Сапарғали Бегалин Жамбыл

аксакалдары Сураншыньщ бул согысын Райымбек бас- ган аяк ете кызык е т т айтады екен. ^сСураншыга хабар келгенде, мен де касында еД)м. К.аргалыньщ беткеЙ1нде, ауылдын сыртында тогыз кум ал ак ойнап отыр ед1 С у ­ раншы. Ею торы аты терден бурыл кеткен Илеукабыл ел[Н)н шапкыншысы келд}. К.ос атпен к)С! келе жаткан- да-ак, Сураншы кумалакты жайып к у т т отырды. — Тойшыбек бастаган Коканнын колы Беркедердег[ Т)леукабылды шапты, елдщ аксакалы с!зге ж!берд!,— дед[ шапкыншыл. Сураншы кеп сейлемейтш юс! ед1. Аз ойланып отырды да: — П пндер туды!— дед[. Кэшке туын кетерген сон- ак сол жерден Ескожа, Екейдщ барлык ер азаматы атк а м]нд]. Небэр} 800 дей гана к]С[ болды. К,ол ж е н к м е темен туст). Сураншы аулынын барлык жарамды ат- айгырын м[нг[з!п, кара кебейтщдер деп, малшыларына дей)н калдырмады. Шапкыншы Саркемерге ел жана гана конып жат- канда шауып жетед]. Эз]нщ колы сол жерден кейш серп1лд[. «Тауга кеуделеп к е л т калган шыгар^,— деген сон, б(зд)н кол б<ресе ж еню л ш К.опага шауып, б]ресе К.утырганга карай шауып, ат та барлыкты. Б)р мезг)л- де Сураншы: ^К.оканнын колы Копага коныпты. Енд) ол буг1н кешпейд), тунде тием[з, атты б)раз тыныктыртып алалык»,— деп колга аралап жур1п айтты да, ез1 Ж зн- ж)Г[т, Тебет деген жерге э к е л т колды тус1рд]. Е л д 1н бэ- р)не отын шаптырды.Б)рк[С1геуш жерден отынуйд[р1П, кун бата барлык уйген отынга от койгызды. Ел жата 300 к[С[Н! ушке б е л т , уш жактан тутаткан бутаны аттын куйрыгына байлатып, ел жата жаткан колга к е л т т и т ж]берд). Сураншы колдын алдымен Кокай колынын ортасына оз[ к[р]п, алдымен туды шаншып тус)рген. Каптаган от, кетер)лген шан ез[нен ез; дурл}ккен, жай жаткан алан- сыз кол ес< шыгып, баскарылып согыса алмай кашкан. К,ашкан жауды жет)п тус:ре берд[к. Мен ез)м сол тунде 17 аттын кулагын кескен е к е н м т , 6 ат к а з а к а м екен, ез) танып алды, калган П атты Ж аукаш ар екеум:з ал- дык, (согыста жаудан юс1 тус<рт атын алганда, тус)р- ген к)с[ аттьщ кулагын ойып алады екен. Артынан к)мде юмнщ к[сес[нде кулактын ойыгы кай атка дэл келсе, еол атты алады екен). Коканнын колы сол кашканнан жаман кашты. Кеб[ казак пен кыргыз екен. Кокан колынын алып кеткен 50

мал-мулшн кайырып экелш, шабылып калган Плеука- был ел!н)д ез[не бергенде, Т:леукабыл ел]Н]д Плен деген к)С1Н]Ц бэйб]шес[ сем!з к)С1 екен, аяндап келш: «Сураншь: батыр кайсысыц? Керей!н*,— деп келш, алдына б!р шы­ гып, артына б[р шыгып: «Валам-ай, батыр болар тулгад жок екен, сумеледдеген суйег)д суйек емес екен. Ырак. атадныд аруагы баса конган екен*,— дед[, соны ез кула- гыммен ест:д1м, бул шабындыныд болуы. Тойшыбек- т!д колды бастап барып журген себеб1, Каскарау Кэр)м деген мен П л еукабы л ды д 1Ш[нен шыккан Тойшыбек б а ­ тыр куда жакын екен. Тойшыбек Кэр[мджше келш цонса, мал сойып курметтеп конак асысын береди Тэш- кенн!д жада безшен сулык жэне кодыркай майлык орамалды экел)п кояды. Ет жеп болганнан к е т н Той­ шыбек колын майлыкка суртпей, сулыдка суртед). Сейт- се, Кэр1м Тойшыбект[д колынан орамалды жулып ала­ ды: «Адам деп курметтеп сулык койса, колыдныц майын майлыкка суртпей, экелш сулыкка суртеод. Ол кай аскандыгыд. Сен к)мд) басынасыд?!*— деп екеу! жатып ерепсед). «Кап, бэлем, саган кылмасам ба!?*— деп Тойшыбек аттанады. Сол безмен П!шпектег] Коканныд бег)не ба­ рып: «Орысда карап кемек бергел1 ж аткан бай бар, соны шауып алып дайтамын*,— деп кезек сурайды. Сонан кыргызы, казагы бар, кокандыгы бар, тег!н олжага кеп К1С1 аттанады. Тойшыбек хабарын естш Кэр!м удере ауып, 1ле куа- лап кет1п, Кэр!м аулын ]здеп жур[п Саркемерде конып жаткан Тойшыбектщ ез агайындары Т]леудабыл ел!н1д устшен тус)п, Тойшыбекке бой бермей шауып ж!бередь «Мырза ага, буйт[п жегенше, эйелщнщ астын жесед етт1*,— деп Тойшыбекке Кармыс дегенн]д катыны Ад- бике деген эйел айтыпты деген ел аузында эдпм е бар. Кыргыз, Кокан колдары кызыл кыргын етш шауып, баланы, эйелд] зарлатып найзага шаншып, дуние му- лшт! т)лг1леп расуасын шыгарып жургенде, Тойшыбек­ тщ токтатуга шамасы келмей, :здеп шыккан ел1 табыл- май, ез1 жагынды болып турганда айтыпты дейд1 анау эйел элг! сезд!. Мшеки, Сураншы согысыныд барлык мазмуны жэне шыны. Муныд шын болуы, жогарыда айтылган 186! жылы болган Мусылманкул жэне Канагатша бастап келген ею согыста да Сураншы орыс жагында болма- ганын документтерден дэлел келт1рдж. Баска согыс 5!

болган жок Ал жырдык езшде де осы айтылган турде сипатталады. Ол жырдагы б 4р орынсыз коспа — Суран- шыны кедей деу. Сураншы Акымбет баласы — хан Кэш- кен[ц немерес:, ете бай болган, батыр атанган аксуйек тукым. Ол кездег! Ж етю у алабындагы орыс пен Кокан ханыньщ арасындагы жагдайды, казактыц кай баты- рыныи канша кызмет керсеткен!н Тезек ете жаксы бм- ген. Сонау 1846 жылы Лепс} бойында генерал Вишнев- скийге бук[л Жет1су ел)н)н. адамдары барып ант берген- нен бастап, Тезек орыс колынын кандай кимылы болсын кеб)не ез) араласып отырран. Онымен коса орыс колын бастап кейде елш)л[кке де журген. Мысалы, 1856— 57 жылгы кыста Семенов Тезекп касына алып, Токпакты басып кыргыз ел)не барады. Бул кезде кыргыз ел<нщ Бугы, С ар багы с деген ру- лары катты араз екен, е й т к е т Кенесарыны колга ту- с<р)п елт)рткеннен С арбагы с руынан шыккан Орман ханды Бугы руыньщ аталы манабы Борамбайдын жиен! К,ылыш деген батыр ж<пт 1855 жылы елт)ред). Орманнын кунын жоктап Орманнын баласы Умбетэл! С ар ба гы с е^ <н бастап, 1856 жылы Бугы руын тас-талкан кылып шапкан. Мше, осы шабындыдан боскан Бугы руы Алматы, Капалдагы орыс улыктарына к е л т арыз айтып, содан Семенов Тезект[ ек[ жагын б1т!мдест!руге Ыстыккелге алып барган. Семенов Хан тэщрш кер)и, зерттеп кайтамын деп отрядымен сонда кеткенде, Те- зект1 Сарбагы с руы жаткан ж е р т е н устап, байлап алып кеткен. Семеновке артынан хабар барып, Тезекп боса- тып алган. 1861-жылы Калпаковский июнь айынын 1шшде Ал- матыдан шыгып Каракэстекке барып, ондагы бе н!стен асып Кокан колыньщ алдынан жер шала журмек бол- ганда, Кокан колы келш калганынан хабар алып, ток- талган. 8 июль кун] Жиренайгырда согыс болып, Ко- каннын колын бастап келген Рустембек женмш, кайта кашкан. Августын 2 8 -] кун[ касында 150 Ж1Г1Т1 бар Тезек Кал- паковскийге косылган. Сонан ГИшпект] алганда да б1рге барган. Сол жылы октябрь айынын басында Сураншы ГИшпекке тыншылыкка ж)бер)Л[п, сол барганнан кел- мен, Коканньщ колына косылады. Октябрьд:н 15-1 куш Калпаковский Тезекке жэне Сектщ баласы Жангазыга, Эд]лев тереге хат жазып, Канагатшаньщ колынын кел[П калганын айтып, кемек сурайды. М)не, Тезек орыс ко- 52

лына ете кернект} басшы болган. Узынагаш согысыныц алдында Тезекке капитан атагы бер)лген. Узынагаш согысында Калпаковскийге кеп жэрдем керсеткен Кожакул Байсерке баласына орден бермген. Эб}л Эд)левке алтын медаль бер)лген. Ж ауды шалып калуда, т)л алуда ете сен)мд[ болган шапырашты руынан Абдан Саркыт баласы болган. Осы уакигалардын бэр[н колынан тараткан Тезекке Суй[мбай айткан Сураншы уакигасыньщ жаналыгы жок. Оны жырлатып оты р р ан — ез). Онысы Сушмбай- дын акындыгын байкап, ер]с керсетужщ б[р кыры. Суй)мбайдын ете-мете аты шыгып, аруагы кыргыз, казакка тепе жайылганы — Тезекпен кыргыздын бел- ПЛ1 манабынын. б[р! Алибай асына барганда Катаган акынмен айтысы. Бул айтысты Ом)рзак жырлаганда узак айтып эдем} айтады. «Б)рак мен бэрш айта алмаймын, жацылган жер[м бар сиякты, муны Ж амбыл жаксы айтушы е д ^ ,— дейд). — Мен1 кыргыз ел1не таныстырган — СуШмбайдын осы айтысы гой,— дейд1 екен Жамбыл. Суй)мбай осы айтыстан кайтканда, 60 ат айдап кайт- кан екен дейд[ Ом)рзак та, Умбетэл) де. Эйткен[ Суй]м- бай бул барып айтысканы кыргыздын орыс патшалыгы- нын кол астына жете багынып онша тус)нбеген, езара ала кез[ болады. Ал Тезек орыс улыктарынын ете сен]м- д[ султаны. Сол Тезек еркелеткен С у т м б а й д ы сыйлап, Тезекке ерекше курмет ету[нщ б[р саласы болган кер ь нед[. Бул жнынга Суй[мбайдьщ калай барганын Ом)рзак жаксы айтады. Тезект!н Суй[мбайды ете еркелетш, онын акындыгын аса курметтеген)н мынандай дэлелден де керуге бола­ ды. Суй)мбай мен Сарыбай екей елш ж ана жинап басын косып журген кезде, аса катты жут болады. Ел катты ашыгады. Сол кездеп екейдщ эр[ аксакалы, эр[ сезге ие к де} Кенжебай деген к]С! екен. Кенжебай бпр кун] Сарыбай мен Суй[мбаиды шакырып алып: — Екеу1н мынау елд[ кырасын ба, мал табындар. Ж ана бас коскан аз гана екей тагы бытырап кетед1. Мына кыстан алып шыгу керек. Кеп болса, кыстан шык- са, малын телерм)з,— дейд[. Сарыбай, Суй[мбай, Лаубаи деген урыны басшы е т т , мал 1здеп урлыкка аттанады. Булар 1ле бойына барып кеп жылкыга кездесш. б[р айгыр уй[рл1 кысыракты ай- 53

дап алып елдерше экелш, уй басы белш алады. !2 кара кек байталы бар, кем!рдей кара айгыры бар эдем] кы- сыракты кырып алганнан кейш, булар к}мд;к{ болды екен деп кулак турсе, бул Тезектщ еркелеткен б:р кы- зына арнап матаган кысырары екен, жер-кект1 арылтып сурау салмаран жер коймайды. Б)рак кысырак шыкпай- ды. Ж а з шырып, жер аяры кецид). Ел де ж уттан куты- лып, аштыктан арылып, есш жияды. Осы кезде Ж с п с у ел!Н]Ц басы косылып акылдасатын жиналыс шакыры- лады. Бул жиналысты шакыртура басшылык етуш!нщ б<р[ Тезек болады. Осы хабарын ес1ткен сон. Сарыбай мен Суй)мбайра улкен ой тусед!. Ел к у л а р ы — елу, кысы- рактыц дыбысы б)Л]Н)п калса, Тезек оцдырмайды. !2 байталра он ек[ торыз, айрырра бес торыз, танбасына б)р торыз, Эд!лд)н. босарасына уш тогыз. Бурынры тере ма- лыныц кес!г[ осы. Б 1рак ктеген кател1Г)н ез! айтып мой- иына алса, айыпсыз б)т]м алады. Сарыбай мен С уйш бай: бул кысырак туб! шыкпай кетпейд]. Ел аузына елек коя алмаймыз, жарымпаз ел жанаскысы келш айтып койса, маскара боламыз, одан да 631М13 барып айталык, айыбына кеш[р]м суралык дейд]. Буран Кенжебай кенбейд[. -хНе де болса мойынра алмай танып коямыз, с щ т кетед1^,— дейд]. Екеу1 шыдай алмай Тезектщ аулына кел^п ордасына к)р)п сэлем бергеннен бастап, С у т м б а й елецд! торытып, жундей сабайды. Э ар есе еткен кыстары жутты, елд!ц ашырып кысылранын айтып, сез;н)ц аяк жершде: «Сорлы екей, кара айгырдыц уй)рш берсецш) енд], Хан нем, кунан тайдан келсеццн енд)!>— дейд!. Баранадан елец тыцдап жайрацдап отырран Тезек кара айгырдыц уЙ1р[ деген жерде жулып алгандай: — Кара айгырдыц у т р ш сендер алып па едщдер? Бул не сумдык, езге улы ж уз турсын, екей де басынды ма Эд!лд]ц шацырарын?— депт]. Суй)мбай кайта жыр- лап: — Басынган емес, карны ашкан каралы уйге шаба- ды. Карашы елее, жаксы ат па екен, ол еркел)п, бул кеш]р!м езщнен,— дегенде: — Кап, кап, ездерщ кел!п айткан сон, амал жок. Эйтпесе кара айгырдыц у т р ; уппн кара орманыцды алмай, тынбас едж. !2 байталына !2 денежш, бие айгы- рына б:р туйе э к е л т косыцдар,— дегенде, Сарыбай: 54

— Алдияр, эд)лд)гще бас!— деп, Тезектщ аягын ку- шактай алганда, Сушмбай ундемей отырып цалыпты. — Сен кужак, неге ундемей к а л д ы ц ? — депт! Тезек СуЙ!мбанга карап. — Тацсыр терем, мен1Н алдияр дегешм — атаннын жо- лынан асып билж айттьщ, соньща наразы болып унде­ мей калдым. Атац Эд<лдщ иес[ курен деген атын аргын К)Ш)бай каракшы б)р журтшылыкта сойып жеп, Эд[л б)р ж актан кайтып келе жатканда, алдынан к а т ы н ы н а табак кетерт1п, жолын тосып турыпты. Тере тустарына келгенде, кол кусырып сэлем берш, дэм татыныз деп табактагы етт] усыныпты. Тере: «Мен далада тамак жемейм)н, дэмще ракмет»,— дегенде К'Ш)бай: — Т а ц с ы р терем, с)зд[н мес куренд) балаларым ашьщкан сон, мен экел]п сойып ед)м. Мынау сонын жая- сынын ет1 мен б1р кшшене казысы ед). Буйырган малга т)*' тиед] деген. Кеп м)нген атыныз ед), ет)нен ауыз тис[н деп ед[м»,— дегенде, тере аттан тусш еттен ауыз ти)п, К'нпбайдан: — Осы кунде жылкы нешеу, адамын нешеу?— деген екен. Сонда Кшпбайдын жаны алтау, жылкысы тертеу екен. — Адамьщнан жылкын асканда б1р денен косар- сын,— деп журш кеткен екен. С]з атаннын жолынан адасып, ез[не тарттын,— дегенде: — Ой, кужак, муны цайдан ест)п койып едщ. Ен- деше, )2 кунажын байтал, б)р денен телендер, б)рак кеп жиналганша экелш косьщдар!— депт[. Сарыбай мен Суй)мбай елге келе салып цысыракты жсген елден малый жинайды. Телеуд: алып журерде, Су; мбайдын ез! туысканымен кысырактын етшен кебн рек жеген екен, буларга артыгырак тусш, дененд] те- лейтш болыпты. Манка болып ауырып журген бурыл биес) бар екен, соны телеу малына косып Тезекке алып барыпты. Тезек ете малкорда юс; екен, апарган телеуд1 ез[ керш алып, С утм б а й д ы н бурыл биесш керш: «Мы- нанын жун;нщ тур) жаман екен, аурудан сау ма?»— деп сураган екен, С у т м б а й сау деп бет бактырмапты. Суй[мбай топ устшде Тезектщ аулына келсе, Тезек: — Кудай урган к у ж а к , ан адагы биен м анка екен гой. Ауру биенД) экел п, ур л ага н ь щ м ен койм ай , м алы м ды б у л д [р е й ш дед)Н б е ? — депт}. Сонда Суй:мбай ж у л ы п ал- гачдай каймыкпастан: &3

— Сек аганыц мурнын жегенде, б)здщ екейд]д асы- ранды курты рой д ейм кщ . Экел)п бергенде бием сау-ды, осында экелген соц езщнщ урлыктан келген б[р малын- нан жукты да,— деп шап ете тусшт). — К уж ак, т)Л[пе шок т ус о н . Енд;гэр[ айта керме. Биен де курысын, езщ де куры, экет,— деп белек байла- тып койган екен, биео < езше экел]п берпз[пт]. Суй)мбайдын. жулып алгандай тауып айтатындыгы б<р бул гана емес, сан ж ерде сыналып, ел аузына ]лш- ген шешен болган. Суш мбай б'эде кыргыз Шабдан ма- наптын экес[ Жантаймен эп п м елест отырганда: «Суй]м- бай ботам, куданын. берген[не шук[рш1Л[к, атамнан туып, ат жалын тартып м!нгел[ ж агам а жаттын. колы тиш керген жок^,— депт! Жантай. Суй]мбай жулып алгандай: «Элп Тайторы Шымырбай алып согып, арт жагьщнан ек) теуш ж)бергенде, Ногайдын шатырына басьщыз к)р[п кеткен) ат жалын тартып м<нбей турган кез1щз бе ед[, Шон ага?»— депп. Ж антай ундемей отырып калыпты да: «Шырагым Суй[мбай, енд! ешк[мге айта кермес,— деп, улкен сый- лык бер;п аттандырыпты. Шапырашты руынын 1шшде Тайторы деген атасыньщ атка мшген эр1 шешен, эр! б а ­ тыр ж[г1т[ Шымырбай деген ю с ш щ б]р айгыр ужрл[ кысырагы жогалып, соны !здеп шыгып кыргыз асады. Кекайрак езенш!н бойында жаткан Жантайдын жылкы- сын араласа, кысырагы сол жылкыда ж ур екен. Ш ы ­ мырбай ойлайды: ^Бул ауа жайылып келген гой, аман табылганы жаксы болды. Енд1 Ж антайга сэлем берш, амандаса кетейшж-,— деп келсе, Ж антай аулына сауда- мен к е л т шатыр т [ г т ж аткан ногайдын у й т д е конакта отыр екен, Шымырбай сонда келед[. Ж ен сурасып, ел жайын энпме ет:п отырганда, е з т щ кысырагынын Ж а н ­ тайдын жылкысында ж ур ген т к ер т, аман табылганына куанганын айтканда, Ж антай ашуланып: «Атан кер] манка казак. Менщ тапа-тал тусте жылкымды аралап, неден кутырдын?»— деп тура умтылганда, Шымырбай Ж антайды кетерш жерге б1р койып, арт жагынан ек1 теуш ж)бергенде, басы шатырдьщ астына К1рш кетед1. Ел )ргес1 Ж антайды сабатып коя ма, Шымырбайды бай- лап алады. Шымырбайдын касындагы жолдасы босанып Саурыкка кел)п хабар беред1. Саурык барып Шымыр­ байдын ез)н де, кысыракты да -— бэрж алып кайтады. Мше, жогарыдагы Суй1мбайдын айтканы осы екен. 56

Андас Ыстамбек баласы бул Саурыктьщ щ]С[. Су- раншымен немере. Калпаковскийд1ц кезшде шапыраш- тыга болыс болган датка атанган к)С!. Ботбай Сыпатай батырдын асына Сураншы барды деген цате екенш ж о ­ гарыда айттык, ол аска Акым барган. Осы Андас датка, бул Сураншы Саурыктай батыр болмаган, б[рак, ете кыр- сыкты пан, зорльщшыл, кесел болган адам. Осы Андас- тан улг[ керген Саурыктьщ Сыпатай деген баласы да ете зорльщшыл болыпты. Сарыбайдын баласы К,исыбай- дын жасесп)р)м ж)Г)т кезшде осы Саурык. баласы Сыпа- тайга б)р жерде кездес[п энг!мелес]п келе жатып, Кисыбай: «Осы, Д а т к а ага, С1здерд] т у р т п е н дейт!н) нес1?»— деп сурапты. Сыпатай: «Мен туршпен деген сезд1 ес]ткен)м жок. Оны айткан юм, маган соны тауып бер. Мен атамды б!лмей ж ур е кен м щ ондай болса, аныктап берщдер»,— деп ашуланган сон, Кисыбай кысылып, не айтарын б)лмей уялады: «Муны маган КуД'ке деген К1С[ айтып ед[* депт1. «Ендеше, сол Куд'кен] ерт[п кел, ме- нщ атамды тауып берс1н» деп змденген сон, Кисыбай КуД!кен1 экелуге уэде берш босаныпты. Кисыбай, шы- нында да, КуД'кеден кел)п сураса, ол аньщтап айтып шыга алмапты. Сыпатай, шынында, атасын тур)кпен дегенге намыс- танады екен, баскалар да басынып, тур[кпен деп кетед]. Осыны айткызбау ушш, екейд!н ен ауызга 1Л)нер жер)нен айып алып, к.ыр керсетейш деген оймен, Кисыбайга уэдел! кун]ндек1С1 ж)бер)пт!. «Сарыбайдыц баласы атам ­ ды тапты ма екен, жок. аузын тазалай ма екен?* — деп. Кисыбай кысылып, Куд*кен) е р т т Сыпатайдын уй)не келсе, сол уйде С у т м б а й кел!п отыр екен, сэлемдескен- нен кешн, Суй'мбай Кисыбайдан кайдан журсщдер деп сураса, Кисыбай не айтарын б!лмей кысылып отыр- ганда: — Кэне, мына аган да отыр, менщ атамды таптьщ- дар ма, КуД'ке айтты деп ед[н гой, ал, Кудже, тарат- шы!— депт} Сыпатай. Булар ж ауап бере алмай бегелш калганда, Суй)мбай жулып алгандай: — Эй, уй)н куйпр, Ескожа-ай, кутырып елерс)ндер- ау. Баягыда 6з]рэл) Сергазыга мен[н туб[м туршпен екен, мына екей Сарыбай Ем)лдщ баска баласын косып алып, менщ артыма тусед деп арыз айтып жур дегенд) К у д 'к е естид) де. О зщ айтпасан, атаннын кайдан келге- н)н бул кайдан б)лс[н?— депт). 57

Ойда жокта айткан дэлелд} сез Сыпатай мойнына су куйып ундетпей тастаган екен де, онын, айыпда ашылган коркау аранына ащы сез зэрж куя салып токтаткан екен. Ескожадан Алтынай, одан кэду]лг1 бук[л Шапыраш- тыга ура![ болран Царасай батыр туыпты. Карасай батырдан уш бала туады, у л к е т — Отеп, ор- таншысы — Кешек, кенжес[ — Туржпен. Карасай тукы- мынын ен ескен жер[ осы Туржпен болады. Кэду[лп Сау- рык Сураншынын атасы Мырзабек, Кэшке осы Тур1кпен- н)н тукымы 4— 5 -ак ата. М1не, тур)кпен деген сез — осы. Ал, Ескожаньщ тукымы, эр) бай эр1 батыр кеп шыккан К!С)Л!КТ[ болиды да, содан Ем]лдщ аты журе-журе жога- лып, Ем;лдщтукымынын ез[ Ескожа атанып кетед). Осы кунде шапыраштыньщ тукымы Екей, Ескожа болып ек1 улкен атага белжел Суй)мбайдьщ ете кад)рлес болган курбысы Калкаман )шжде Данияр деген юс; екен. Данияр да сезге шебер, Калкаман да жен б м е т т тэу[р адамнын б)р] болыпты. Суйчмбай б)рде Алматыга келсе, Данияр Алматыда жур екен. Данияр Суй!мбайдан б;рнеше кун бурын келген болса керек. «Ел ж айлауга к е ш т , Каргалыдан асып па екен?&— деп сурапты Данияр С ут м б а й д ан . «Ел кешкен кер]нед), с е т и ауылын да кеш)пт[» депт}. «Е, оны кайдан 6)ЛД1Н?^— десе керек Данияр. «Каргалынын жагасында ею-уш баланын, ек.-уш тананын 3) жатыр, сол сенщ ке- Ш)н емей, мешн ]3]м деймгон?^— деп, аузын ашырмаган екен. Тагы сол жолы Даниярмен екеу] Даниярдын узаткан апасы бар екен, сонын уйже коныпты. Сейтсе, ете кедей екен. Сойып берер бойдак малы болмай, жалгыз лакты ешк1с:н экел [, бата т1лепт). С у й 1мбай ешк!ге бата )стемей, ыкыласына разы болып коя бертт1 де, жай е тсь конак- асы жеп, ертенже аттаныпты. Данияр екеу1 былай шык­ кан сон: - С е н т артында журген кедейнилж ез басында гана екен десем, тукым куалаган кедейш)Л!к екен гой. Ен ая- гы узаткан кызга дей[н онбаган екен,— деп калжын- дапты. Суй:мбайдын касына кеп ергенде Жамбыл осы сиякты тапкыр, етк]о сездер1н кеп у й р е н т . ез) бертжде айтып отырады екен. Осы айтылган сездердщ кеб)н Жамбыл- 38

дан угып алып, айтканынан уйрен!п ед)к дейд) б[зге айт­ кан Ыбырайым, Омар ацсацалдар. К,ыррыздьщ Орман ханына ас бергенде Суй)мбай Ан- даспен ерш барыпты. (Андас Ыстамбек баласы Саурык- тын )Н]с1, Д а тк а атанран адам) Орманньщ балалары Ум- бетэл}, Шаррынра Суйгмбай барып кец)л айтып жырлап Ж1бер1пт[. Бул жыр Орман балаларына, оны жана- ран кыррыз манаптарына ете унап, Суй]мбайды каралы уйге отыррызып, Орманды жоктаткан. Бул женшдеН жырды Ом)рзак жаксы б[лед Умбетэл), Шаррын екеу1 уй кетер 1п, кыз бермекнн бо­ лады. К,ыррыздар намыс ет[пт]. Суй]мбайдьщ елеюне кыз берме, е с т керген катын бер деп, катынды алып кел- гечде: Хан Орманньщ баласы Умбетэл], Умбетэл) дейд[ рой жанньщ бэр[, Бул катынды керсетш Суй[мбайды, К,ылмагын, батыр Умбет, эрьсэрь Муны кайтып казакка керсетермш, Эз1 де болып капты базар кэр). Экемд1 былтыр алдын, ойбай кудай, Ек1 шешем бар ед1 жес]р калды-ай, Алатурын эменгер е л т калган Уш кемп]рд) кай жакка устармын-ай!— деп отырып алран. Б1р кыз бер[п, басына уш канат уй кетерш, уш туйе арткызып, астына ат мшпз1п берген. С утм байдьщ бул аска барып уй кетерш, кыз алып кайтканы 1857— 58 жылдардьщ шамасы болура тик. Эйт- кен) Орманды Бугы руы елт[рген1 1855— 56 жылдардьщ шамасында. Асты аса кенпкпрмей берген болса керек. Алыбай асында К,атаганды муд[рт1п 60 ат алран, Ор­ ман асында кыргыз, казак акынынан асып Орманды жок- тап, уй тш прш , кыз алраны Суй;мбайдьщ атарын кыр­ рыз, казакка т е п е жайып, абыроиын арттырып ж1берд). Оньщ уетше Тезектщ еркшдет[п коюы да журт алдында Суй:мбайдьщ бедел!н катты кетеред1. Будан кей]н канша жыл еткен сон екен] аныкталма- ды, б)рак кеп узамай дулаттьщ ботпай руынан шыккан Сыпатай батырга ас бершед). Бул аска дулат, шапыраш­ ты, Жет[су ел; кутуш[ ретшде катынасады. Ас Меркеде бер)лген. Сыпатайдьщ Ногай деген баласы Суй]мбайды ез касына ерт!п, сый конактарды карсы алады. 59

Аска сикым Батырбек датка келед1. Ал ете алые жерден келген касында Конырат Коныс датка жэне Май- лыкожа акын бар екен. Батырбектердщ алдынан даяшы тез шыга коймай, б]раз ат уст[нде турып калыпты. Бул хабарды ести сала, Ногай, касында С у т м б а й бар, к е л т карсы алганда: — Ботпай деген туганым, Мубарак болсын думаныц, Асыл атам етл деп, Барлык елд1 жиганын, Ракмет демей, не дейм)з, Жаксы думан кылганын. Сексен беске келгенде Сапар кыпты хан атан, Сыпатайдай батырдын Жолдас кылсын иманын, Алыстан ансап келгенде Ылайык па, Ногайжан, Аттан туспей турганым,— дегенде, Ногайбай айыбым деп алтындаткан асыл тас шапкан ер-токымы мен кызыл жорга атын М айлы кож ага келденен тартып, ез[ баска атка м<н]п, сол атты Майлы- кожа экетед]. Майлыкожаньщ ез)нен ез[ жулде алганын ауырла- гандай Суй)мбай айтыскысы келгендей болган екен, б[рак оган ас берген Ботпай ел[ Суй]мбайды токтатыпты деген аныз бар. Батырбек датка: — Суй[мбай шырагым, Ж упар дай и ;н шыгады, Тулпардай дуб)рщ шыгады, Бес-алты ауыз сезщД1 ест)рт[— депт[ Суй[мбайга. Ат куйрыгын булаган, Кол жеткен ж е р т сураган, Егескен жауы жылаган, Кызыл Т)л)н безеген, Найзасын таска тежеген, Тулпар м[Н)п, ту алган, Мен Карасай улымын,— 60

деп узак жыр айтыпты, б<рак А1айлыкожамен айтыс- папты. Ас сепз кунге созылып, т[г1лген уйлерд)н арасынан атпен ж у р т , керектерш бер1п, ен. аягы насыбайра дей1н б)рнеше К)с1 укалап дайындап, улест)р[п отырыпты. «Мен1н атым Дьщгылбай Атсан, м[не, насыбай, Шекенеден кул1 бар, Калампырдан дымы бара,— деп жырлап, насыбай улеслрген екен, дулат )Ш)нде Акша деген елден шыккан Дьщгылбай деген акын. Астын. ат шабысына Батырбек датка э к е л т коскан Кекмойын аргымак алдынан келт, бас бэйгет алады. Бас бэйге б 1р е у т щ еркеш) кисык емес 100 атан туйе, 6 канат ак уй барлык мулкгмен, 9 кундыз, 9 бесж жамбы екен; е к т и п бэйг1 100 жылкы екен, Сураншыньщ А к т уя к аты алады. Актуя.к атты Андас пен Кедейбай апарып коскан (Андас немере[н]с]). Кедейбай — Сураншыньщ баласы. Сураншы бул аста болмаган. Белуга кисыны да жок. Эйткеш Сураншы 1865-жылы Тэшкенн)ц бер жагын- да Сайрамда елген. Сыпатай ол кезде т)р1 К1С). Жамбылдын 1940-жылгы шыккан жинагындагы кыс- каша ем!рбаянында Сыпатай асында Жамбыл Сураншы- шынын ез[н де, Актуяк тулпарын да керд! деп жазган, ол — кате. Сыпатай асына Жамбыл бармаган. Жэне С у ­ раншы ол аста жок. Актуяк кыргыздын Сарагыс руынан шыккан, Орман ханмен б<р туыскан манап Кайду батырдын аты екен. Оны Сураншыньщ алуын Ом!рзак айтуында, Албанда болган & р улкен аста Актуякты денен куй4нде Кайду ез1 апарып бэйгеге косып, алдынан келед]. Бул аста Суран­ шы да болады, атка кызыгады, б!рак сурауга кисын таппайды. Сол жылы Кайду б<р жактан келе жатып, Мырзабек !Ш1ндег! Кож ам кул деген кйпнщ уй[не кел1п конады. Бул — Сураншыньщ жакын агасы. Сураншы осы конып отырганда, Актуяк атты алайын деп кызыгады. Оны Ко­ жамкул с е з т койып, конагымда жумысы болмасын деп тиг1збейд!. Кайду Кожамкулдан аттанып шыкканнан кейш, Ж а- манкара деген жерде куып жет)п токтатып, Кайдудан Актуякты алады. Артынан кеп колка бер тт). А ктуяк 61

тулпардьщ кыскаша энпмесш, астыц жайын Эьпрзак дэлд) еип айтады. Суюмбандьщ осы сиякты белес-белес кезге тускен аты шыккан елендерш улы жуз акындарыньщ бэр] б)ле- Д[. Б]рак Суй)мбайдыц улг!л[, ест} сез айтып, жол салган жырын ешюм айтпайды. Кебшесе алу жарынан акындык кайратын кеп жумсаганын анта беред). С утм байдьщ е т туйес[ жайлаудын сар сойкарында тауд ан жырылып елед[. Оз[ б1р жерден келсе, эйел): «Ту- йе ел)п калды, шадырарымыз журтта калраны рой*,— деп ренж)пт!. Сонда С у т м б а й эйелте: «Туйен елее, бэйб!ше, ол туйен! дулат берер, Берсе де б)р) калмай шулап берер. Б еретн деп бермейд) маран дулат, Сутмбайдьщ с е зт е кулап берер*,— деп атка м::пп, Ж анн ак батырра келген екен. Ж айнак батыр кеп олжа бермейпн к)С) екен. Алдымен соны ал- сам, езге дулат туйесш ез) жетектеп келед] деп, э д е т со­ ны алайын деп арнап шыгып, у т н е к)ре: зАссалаумагалайкум, Ж айнак батыр, Шапырашты, дулатты жеп едщ жас кунщнен айдап, батыр, Бар туйем Сарсойкактан кулап ел)п, Б1р туйе сурап алайын деп келем ойлап, батыр. Хан Жа йн ак , он беещде белщ будыц, Кокиланган кыргыздан жылкы кудьщ. Г)к шыккан караш а уйден тутж дей боп, Хан Ж айнак, К.араталдан не рып тудын.?*— дегенде, Суй)мбайым, жарайсыц, енд) мен: жамандашы депт], сонда: сПаратал — сен]н. экец. жалшы маран, К.ара ег)3)н м)нш ап камшыларан, Жаннак казы болранда, Сэке старшын, Кудай берген уакытта берш маган!*— деп, ек) еркеш[ баладай сары атанын алдым. Мен сары атанды жетектеп женелгенде, эйел] ете малжанды екен, кез[Н)н жасын )ркш алды. Бермейт)н К1С) болмайды, су- рауы жетпейд],— дейд) екен Суйшбай (Умбетэл] айтуы­ нан). 62

Суш мбайдыц жасы жетп]стщ 1шп)е кел)п калган кез­ де, коян деген ж ут болып, малы кеп ел[п, кедей тартады. Ол жутта ердеп албан аман калып, Суй[мбан елец ай­ тып албанга барады: «Алпыска жазбай келд) тек[рег)м, Жасымда жуйр1к аттай ек)ленд]м, Окпе болган токтыдай курюлдейд], Болмайды бурынгыдай кек)рег[м. Кулкайырдай агарды сакал-муртым, От[п кетт! кад)рлес ельжуртым, Алаштын алты улына мэл)м болган Балкыткан хан, караны кайран тШм, Жетп)ст!н. ушеуже келген)нде, Таргыл тартып кетт] ме кайран ун]м. Кудайдьщ куд!рет]не кайран калдым, Жанымды ку мал уш)н отка салдым, К.оян кел)п малымды шайкаган сон. Салбырап картайганда албан бардым. Баласы Цожамкулдьщ Максутбег1м, К.ара узген хан, карадан кара кег1м, Б)здерге артык кызмет кылмак болсан, Берте атын бала караш алып берг]ча,— деп узак айткан елен) бар, бул еленд} б)зге айгкан «Кы­ зыл эскерэ колхозындагы б<р карт Бейсембай Сей)тулы деген к)С). !944 жылы августын )2-С! кун[ Ж амбылдын ез уй ж е кел:п отырганда сезден сез шыгып, сонда Жамбыл езп «Бесмойнак туб1нде, Цалабай акынга дулат ие болып, маган шапырашты ие болып айтыстырмак болды. Мен айтысайын деп ынгайланып барганымда: «Суй)мбай — сенщ де агац, менщ де агам, Ол кисайса, жыртылар сен[ц жаган. Суй}мбай жуген устап, жаяу кангырып барганында, Алпыс жылкы айдаткан менщ агама,— дегенде, мен Цалабаймен айтыспаймын, жолын бер[ндер. Суйекемд: аузына ала, алдына сала сейлед]. Жэне жутап калганда СуГпмбандын Албанга барганы да рас ед). М ы ­ на к э т р еткел бермсс, б си м е салык кылар деп токта- дым»,— деп ез) айтты. «Калабай ондай )р) акын емес ед.. 63

Б ш ак Суйекемд) аузына алган сон., мен коя койдым* деп тары кайталады. «Саркемер тобы улкен топ болуы керек, Баран деген ульщ келш, Сураншыньщ ауылында шатыр т)Г)п жатты. Мен де сол шатырда ед1м. Б:р уакытта: «Суйшбайды алып жур, ею еленш[ кел- д[*,— дедь Байкасам, Жалайыр Жантай акын екен. Ею уртына ек) камысты тыгып, кобыз тартып, осы ушеу)не у н т ко­ сып айтады екен елецд!. Уш еу1н)н ун] б)р жерден шыгады жэне е з т т де даусы т т т ) зор юс: екен, ун!нен шошып кеттгм. Шатырда кашып жатып алып ед1м, Сураншы акырган сон, амалсыз бардым. «Кезш)зд1 карасан, керер емес, Кездщ кунын мына кеп берер емес, Олещнд! косып айт б)рдемеге, Бакырганьщ, Суй:мбай, елен емес*,— деп ушмен туншыктырып экетт:. К,арасайлап кулагымды бурап айтысып, Жантайды эрен токтаттым. Мен Жан- тайдай енерл] акын керген)м ж ок,— дер ед] Суйекем*,— деп Ж ам был осыны аузынан айтты 1944-жылы 12-август кун]. М:не, Ж ам бы л акынньщ аса сыйлаган, е з 1не устаз ет­ кен акыны С у т м б а й акын. С у т м б а й д ь щ б 1здщ колымыз- га тускен азды-кепт] елен) де жэне ем]рбаяны да осы. Жамбыл С у т м б а й касына кеп ерген. Жэне аталы жыр- ларын ез аузынан жаттап, е з т е у л п еткен. Б]3 жогарыда айтып етт:к, ел аузынан жинаган Су- йгмбайдын елен, жырында айтысу бар, онан сон алу ушш мактау, коркытып та айту бар. Э з ш е п[р тутып унаган ус- таз, унем: елецд1 алу уш1Н жырлаган Суйгмбай болган сон, жэне улы жуздщ, оньщ 1шшде Жетгсудьщ кай акы- нын алса да, Кулмамбет, Майкет, Майлыкожалар — бэр[ де елен айтып алудан басканы жырламаган. М)не. осы улкен акындардьщ улг1С]мен алгашкыда Жамбыл да жарапазан, жар-жар жэне алу уппн айтысудан бастаган. Ж амбылдын С у т м б а й д ы алгашкы керу1 эр турл 1 ай- тылады. А1ысалы, 1937 жылы шыккан жинагында Ж а м ­ был С у й 1мбайдьщ у й т е кел1п ж арапазан айтып б 1р лак алыпты. Сонда Суй)мбай: «Эленд) тэу!р айтады екен деп, ез)не батасын бер1пт1» деп жазады. 1940-жылы ш ык­ кан жинактагы кыскаша ем:р тарихында Суй]мбайга 61

он бес жасында кездест], содан былай Суй]мбай тэрбие- С!нде болды деп жазады (Есмарамбет). Суй}мбай мен Жамбылдын. аталары Екейд1Н баласы Жарымбеттен тарайды. Жарымбет — Екей баласы. Жарымбет терт катын алыпты. Улкен катыннан — Ак- тебет, Берт;с; ек!нш[ катыннан — !\\оси; уш1нш1 катын­ нан — Элти, терт)нш1 катыннан — Баянай. Актебет, Б е р т к кеЙ1ннен бэйб;ше баласы атанран. Ж ам бы л Бертгс тукымынан, Ж ар ы м беттщ ен. ескен ка- льщ тукымы — осы бэйбгше баласы. Ал ана уш катынныц балалары аса ес)мд) болмай, аз болып, булар б1рш б1р1 жан тартып б!рыцрай болыпты. Сонан олар «уш токал* атанады деп жорарыда айттык. «Уш токал болыс болды айтпай, шашпай, К,исыбай, !С !стед1н еб1н таппай, Керт1бай уш токалра ер)п кегп, Адасцан ай жарьщта ак боз аттай*,— деген Ж амбылдьщ еленд бар. Ж ам былдьщ осы елещнде- п осы уш токалдын, Элти руынан шыгады Суйгмбай. Жорарыда айтылран Екей бытырауыньщ ез)н де Эл- тидщ Бэйл} деген Ж1ГГТ1Н1Н к[С1 елт1рушен болранын айт- тык. Ал Екей к а й т а жиналранда, Элти тукымыньщ шет- тег; арайындарына хабарлап шакырура, барып кепнрш экелуге Сарыбай кеп куш жумсайды. Шудан берг1 Жет1- су атырабы аныктап орыска барынып, ел орнырып коныс тепкен кезде, Сарыбай Екейд] тегк шакырады. Эркайсы- с ы н а К1С! Ж 1 б е р е д !. Бул кезде Жамбылдын, экес1 Ж а п а арайындарымен Жаныс елшщ кад)рл1 адамы Эшкей хан­ ны н аулыньщ касында болранын айткамыз жэне Ж апа он ы н ш Ы Ж адыра екеу! де ж о р т а р м а н б а ты р , мыкты ж ь ггттер болранын б]з осы эцпм енщ 1Ш)нде айткамыз. Сол батырлыгыныц аркасында Эшкейге ете кад1рл! болып, оларды Эшкей ж)бермейд]. Эшкейд1н касынан Ыстыбай ауылын яки Ж амбыл­ дын экелерш кад!рлеп Жапа, Жадыраларды барып кеш!- Р1П кайтура Суйгмбай барады. Бул кезде Суйгмбайдьщ акындык аты шырып, кад1рл! к!с{н[н катарына косылып, Екейдщ бас кетерер адамы Сарыбаймен т:зе коскан кез} болады. Ж ам был Суш мбайды осы барранда керед1. Б1рак он- да жас, аса еш нэрсе пайымдамайды. Сейткенмен, ез уй1н- де айткан елещн ез аузынан тындайды. Екей алрашкы 3-621

бас косканда К,арарша, Бесмойнак деген жерге жинала- ды. Ол осы кунп Жамбыл аулынан алые, ж е тп к кило- метрдей жер. К.аз[рде онда «ЖангелдЬ> колхозы бар. Онын. себеб1 Екейдщ сол кездег) аса б!р д эу л е г п байла- ры Тагаш, Дуйсен деген кгалер Саурык касында сол Бес- мойнакта екен. Тозгындап, кедейлен]п келген ел сол бан­ ды ортага алып уйыткы еткен. Жамбылдыц экес1 Ж апа, Ж адыра да басында осы жерге к е л т , сонан К.аргалы бойына М айбулакка кеп ко­ нады. Жамбылдын С ут м б а й уйше калай кездес)п, жарапа- зан айтып таныеканын айрыкша айткандыктан, бул жер­ де оган токталмаймыз. Жогарыда жазылган Суй:мбай жайы бурын аныкталмаган, б!рде олай, б1рде айтылып журген тал а ста у нэрсе болгандыктан, Ж амбылдын гпр туткан акынын колга тускен дэлелдермен кыскаша та- ныстырып отырамыз. Суй)мбай алгашкы кезде кедей болганмен, у т р л е п ай- дап алып, акындыкпен катты байыпты. Байлыгынын б)р дэлел) Суйчмбайдын 831 тчр! к у н т д е М алыбай деген б а ­ ласы болыстыкка таласып, кеп мал шашкан. Жамбылдын К,исыбаймен екпелес)п бул{нет)н! осы сайлау. С у т м б а й сол сайлаудын кез)нде Мырзабек Кэшкенщ ен жуан ата- лы жер:, Саурык батырдын баласы Сыпатаймен куда болган. С утм бай баска акындардай кара казан саран емес, ете мырза болыпты. Бул жен{нде Суйчмбайга бала есебшде болып, ез[н к е р т , у т н д е болган Ыбырайым Бай- С1мбет баласы ете жаксы айтады. Суйчмбай Ыбырайым- ньщ !2 жасар кун[нде 1899-жылы елген. М1не, Ж ам былдын устазы С у т м б а й жен1ндег] кы ска­ ша мэлчметтер. ЖАМБЫЛДЫН. ЕН АЛГАИЩЫ Б!Р АЙТЫСЫ Жамбылдын усак-туйек елендер)нен белек алгашкы ауызга )Л1нген жерч — Сайкал деген кызбен айтысканы. Бул кызбен Жамбыл Талас бойында кездеседь Сайкал- дын атын ест1п, Ж ам был б:р тойда э д е т 1здеп барады. Ж амбылдын сол елге келчп езчмен кездесуге {зденгп жур- ген]н б}Л)п, кыз да эз]рленед1. К,ыз отырган уйге Ж а м б ы л баса-кектеп кчрт келед!, кыз Жамбыл ек ен т бчлт, жалан аяк кек сауыр кеб!ст)ц 66

басын 1Л1П отыр екен, кесм ген аярын жимай елендетчп коя бер1птч. «Ждп айыл, кур куйыскан, ки!3 терл)К, Япыр-ау, б)р соны елд) жан.а керд)к, Жиылран аксакал мен бозбалалар, Калайша бул Жамбылра жауап бердж?*— депт). Жамбыл отыра берш: «Арканьщ жардай болар сары нары, Кетпейдч Алатаудыц жазда кары. 1ст)кке шанышкан сирактай куп-ку кылмай, Куартпай табаныцды тартсаншы эр)!*— дейд!. Екеуч кеп айтысады. Аярында кыз даракы эдепс!3 елепге барады. Одан Ж ам бы л да аянбайды. Бчр кезекте кыз: «Ей, Жамбыл, кейлег[м кек, дамбалым кек, Кел дары, жаксы керсец, к .......дч еп, (Эп дегенге бул Ж амбыл ел:п кетт], Анык епсчн, карап тур, жиылран кеп*,— депт[. Сонда Жамбыл: «Ей, Сайкал, кейлег)н кек, дамбалын кек, Уяты ж ок кыз сез) келедч тчк, Бурын епсе к.......д) арап епс)н, Бчр жырыкка б[р жырык келедч деп*. дейд). Ойткен} кыздын арасы жырык екен. К,ыздын арасы ашуланып, ж анж ал шырарады. К,ыз сез айта алмай бе- гел[п калады. К,ыз ж енм ш , Ж амбыл жол алады. Ж а м ­ былдын атары елге жайылып кетед[. Бул айтысты ел жат- тап зкетедь Муны айткан Аманкул Жолдыбай баласы — Амангел- дч колхозында, каз{рде жасы алпыска келчп калран адам. Бул кип: «Шубай деген кчсшщ айтканынан уктым, Шу- бай ойыннан елен шыраратын адам едч»,— дейдч. 3* 67

ЖАМБЫЛ А Ц Ы Н Д ы г ы Б!Р к е Т Е Р !Л Г Е Н БЕЛЕСА Жамбылдын, будан кей[н атын кетер:п кеткен Сары­ бай асындагы жыр болды. Сарыбайга ас бергенде Ж а м ­ был отыздьщ )Ш]не к]р[п калган кез[ екен (Ом)рзак ай­ туынан). Ж амбыл эр[ агайын, эр[ кетермеш! жыршы ж)г;т ре- т)нде Сарыбайдыц [ню Саржаннын. касында болады. Саржан келген елдщ кен'л айтуына белг)л[ боламын деп, кояндай боз аттын. жал-куйрыгын кызыл бояумен боятып М[Н[ПТ1. К,асында Ж ам бы л да ак боз ат мшш жыр- лапты: — Улкенсаздьщ басында К[ш[саздын касында, Сарыекемн{ц асында, Камбардьщ кара каска атындай, Мен саламын желкке. К.уйрыгымды туйген сон, Канатымды сузген сон, Жел аударган канбактай, Сел аударган денбектей, Келд) сейлер кез)ме, Улкен ага, к]ип {н}, Сейлеп бгр енд1 б е р е т н , К,ос жуйр[кт) айтайын, Шапкан сайын удеген. К.ос сункарды айтайын, Алыстан тоят т<леген,— деп, Сарыбайды жоктап жырлаган. Булай жоктау кыр- гызбен керш[лес улы жуз елшде эдет болган. Ас берген адамнын жан куйер жакыныньщ касында отырын, кара- лы уйде отырып келгенге ас берген к[с{н: жырлап таныс- тыру. Суйшбайдын Орманньщ асында каралы уйде оты­ рып жоктаганы, Омгрзактын Шабданнын асында атка м[Н[п келген елге алдынан шыгып жырлаганы сиякты Жамбыл да Сарыбайды Саржанньщ касыне ерш жоктай- ды. Б)рак бул еленнщ бэр) сакталмаган. Мына жогары- дагы к)шкене уз]НД!Н} б[зге айткан — «Цызыл эскер* колхозындагы Бейсжбай Сеттулы. Ж амбылдьщ ел алдында б)р кершген жер] осы бола­ ды. Сарыбайдьщ осы асына улы жуз, кыргыз тепе шакы- рылган. Мумк!н, {ргелес садыр, матай, каракерей де ша- кырылган болар. Бул аска Мерке бойынан ысты руынан

шыккан атакты Майкет акын келед). Бул аста С у т м б а й акын да бар. Б[рак Суйчмбай ас иес[ Сарыбайдын жан- куйерч болып, астын улкен жырын айтуды Жетчсу бойын­ дагы шапырашты, дулат болып Майкетке байлайды. Май­ кет узак жыр айтады. Бул жырда Жетчсудагы дулат, ша- пыраштыныц сол кундегч елеулч адамдарынып бэрш атап, амандасады. Осы узак жырды дэмелч акындардып бэрч ж аттап экетед[. Соны жаттаушынын бчр) Жамбыл. Ом]р- зак акын (Жамбылдын. замандасы): «Осы жырды Жам- былдан жаксы айтатын ккч жок ед)*,— дейд). Майкет осы аста орасан улкен олжа алады. Онын ус- тчне эрч жырына разы болган, эрч тубч б!рге бэр[бчр Бэй- д!бектщ баласы, б)р жылдан аса ж]бермей басына уй кетер[п, алдына мал салып, аса курметгейдч. Майкет осы елде турран уакытта Жамбыл Майкеттен кеп улп алады. Майкетт!н айтуынан Шора батырдын жырын угып айта­ ды. Б]рак кей!ннен Шораны айтушылар кебейген сон, Жамбыл оны айтпай тастап кетед). Сол сиякты айтпай кеткен жырлары кеп шырар. Осынын артынан Ж ам был басынан тары б]р )рч уаки- ра кездеседч. Бурымды кайтарып берчп, ез!Н]н айттырып койран калындыры Момынды алып, бчрдч-екчл] балалы да болып калады. Бчрак Ж ам был тэучр эйелге кез салып, ке- Н!л аударуын коймай журед). Суйчмбай акын ерте ж ас кезшде Кескен кекчл деген бчр кызбен кеп айтысып, со­ нан дос болып кетчптч. Кескен кекчлдчн шешес)н Суйчмбай ене есебчнде кадчрлеп, унемч барып амандасып кайтады екен. Б)рде кыс ччшнде Ж олбарысты деген жерде отыр­ ганда, Суйчмбай Кескен кею лдщ шешесчне амандаса б а ­ рады, касына Жамбыл ерш барады. Осы жолы Жамбыл Аманжол кызы (аты белгчсчз — ред.) деген сулу кел]н- шекпен танысады. Келчншек Айкым деген елдщ кызы, барган жерч Шыбыл деген ел болады. Келчншек куйеу[н менсчнбейдч екен. Жамбылмен сез байлайды, ел ж ай лауга бара алып кашпак болады. Ж аз шыгып Кумнын, Копаньщ бойын кыстаган ел ке- терчле жайлауга карай кешкенде, Шыбыл руы да жай- лауга кешед]. Осы кунп «Каганович*, «Куйбышев* кол- хоздары отырран Тещрек, Куршын деген жерге Шыбыл руы конады. Сол жерден юс] жчберт, келчншектен хабар алып, Ж ам бы л келжшектч алып кашпакшы болады. Б)- рак, бул ж олыЖ амбыл кер[Н]п бара алмайды, келчншек- пен кездесе алмай, акырында чн)р арасында алып к а ­ ша ды. С9

Осы кунп Жамбыл колхозыньщ жорарры тау жагында су ти]рмен бар, сол жерде бурын кальщ агаш бар екен. Сол арада отыратын Алпысбай дегенн1ц уй)не апарып ты- гады. Кел!ншек жогалып табылмай, буюл Айкым Шыбыл болып :здейд{. Жамбылдан керуге ол уй;нде. Б[рак сез[к- Т1 кгс) Ж ам был болады. Ж ам бы л кунд)з уй)нде болып, кешке жонышка суарамын деп кет{п, Алпысбай уЙ1не б а ­ рып келтш екпен жолырады екен, соны ауылыньщ к{с]ле- р< сез[п калып, артынан тунде ацдып устайды. Ол кездеп Садыбек ауылынан (бул Жамбыл ауылдарыньщ атасы) атка М1нер ие ю с к ! Курт)бай жэне Айдапкел бар, Ж а м ­ былды келшшектен айырып Шыбылра кайтармацшы бо­ лады. Оран Жамбыл кенбей, сездщ арты Суйшбайра со- ратын болады. Сонан Суйгмбай ю р т п Жамбылды эрен кенд:р!п, кел]ншект) кайтарады. Жамбылга бул ете ора- сан соккы болады. Бул Ж амбылдьщ 35— 36 жасыньщ ке- 3! болады. Ж ам былдьщ ез)нен 13/У111 кун1 4 4 ж. сез козрап, осы эн,г)мен[ сураранда, ез у т н д е «Аманжол каранын кызын айтасындар ма, ол аппак суттей ед[, адамнын. аккуы ед! рой*,— дед}. ЖАМБЫЛДЫН. ЭКЕС! ЖАПАДАН, АЕАСЫ ТЭ Й Н Д Е Н АИРЫ ЛГАН КЕЗ! Ж амбылдьщ жасы 50-д)н [пане к[р1п, егде тартып кел­ ген кезде 87 жасында экес[ Ж апа кайтыс болады. Онда орташарак дэулет) бар Жапаньщ балалары экен[ женел- т[п, Ж а п а кайтыс болранньщ артынан ею жылдан сон Жамбылдын арасы Тэйт: Меккеге кетед!. Тэйт[ Меккеге журместен бурын Жапара ас беред:. Енш[С) белек Тэйт] эр: Меккеге барамын деп жиналып журген кез) болады да, аска кеп мал шырармайды. Ко- лындагы малын Жамбыл да кеп устамайды, ас онша ул­ кен болмай, тек ауыл арасындык болып етед). — Сойганьщ Жэпекеме жауыр сары, А с берд1 деп жиналды елд1н бэр). Аска келген ю иге ет жетпей кап, Ж амеке, тег)лд1 гой бетт!Н ары. 70

Жэпекеме сойганыд сокыр сары ат, Сэд)бепн жеп койды иттей талап. Биыл кулын ер жет]п ат болганша Кеткен[М)з осы гой соган карап. Жасыднан-ак атандыд акын Жамбыл, Бул кунде атын. шыгып болдьщ дадгыл, Ирнектеп жиган малынан Жэпекеме Б:р дуб]р кылмадыд рой тэд)р алгыр,— деп, Кисыбай Ж амбылра жанынан тие елен. айтканы осы аста. Меккеге б!реу барса, Шыбыл барсын, Шыбылдан баскад барсад, шыгындарсыд. К е б ш т елгендерд)д жиып алып, Барганда кияметке шырылдарсыд,— деген елед бук!л ел аузына жайылып кетед!. Шыбыл руына бедер: кетпейт1н тадба тэр:зд: болып басылады. Б[з жогарыда айттык, Жамбылдыд б:р алып кашкан к е л т ш е п Шыбыл руыныд жес[р[ екен деп, сол келжшек- т) кайтып алган, оныд уст1не жолында каза болган мына агасыныд акшасы мен ки]мш бермеу[ Ж ам бы лды д Ш ы­ был руына ащы еледдер айтуына себеп бо.ъ ан кер)не <. Осы шыбыл руыныд Кедшат деген б]р байы эр[ болыс, ете сарад кк : екен. Жамбыл б[рнеше жерде елед айтып, Кедшат мэз е т м д ) еш нэрсе бере коймапты. Узынагашта елдщ б;р бас косдан тобына Жамбыл келсе, Кедшат та к е л т тур екен, сонда Жамбыл Кедшаттыц касындагы б]рсыпыра адамдарга елед айтып жырлап кел]п: «Терт асылдыд баласы терт кулакты кемедей, Арасында Шыбыл жур ерт сенд]рген немедей*,— деп, Шыбыл руыныд эр) аз, эр) коныс ала алмай К1шт]м- тайлы болып калганын айтып Кеншатты жерлейд1. Кед­ шат Жамбылдыд елед)нен коркып, сол жерде б[р аттыд акшасын бершт] дейд]. Сарыбайдыд баласы Кисыбай болыс болып турган­ да, Шыбыл руынан орысша окыган Иса Тергеус)з бала­ сы т)лмаш болады. Кисыбай Жамбылмен ете жакын болган. Жиын бол- ганда, ел аралаганда Кисыбай Жамбылды касына кеп е р т тт ). Б]рде Ж ам бы л Кисыбай ую не кел1п отырганда, 7)

Екейдщ б[реу1 т<лмаштан бас белет (паспорт) сурапты. Онан бурын да осы т)лмаштыц ел арасынан пара алга- нын Ж амбыл ес)Т[п журед1 екен. Осыныц артынан Жамбылдьщ арасы Тэйп Меккеге баруга камданады, Жамбылмен акылдасып жол кара- жатка салмак салады. Жамбыл колындагы малынан са- тып акша беруге кимай, кыргыз асып кетед1. Сонда б а ­ рып елец айтады. Сол жылы кыргыздыц аргы алые шет} (каз[рг[ К,арак.ол уез)) К,ошкарга дей)н кет1п калады. Бул уакытта кажылардыц журет[н кез[ таянады. Тэйт[ асыгады, Ж амбылды {здет!п юс) шаптырады. Ж амбыл осы жолы кыргыздыц кеп елш аралап мейл!нше таныса- ды. Кыргыз ел)не де аты шыгып, абыройы асады. Эс)ре- се Жамбылдын айтуынан Сутм байдьщ Тезекке барран жер)н ете кызьщтап кеп айткызыпты кыргыздар. Онан сонгы кыргызга ете кызыкты болган С уй ш б ай мен Па- таган айтысы екен. «Менщ ез акындырымды койшы, кыр- гызга мен1 таныстырган осы С у й ш б а й елендер! гой*,— дейд! екен Ж ам бы л ез} (Ом[рзак айтуынан). Тэйт1 Меккеге барран жерде елед:. Тэйт1нщ баласы Сэ- п ш 7 жасында мал-мулк)<мен Ж ам бы л га карап калады. Тэйпнщ акшасын, кшмш ез[мен б[рге барран Сауырбай деген кажы ие болып алып, б1рак мунда кайтып келген сон Ж амбылга бермейд]. Меккеге барран кажылар б!р ра­ на Шапырашты руынан емес, Дулат, Уйсш руларынан болады. Солардан барып сурап, арасыньщ ак.шасы мен ки)'М)н Сауырбай алганын б)Л1п, Ж ам бы л даулайды. Сауырбай Шыбыл руынан барран кажы екен. К,ажы- мызды уры дед[ деп Шыбыл руы кызып, бул кеп сез бо­ лады. Б[рак баска кажылар мойнына койып, Сауырбай- дан агасыньщ ки[М[н, акшасын енд!рщ алады. «Болыска жолдас болды пес)р деген, Ж М тке карамайды кес;р деген, Екейд[ кангып кел)п Шыбыл жед1, Кудайдьщ уакыты шырар жес!н деген*,— деп сьщактаиды. Бул энпмелерд: айткан — кызыл эскер колхоздын мушелер1 Турсымбек, Жацаоспан деген аксакалдары. Ж амбылдьщ бул елецдер), эрине, б[р уакытта гана айтылмаран. Мумкш, б)реу[ жасырак кез!нде, б[реу[ ул- райынкыраган кезде болуы.

Ж амбылдыц Шапырашты, Д улат табынан тусш тары б:р кезге кершген). Тайторы руынан шыккан Сэке деген юс) ете кад1рл; адам болады. Сэкен1н. е з 1 болыс болып, бурын бытырап кеткен аз ата Тайторыныц басын косып, Жиренайрыр езен!не экел1п орналастырыпты. Тепнде, ол жер ездер1н1ц ата конысы екен. Ескожа руынан шыккан Мырзабек, Кэшке сиякты жуандар ездер1не зорлык гстеп коныстарын алып кояды. Сол конысты Сэке айтысып жу- рш алады. Сол Сэкен[ц арасы Садырбек деген кк1 ел)п, соран ас беред), конак алады, даяшы болып кызмет [стейд!. Осы аста Жамбыл Сэкенщ касына ер[п Садырбект1 жоктап жыршылык етед]. Аска кыррыз Шэбден, дунген- нен Булар батыр келшт]. К,асына кару-жарары бар он ж асауы л ерт1п, энш], жыршымен кел1пт1. — Садырбекке ат шапты, Суыктебе баурында. К.ыррыз, казак бас косты Сэке болыс аулында. Цатарлап уйд1 т}кпр)п, Цамбалап казан кайнаттыц. Жел]леп бие байлаттын. Сауын айтып ас бер1п, Акындарды сайраттыц. Атада зорлык керсеткен М ырзабек пен Кэшкенщ Басына таяк ойнаттыд,— деп жырларан Жамбыл осы аста. Бул жырды б;зге айт­ кан — М устаф а Дененулы деген к к :. Ол к а з 1р К,орамшыл колхозында, жасы 1944 жылы 56-да. «Бул аста мен 13— 14 шамасында ед)м*,— дейд1. Бул аста Ж ам бы лдан баска да кеп акын болды, б 1рак Ж амбылды Саке ете к а д 1рлеп ез касында устайды. Жэне алыстан келет)н сый ю смер- д]д алдынан Ж ам бы л барып жыр айтып э к е л т т у с 1р]п отырды дейд[. Бул аска аса белек салтанатпен келген кгс1 Сэкен1д Райым деген М с ш щ Ыррайты ел1не (бул Д у л а т ел] б у ­ рын ГНшпекке караран ел) узаткан Гулшаш деген кызы болыпты. К,ыздын. барган жер) де аса бай жер болса ке­ рек. Куйеу} Урак Ногайбай баласы деген ете сер1 ж)Г1Т екен. Аска келгенде Гулшаш касына ек! кыз ертш, 8 ж[- Г1т ерт:п, езге елден белек келген. 73

Ек] к.ыз бен Гулшаш ушеу[ кем]рдей уш кара кек ар- гымак м[Н[п келген. Ал сег<з иипт б!р туст[ ылги ала аяк к.ара ат м[н{п келген. С е п з ж[ггтт[ц басына кигендер1 с а ­ ры макпалмен тыстаган кара буйра бер)к, устер}не кара макпалдан бешпет киген. Гулшаш ез! басына шетт[г[н маржанмен желб!ршек- теген ак кунд)к салып, шашыныц уш[не ылги ак меруерт т ) з т , сексен тал гып ерш, улде мен булде кшп жэне бас- тарына кол шатыр устап кепт]. Гулшаштын алдынан туст)к жерден шыгып жыр ай­ тып алып келген. Оган да барып жыр айткан Ж амбыл болган. Жамбылдын осы аста айткан жыры ел аузында жат- талып, эс<ресе Тайторы сиякты аз ел Мырзабек, Кэшке- лерден тенд)к алдыц деген жерге ете аркаланып жэне Гулшаштын сэнд[ келйпн кел{ст[р1п айтуы елге унайды. Ас 8 кунге созылыпты. Ек[ кундей балуан курес) болып кыргыз, казак болып курес1П, бас палуан сол Тайторы руынын езшен шыккан Дарыбай Шымырбай баласы шы­ гып, сайыска кыргыздан Т]стеу)к Сайысшы казактан та­ ры Тайторыньщ ез[нен Оразалы деген шыгып, о да Тгс- теу)кт) тус)р{пт). Каскарау руынан келген атакты Ногайбайдын курен аты бас бэйген] алыпты. Бар бэйген] ас берген рудыц ез- дер] алганына Тайторы руы аса ырым ет)п куанса керек. Сонда жасы 80-те келш калган Салтанат деген бэйб]- ше (Коржымбай деген к1С!Н)н эйел)): «Телекен мен Жузекен Сэкеге жакын акылды. Сол ушеу)н б[р турсан, Ит каппайды такымды,— депт). Бул Салтанат айткан сез де кун[ буг1н мэтел бо­ лып калыпты. Эст[п тату турсандар, бар бэйге е з щ д ж болады деген] болса керек. Салтанат женщде ел аузын­ да кеп энпме бар кер)нед!, б)з кеп кездест[рмед{к. Осы Салтанат сол агасы ел[п, басын кетермей жатканында Сэкеге айткан кен[Л[ мынау екен: — А кку ушып келге кетт[ Ак сункар ушып шелге кетт), Баланызга, батыр Сэке, кайгырма, Бэр]М[з баратугын женге кетт!.

Кайыц ед1ц, кайыспа, Болат ед)н., майыспа, А ргы м ак болдын. ардакты, Гай, кунанмен енд] жарыспа!— депт). Бул сез аста улпл: сез болып, Сэкеге ел Салтанат бэйб)ше айткандай деп токтау айтыпты, мен де сондыд- тан косып отырмын. Эйтпесе Жамбыл тарнхына баска байланысы аз. Ел аузынан кеб{несе сакталып калатын сез осы сияк­ ты жиында айтылган сез рой. Ж амбы лды ц ауызра ]Л)н- ген б;р к е з е т осы ас сиякты. Бул ас Жамбылдыц 40 жас шамасына жаца келген кез! кержед). Ж амбыл осы аста б)р гана ез1 тустас акындарды гана емес, С алтан ат сияк­ ты аузы орамды, сез!н тадпакпен ел к е к е т н е кондыра айтатын ак шашты шешен бэйб[шен) керген, оны да ез)- не улг[еткен. ЦУЛМАМБЕТПЕН АЙТЫСЫ Ж амбылдыц К,улмамбетпен айтысы — Ж ам бы л ем]- р)ндег[ улкен белеске шыккан аса улкен езгергс. Ж а м ­ былдыц акын атын аспандаткан осы айтыс болады. Ойт- кен[ Кулмамбет Ж ет!су ел1не аты ерге жайылган, айтыс- кан акынды беттетпеген, аса ауызды акын болган. Кулмамбетт]ц аты алыска кет;п, абыройы кетер)лу[ де Тезек теренщ кетермелеу4нен болган. Кулмамбет жас шамасына келгенде Суйгмбайдан юин, Жамбылдан ул­ кен кер1нед). Ол кездеп Ж е т к у бойынан колына домбы- ра алып елецге, энге талап кылган адын Тезек алдын кер- мей, оныц тез!нен етпей кетпеген. Кулмамбет — Албан ел{нен шыккан акын. Б1рак ез} К,улан, Аян деген аз атаныц баласы болады. Кулмамбет мен!ц атым — Кулан, Аян, Е к е т м мен]ц Кулан тэщрге аян. Албан, Д улат жиылып бата берсе, Кецес айтып жырлайын етш баян,— деп бастап, еленд! кец<нен бастап, сез1н салмактап айта­ тын жер: кец, аса толгаулы акын болган. Ж амбыл елец- нщ {ш[нде Кулмамбетт} сен аргынсыц кацгып келген, ыза

болсам, Албанымнан куып жМерем дейт1Н1 де сол. Кул- мамбетт[ц аргы аталары аррын {ш[ндег[ У а к екен. Б[р се- бептен ертеде кеш[п келш, Албан шине с)Ц!пт]. Кулмамбетт1 Тезек колына устады, сол атын шыгар- ды дейт}н{ме дэлел. Найманнан шыккан атакты Тубек акын сексен жастардын шамасына келгенде Тезек тереге елен айтамын деп шырады. Ел ортасына аты жайылран Тубект!ц келе жатканын Тезек естид!. Сол кезде Кулмам­ бет Тезек уй]нде екен. Тары б)р баска акыны да болады. Тезек — сезбен кармаскан акындыкты аса кад!рлей- т[н адам, уй[ндег! ек] акынра: «Тубек кел[п калса, не деп ж ауап айтасындар. Оньщ аксайтын сырын, ел!Н[н жайын б1лес4ндер ме, акын адам ез1не кездесет!н акынньщ мэн- жайын, сырын тер[п журмей ме екен*,— деп, ез1 елец ай­ тып отырады. Сонда Тубек байкаусыз келш калып, айтыс басталып, Кулмамбет айтысып, онан Тезектщ ез! де ко- сылып кетш, улкен айтыс болады. Бул айтысты Оспан акын, бул Таран колхозындары Есдэулет акын екеу} де айтады. Буран Караганда, К у л ­ м ам бет— Тезектщ колына устап айтыска салып, арна- сын улрайткан акынныц б]р]. Эр) Тезек колына устап шашбауын кетерген, эр] Т у ­ бек сиякты уш ж у з д щ баласына аты жайылран ]р] акын- дармен шенгелдес]п е р к алран Кулмамбет Жамбылга да, баска акындарра да мапайын бастырмайтын дур болып кержед]. Ел арасындагы б]рнеше акындармен айкасып жэне Суйшбай айтысы, Бактыбай айтысы, Катаран ай­ тысы сиякты улкен айтыстарды ез)не сабак. еткен Ж а м ­ был Кулмамбетпен б]р кездессем деп журед]. Жамбыл Кулмамбетт] ертеден б]лед], онымен б:рнеше аста, тойда катар елен айтады. Сарыбай осында б]рге болады. Б{рак, айтысып ергс кер{спейд). Калайда б)р айтысып керсем деп }зден!п те журед]. Осы кезде Ж ет]су болысы бас кос- кан улкен жиылыс болады. Жиылыс 1ле кеп}р{нде етед). Бул жер (кеп)р аузы дес!п келед]) осы кунг[ 1лестанция- сы турран жерден аз жорары, сол жерге уй тМлед]. А лм а­ ты, Капал уездер) келед), ек[ уезд1Н болыстары, атка м[- нерлер1 келед!. Бул топта Тезек болмайды, ол елген кез кершед). Топка акындар жиылып, айтыс болады. К ул­ мамбет б[рнеше акынды сезбен буып сейлетпей тастайды. Айтысты т)лмаш аркылы тус{н1п отырган уез Кулмамбет- т; кетермелеп, сыйлык беред). Енд! мунымен айтысар мм бар деп !здегенде, Еакожанын болысы (Шапырашты) 76

Куттык, СеЙ1тт)ц Кудайбергенп ^Таздан баска акын ку- рып па, Сунгмбайдын. 1Н1С) Ж ам бы л бар^,— дейд}... Кудайберген омырау тентек, бетт[ адам болран. &кел деп Жамбылды !здетед1. Жамбыл К улм ам беглц бет1нен до) он шакты акынды жещп тастаран екп{н!нен корранып, к . а ш ц а к , т а п журед). К,удайбергенн1н жгберген ю с к ! Ж а м ­ былды тауып алып келед1. Ж амбыл сыртта К1ре поймай турганда: — К,ара куцн)ц баласы ысты бацыр, К:м елее, соран туар заман акыр, Ж амбыл деген бар дейд1 б1р немес[, Акын болса, ол неме кайда жатыр? Б!реуд{ Ж амбыл деген ел мацтайды, Еркек койдай куйрырын салмактайды, Акын болса, кайда жур ол немес{, Керел)к, оны неге ардактайды. Кудеке, кгс! ж)бер Жамбыльща. Жамбылды болар ма екен алдырура. Албан, Д у л а т тобында мен б;р жорра, Мен[мен жарар ма екен шалдыруга,— деп, содан кей]н: — Болганда мен аксуцкар, сен б!р тауык, Сен этеш айгайларыш ауык-ауык, Суй)мбайын. курк}лдеп уйде жатыр, Басканды кою керек жылы жауып,— деп л е т р ш отырган К,улмамбетт{ц серп}н1нен журекей н!п турганда, уйде отырып К,удайберген акырыпты: -кК,а- расайдыц аруарынан садара кетк!р, не гып бурып жур?^— деп. Осы сез суйепмнен етш кетт1 жэне К,арасайды айт- — канда не болганымды б)лмейм[н, домбырамды алып Кул- мамбетт]ц алдына кел!п карама-карсы отыра калдым,— дейд) екен Жамбыл (Умбетэлжщ айтуынан). Жамбыл- дьщ бул айтысын Умбетэл)ден жаксы бметш де, айтатын да к:с) жок. Айтыс аса кызу болады. Эз)мш!л, ер кек]рек К,удай- берген Кулмамбеттщ Шапыраштыны азыркана, кем1те сейлеген!не терйпне снимай ыза болып отырады. Жам- былга к ез е к к е л ш Шапыраштыны мактап кеп б е р ге н д е , Кудайберген: ^Сен; тапкан шешецнен айналайын!^— депт[.

Б[рнеше рет кезек айтысып Кулмамбетке кезек кел- генде, К,улмамбетт}ц домбырасыныц 1шеп уз]'Л1п кет)п, енд! домбыранын. )шег1н жалраранша ыза болып отырран тентек К.удайберген устелде турран 300 сомды жулып алып калтасына салып: сСен домбырацньщ 1шег}н ж ал ра­ ранша, б}зд!ц Ж амбыл отыра ма, б!зд]ц Жамбыл жен- Д1^,— деп к к п л е р т ерт)п турып кет[пт]. Албан адамдары Жетгсу ортасында Кудайбергенге куш гстей алмай, Ж а м ­ был женд: ладап болып, Кулмамбет к,алып цояды. Муны Жамбыл ез аузынан ссылай айтады: «Шынын- да, К,улмамбеттен ак.ындыгым а с ц а н жок,. Ол аса )р! ак,ын ед). Мен]ц абыройымды кетерген Куттык. Сей}тт]ц К,удайберген[нщ тентект)г[ рой^,— дейд} екен Ж ам был Умбетэл} айтуынан). Осы топта Жамбыл атары аспанга ушцандай болады. Он шакты ацынды бет каратпай кой- ран Цулмамбетт] Ж ам был жецд[ деген сез буюл Жет:су- ра тарайды. Бул айтысты ел сол жерден бастап жаттап экетед:. А1уны Умбетэл: Жамбылдын. ез айтуынан ж атта- ран. Бул айтыс !ле кеп{р)нде, шамасы, 1896 жылдары ет- кен. Ойткен! бул айтыста С у й 1мбай т 1р!, б)рак ауру, уюн- де, жиынра бара алмапты. С у т м б а й д ь щ т)р] екен]не Кул- мамбетт!н, ез сез1 де дэлел. «Суйгмбай сонда ауру ед1. Келер жылы ел д Ь ,— дейд1 Ыбырайым. Суйш бай 1898- жылы елген. Жиын тарап, эркш ез ел!не к,айтады. Айтыстын арты- нан К.улмамбетпен Жамбыл бурынрысынан да жакын та- нысады. Оз)нен жасы да улкен, эр} аруары да ерте кете- рмген Кулмамбетке Жамбыл !тл]к дэстурмен сыйлап, елен. айтып, екеу1 бурынрыдан да достасады. Ж ам был Кулмамбеттщ цасында б1рнеше кундей болады. Екеу] айрыларда Кулмамбет Жамбылра: «Сен к,ыррыз ел 1не таныс кер!нес1н., мен Шабданнын алдына барып б;р елен. айтайын деп едгм, осыран мен1 бастап апар^,— дей- д 1. Ж ам был апарура уэде кылады. Б]рак, К,улмамбет ел[- не барып цайта келмек болады. Ж амбыл кетед!. Сол ж ы ­ лы кузге жак,ын Кулмамбет Ж амбылдыц уЙ1не кел]п, екеу1 к,ыррызра барура шырады. «К.улмамбет апиын жейтш кгс1 екен, жолда атк.а ж уре алмай: «Жамбылжан, мен1н. бел}мд] шылбырыммен к.ат- ты буып бер!х-— деп тартцызады. «Узын И1р кара К1С! ед), 1ш!н шылбырымен тартк,анымда, колым карысып к,алды. Сонда да «к.атты тарта алмадьщ-ау^ дед1 К,улмамбет. Апиын деген адамнын. 1шек-к.арнын тартып, бауырын 78

жаздырмайды екен, ел орынга отыра, Шабдан аулына эрен жетИк. К.улмамбетт[н. тамак ]шуге шамасы келмед). Конак уйгЬ, барысымен бел)н шеш]п, жаткызып койдым. Бул к!м дей сурарандарра К,улмамбет екенш айтпадым, маран ерген б]р абышка ед1, ез1 ауырып келд1 деп кой­ дым. Оз)м ту^де Шабданнын. ез уйж е барып елен, айт- тым. Мен кайта кел;п жатканымда да К,улмамбет женд] ес)н жиран жо^ екен. Тацертен, турсак, кун сэске болып калыпты. К,улмамбет апиыннан айырып, эншей[н курары- тып отыр. Б)разда с)зд] манап шакырады дед: б1р кыр- рыз. Енд1 К,улмамбет\"п ерт1п, екеу{м{з келд!к. Б!з к е л т отырран сон, Шабдан: «Жамбыл ботам, ат токытып жургел] отырмын. Тэшкенге асырыс баратын жумысым болып калды. Б)ЗД1Н есжтерД1 б)р керген)н бул емес. Б)р кара кызыл бест; байлатып койдым. Мына жол- дан мактанып кайтсам, тары сорарсыц^,— дед!. Осы кез- де кургарытып отырран К,улмамбетт]ц колына домбыра- ны устата бердгм. Эл)п отырран акын: — Тозады ел арадан, тон жарадан, Сорады арлан бер! тау сарадан. Ай ет[п, кермегел) апта болды, Журм1С[н, батыр Шабдан, есен-аман? Абданда еткен екен К,ашаран хан, Серразы ж е т п к ек) жасаран хан. Аз сезбен амандаспай кетем[н бе, Алтынды аттаран сои босарацнан. Абданда еткен екен Абак, Жайнак, От)пт[ Сайымбелек сан жылкы айдап, Бул тапта мусылманра патша бопсын., Б)р сапар кел)п калдым тамаша ойлап. Баласы хан Жантайдын, неше туЙ1Н Бар ма екен бул жалранда бауыры бут;н, Казак, кыррыз баласын б]рдей керген Айналран К,азыкурттай жалрыз кутым. Жараскан ак — кызылга, асан — тамра Ак дидарын. тус)п тур мусылманра, Бакыр менен )с!ктей киылранда, К,ылышьщ бас кесед[ ушынранда. Кояннан ел1м жутап калраннан сон, Мен келд}м амандаса Шабдан ханра,— дед:. «Ел кеш кЫ к жерден [здеп келген екенс)ц, не мук- тажын бар ед]?^— депт! Шабдан. 79

А, батыр, ез]це айтар арызым бар, Айтатын арызымды тэр131м бар. А, батыр, бек кысылып келгеннен сои, Шала казак. Эпсэметке беретурын 300 сом карызым бар. Атасы Абсэметтщ Эл1м ед!, Акшасын сура берген залым ед], А, батыр, бек кысылып келгендег1М Кешег[ ер басцан Баттал к,азы Тереге мэл)м ед1,— деп, елецд! кесек-кесепмен томарылта теккен ауызды акыннын. сез) Шабданнын. кекей[не конып: «Жамбыл бо­ там, мына абышка ак.сак.ал сечен ыршы турбай ба. Б)зге тунде неге айтпадын.?^— деп асьщкан жолынан кала ал­ май еюнед!. Сейтед} де Кулмамбетке е з1н1ц асыгыс жо- лын айтып: «Кел)п калдыц, калауын. не ед:?^— деп су- райды. Кулм амбет «300 сом акднага борышты болып к,ы- 'Ж.\"' сылган сон. кел[п ед)м^,— дейд[. Ш абдан ез[Н[д малынын. берет1н-к.оятынын билейтж Куйке деген манабын шакы- рып, Ж1пт]не иек кагады. Ол: «Мен бул кйпнщ жолын экел1п отыр ед)м. Б;рак анадары сатылран малдыц ак,- шасы усталып кет)п, аз болып цалып ед)»,— деп, 200 сом ак,ша цояды. Сонда Кулмамбет: «Сен патшанын. айтцан ЭМ1Р1Н орындамай, барын жок. дейс)н.^ деп Куйкеге ти1п елед айткан сон., Ш абдан намыстанып, ез! жург[зуге ке- лш отырран жэне елец тыцдап отырран манаптардыц бэ- р:н1н аттарыньщ ер-ток,ымын алгызып, Кулмамбетке ма- тап берпзш аттандырады. Осы жолы Кулм амбет 12 ат, 200 сом ацша алып цайт- ты, мен б]р бест1 алдым. Алгашцы 200 сомды экелш ал- дымызга к.ойранда, бурын ондай кеп ацша алып кермеген кезгм тунып кетш, алралы жатыр ед!м, Кулмамбет к.оз- рама деп ишарат егп де, елецд) ершеленд:ре айтты. Кыр- гыз манаптары март, намыскер келед!, б)р куласа он.бай кулайды. Кулмамбетт]ц сез} айтып отырранда тындаушы- ны алып кетуш} ед[. Ж эн е б1р бастап алганнан кеЙ1н ке- т е р 1 л т удей беруш! ед[. Мен ез[м акын кергенде Кулмам- беттей ауызды акын к е р г е т м жок.^,— дейд) екен Ж а м ­ был ак.ындык. жайы сез болганда (Бул да Умбетэл] айтуы­ нан жэне 8м}рзак. айтуынан). Менщ бул жолдагы олжам Кулмамбеттен «Керурлы султана жырын уйрендгм. Б:рак. бэр]н жаттап алу циын екен. Кулмамбет б1р айтканда ек1 кун, ек[ тун уйцтамас- 80

тан айтты. Мен осыныц б[р кун, б[р тун айтуынан-ак угып алдым. Менщ ерк!м д! кещткен [р[ жыр «Коруглы султана болды^,— дейд[ екен Жамбыл. Муны Умбетэл! де, Ом!рзак та, тары б)рнеше юс1 айтады. ЖАМБЫЛДЫЦ ЭЗ!МЕН ТУСТАС ШЫЦК.АН АКЫНДАР Жамбылмен заманы б[р, акындык, терезес) тен. акын — Д у л а т ]Ш1Нде К,аскарау руынан, онын. Сапый, Бо- тый деген атасыньщ [пннен шыккан Майкет баласы Са- рыбас акын. Сарыбас акын 1845 жылы туран, б[рсыпыра жасап елген акын. Сарыбас Жамбылмен де катар журш,. сан рет кагысып елен айтыскан. Сарыбас аса айткыш акын болган. Байгара деген молдага: — Бай: «Мэз>,— десе, «ау^,— дейс:н, «Бар ма?э— десе, «жок^,— дейсщ,— жэне сол молдага: — Сен шулаган жерден аласыц,— Мен дулаган жерден аламын. Сен жылатып отырып аласын, Мен кулд[рш отырып аламын, Сен журес)н б}реуден к)С] елс]н деп, Мен ж у р е м т сез тындайтын ул тусын деп^,— дейд) екен. Д ж н щ сырын, молда кулкынын да ащы эз{лмен мунан артык калай айтады (Кенен айтуынан). Ысты руынан шыккан К,уандык акын, мекен) 1ле бо- йында Топарда, о да Жамбылмен замандас. Бул акынды Умбетэл) керген, юшкене сары сур кк] екен. Мэцке деген болыстыц агасы Э б д м д а га ас бергенде^ кеп ат шауып, басына ояз кел!пт). Аска Сарыбас акын, Куандык акын, К.улмамбет, Шаншар акын, Ж амбыл, К,о- жантай акын — бэр1 жиналады. Акындар оязга елен ай­ тады. Цожантай Мерке бойында К,оралас деген рудан. шыккан, ол Жамбылдан гер; жасырак болган. «Туйемдеп нарымсын, Жуг[мдег! барымсын, Аспандагы жулдызым, 8^

Л1ацдайдагы кундызым, Данышпаным, арыстаным^,— дегенде, С ары бас акын онын. сез[н аяктатпай, дурсе к< бер)пт). «К,удай аткан Цуандык, Сакал-мурты жок немес[ц, Осы сияцты улыкты Арыстаным деп ит-шошкара тенейс{ц, Кайтадан айтсац не дейсщ, Шайтанынды кагайын, Каржаудары кег)мд) Улык алдында алайын. Арыстаным деп улыкты, Куайын деп журс!ц-ау, К,анжыралап тумсыктан Урайын деп журс[ц-ау. Сыпырып алып тер[С[н Б)р тубект)н. басына «Ж ау атарлап^ шырайын деп журс)н,-ау. Туйемдеп нарым деп, Таксырымныц тумсырын тесейж деп журс)н-ау, Жьщрылдыны орап б]р кешей!н деп журс[н-ау. Кошкарбайдын, тузынан Ек[ кап туз артып ап, Сатайын деп журс}н-ау. Баска сабап журмесе, Улыкты ерге карай тартайын деп журс[н-ау, деп тойтарып тастап, езп — Жаура сест) болсын деп Бастырмадын мерт!нд[. Долы болып ессш деп, Кест[рмед[ц сыртынды. Таза бактьщ журтынды, Кез алдында ез)нд{ ит деп корларан Тепк)лет[п шыраршы Мына К,уандык деген ит1нд),— деп бастырмалатып акетед1. Сарыбастьщ елен.!н тшмаш аркылы урынып, ояз К,уандыкты уйден тепкшеп айдап шыгарады. Осындай ете ауызды, киыннан сез табатын, -ойланып он айттым деген акын сез1Н шешенд[Г!мен те- р!ске аударып, егескен жерде еб)н табатын Сарыбас та 82

Жамбылга кеп ой салады. Осы айтыста Жамбыл Сар- баспен, Кулмамбетпен б)рге болады. Б]рак елец айтты демейд]. Осы Сарыбас акынмен Жамбыл айтысы кашан бол- ранын Кенен ашып айта алмады. Жорарыдары сез Кенен айтуынан. Жэне Кенен «Бул екеу] айтыскан жок, осыныд кайдан шыкканын б]лмейм]з^,— дейд]. Жамбылмен эр] конысы катар, эр: заманы б)р болган Эм!р акын. Эм1рд)ц суйег) Д у л а т руы ]Ш]нде И л еукабы л атанады. Эм]рд]н туып ескен жер] — Ацыракай, берт]нде Самсыра кел]п мекендеген. Самсыда осы кунде улкен колхоз бар. Ж амбыл мен Эм)р ете жакын, акындык му- нарасы катар ескен. Эйткен] Жамбылдыц ен кейшг] тан- дап алран эйел! осы И л еукабы л ]Ш]нде Иткара дегенн]н кызы Ханымжар — Эм]рлерд]н карындасы. Жамбыл И- леукабылдьщ руын тег^с кайын кер]п, бэр]не еркелейд! екен. Сорыс басталраннан кей)н Ж амбыл Самсы колхозына неше рет кел]п, т)пт1 1944 жылы кайныма барамын деп эдей] кел)п, ек] кун болып кет]пт]. Досмарамбет Эл]мбек улыньщ уй]не келш конып, сонда отырып сол ауылдын баска жерге узатылып, кей)ннен теркМ не келш бала-ша- расымен отырып калран б]р эйелд] балдызым деп калжы н айтып касына отыррызып: — Балдыз дейм)Н, С у жаралай б]тед1 жалбыз деймж, Ж асы м келд1 токсаннын сег]3]не, Жезден калай жатады жалрыз дейм]н»,— деп елен айтып, ете жылы керген ауылы. Эм[рмен де сон- дай жылылык, жакындык 1стер] болран кер]нед1. Ж ам бы л да, Суйгмбай да Эм1рд): «Эттен, аузында бары жок, ас- тан кияр ете д]лмар акын^,— дейд] екен. Эм1рд1н сездер;нде эр турл1 кезендерде Ж амбыл мен С утм бай дан улг1 алран ащы шакпа да бар. Эм]р Ж ам - былдьщ эр] тустасы, эр] шаюрт] сиякты акын, ейткен] Ж амбыл с е з ж щ 13) Эм1рде кеп кездесед]. Сондыктан б)з бул жерде Эм]р акынра азырак токталамыз. Эм]р ерте кезде Ацыракай бойында мекендеп журед]. Эз]Н]н нэсгб] жарапазан айтып, букпантай еленге кеп са- лынады. Сонан ёпр жылы Самсыдары ел:не кел)п с о н д а кыстап калады (Самсы Узынарашка 25— 30 километрдей жер). Алматыдан Ташкенте карай ететш жол тус]П, Сам- 83

сыда бекет салынган кез. Бекетт] устап жэне асхана ашып отырран езбек, уйрырлар болады. Соларра Эм)р балшык,- тан уй салрызып, жылы уйге юред). Ен алраш Илеукабыл 1иннде балшыктан уй салрызып к[рген — Эм)р акын. Ша- масы 1905 жылдар болса керек. — Б[з Самсыра келд:к те там салдырдык, Самсыдары елд1 б[з тамсандырдык. Келген-кеткен кк1ге кен. болсын деп, Бас-аярын там уйд) мол салдырдык. Туйе жун] бул болмас кайтканнан сон, Ескермед[к туйен) Самсыда жатканнан соц, Кепиет} туйен[н. урып кетт[, Атанды экеп сиырра сатканнан сон,— деп Эм:р ки)з уйден шырып там уйге ауьгскан кезд), кеш- п е н д )Л )к т[ азайтып, колдын. кара малы сиырды кунттап, шала ж атак бола бастаган кезд] эдей) сипаттаран. Эм[рд)ц ез ел) И л еукабы л Шаратай деген румен бо- лыстыкка таласады. Бул кезде деген штаттын. кушей[п, шарды доп алып, пулы жеткен кип болыс болран кез бо­ лады. Осы сайлауда Эм{рлердщ агайыны Жолдыбай де­ ген байдын, Аккуш[к деген баласы акшамен &)лыс бо­ лады: Насыбай жарасады шакшалыга, Болыстык оцай болды акшалыра Кайырып кыран бурки- байлап койдым, Тулк1Н[ алды рам ы н аксар ы га,— деп елен. шырарады. Э й т к е т И л еукабы л )ш]нде аса ест[ кип, ел калайтын Усембай деген аксакал болады, оныц малы жок, баймен таласа алмай отырып калады. Эм:р- д)ц «Цыран бурки кайырып байлап койдым*,— деп жур- ген] сол екен. 19И жылы Самсыда б]рсыпыра ел куралып, Ж э н 1бек деген молда меш)т салады, ез[ кажыра барып келед). Ж э- н]бект1 ел шр тутып, кад)рлеп отырранда, Эм[р айтыпты: — Не болды екен, Жанеке, андыран кыз, Олар к е м т р , шал болдык с)з бенен б[з, Тунде турып енд[ кыз !здеу туг<л, Ес)к алдын етем)з кэкбенбек муз,— 84

деп Жэнгбектщ басындагы сырын айтып эзмдейд1. Эйт- кен[ ел п[р тутып отырран молда Эм:рмен б<р уйге б[рге цонып, б[р жастык к тесе керек. Улы жуз ]Ш[ндег) акындыктыц ^ур^ жаршылык 1С- теу болган. !. Жарапазаншы (бул ораза айында ел кыдырып жа- рапазан айтады). 2. Жаршы (топта б<реудщ жогалган малый, дуниес)н жарлап, туей, туг:н айтып, соган акы алады). 3 . Ж окш ы жыршы. Бул аста сол елген адамды жок-* тап жырлап, жанкуйерд1Ц касында болады. Б)р топта Капалбай деген б)р ж М т : «Б1р сур куШ1- Г1м жогалды, жарлап бер^,— деп, Эм)рге б1р сом бер!п- т[. Сонда Эм[р: — Керд!Н бе цыльпн куйрык сурша куш[к, Сиырдьщ ескен ед[ сут[н )Ш[п, Атан Царабыжырдыц жиынында Ж ар балып жоктап журген Жейман пушык, Азуы сурша куыик кере карыс, А тасы алган екен нэн жолбарыс, Ер жет1п сурша куипк ескеннен сои, Белек ауыл конып ед Кэтен, К,алыш. (Цапалбайдыц аталары, агайыны) Жогалды Капалбайдын ак табаны, Жиылып Кэтен, Калыш мактаганы, Атан Карабажырдыц жиынында Жар сал деп Капалбайдьщ жоктаганы,— деп, ез)н маокара кылган сон, Эм[рге он сом жол бер!п, эрен токтатады. М[неки, Жамбылдын ез!мен тустас катар ескен ел }ш{ндег) акындар — осылар. Булардыц цай-кайсысынын сез! болсын м}рд]н орындай етюр. 1з д е н т тауып айтуды, бет!н бар, жузщ бар демей елт1ре айтуды пысыктайды. Бу- ларды айткан Самсы колхозындагы Досмагамбет Эл1м- бекулы 75 жаста жэне К эдф ж ан бскембайулы 54 жаста. Б1рак булардьщ бэр! де ауыл арасындык келте сезд!н са- рынын устаган, ер^тер! куйк1 жатады. Жамбыл осы сияк- ты кыска, етк)р сезге булардьщ бэр[нен де тапкыр жэне етк[р келген. Олардан гер1 кайдагы жуандарды шенеуге, солардын мжеп айтуга сез1Н сайлаган.

Б]р жылы улкен ж ут болып, елдщ малы жутацкырап калады. Узынагаш айналасындагы ел кыстан аса жудец- К!реп шырады. Сол жуттан арыктап шыццан б:р кек ат- ты мжш, ер-токым, ки]м: жупыны Ж амбыл б[раз ел ара- лап елен. айтып, Алматыныц Куншырыс жарындары Ж а - ныс ел)не, осы кунг] «Кызыл туз* колхозы отырран жерде- г; б)р ауылга келед}. Б!р улкен боз уйд]н. касына кел[п аттан ту<пп, дом- бырасын алып уйге карай журсе, ес!к алдында керпе са- лып жаткан куб]дей б]р кызыл курен, катын Ж амбылды кгс! келд} деп елемейд! жэне жа-ктырмайды. Ж е н сураса, ж ауап бермепт). Мына турран улкен ак уй к]мд]к] десе, «Кызыл болыстыц уюж депт1. Ол уй бел'пл{ Саймасай болыстыц уй] екен. Ж ам бы л уйге кел]п отырыпты. Сай- масайдыц эйел] б!р аякпен ак. кеже экел!п беред]. Ж а м ­ был елен айтып, к[С]лер жиналып, дуылдай бастаганда, баганагы катын келш, омыраулап терге шыгыпты. Сонда Жамбыл: — Кызгалдактай жуз[ бар Саймасайдын. Кес[рл) катыны бар Алмасайдын.. Кыргыз, казак, бас косса топ жарады, Жиреншедей т]Л1 бар Ер Косайдыц,— дегенде, жантайып жаткан Саймасай басын кетер)п алып, кайта айткызыпты. Ж ецгесш е урсып, Жамбылра б[р шапан б е р п з т т ]. Баганагы кызыл катын Алмасай деген Саймасайдын ага- сыныц катыны екен (Оспан акыннын. айтуынан). Ж амбылдьщ ез1 руы Екеймен конысы сыбайлас бол­ тан ел1 Айкым руы. Бул рудын. да тентек, кисык м ж ездь лер!н Ж амбыл кеп шенеген. «Айкымнын. бекетке жакын екен кентектер! (Кентек — б!р атасыньщ баласы) Бул кунде салбырап жур шентектер), А р а к пен пиваны )ш;п-]ш1п, Кешеде сандырайды тентектер:,— деп, туп-тамырына козгап э к ететт ащы сез: бук)л Ай- кымды намыстандырган. Жамбылдыц жастау кез[нде кеп еркелеп жэне арка туткан юсйп Сарыбай болтан. Кеб)несе Сарыбай уЙ1не 86

ептейл! к)с1 болып, агайын )Ш)нде экесшщ замандасы, е т е жаксы керген. Сарыбайдын Кисыбай д е ге н улкен баласымен ете дос болган (Ж ам бы л К . и с ы б а й д а н 14 жас улкен екен). Б)рак К.исыбаймен кеп жолдас бол- ран. Екеу1 кеп кажасып айтысады екен. Сарыбайдын ез) бар кез)нде Жамбыл сол уйге келсе, Сарыбайдын уй)нде отын болмай, ыстык. гстей алмай отыр екен, кун жауын болса керек. К,исыбайды окытатын Сарыбайдын уЙ1нде Байзак деген молданын касына к1с) косып, б)реуд[ц кец]нен отын экел деп жгбергпп, сонда отырып Жамбыл: — Отынга екеу кетт], б 1р [ — молда, М<нген1 молдасыньщ шубар жорга, Молдасы Сарыекенн)н урлык кылып, Кудая, кеш<ре кер, ез[н тоба,— деп коя бертт), сонда Сарыбай: «Жамбыл карагым, мол­ данын езше айтпай-ак кой, ренж[п калар^,— деп айткыз- бапты. Жамбыл б)рде ауа жайылып кеткен туйесж карап жу- р т , б)р уйге коныпты. Элг! уйдщ эйел[ саран болса керек, женд} ет аспай, жауырын асыпты. Тамакка бата ютегенде: — Жамбылга астын жауырын, Тандап-ак астьщ тэу{р1н, Туйе карап журген бул Жамбыл Аймалап бассын эу)р[н,— (Эу]р!н деген кумарынан шыксын деген магынада) деп, жаман уялтыпты. Буйдалы руынын [ыйнде А ба деген улкен бай болган, сол Абаныц Естемес деген баласынын уй: б1р жылы со- гымга казысы карыс тускен бие сойды деп ест!п, Ж а м ­ был эдей: кел1п конады. Сейтсе, Естем ест1н эйел1 женд! ет аспайды. Аска бата [стегенде: «Естемес бастас болдын Кесемменен, Сейлейд) мына келгн аузын ашып эсемменен (тутыкпа катын болса керек) Бар екен деп асынды барпыратпай, Будан булан асып жур бэсенменен,—

депт1. Естемес жаман уялып, цатынына кайта ет аокы- зып, Жамбылдьщ аярына жыгылып, шапан жауып эрец кутылыпты. Жамбыл б:р ретте Бэй:мбст тоспасы деген жерде отырран Айцым руыньщ )Ш1Ндег1 Эйтек деген атанын. ба- ласы Муса ауылы деген ауылга келед1. Бул ауыл ег!н са- латын, ездер! к,ау бер1ктеу ауылдар екен, цырман басына келген Жамбылга елен айт деп болмапты: Айк,ымньщ бурылгам жок баскасына, Эйтект1д тура келд1М Тоспасына, Коржынын Жамбыл атан толтыра бер, Б]лд)н гой келгеннен сон саспасына,— депт]. Кырман басында отырран ж1Г1ттер кеу-кеулеп, {ппн- дег! Бердггул деген б]р тэу1рм[н деген жещ лтек ж)Г[т мы- наларды елен ет деп болмапты: «Бердгбай аузы кызыл боз байталдай, Мшез: Берд1рулдьщ жын-шайтандай, Эп1р1м эсте менщ басылмайды, Мына отырран кел1ншекке м ш т алып Кой кайтармай»,— деп елен айт деген Берд{рулдыд алдымен ез)н шенеп тас- тапты (Умбетэл! айтады: «Осы айткан адамдары тап колмен койгандай. Жамбыл сондай дал айтатын юс! рой»,— дейд1). Жамбыл сезд! бет!н бар, ж узщ бар демей, рет: келген жерде т : л т салатын болтан. Бурынгы Кастек ел1не кара- ран Кашке тукымынан шыккан Куттьщ Сейгтт!н Кудай- берген! ете тентек жэне елге беделд1 бай К1С1 болган. Б1з жогарыда Кудайбергенн1ц Ж амбыл мен Кулмамбет ай- тысындагы омыраулауын айтып кеттгк. Сол Кудайбергеннщ болыс кун}нде уй!не Жамбыл келед]. Кыскы уакыт болса керек. Ж амбыл сэлем бер1п амандасса, Кудайберген Жамбылды кем1тем деп: — Б{р жынды Екеймен жарысам д^п атым ел]п кал- ды,— депт]. Е скож а ел1 Екейд1 унем1 к ем н е сейлейт1н эдет1 болыпты. — Болысжан, журген жер1Д кунде сауык, Пенденщ бойында кеп катер-кау)п, Екейд{н жындысымен жарькам деп, Сен1ц де кетшт! рой ес1н ауып,— 88

д е г т . К,удайберген еш нэрсе айтпапты. О й т к е т К,удай- берген астында аса сем)з аты бар Узынараштан келе жаг- са. Екейд{ц Тацат деген б)р адамы касынан шауып ете ш ы р ы п т ы . Екейден атым калса, атым Кудайберген бол- масын деп, бу да тура шауып, содан екеу) ерегесш ауыл- ра жеткенше шауып, Кудайбергеннщ тунып турган се- м]з аты богы асып кет:п, ел)п калыпты. Сол есер М1нез1н бет1не айтып, езш кезбе-кез жерлеген. Ел арасында сауда кылып кездеме саткан езбектщ б)р саудагер)не Ж амбыл кел!п елен айтады. Еш нэрсе бере цоймайды. — Бес кез берен бересщ б)р жатканга, Шай !шш мэз боласын пул сатканга. Тупк)байга барганда есеп бер[п, Кетеншег;н солцы.чдар шот как.цанда,— деп, саудагерд)н маскарасын бетпе-бет ез!не айтып, ес1Н шыгарыпты. Ж ам бы лга б!р кейлект1к ак берш, жалынып эрен кутылыпты. Ж амбылдыц ерте кезде ел арасында айткан б 1р ауыз, ею ауыз елещ ете кеп, б[рак жазылып жиналмаган. Ж э ­ не ж атка б!Л!п айтатын адамдардын кеб[ де каз1р жок. Кейб)р есте калгандарын айта бермейд), сонан да жаны- лып калады. Октябрь колхозыньщ жылкышысы Ешмагамбет деген кгсшщ айтуынан б]р ауыз елен мынау: Б эр1н де Базаркулдьщ баласы гой, Уялмай сол ушыкка таласа кой. Б1р уыс б!реу}не артык кетер Сал даты саптыаякка санаса кой*. сЦутырган деген булактьщ бойына 20 уй ортадан тары айдайды, тары тэу]р шыгады. Тарыны жинап алган кез­ де сол жерге Ж амбыл келед1, Жамбыл келгенде Райым- кул, Векторы деген Базаркул балалары тарыга таласып жатыр екен, соган айтканы ед!^,— дейд]. Бул Жамбыл- дын орта ж аска келген кез). Ж ам бы л тагы сол ертерек кезде б)р жылы кузд! ку- ж кыргыз асады. Ойткен] бул туста астык женд1 шыкпай, астык жагы ете тапшы болады. Цыргыздын Ж епген де­ ген руынан шыккан манабы Сэлгбай дегенн[ц уй1не ке- л)п елен айтып, тамаша ет!п отырганда, сол уйге К,ар­ 89

галы бойындагы Айдымныц К,улшын жэне Сурауымбет деген ек) байш]гештеу ж )гМ ю р т келедг Булар кел)п отырып, м эж Ш ске к]р[С]п жен сураскан сон, олар да ас- тык. )здеп келген екен: — А, кудай, бермей койдын тарымызды, Кет1рд[ мына тары арымызды. Ж алгыз Ж ам бы л кангырып журуим ед], Биылгы жыл к ан гы рт т ын бэр)М)зд). Б)р кап тары сураганда карамап ен бет]М)Зге, Биылгы жыл т у с т с щ ет]н<зге. Биыл сендер де мендей шубап кепсщ, Ашанды кыстырыпсыз кетт'зге,— деп екеу)н ажуалайды. Ойткен] бул екеу) эр) малды, эр! ег[н салатын будынтак шаруалы, сарабдал ж[Г)ттер екен, еткен жылы Ж амбыл барып елен айтып тары сураса, бе- т л д е н т тары бермей, унатпаган болса керек. Батые К,астек болысына караган елд)н Абылкасым Андасын деген жэне Каскарау Сулейменулы деген еке- у: б]р! старшын, б)реу[ елубасы, ете елд[ жеп аты шык- кан аткам]нер жеб)рлер болса керек. Осы екеу) алымнын уст)не «кара шыгын» туст[ деп, б[рнеше адамды кан как- сатып журген[н Жамбыл да естид]. Сол елд)н Рахмет де­ ген к е д е й д т «кара шыгынв- алым ес[М[не берет[н акша- сы болмай, 3 пут жонышкасынын. уркы бар ^екен, соны алып кеткенш ел арасы сез кылып журед). Жамбыл б)р жакган келе жатса, элп екеу[ етектег] елден алым жиган ба, эйтеу)р, келе жатады. Екеу[ Ж амбылга сэлем бер]п, б)раз жерге б)рге жу- р]п, «елен айтьщыз» деп туртк)лейд]. — Тем енттнен келес)н, ек! куым, Елд)н жайын б!лес]ц буын-буын, Катык сорып екеущ атка м;нсен, Тары кгмн!н тартасьщ сары суын. Елден тиын коймайсын тут}н санап, Есеб)НД) аягын ш ы гарарда, Рахмет пушыкты алдын талап,— дегенде, екеуг «Елге айта кермеюз»,— деп, Жамбылга жатып жалыныпты. 90

Ж ам бы л бетщ бар, ж уз щ бар д е м е й т т ащы т[Л]н туйрерде, эс[ресе а т к а м т е р старшын, би, болыска жа- лынганга да карамаган. Бул жен!нде эз)лдес болганмен, Кисыбайра айтатын сездер: кдс! кен4л 1не карап, дэу- лет)нен, сю с Ы п н е н * именбейт}нд]г{н керсетед]. Жамбыл узын сарын, езект}, серел! сезд) кулаштап айтумен катар, б[р ауыз, жарым ауыз осы сиякты елен- дермен езппц улкен жолын сала журген. ** * Жамбыл ем[р]ндеп жэне акындыгына кор куйрандай б<р тэу)р кезен, улкен белес атакты Ш еже акынмен кез- десу1 деуге болады. — Аркадан кудай айдап Ш еже келд}, Ет[ жок уйс!Н, дулат кеже берд}, Аркада кек тарлау жеп уйренген ат, К.ара туб1р жусанды калай жейд;?— деген елен[н жэне езж щ к]м екен)н жырымен жариялай журет)н акын Шеже: «Ай касында туады шолпан жулдыз, Айдын келде ойнайды камшат, кундыз. Э з атасын жасырган мурдет деген Етгм казак болганда, туб}м кыргыз^,— деп ез басындагы М1н)н де, шынында, ортага сала сейлей- т[н телегей теж з жырдьщ арнасындай акын Ш еж е Ж ам- былга улкен сабак болады. Ш еженщ ел шет]не келген!н ест!п, !здеп барып б)раз кун касына да еред). Шежен[н Кемп1рбаймен айтысын да Жамбыл сол жургенде уйре- нш, кей)ннен Улы жуз 1Ш[не айтып таратады. Эс!ресе Шежен}н тутыгып калатын эд ет[Н , елен. ойлангандагы кез кубылысын, домбыра кагысын ете кызык ет;п айта­ ды екен. Ел аузындагы кейб[р энг!меде Ж амбыл Шежемен ер!п кыргызга барып б[рге аралады дейд}. Б)рак онда бар- гандагы Шеже елен'нен тек мына жогарыдагы айтылган б[р ауыз елен! «Ай касында туады шолпан жулдыз* бол- маса, баска ележ сакталмаган. Ал Жамбылдьщ кандай елен айтып, Шежеге кызмет еткен) де ел аузынан кездесе алмады. 9!

Ж ам бы л ды д жасы отыздыц камал ]Ш[н юрген кезде, атакты Кенесары ханнын баласы Сыздык султанга кез- десед). Кездескенде Сыздык орыс патшалырымен бурын- ры жаулырын койып, ел[не кел1п, Акменмттеп (каз]рг1 Кызылорда) туыстарына косылып, сонда турып, б]раз уа- цыт етюзгеннен кей]н, осы Ж е т 1су ел 1не келед). «Сэлем берд1м, алдияр, Орын бердщ касыднан. Сен б)р калган кез ед[д Кенесары асылдан. Сыздык. атын жайылды, Бул ещрге жасыднан. Айбатынды кергенде Душпандарыд бас урран, Алтын ж узш сары каска ер, Атаныздын аруагын сыйлайды екен бар халыц,— деп Ж амбыл елен айтыпты десед]. Бул елен 1946 жыл- ры толык жинарына к)рген. Сыздыктын бул келу{ патша ук]мет1 тарапынан Сыз* дыкка сенш болып, ез]не белг1л] ерк1нд[к жасалады. Осы сен:м орнырып, кен1Л) сенген казак, даласынын !Ш)н ара- лап, бурынры экес: жур!п еткен жерлерд1 кер1п, сол ел- дерден экес1 жайында мэл1меттер алгысы келед]. Бул жен:нде Сыздыктыд алрашкы келген ел1 Ж ет!су ел:, Ш у езен[ бойындагы ел болады. Бул жердеп Улы жуз [чинде белг!л[ ауылдарда болып, кыррыз елже ба­ рып экес[Н]д каза болтан ж ерж кер]п, тауап етпекке бет алады. Сол жолында Улы жуздщ сол кездег1 жен б]лет)н, ел билеген адамдарымен акылдасады. Сыздыктын келе жатканынан хабарланран кыррыз манаптары Жантай баласы Ш абдан манап алдынан к!С1 ж)бер]п шакыртады. Сыздык кыргызга барарда Улы жуз адамдарыныд кеп кнпсщ ертед!. Сол кундег1 к а д 1рл) би, т)лд1, шешен жэне энш] акындардан кеп адам болады. Сол топка Ж амбыл да косылады. Сыздыктыд 17 жыл бойына созылган кеп согысы жайында эдг1мелер1н тыддайды. Сыздыкпен се- р:к болып, согыста болран батырларды ест1п, ез)не кеп эсер алады. Кыррыз ел] де, Улы ж уздщ касына ерген адамдары да Сыздык э к е с т щ кунын жоктап, кыррыз ел1не тентек- Т1к [стейд] деп кауштенед), б)рак Сыздык оны ютемейд). 92

Э к е сж щ ел!М] жен!нде Сыздык ете терец карап: сОл б;р еткен :р! адамныц жорыры, ез! бастады, ютед!, ез! аяк- тады, кыргыз елт)рмел1К дегенде, экем Т1зе буккен т)р- Л!КТ1 керек кылган жок. Ерлишен елген экемн{ц аруагын жасытып, кек куып, кун алам ба, оны не кылам. Мен1ц экеме кандай кун телеу болады. Ол ез кунын ез] алып кеткен адам*,— депт:. — Сыздыктыц касында журген ек1 айлык ем)ргм ма­ ран аскар кезецдей, ез)м кермей атын е с т т кум арткан атакты батырларды кезбен кергендей болдым,— деп, осыны Жамбыл кеп эцггме етед! екен. Жамбыл жасынан хикаялы жырды айтура кумар бол- ран. Эс]ресе оны кызыктырран — ел корраны болган ер- лер жыры. Суйгмбайдыц айтуынан ез1 урып кеп жер1не жыр косып молайтып алран зСураншы жыры*, Кусеп акын жырлап есюрген кезде журнарын урынып, жацрыр- тып алган «Отеген жыры*. Бул Жамбылдыц аса суй!п, аса мактанып жырларан жыры болран. ШАШУБАЙМЕН АЙТЫС^АН КЕЗ! Жамбыл Шашубаймен кездесет)н туста елецд! кеп айта коймай, токталып журген кез1болады. Осы кезде ел !ппнде болган б!р уакигаданагайын арасынаекпелеп, кыскы Балкаш тещз! катканда Аркадан берп кабакка ет­ кен Ш ашубай, Шу, 1ле бойын эн!мен аралап Алматы келе- д!. Алыста журген адамныц агайыншыл келет!н эдет!мен, сол кезде Алматы каласындагы саудамен байыган Бай- булан, Баймолда дегенд1 жандаралга, уезге переводчик (тммаш) болып турган найман ж)пттер) Бакия, Барлы- бек деген Сырттан балаларын тауып алады. Барлыгын Орта жуз деп бауыр тутып, осылардыц колына келш ез1- нщ аррындыгын, онан калды Орта жузд)пн айтып, олар- дыц байлыгын, б ек п п н айтып эр! энш[, эр; акын, гар- моншы Ш ашубай ез[ баурап экетед). Гармонымен косы- лып толыксып айтатын Арканыц эсем эн:н аспандата шыркаган Шашубай Жет)су елш аузына каратады. — Кызылжар, К,аркаралыдан келш журмж, Елдер}н Улы жузд1ц керш журмш, Аузымда елец деген мэлепм бар, Эршмге сейлеп-сейлеп бер:п журмш,—

деп, токсан толдытып эн]н А л а т а у шоктырынан асырады. Абай айткан ертедег1 ел акындарыньщ алыста жур)п ауылын мацтайтын, жер!н, суын, ел1Н]ц аты шыкдан ада- мын дэр1птейт1н эдет Ш ашубайда да бар-ды. Ол Улы жуз жиындарында ез ел:н, Арканы кетере мактайды. Улы жуз- д)Н 1нннде журген к)С)Л)кке {л]нген, саудамен ауысып ке- л[п байыган адамдарын жер-кекке сыйрызбай мактан етед!. Шашубай мактаныньщ аркауы болран жорарыда аты аталран Байбулан, Бакия, Барлыбек, Турлыбектер болады. К,алыц Улы жузд)н 1Ш[нде б]рлнжарым ауысып кеп катарра !Л[нген аррынды м ак тау Улы жуз адамдары- нын намысына тиед}. Олардьщ намысына тиген сайын, ез:мш1л бай, мактан кумар шенеун!ктер Ш ашубайга ез- дер!н кетермелете тусед:. Сол кездег! Улы жуз елшщ, оньщ !Ш]нде Шапырашты, Д улатты ц Бакия, Барлыбек тустас К[С)Л[КТ1 ж[пттер]; Байбулан, Баймолда тендес бай саудагерлер) аррыннан келген акынга карсы айтыстыра- тын акын !здеп, сез есесш кайтарып аррынньщ аптыккан бай, аскактаган кара таягына (окыгандарына) ездер1Н- ше кыр керсетпекш) болады. Алматы атырабына кгс{л)Г)мен аты шыккан Шапы- раштынын б[р белд[ ауылыньщ баласы Мэнке болыска хабар айтып, сол аркылы Жамбылды Алматыра алдыра- ды. Ондары ойлары Жамбыл мен Шашубайды шайкас- тырмак болады. Жамбылдьщ Алматыга келген хабары болтан соц, Байбулан: «Тамаша мен)н уйгмде болсын»,— деп, сол шакырмак болады. «Мен сол жылы 17 ж аста ед1М, Макыш деген арам, кэдуелг[ батыр Макыш абактыра тус)п калып, соран азык апардым. Бурьш каланы кермеген жэне агаш, балшык уйде болып кермеген ед[м. Апарран азыгымды абакты- ньщ алдынан бердш де, енд) кешке кайда барарымды б[ле алмай, каланьщ уйлер!не тамашалап келе жатыр ед)м, арт жагымнан б)реу «Ыбырайым» дед], жалт кара- сам, К,исыбай екен, «Мунда не гып журс[н?»— деп сура- ган сон, ж е т м д ! айттым. «Енд[ кайда барасьщ, бу п н ме- Н1Н касымда бол, атыннан айрылып каласьщ»,— деп ер- Т!П журд]. К.исыбайдын жаткан уй}не кел)п, атымызды корага байлап, уйге к]ргеннен к е й т , уй иес1: «К,исеке, с:зге бф К!С! кел)п тур»,— дед!. Ол К!С[ уйге к]р)п, К,исыбайга б)р хат экел!п берд!. Хатты окып К,исыбай: «Жарайды»,— деп, элп уйд[н шайына карамай, шакырган уйге келд)к, м е н [д е та ст ам а й е р т[п келд]. У й т а м а ш а салынган уй 94

екен. Кектебел деген, тактайыныц бэр) сырлы. Ес1Г!нен тер)не дей]н жайып тастаган к:лем, карпе. Б)з кел)п отырган уйде, б1зден бурын уш-терт ж ас ж ь г[т отыр екен. Олар К,исыбайга сэлем бер)п амандасты. Устшде ак шалбар, ак кемзалы бар, басында кара такия бар ж)пт улкен сырнайы бар, соны алып кубылып, тец- кер!Л)п отыра алмай отырды. Д е к а бр ь [Ш[, кун шынылтыр ед), «Мына к!с)лер то- нып келд), шайды ж аса!*— деп, денгелек жер устелге шай жасалды. Мен!ц ек! кез)м гармоны бар юс)де отыр. Бурын гармонды, ондай кыс 1Ш)нде аппак ки1м киген к ь С1Н), сэнд) адамды кермегем, т)пт{ ес)м шыгып отырмын. Б[р мезг1лде сырттан к!С1лер кел)п калды деп абыржып, кеп к[С1н) уйге к]рпзд1. Ол к)С]лер де терге шыкты. Бул келген к)с)лерд)н 1пннде Мэнке, Самнжан жэне Ж амбы л бар екен, амандасып отырганнан кей)н ол ю см ерге де шай экелд). Баганагы гармонды ж!г]т ойнактатып гармонды тар- тып, еленд] коя берд:. — Баласы К,ошкарбайдыц мен Шашубай, Пэндес1н артыкты кем кылган кудай. Сацлагын Алматыныц жиып алып, Сыйлады конак кылып Байбулан бай. ШаЬарым Троицк!, К,аркаралы, Барады кешк1базар таркагалы. Б1ркатар тосын адам мр{п келд). Уа, Ш1рк)н, {ш)нде бул адамныц Ж ам бы л бар ма, Сол ппркш кеп отыр ма байкагалы,— деп гармонымен тецкер{л!п, эн]н косканда, мен[ц ес[м шыгып кеткен) сонша, ез)м касына таяу отырган Кисы- байга басымды согып ала жаздадым. К.исыбай байкап отыр деп т у р т т койды. Осыны б)р айтып, энш тецкер!Л- те б[р кайтарып тастап, Ж ам бы лга б)р соктыгып, туртк! салып б]р етт) де, эр[птест[к сез барымтасыныц шекесж б)р керсет)п, Жамбылмен б[рге келген кк!лерге соктыга: — Б:р кез! Самижанныц кисык екен, Байбатшац Мэцкеменен пушык екен. Болганда б[рщ ойкы, б]р<ц шойкы Бэрщ де бап келгс!п отыр екен,— деп мазактай бастады. 95

Терде отырран Мэцке: ^Жамбыл-ау, мына аррын б 1з- Д1 елт1рд! рой, енд[ каш ан*,— дегенде; Ж амбыл: ^Айта тусс)н, айтканымен кайда барар дейс[ц*,— деп шай 1ш т ютыра беред1. Тары да Шашубай: «Аркада мен айтамын салдырымды, Мунда келсем айтамын Бакия, Барлыбек, Турлыбектей хандырымды, К,алада осы ушеу1 аман болса, Бузбайды жандаралдар жарлыгымды,— деп гармонын кайта куйкылжытты. Ж амбыл шайын !Ш[п болып, домбырасын алып кие женелд1: «Шашубай, сен б1р А ркадан кашып келген жалан. аяк, Ж ел сезд[ не кылайын сенен аяп. Т]Л[нд! андап айт та, байкап сейле, Тимей ме, буйте берсен, саган таяк. Шашужан, сен Кекшетау, Кызылжардан к е л т журс1н, Дидарын жаксы лардын кер1п журсщ, Аузында елен деген мэлег)н бар, Э р т м г е сейлеп-сейлеп бер)п журс!н. Ш аш ужан, мен алдынан жаксылардын етуш] ед[м, Мен дагы куганыма жетуш[ ед)м. Улына Улы жузд)НТ1Л ти г1збе, Ж ы лы нда б)р кун кер1п кетуш1 ед:м. Ш ашужан, мактанбагын, А ркадан мен керген аргын, Бул жерге бай боп жатыр келген аргын, Келд1де Ж етю у га байып кетт:, Аркада без таба алмай журген аргын. Ш ашужан, бастапта Байбулан к е л т ед 1, М т г е с т карала атка, К,ос т:г]п Алматы Тастагында уш жыл жатты, Ел[мнщ кенш1Л1Г)н сонан байка, Алсын деп терйтерсек аралатты. Мунымен Байбуланын тиыш жатпай, К,икактап карала атпен отын сатты. Жуындыммен бай болган Байбуланын, К,ойшысымен айтыскан байлар кусап, Айтканым жаксылыгымды жарамас-ты. 96

Шашужан, мунда келсе мактайды Барлыбек, Бакиясын, С ай л ауга шыксан ек) кез)н тебенде акиясын, Эсте жок мусылманта жакындырын., Орыстын баса ки)п такиясын. Кудайдын ез] патша, ез[ кудай, Б)р жерден алар тауып окнясын, С у орнына )шкен)н арак, боза, Дозактыц ортасында отырарсын. Д)Ц]це кесек аткан суркиясын»,— дегенде, )Ш)п, кызып отыр екен, орысша ки)нген ж )пт Ж ам бы л га тура жуг)р)П кона тускен). Мен кайдан б)ле- й)н, Бакия дед) б)реу артынан сураранымда. Оран Мэнке тура ж уп рдь Шартта-шурт тебелес болды да калды. Эл- п жасаулы турран шай, устел) — бэр) тас-талкан болды. К.исыбай жылыстап далара шыкты, мен де ере далара шыктым. Ж а н ж а л басылып, Байбулан далара шырып, К,исыбайды уйге юрпзд:. Елд1 тиыштатып отыррызды. Енд) айтыс токталды. Гармоны бар к)С), элг) орысша ки1нген к)С)лер, олар баска уйге барып даурыгып жатты. Б)з отырып там ак )Ш)п, уйге кайттык. Ел таркарда Б а й ­ булан кел)п: «Б)р тамаша )стел)к деген сон шакырып ед)м, аягы у я ттау болып кетт). 1^лы жузд)н баласы уй ме- н)к), жол с)здерд)К)»,— деп, К.исыбайдын алдына 40 сом акша экел)п койды. Кисыбай 40 сомньщ 25 сомын Ж ам - былга бер)п, калганын отырран елге улеопрд). Сонда ма­ ран 50 тиын акша берд). Ертен)нде елге кайттым. Осы еленд) сол айтканнан урып, елге айта келд)м»,— дейд) Ыбырайым Байсгмбет баласы. Ол к)С) биыл 58 жаста. Сонда Ж ам бы л мен Шашубай- дын айтысканы 1904-жылы болтаны дэлелденед). Муны б)зге Ыбырайым 20 декабрь кун) 1945 жылы айтты. Ум- бетэл) де, (Эм)рзак та тап осы Ыбырайым айткандай кыс- ка жэне жыл мелш ерт де осылай айтады. Ал Шашубай айтысынын бурынгы к)таптарда басылып журген) кеп ко- сылып, аса езгерш кеткен жэне Кулмамбет пен Жамбыл айтысынын сез) осы айтыска араласкан. Онын уст)не Майкет акыннын Сарыбай асына кел)п кайткан жолы айткан елен) де Шашубай сез)не араласып кеткен. Мен)н байкауымша, мынау адамдардьщ айтканы дэл шындык. Ойткен) булар кез)мен кер)п, )Ш)нде болтан адамдар. Ж ам был мен Ш аш убай осы айтыстан кеЙ1н ете жакын болып кетед). Екеу) достасып, Шашубайдын Аркадан ала 4-62! 97

келген ете соны, жаксы эн), эдем] жыры, Шортанбай акыннын., Дулаттын. жырлары болады. Бул жырлар Ж ам - былга ете унайды. Эс1ресе А рка ел; кен.ейт{п, эдем[леп айтатын Асанкайгы женш деп энг!мел) жырлар акын жу- репне козгау салгандай, ел муныньщ, халык арманыньщ туй]Н1 тэр:зд] болады. К,утты коныс [здеген сыршыл, кия- ли акын бетш терен сырга аударады. Жамбылдын ерте- рек угып ел айтуынан, Кусеп жырлап кеткен «Отеген жы- рын* Асанкайгы сарынына салып жырлауга бейшдейд). Жамбыл осы Шашубаймен айтысып, онын жырымен, улг1л[ акындардан алган улг!с{н ез[не улг) етш, ел бас коскан жердег) Жамбылдын. кепшйикке тандап айтар жыры «Отеген жыры* болады. «Этеген жыры* аркылы Жамбыл сол кезде казак елшщ патша отарына капталы- нан !л1нген жер-судан ер)к кетш, конысы тарылган, бас- тан ьщтияр кеткен к е з т «Отеген жыры* аркылы ел кеке- й)не елеул) 13 тус)ре сипаттайды. Ж ам былдын акындар- мен кездес:п айтысуы тек елд:, руды, ез е л т щ байын, ат- ка М1нер!н мактаумен гана аякталмай, ар жагынан баска арна табады, ол арнасы акындык ергс[н{нсоны белещ, эр саладан келетш халык акындырыньщ алуан тарауларына танысу болады. Ж АМ БЫ ЛДЫ ЕК! УЛКЕН ДАУДА К6РД!М Ескожаньщ Жарылгап деген руынан, атакты Караш батырдын урпактары М олдабек Жет]бай баласы ! 944- жылы 26-августа б!збен энг!мелест]. Бул К[С1 Ж ам бы л ау- даны «Октябрь* колхозында турады. Ж а с ы 60-тардыц шамасына келген адам. Жамбылды ж ас кез]нде де, к е т н п уакыттарда да жаксы б!лет[н, кеп кездескен, б)рнеше мэж[лк)нде болган адам. Молдабек карт: «Жамбылды ерекше ойымда кал- дырган б!р-ек! топтагы сездер1 болды»,— дейд!. «1906 жылы Куншыгыс Кэстек болысына караган елде улан- асыр б[р улкен дау болды. Бул д ау Батые Кэстек болы­ сына караган Ботбай деген т е ж щ Элфия деген сулу кы- зын Шыгыс Кэстек болысына караган Ш алабай Кемпе- рек баласы куда болып айттырган ед]. Кыз артынан ку- йеу]н менс{нбей, Ыргайты болысына караган Каскарау руынын Курманкул Солты баласы деген ж!Г!Тпен кашып кегп. Осыдан ел егер болып катты барымталасты. Ек! 98

арада сан адам соккыга жыгылып, езара цаза!цшылап 61- т1мге келе алмай, жумыс каладагы уйезге арыз бер1л1п барып, соран т!релд!. Содан е т ж ак та Алматыга шакы- рылып, калара Ескожа, Екейден 400 т с 1 , Д улаттан 500 к1- с:, 900 т с ! бардык. Ек) елд)н адамы б)р1не б1р{ жацында- сып калса, ж анжал шырып кетед1 деп, карулы стражник- тер калара ек! кешемен алып юрд!. Ек[ жактын адамдары кецсе алдына кел1п ек1ж ар бо­ лып отырды. Сонда шапырашты тобынын, !Ш1нде Ж а м ­ был да келд}. Жамбылдын сацал-шашына ак ю р т улга- йып калган кез! ед). Уйез алдында ек[ ж актан кйй шы- рып, даура туст]. Теле биге т с 1 белг1леуде дул ат жары М э н к е т калады. Бул жаныс руынан шьщкан белг1л1 жуан болыс болатын. Шапырашты руы К,уттык Сей1т т 1н Кудайбергенж калады. Осыган ек] ж ак талас болып, ке- люе алмай кеп айтысты. Сонда Жамбыл жулып алган- дай: «Аласаны атк,а санама, Жаксыны жатка санама, Жаманды еске санама, Б 1р сынаран жаманды Ек1 кайта сынама, Т[р[де К6Н1Л1Н калса, Кезще кум куйылсын, Элгенде ек1Н!п ж ы лам а,— деген. Мэцкен1 613 де ж ат кермейм1з»,— дед1. Сонда ш а ­ пырашты жагы Ж амбылдын осы сезшен Мэнкеге кел1п токтады. Мэнке ез) калап касы н аТ ау тур ген болысына караган Саймасай деген кЫ ш жэне Шалаказак. Мырка- -сым деген т е ш ! , Ысты К,асабек деген кМн! касына алып бил!к айггы: «К,ыздьщ кальщ малы 100 жылкы. 50 жылкыны та- банда берсш, 50 жылкыны елге барган соц берсж, эйтпе- се кызды осы жерде т е р к М н е кайтарсын. Ек1 туйе, ек) ат айыпты кызды алып кашкан каскарау руы берс!н. Ба- рымтаны ек1 ж а к и1ре отырып, тузу с е й л е с т кайтара- сыц»,— деп билмк айтты. Цызды алып кашкан К,аскарау жары малга келген бн Т1мге куанып 50 жылдыныц акшасын сол жерде санап берд1. Осымен бул д ау ая^талды. Сонда ел: «Ж ам бы л­ дын айткан б!р ауыз сез! Мэнкен1н мойнын ез агайыны 4* 99