К1С1Н1Н даусы шыкты. ^ «Акын болса, улык болса, к а й тетн , мен де акынмын. Ол кызьщды ................. менен бурын акын болып па, мен де т р е м » ,— деп умтылган кк1Н1 ес)к алдындагы тур ­ ран кутуш]лер ж[бере коймады. . «Ой, уйде кай акын барсындар? Мен Жамбылмын, мына б!реулерще айтсандаршы»,— дед]. Жэкеннщ д а у ­ сы шыккан сон, орнымнан ушып турып ес)к ашкыз- дым. Экел{п терге отыррыздык. Жэкен екен. Б)здщ ка- сымыздары улык ж ]гМ де Жэкенд! б]лет[н ед[. О да курмет етт). — Тобына келсем, сыйым жок, Тентег!не тыйым жок, Киел[к десе, ки[м жок Базарра барса, тиын жок, Сезд] тындар улык жок, Ж1Г1Т!НДе кылык ж ок,— деп жырлап кетть Жэкен кеп отырып, кеп елен айтты. Онда деген бос- тандыкты жете тус;не алмай, атка мшген ж 4г{ттерд)н бет1мен жаппай шабуылда журген кез) ед). Б)з сонда Жэкеннщ сез[нен коркып отырдык. Бурыннан да тура айтатын м с г Осы жолы да бе т 1н бар, ж у з 1н бар демей, катты айтты. Ол совет уюмет[ алгашкы орнаган кез, базарда ктм-кеш ек жок, акша багалы емес, зан тэрт1- б!не халык жете тусш е коймаган кез ед[. Б 1рак сайлаушы Ж1Г1Т Ж экене катты еш нэрсе айткан жок. Кеп жырларын калап айткызып, «Керуглы султан- ды» айткызып, касында кондырып, сыйлап кайтарды. Ж амбылдын бул келу] тек елен айтып, б]р нэрсе алу емес. Сонау сайлауга шыккан ж М т осы Шапырашты руынан шыккан окыган жас ж М т ед[. Ел арасында ж у р ­ ген кейб!р тентек милиционер уэю лдерЫ н бас бузар тентект]Г]н айтып ой салу, халыктьщ куй]н айтып, ел жайына кещл кой деп, халык уэкш} сиякты болып ке- [40

р!нд[. Ж экецн щ сонша батыл, бар кемд1кт! туралап ай ты п б е р у ! — б!р ауыз сез айта алмай, ылри мактап оты рран б!зге сабак болды. Ж экен кеткеннен к е й т , сайлаушы ж !п т б1зге: «М!не, шын акын еленд) осылай айтуы керек. Шындыкты кан- дай жаксы айтты, ал сендер «тещик болды, кенд)к бол­ ды» дегеннен баска тук айтпайсындар»,— деп жатып секпес) бар ма»,— дейд: Кенен Эз)рбаев. Осы. жолры сайлауда Кордай ел}не Кенен болыс бо­ лады (болыстык аткару комитетше бастык болып сай- ланады), Кастек е л т е Макыш Райымбек баласы болыс болып сайланады. Бул екеу! де акын. Сонда ел аузында акындар болыс сайланатын жыл деген белпл! уакыт бо­ лып калады. Макыш Кастек елше болыс болып сайланып келген- де, Жэкен Макышты ете жаксы керш, кеп калжындай- тын жэне ылги жанына тие сейлеп отыратын адамы болган. - «Кекпек жеген туйедей аузынан дем алатын уры неме де болыс болды-ау»,— деп калжындапты Жамбыл. М а­ кыш та жасы улкен демей, Жамбылга катты калжьщ- дайды екен. — Басынды осы жерде кесешн бе, Т)Л[нд1 канжарыммен тесей!н бе. Уры деп ел алдында жамандайсын 1ш1нде шершеу1ннен есеЙ1н бе?»— деп Ж амбылга тшсш елен айтады. — Кызынды . . . осы уры басымды кессе, кес:п алар. Ерн!мнен ашуланса тес)п алар, Садыбектщ баласын жиып кел)п, Таудан отын алдырып ешш алар, Кедейдщ одан баска нес)н алар?»— дейд!. Жамбыл осы Макыш болыстыкка сайланып, бурынгы бай, жуандардан билж кет)п, эйелге бостандык болып, шын кедейш]л ук1мет орнаган сон осылайша таныган. Салмактын байга тус1п, кедейден сайланган болыстар кедей жагына болысатын совет ук[мет]н!н нег]зг! заны солай екен)н мынау б:р ауыз елещнде дэл айтып берген. )4)