монография 2 қазақша

пайда болуына тікелей себепкер болуы мүмкін» деп қарастыруымызға толық негіз бар деп есептейміз (Антонов В.Б., 1993). Зерттеулермен қамтылып отырған экологиялық жайсыз аудандардағы балалардың шаштары құрамындағы эссенциалды мырыштың орташа концентрациясы Өскемен қаласында - 111,4±1,45 мкг/г шамасында анықталса, ал Зырян қаласы балаларындағы бұл көрсеткіштік шама - 108,2±1,11 деңгейінде болып, бақылау тобындағы Бородулиха ауданы балалары концентрациясымен (103,6±1,61) салыстырғанда орта есеппен - 8,4 мкг/г және 4,6 мкг/г артық болғандығы тіркелінді. Осыған сәйкес, бұл топтардағы статистикалық айырмашылықтарының шынайлылықтары да жоғары дәрежеде (Р<0,001; Р<0,01) анықталды. Бородулиха ауданындағы балалардың шаштарындағы мырыштың ең жоғарғы концентрациясы - 106±1,35 мкг/г болса, ал Өскемен қаласы балаларындаығы бұл көрсеткіштік деңгей - 118±1,57мкг/г, Зырян қаласында - 110,2±1,56 мкг/г дейін жетіп шектеулі рұқсат етілген концентрациядан (104,2 мкг/г) бақылау тобында - 0,5 мкг/г кем болғандығы, Өскемен және Зырян қалаларында керісінше жоғарғы ШРЕК-нан - 14,2 және 6,0 мкг/г артық болғандығы тіркелінді. Сонымен қатар, бақылау тобында мырыштың жоғарғы шамасы тіркелінген балалар саны жалпы осы аудандағы зерттеумен қамтылған балалар санының 16% құраса, бұл көрсеткішке қатысты Өскемен және Зыряновск қалаларындағы балалардың жалпы зерттеумен қамтылған балаларға қатысты пайыздық деңгейі 46,3% және 28,9% шамаларында анықталды. Демек, оқушы балалардың шаштары құрамындағы мырыш концентрациясының ШРЕК салыстырғандағы жоғарғы шамалары Өскемен қаласында мөлшермен әр екінші балада, ал Зырян қаласында әр үшінші баласында анықталды. Бақылауға алынып отырған Бородулиха ауданы балалары шаштары құрамындағы мырыш микроэлементіне қатысты ШРЕК- нан бірде-бір артық шамада ауытқушылықтың болмағанын тіркедік ( кесте). Ары қарайғы жүргізілген зерттеулер барысында экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын ауыр металлдар өндірістік мекемелері көптеп шоғырланған Өскемен және Зырян қалалары балаларының шаштарындағы мыстың құрамдық шамасы да шектеулі рұқсат етілген концентрациядан және бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда айтарлықтай мөлшердегі айырмашылықтарды бергенін байқатты. Бақылау тобы балаларында тіркелінген мыстың ең жоғарғы концентрациясы 4,87±0,31 шамасында болып, белгіленген ШРЕК-нан (6,92 мкг/г) 2,08 мкг/г кем болғандығын тіркесек, ал тәжірибе топтарында тіркелінген ең жоғарғы шама 8,79±0,46 (Өскемен қаласы); 9,82±0,65 (Зырян қаласы) мөлшерінде болып, шектеулі рұқсат етілген концентрациядан 21,3% және 29,7% мөлшеріне дейін артық болғандығы тіркелінді. Сонымен қатар, салыстыруға алынып отырған барлық топтар арасындағы ең жоғарғы шама Зырян қаласы балаларында анықталған. Әр топқа қатысты есептелініп шығарылған орташа арифметикалық шамаларды бақылау тобы көрсеткішімен салыстыра келгенде, алынған нәтижелер арасындағы топаралық статистикалық айырмашылықтың жоғарғы шынайлылығы тіркелінді (Р<0,001). 101

Балалардың шашы құрамындағы мыстың ең жоғарғы деңгейлері бақылау тобындағы Бородулиха ауданындағы зерттеумен қамтылған балалардың 22,3% құраса, ал Өскемен және Зырян қалаларындағы балалардың жалпы зерттеумен қамтылған балаларға қатысты пайыздық деңгейі 35,3% және 48,9% шамаларында анықталды. Демек, зерттеулер нәтижесінде анықталған тәжірибе топтарындағы балалардың басым бөлігінің шаштары құрамындағы мыс, мырыш, қорғасын концентрацияларының белгіленген ШРЕК-нан бірнеше есеге дейін артып кетуі Зырян және Өскемен қалаларында орналасқан түрлі-түсті ауыр металлдар өндіру мекемелерінің көптеп шоғырланумен байланысты болса, ал бақылауға алынып отырған Бородулиха ауданы балаларындағы бұл көрсеткіштің белгіленген шамадан айтарлықтай төмен болуы да аймақтағы балалардың денсаулығына ықпал ететін кері бағыты экологиялық маңыздылығы жоғары себептердің орын алмауымен түсіндіріледі. Талдауға алынып отырған ауыр металдардың бала ағзасында кездесуі жиілігі мен олардың концентрациялық деңгейімен тығыз байланыста пайда болатын ауру түрлеріне қатысты көптеген шет ел ғалымдарының еңбектері белгілі. Мырыш және мыс металдарының балалар ағзасындағы рұқсат етілген шамадан тыс мөлшері өсіп келе жатқан организм үшін қауыпті болып саналғанымен, жалпы бұл металлдардың қауыпсыз деңгейдегі құрамы адам ағзасына қажетті микроэлемент болып саналатыны белгілі (Keen C.L., Gershwin M.E., 1990; Walt R.P., Daneshmend T.K., Fellows Y.N., 1988). Балалардың шашы құрамындағы мырыштың 98 мкг/г, мыстың 3,5 мкг/г кем болуы Zn және Cu зәрулігіне әкеліп соқтырады (Скальный А.В. және басқа авт., 2002). Алайда, шаш құрамындағы мырыштың - 104,2 мкг/г, мыстың 6,92 мкг/г артық деңгейі немесе бұл микроэлементтердің бала ағзасына шамадан артық жиналуы ағзаның маңызды жүйе қызметтерінің бұзылуына әкеліп соқтыруы әбден мүмкін (Скальный А.В. және басқа авт., 2002; Wilhelm M., Lombeek L., Ohnesorge F.K., 1987). Мыстың ағзада жетіспеушілігі ақыл-ой кемістігіне әкеліп соқтырса, ал бұл микроэлементтің бала ағзасындаығы шектеулі концентрациядан тыс мөлшері мептеп оқушыларының сабақ үлгерімдерінің нашарлап, еске сақтау қабілеттерінің төмендеп кетуіне әкеліп соқтыратыны белгілі шет ел ғалымдарының еңбектерінде дәлелденген (Shrestha Krisna P., Carrera Alica E., 1988). Ал қорғасын мен кадмий физиологиялық тұрғыдан мыстың антогонисі болып табылатыны белгілі болғандықтан, адам ағзасындағы осы микроэлементтердің арақатынасының бұзылуы ең алдымен баламасыз май қышқылдары алмасуына кері ықпалын тигізетіні дәлелденген (Авцын және басқа авт. 1991). Біздің зерттеу жұмыстармыздың нәтижелеріде жоғарыда келтірілген ғылыми көзқарастармен сарындас болып, белгілі болған тәжірибе және бақылау тобы балалары шаштарындағы қорғасын, мыс және мырыштың сияқты металл концентрацияларының ағзадағы шамадан тыс көбеюі бала 102

денсаулығына үлкен қауіп тудырып, тіпті кейбір ауру кластарының оқушы балалар арасында кеңінен таралуына жағдай туғызатындығы дәлелденді. Ары қарайғы зерттеулер барысында адам ағзасына аса қажет микроэлементтердің бірі болып саналатын темірдің балалардың шашы құрамындағы ең төменгі мөлшерінің - 43,6 мкг/г, ал ең жоғарғы деңгейі - 52,4 мкг/г шамасында болғандығы анықталып, алынған орташа концентрациялар зерттеу тобы шамасымен салыстырылды (20 сурет). мкг/г 55,6 52,4 60 50 41,6 40 28,9 30 20 10 0 Зырян Бородулиха ШРЕК қаласы ауданы Өскемен қаласы 20 Сурет – Зерттеу топтарындағы балалардың шаштары құрамындағы темірдің орташа концентрацияларын өзара және ШРЕК-мен салыстыру Нәтижесінде, Өскемен қаласы балалары шаштары құрамында анықталған темірдің ең жоғарғы деңгейі - 42,4±0,32, барлық балалардың - 65,2 % анықталып, ШРЕК-дан - 10,0 мкг/г немесе 19,1% кем болғандығы, ал Зырян қаласы балаларының шаштары құрамындағы темірдің ең жоғарғы концентрациясы - 45,5±1,78, осы қаладағы зерттеумен қамтылған барлық балалардың - 59,3% мөлшерін құрап, жоғарғы ШРЕК-нан 6,9 мкг/г шамасына немесе - 13,2% мөлшерге кем болғаны тіркелінді. Ал балалардың шашы құрамындағы темірдің орта шамаларын өз ара салыстыру нәтижесі бақылау тобы балаларында анықталған көрсеткіштік шаманың - 55,6±1,51, Өскемен қаласы балаларында анықталған темірдің орташа концентрациясынан - (38,9±1,15) 16,7 мкг/г артық немесе - 30 % шамаға және Зырян қалалары балалары шаштары құрамындағы орташа көрсеткіштік деңгейден - (41,6±1,46) 14,0 мкг/г немесе 25,8% мөлшерге артық болғандығы тіркелінді. Сонымен қатар, зерттеу топтары арасындағы топаралық ауытқушылықтың статистикалық шынайлылығын да жоғары болғандығы анықталды (Р<0,001). Экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын және түрлі-түсті металл өндіру мекемелері көптеп шоғырланған Өскемен және Зырян қалалары балаларының шаштары құрамындағы темір микроэлементінің жетіспеуінің бірден-бір басты себебі осы өндіріс орындарынан қоршаған ортаға бөлініп шығатын зиянды қалдықтардың адам ағзасына тигізер кері ықпална дәлел бола алады және де тереңдетілген медициналық тексерістер барысында анықталған тәжірибе тобы балалары арасындағы ағзадағы 103

темірдің жетіспеушілігі себебінен туындайтын қан аздылық ауруының республикалық және еліміздің басқа да өңірлеріндегі көрсеткіштермен салыстырғанда көптеп кездесуде осы бағыттағы ізденіс нәтижелеріміздің қосымша айғағы болып отыр. Қан аздылық ауруы тіркелінген алғашқы сынып оқушыларында ең алдымен тез шаршап қалу, ұғымталдық мүмкіндіктерінің төмендеуі және олардың көңіл-күйлерінің бәсең болуы жиі байқалады. Ұстаздар мен дәрігер мамандардың байқауынша, кей жағдайларда осы топтағы балалардың арасында жазба және ауызша пәндерді меңгеру мүмкіндіктерінің төмендеп, қан құрамы бірқалыпты балалармен салыстырғанда, мінез-қыылықтарының өзгергіш, дашуланшақ болып келетіндігі тіркелінген. Біздің зерттеу тобымыз жүргізген әзденістер барысында Өскемен және Зырян қалаларындағы II, III денсаулық топтарындағы алғашқы сынып оқушыларының басым бөлігінің шаштары құрамындағы темірдің концентрациясы - 38,5±1,78 мкг/г төмен болғандығы анықталды. Демек, алғашқы сынып оқушыларының шаштары құрамындағы темірдің төменгі концентрациясы экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын аймақтардағы қолайсыз сыртқы орта факторларының адамзат баласының денсаулық жағдайы мен өсіп-жетілу құбылыстарына тигізер кері ықпалды әсеріне баға беруге мүмкіндік беретін бірден-бір ақпаратты көрсеткіш болып табылатындығы даусыз. Бақылау тобындағы балалардың биосубстраттары (шаш) құрамындағы кадмийдің орташа концентрациясы - 4,01±0,16 мкг/г, белгіленген қауыпсіз жоғарғы концентрациядан - (4,21 мкг/г) 0,20 мкг/г кем болса, ал тәжірибе тобындағы Зырян қалалары балаларының осы биосубстрат құрамындағы орташа деңгейі - 6,24±0,42, ал Өскемен қаласы балаларындағы көрсеткіштік шама - 6,35±0,35 мөлшерлерінде болып, осыған сәйкес ШРЕК-нан - 2,14 және 2,03 мкг/г немесе - 33,8% және 32,6% артық болғандығы анықталды. Ал зерттеу топтары орташа концентрацияларын бақылау тобы көрсеткішімен салытыру нәтижесі топаралық ауытқушылықтардың жоғарғы дәрежедегі шынайлылық дәрежелерін көрсетті (Р<0,001; Р<0,01). Wilhelm M., Lombeek L., Ohnesorge F.K., (1988) және басқа авторлар балалардың шашындағы кадмийдің - 4,2 мкг/г шамасы олардың денсаулық жағдайына ешқандайда кері ықпалын тигізбейді деген тұжырымды келтірсе, Ресей ғалымдары бұл микроэлементтің биосубстраттағы - 1мкг/г шамасының өзі балалардың денсаулығы мен дене бітімдерінің қалыптасуына айтарлықтай әсерін тигізуі мүмкін деген ойларын ортаға салуда. Қалай болсада адам ағзасындаығ бұл металлдың шамадан тыс шамасы ең алдымен көптеген тіршілік барысында маңызды болып табылатын ферменттердің түзілуіне кері ықпалын тигізетіндігі мәлім. Кадмийдің ұзақ уақыт бойындағы әсері бүйрек, өкпе мүшелерінің қызметтері әлсіреп, қан аздыққа, остеомаляцияның пайда болуына және иәс тезу қабілеттерінің жоғалып кетуіне әкеліп соқтырады. Жалпы кадмийдің канцерогендік, мутагендік және эмбриотоксикалық эффектілерінен басқа да олардың әр түрлі дәрежедегі жүрек, қан тамырлары ауруларының пайда болуына ықпалы болатындығы ізденуші ғалымдардың 104

еңбектерінде жарық көрген (Надеенко В.Г., Сайченко С.П., 1999). Сонымен қатар, кадмий цинк, мыс, мырыш сияқты мироэлементтердің ағзадағы мөлшеріне осы металлдардың алмасуына жауапты ферменттердің белсенділігін төмендету арқылы кері ықпалын тигізетіні және ағзаның кадмиймен улануы мырыштың тікелей қатысуы арқылы іске асатыны шет ел ғалымдарының еңбектерінде берілген. Мысалы: кадмий шамасының шектеулі мөлшерден артуы ағзадағы мыстың концентрациясының төмендеуіне әкеліп соқтырады (Авыцин А.П. және басқада авт.). Жоғарыда аталған екі валентті металлдар ағзадағы кадмийдің шамадан тыс артып кетуіне жол бермей белгілі дәрежеде микроэлементтердің ағзадағы оң балансына ықпал ететіндігі айғақталды. Бақылау ауданындағы стронцийдің орта шамасы - 8,11±0,75, осы микроэлементке қатысты ШРЕК-нан - (6,11 мкг/г) 2,0 мкг/г немесе 24,7 % артық болып анықталса, ал тәжірибе тобы санатында алынып отырған Өскемен және Зырян қалаларындағы оқушы балалардың шаштары құрамындағы стронцийдің орташа концентрациясы ШРЕК-нан - 0,62 және 1,11 мкг/г артық болғандығы тіркелінді (6 Сурет). Зерттеу топтарындағы стронцийге қатысты ең жоғарғы деңгей Бородулиха балалары шаштары құрамынан табылып, топаралық статистикалық айырмашылықтың соншалықты болмағанын көрсетті (Р>0,05). Бақылау тобындағы зерттеуге алынып отырған микроэлементке қатысты салыстырмалы тұрғыда алынған жоғарғы деңгей Бородулиха ауданы әкімшілік аумағының бірнеше ондаған жылдар бойында Семей ядролық полигонының тікелей ықпалында болып келген Бесқарағай және Жаңасемей аудандары территорияларымен шектесіп жатуымен түсіндіріледі. Никель шартты түрде эссенциалды болып саналатын микроэлементтер қатарына жатады. Соған қарамастан, никельдің адам ағзасындағы жоғарғы концентрациясы канцерогенді және уландыру қасиетеріне қасиеттеріне ие бола алатындығы ғылыми тұрғыда дәлелденген. Мысалы, жиі ауыратын балалардың шашы құрамындағы никельдің орташа шамасының белгіленген шектеулі концентрациядан (4,44 мкг/г) үнемі жоғары болып тіркелінуі (Скальный А.В. және басқа авт., 2002). Никелдің токсикалық эффектісі бірқатар металлдардың алмасуына қатысы бар ферменттердің белсенділігігн төмендетіп, белоктардың алмасуын баяулататыны тіркелінген. Атмосфералық ауа құрамынан ағзаға дем арқылы түсетін жоғарғы концентрациядағы никель альвеол макрофагтарының қызметін төмендетіп, ақыр соңында әр түрлі дәрежедегі өкпенің қатерлі ісіктерінің пайда болуына жағдай туғызады. Бірталай авторлар тәжірибелік жұмыстар негізінде (Авцын А.П. және басқалар) никельдің эмбритоксикалық қасиеттерін ашқан. Сол себепті де, зерттеу топтарындағы балалардың шаштарында анықталған никельдің жоғарғы концентрациясы олардың ағзасындағы морфофункциональдық өзгерістерге жол ашып, әртүрлі дәрежедегі нозологиялық дерттердің пайда болуына себепкер болуы әбден мүмкін. Біздің зерттеулерімізде Өскемен қаласы балаларының шашы құрамындағы никельдің ең жоғарғы концентрациясы - 6,45±0,85 болып, белгіленген 105

ШРЕК-нан - (4,44 мкг/г) 2,01 мкг/г артық болғандығы тіркелінген. Ал Зырян қаласы балаларының ең жоғары көрсеткіші - 7,12± 0,18 шамасында белгіленіп, ШРЕК-нан 2,68 мкг/г артық болды. Бақылау тобындағы алғашқы сынып оқушыларының шаштары құрамындағы никельдің орташа шамасы - 3,95±0,68 деңгейінде тіркелініп, белгіленген ШРЕК-нан әлдеқайда төмен болғандығын анықтадық. Зерттеу топтарындағы никельге қатысты ең жоғарғы деңгей – (6,45±0,85) Өскемен қаласы балалары биосубстраттарында анықталды. Қорытындылай келгенде, тәжірибе топ балаларының биосубстрат (шаш) құрамынан анықталған ауыр металдардың бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғандағы жоғарғы деңгейі, ал темір микроэлементінің керісінше төменгі деңгейі олардың арасындағы осы металдардың ағзадағы көбеій немесе азайып кетуі әсерінен болатын әртүрлі дәрежедегі морфофункционалдық өзгерістердің пайда болуына және тыныс алу, қан және қан түзілу (қан құрамының азаюы), эндокриндік және зәр шығару жүйелеріне қатысты ауру класстарының көптеп тіркеліп, ақыр соңында зерттеумен қамтылып отырған қалалардағы бастауыш сынып оқушылары арасында II және III денсаулық тобындағы балалар санының күрт артып кетуіне әкеліп соқтыруда. 106

7 ТАРАУ ЗЕРТТЕУ АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ БИОСУБСТРАТ (ШАШ) ҚҰРАМЫНДА АНЫҚТАЛҒАН МИКРОЭЛЕМЕНТТЕР КОНЦЕНТРАЦИЯСЫ МЕН ОЛАРДЫҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛЬДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ АРАСЫНДАҒЫ КОРРЕЛЯЦИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫС ДИНАМИКАСЫ Ағзаның функциональдық жүйелерінің қызмет белсенділіг мен оған ықпал ететін факторлардың өзара байланыс дәрежесін анықтау осы бағытта атқарылып келген ғылыми жұмыстардың нәтижесіне әсер ететін ақпаратты көрсеткіш болып табылатындықтан, біз бала биосубстраттары (шашы) құрамында анықталған микроэлемент концентрациялары мен медициналық скренингтік тексеріс қорытындалары негізінде анықталған зерттеу топтарындағы (негізгі және бақылау) балаларда жиі тіркелінетін ауру кластары арасындағы корреляциялық байланыстың динамикасын сараптауды алдымызға мақсат етіп қойып, осы бағыттағы зерттеулерді жалғастыра түстік. Сараптауға алынып отырған параметрлердің арасындағы байланыс бағыттары мен түрлерін және олардың өзара тығыздық дәрежесін анықтау үшін біздің зерттеу тобымыз бірқатар зерттеуші ғалымдардың қолдануымен танымал болған корреляциялық әдістерді қолданды (М.В.Антропова, М.М. Кольцова,1983; С.И. Русинова, 1990; Ф.Г.Сидитиков және басқа авт., 1992; И.В. Гуштурова, 1995; А.Т.Искакова, 1997; И.Р. Валеев, 2004; М.Н.Ташкова, 2004 және басқа авт.). Бұл авторлар қолданған корреляциялық талдау әдістері ағзаның функционалдық жағдайы мен мүмкіндігі жөнінде байыпты ақпараттар алуға көмектеті. Сонымен қатар, корреляциялық талдау кезіндегі тағы да бір айта кетер артықшылық, осы әдістерді қолдану барысында ағзаның толықтай бүтіндігіне жауапты механизмдерге сипаттама беріліп, олардың қандай да болмасын сыртқы орта немесе басқа да факторлар ықпалындағы өзгерістеріне баға беруге мүмкіндік тудыруы. Корреляциялық байланыс құрылымын құрастыруды төменде берілген қағидаларға сүйене отырып іске асырдық: 1. Ағзаның жекелеген жүйе құрылымы мен дамуы арасындағы корреляция жалпы ағза қызметінің филогенездік және онтогенездік сатысындағы ерекшелігін сипаттауға көмектеседі 2. Корреляцияның тұрақты компоненттерінің басым бөлігі, сәбидің дүниеге келу кезінен бастап қалыптаса бастайды 3. Корреляцияның тұрақты компоненттері көпшілік жағдайда баланың балған шағындағы морфофункциональдық көрсеткіштері мен сыртқы орта зиянды факторларының ара қатынастарына байланысты пайда болады 4. Белгілі болған корреляциялық бағыттар ағзаның гомостатикалық тұрғыдан ұйымдастырылуына жауапты вегетативтік қызметіне баға беруге көмектеседі 107

Жоғарыда берілген әдебиеттерге шолу тарауында көрсетілгендей, корреляциялық компененттер арасындағы ұзақ уақыт бойында сақталынатын берік байланыс, байланысқа түсетін компонентердің баланың дүниеге келе салысымен әрекеттесе бастайтындығына дәлел болады (Н.П. Бехтерева, 1980; С.И.Русинова, 1989). Ал, зерттеуге алынған компоненттер арасындағы әлсіз байланыс, тез өзгергіштік қасиеттерге ие болып, ағзаның әлсіреуі немесе басқа да сыртқы орта факторларының ықпалымен үнемі өзгерістерге ұшырап отыратындығы байқалған. Корреляциялық компененттердің өзара байланыс дәрежелері r – корреляциялық коэффициентінің шамасымен анықталып, бұл коэффициенттің 0,5-0,6 шамасындағы дәрежесі «жоғары» болып саналып, зерттеу барысында тіркелінген r – шамасы осы келтірілген шамадан неғұрлым жоғары болған сайын, көрсеткіштік параметрлер арасындағы коррелятивтік байланыстың «беріктігін», ал керісінше белгіленген шамадан төмен дәрежесі зерттеу белгілері арасындағы корреляцияның «әлсіздігін» көрсетті. Атқарылған зерттеу жұмысы барысында, бала биосубстарттары құрамындағы ауыр металл концентрациясы және морфофункциялық параметрлер арасындағы байланыстың белсенділігін нақтылап көрсету мақсатында, (r) корреляциялық коэффициент шамалары 5,5 мөлшерінен кем емес көрсеткіштерді ғана таңдап алдық. Сараптауға алынған параметрлердің ұзын саны 25 болып, олар төмендегідей топтарға жіктелінді; балалардың дене бітімдерінің қалыптасу көрсеткіштері (М-салмағы, Н-бойы, КАК-кеуде айналым көрсеткіштері), жүрек, қанайналу көрсеткіштері (R-R, ЖСЖ, Үо, ∆Х, ҮоА, АИ, ВТИ, ЖСВК, ҚҚБ), тыныс алу көрсеткіштері (ӨТК, ТК, ТАЖ, МТК, ҚДШК, ҚДАК) және ауыр металлдар концентриясы (Cu, Fe, Zn, Si, Ni, Pb, Cd). Көрсетілген параметрлер арасындағы кореляциялық байланыстарды талдау барысында, бұл көрсеткіштердің балалардың тұрғылықты мекендерінде қалыптасқан экологиялық ахуалдарға байланысты үнемі динамикалық өзгерістерге ұшырап отыратындығы анықталды. Мысалға, экологиялық тұрғыдан «қолайсыз» болып саналатын аймақтардағы 7 жасар қыз балалардағы шаштары құрамынан анықталған ауыр металдардың (қорғасын, мырыш, мыс) концентрациялары мен олардың дене бітімдерінің қалыптасуы, жүрек соғысы және тыныс алу көрсеткіштерінің функциональдық тұрғыдағы ауытқушылықтары арасындағы оң бағытты корреляциялық деңгейі тіркелініп (r=0,8), баланың ағзасы үшін қауып тудыратындай дәрежеге жеткендігі анықталды. Сараптауға алынған көрсеткіштер арасындағы теріс бағытты корреляциялық байланыстар Н- МТК, КАК- МТК, Үо- Ni, Үо-ТЖ, ҚҚБ-ТК, Ni-ҚДШК, Ni-ТК, АИ-ТЖ арасында тіркелінді (21,22 суреттер). Төменгі суретте көрсетілгендей, экологиялық жайсыз аймақтардағы балаларда тіркелінген Pb-АИ, Pb-ҮоА көрсеткіштері арасындағы оң бағыттағы корреляциялық байланыстар бұл балалардың ағзаларындағы функционалдық қызметтердің атқарылуы жоғарғы ауыртпашылықпен іске асатындығына және ағзадағы металлдардың шамадан тыс деңгейлерінің 108

жүрек соғысының орталықтан басқарылу механизмдеріне кері ықпалын тигізетіндігіне дәлел бола алды. Бұл сипаттағы сыртқы орта жайсыз факторлары әсерінен туындайтын зерттеумен қамтылып отырған көрсеткіштер арасындағы корреляциялық байланыстар деңгейі мен тығыздығындағы ауытқушылықтар ағзаның қосымша қорғаныс қабылеттілігі мен олардың сыртқы орта факторларының ықпалына бейімделу мүмкіндіктерін төмендетуі әбден ықтимал. Сонымен қатар, зерттеуге алынған көрсеткіштік параметрлердің динамикасындағы теріс бағытты кореляцияның өзі ақыр соңында ағзаның шаршауына немесе тұрақты түрдегі патологиялық ауытқушылықтардың пайда болуына әкеліп соқтыруы мүмкін (Ф.Ф.Даутов, 1990; Н.В. Степанов, 1992; О.В.Романова, 2001; және де басқа авторлар). Көрсеткіштік параметрлердің өзара байланыс динамикасын сараптай келе, экологиялық тұрғыдан таза болып саналатын бақылау ауданындағы балаларда R-R көрсеткішінің басқа да жүрек соғысы көрсеткіштеріне (ҚҚБ, ЖСВК, АИ, ҮоА, Үо, ЖСЖ), тыныс алу жүйесі көрсеткіштеріне (ӨТК, ТК, ТАЖ, МТК, ҚДШК, ҚДАК), металдар көрсеткіштеріне (Cu, Fe, Zn, Ni, Cd) қатысты теріс бағыттағы корреляциясы анықталды. Осы аудан қыздарындағы ЖСВК және ТК көрсеткіштері мен олардың шаштарында құрамында анықталған Pb деңгейлері арасындағы корреляциялық байланыстың болмауы, экологиялық тұрғыдан жайлы болып табылған Бородулиха ауданындағы қыз балалардың адаптациялық мүмкіндіктерінің анағұрлым жоғары екендігіне нақты дәлел бола алды. Қорытындылай келгенде, зерттеумен қамтылған көрсеткіштер арасындағы корреляциялық байланыстардың деңгейі мен тығыздығын анықтау бағытындағы ізденістер нәтижесі жүрек, қанайналу және тыныс алу жүйесі, дене біттімдерінің қалыптасуы көрсеткіштері мен ағза биосубстраттары (шаш) құрамындағы металл концентрациялары арасындағы корреляциялық байланыс динамикасын белгілеп беріп, олардың өзгеру бағыттары балалардың сыртқы орта факторларының ықпалына бейімділік дәрежесін және олардың ағзаларындағы осы факторлармен байланыстағы патологиялық ауытқушылықтардың деңгейі мен құрамын анықтауға мүмкіндік берді. 109

ҚҚБ M Н М КАК ЖСВК ВТИ Pb АИ Cu ҮоА Fe Үо Cd St ЖСЖ R-R Ni КДАК ӨТК ТК ҚДШК МТК ТЖ Ескертпелер: Оң бағыттағы корреляциялық байланыс Теріс бағыттағы корреляциялық байланыс 21 Сурет – Тәжірибе тобындағы балалар көрсеткіштерінің корреляциялық байланыс динамикасы 110

ҚҚБ M Н М КАК ЖСВК ВТИ Pb Zn АИ ҮоА Cu Үо Fe ЖСЖ Cd St R-R Ni КДАК ӨТК ТК ҚДШК МТК ТЖ Ескертпелер: оң бағыттағы корреляциялық байланыс Теріс бағыттағы корреляциялық байланыс 22 Сурет – Бақылау тобы балалары көрсеткіштерінің корреляциялық байланыс динамикасы 111

ҚОРЫТЫНДЫ Бүгінгі таңда ірі қалалар мен ірі өндіріс орындары шоғырланған елді мекендердегі қоршаған орта нысандарының ластануы өзекті мәселеге айналып отырғаны әдебиеттерге шолу бөлімінде талқыланған ғылыми еңбек көздерінен белгілі. Республикадағы сыртқы орта нысандары әртүрлі өндірістік қалдықтармен басым түрде ластанған, соның ішінде балалар мен жасөспірімдердің дене бітімдерінің қалыптасуы мен денсаулық жағдайларына кері ықпалын тигізер ауыр металдар мен олардың тұздарының атмосфералық ауада таралуы, су, топырақ және өсімдіктер мен тағам құрамында шектеулі рұқсат етілген концентрациядан бірнеше есеге дейін артық мөлшерде кездесуімен ерекшеленетін Шығыс Қазақстан облысының бүгінгі экологиялық ахуалы кімді де болса алаңдатуы тиіс деп есептеймін. Шығыс Қазақстан облысындағы ірі өндірістік қалаларда орналасқан түрлі-түсті металл өндіру зауыттарынан ауаға жылына мыңдаған тонна зиянды қалдықтар мен ауыр металдар бөлініп шығып, жергілікті халықтың демографиялық көрсеткіштерінің қарқындауы мен денсаулық жағдайларына орасан көлемдегі зиянын тигізуде. Облыстық және республикалық деңгейдегі экологиялық департаменттер мен санитарлық қадағалау мекемелерінің және Х.Жұматов атындағы гигиена, эпидемиология ғылыми орталығының соңғы жылдардағы деректері бойынша Өскемен, Риддер, Зырян қалаларының атмосфералық ауасына жылына 100-ден астам химиялық зиянды заттар қоспасы бөлініп шығуда. Тек қана, 2003-2008 жылдары облыстың атмосфералық ауа бассейініне 997,7 мың тонна химиялық заттар бөлініп шығып, оның ішіндегі қорғасынның үлесі - 703,1 мың тонна, көміртекті оксид -54,28 мың тонна, қосоксидті күкірт – 65,1 мың тонна, фторлы сутегі – 13,2 мың тонна деңгейінде болған. Соңғы жылдары сыртқы ортаның қандай бір деңгейдегі болмасын сапалық немесе сандық дәрежедегі өзгерісіне өте сезімтал болып табылатын бала денсаулығына қатысты бірқатар еңбектер жарық көргенімен, олардың дені жаңа туған нәрестелер мен бала көтеру жасындағы әйелдердің денсаулық жағдайына жалпылама тұрғыдағы талдаулар жасаудан ары аспай келді. Ал біздің зерттеу тобымыздың алдыға қойған басты мақсаты: әр түрлі экологиялық прессинг жағдайында өмір сүріп жатқан бастауыш сынып оқушыларының сыртқы орта нысандарының өзгерісіне шұғыл жауап беру қасиеттерімен ерекшеленетін дене бітімдерінің қалыптасу көрсеткіштері мен тыныс алу, жүрек, қанайналу жүйелерінің функциональдық бейімделу мүмкіндіктеріне ғылыми тұрғыда баға беру болып табылады. Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде төменде көрсетілгендей қортындылар алуға мүмкіншілік туды: 1. Тәжірибе тобы балаларының кеуде айналымы, дене салмағы, дене ұзындығы көрсеткіштерінің бақылау тобы оқушылары көрсеткіштерімен салыстырғанда баяу қарқында дамитындығы байқалып, ірі өндірістік қалалардағы бастауыш сынып оқушылары антропометриялық көрсеткіштеріндегі ауытқушылықтарға тұрмыстық, әлеуметтік, жыныстық 112

және ұлттық факторларымен қатар сыртқы орта нысандарының өндірістік қалдықтармен ластануы да айтарлықтай дәрәжеде ықпал ететіні дәлелденді. 2. Тәжірибе тобындағы балалардың өкпе тірлік көлемі (ӨТК) арнайы жүргізілген физикалық жүктеме сынамаларынан кейінгі 1, 3, 5 минуттарда бірте-бірте төмендеп, шартты түрде таза болып саналатын Бородулиха ауданы балалары көрсеткішімен салыстырғанда орта шамамен - 0,15±0,01 литрге дейін кем болуы, ірі өндірістік қалалардағы балалардың тыныс алу жүйесі бейімделу мүмкіндіктерінің төмен дәрежеде қалыптасқандығын көрсетті. 3. Өскемен, Зырян, Риддер қалаларындағы бастауыш сынып оқушыларында қалыпты жағдайда анықталған кардиоинтервалдық көрсеткіштің жүктеме сынамаларынан кейінгі қайта қалпына келу мүмкіндігінің бақылау тобы балаларымен салыстырғанда төмен болуы және ҮоА-үлгі амплитудасының тәжірибе тобы балаларында жоғары болуы экологиялық жайсыз аудандардағы балалардың қан айналу қызметінің реттелуіндегі симпатикалық ықпалдылықтың басым екендігін анықтайды. 4. Тәжірибе тобындағы балалардың қалыптасу құбылысының белсенділігі (ҚҚБ) қалыпты жағдайда бақылау тобы көрсеткішімен салыстырғанда орта есеппен - 10,5±0,51 мөлшерінде артық болып тіркелінуі және тәжірибе тобында тіркелінген ауыртпашылық индексінің (АИ) бақылау тобы көрсеткішімен салыстырғанда орта есеппен 13,9% мөлшерінде басым болуы, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын қалалардағы бастауыш сынып оқушыларының жүрек, қанайналу жүйесінің айтарлықтай ауыртпашылық жағдайда қызмет атқаратынына дәлел болды. 5. Өскемен және Зырян қалаларындағы оқушы балалардың шаштары құрамындағы қорғасын концентрациясының шектеулі рұқсат етілген концентрациядан 2,0-2,2 есеге дейін артық болуы, қоршаған орта нысандарының техногендік ластануы мен бала биосубстраттары құрамындағы меалл концентрациялары арасындағы тура (оң бағытты) байланыстың бар екендігін көрсетті. 6. Зерттеумен қамтылған көрсеткіштік параметрлердің өзара байланыс динамикасын сараптай келе, Өскемен, Риддер, Зырян қаласы балаларының биосубстраттарындағы (шаш) металдар концентрациясы (Cu, Fe, Zn, Ni, Cd) мен жүрек, қанайналу (ҚҚБ, ЖСВК, АИ, ҮоА, Үо, ЖСЖ , R-R ), тыныс алу жүйесі функциональдық көрсеткіштері (ӨТК, ТК, ТАЖ, МТК, ҚДШК, ҚДАК) арасындағы оң бағытты корреляцияның бар екендігін анықтап, ал бақылау тобы оқушылары шаштары құрамында анықталған Pb концентрациясы мен ЖСВК, ТК көрсеткіштері арасындағы корреляциялық байланыстың болмауы, экологиялық тұрғыдан шартты түрде таза болып саналатын Бородулиха ауданы балаларының бейімделу мүмкіндіктерінің анағұрлым жоғары екендігіне нақты дәлел болды. 113

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Назарбаев Н.А. Повышение благосостояния граждан Казахстана – главная цель государственной политики: послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана. – Астана, 2008.- С. 64. 2. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2005-2010 годы// Ведомости Парламента Республики Казахстан. - 2004. – С. 12. – С.96-103. 3. Жакашов Н.Ж. Методико-социальные аспекты смертности населения городов с различной интенсивностью загрязнения окружающей среды//Вопросы гигиены окружающей среды.-Алматы,1992.- С.122-129 4. Сарычева С.Я., Апатов В.В., Гребняк В.И. Атмосферные загрязнения как один из социально- гигиенических факторов определяющего состояния здоровья школьников // Охрана здоровья детей и подростков. Здоровье.- 1984.-Вып. 15.- С. 17-20. 5. Тезекбаева Ж.Г. Медико- генетический статус детского населения сельских районов Восточно-Казахстанской области прилегающих Семипалатинскому полигону // Проблемы социальной медицины управления здравоохранением.- 1997.-№7.- С. 336- 337. 6. Сулейменов Б. К. Состояние здоровья населения проживающих в экологически неблагополучных регионах Восточно-Казахстанской области// Медицина Кыргызстана, -Бишкек, 2010. №7 –С.47-53 7. Апанасенко Г.Л. Оценка физического развития детей и подростков // Охрана здоровья детей и подростков.- Киев, 1992. вып. 13.- С. 5-7. 8. Ужвии В.Г. Темпы роста и физическое развитие детей дошкольного возраста Москвы // Гигиена детей и подростков.- М.,1984. –С. 136- 137. 9. Кошкина Е.А. Методические подходы к разработке комплексной оценке состояния здоровья детей раннего и дошкольного возраста: Актуальные вопросы социальной гигиены и организации здравоохранения // Здравоохранение Росс. Федер.- 1975.- №5.-С.14-16. 10. Кардашенко В.Н., Суханова Н.Н. К вопросу о физическом развитии состояния здоровья детей дошкольного возраста // Сов. здравоохранение. - 1990. -№1. –С.55-56. 11 Алимхождаева Ф.Х., Бахадыров Ф.Н., Шевердин В.А., Шерманов А.А. Антропометрические исследования физического развития детей дошкольного и школьного возраста г. Ташкента // Морфология.- 2002.- №2.- С.10 12. Сеглиенце К.Б. Новые стандарты физического развития школьников г. Риги // сб. научн. тр. Респуб. научн. конф.- Рига, 1971. –С. 36-37. 13. Филиппов В.И. Морфологические проявления акселерации развития детей дошкольного возраста, и некоторые факторы определяющие ее: дис. … канн. мед. наук.- М., 1988.- 188с. 14. Каранашева В.а., Шокова А.Х. Антропометрические показатели у детей школьного возраста // Морфология.- 2002.- №2.-С 65-66. 114

15. Корнев А.Н. Школьная дезадаптация: эмоциональные и стрессовые расстройства у детей и подростков/ Мат. Всерос. Научно - практ. Конф. М., 1995. с. 46- 47. 16. Коралёв В.В. Психические отклонения у подростков- правонарушителей. М., медецина, 1992,208 с 17. Сабирова З.Ф. Антропогенное загрязнение атмосферного воздуха и состояния здоровья детского населения // Гигиена и санитария.- 2001.- №2.- С. 7-9. 18. Степанова Н.В. Иммунный статус детей в условиях загрязнения крупного города тяжелыми металлами // Гигиена и санитария. - 2004.- №5. -С.42-44. 19. Сердюковская Г.Н. Влияние факторов окружающей среды на здоровье подрастающего поколения // Вестник АМН. СССР.- 1986.-№3.-С.135-137. 20. Година Г.З., Миклашевская Н.Н. некоторые тенденции соматического развития городских детей и подростков за последние 20 лет: на примере обследования школьников г. Москвы // Вестник АМН СССР.- 1990.-№8- 79с. 21. Селиванов А.П., Ямпольская И.Я., Томаш В.В. Атмосферные загрязнения как один из соцально- гигиенических факторов определяющих состояние здоровье школьников // Охрана здоровья детей и подростков.- 1984. Вып. 15.- С. 17-20.Кривцова С.В. и др. Подросток на перекрестке эпох. М.,: Генезис., 1997, 288с. 22. Сулейменов Б.К., Омарова М.Н., Жаркинов Е.Ж., Калимолдин М.М., Казангапов К.Ж. Оценка состояния здоровья беременных женщин в условиях техногенного загрязнения среды обитания человека// Международная научно-практическая конференция «Достижения высшей школы» (17-25 ноября 2010 год.),- София, 2010. –С.45-50 23. Жаркинов Е.Ж., Омарова М.Н., Изатова А.Е., Куспекова Г.Е., Ерубаев Т.К., Сулейменов Б.К. Экологическая ситуация в Восточно-Казахстанской области и ее влияние на некоторые демографические показатели городского и сельского населения// Материалы республиканской научно-практической конференции, посвященной 70-летию академика НАН РК Г.А. Кулкыбаева «Экология промышленного региона и здоровье населения -Караганды, 2010. -С. 50-53 24. Сулейменов Б. К. Медико-демографического состояния населения проживающего в экологически неблагополучных регионах Восточно- Казахстанской области// Медицина Кыргызстана, -Бишкек, 2010. №7 С. 53-57 25. Жаркинов Е.Ж., Калимолдин М.М., Сулейменов Б.К. Состояние здоровья женщин детородного возраста, проживающих в приграничных населенных пунктах к полигону «Лооб-Нор». Вопросы физиологии, гигиены труда и профпатологии. Материалы научно-практической конференции, посвященной 90-летию со дня рождения известного ученного З.К. Тулегенова,-Караганда,-2006.-Выпуск3.-С270-274. 26. Жаркинов Е.Ж., Калимолдин М.М., Сулейменов Б.К. Здоровье детей первого года жизни и женщин детородного возраста, проживающих в критических зонах радиационного загрязнения вблизи атомного полигона «Лооб-Нор». Вопросы физиологии гигиены труда и профпатологии. Вопросы физиологии, гигиены труда и профпатологии. Материалы научно- 115

практической конференции, посвященной 90-летию со дня рождения известного ученного З.К. Тулегенова, -Караганда,-2006.-Выпуск3.-С274-276. 27. Сулейменов Б.К. Особенности состояния здоровья женщин репродуктивного возраста, проживающих к Лооб-Норскому полигону .Гигиена, эпидемиология және иммунобиология .-Алматы.-2006.-№4.-С.41- 43. 28. Сулейменов Б.К. Состояние здоровья матери и плода, проживающих в радиационно-загрязненных регионах Восточно-Казахстанской области. Актуальные вопросы формирования здорового образа жизни, профилактики заболеваний и укрепления здоровья.- 2007.-№1.-С.40-43. 29. Миклашевская Н.Н., Совольева В.С., Година Е.З. Ростовые процессы у детей и подростков. М.: Изд. Москва, 1988.- 184 с. 30. Осотова В.П., Молчанова Л.Ф. Физическое развитие детей школьного возраста Г. Ижевска // Актуальные вопросы педиатрии / Сб. научн. тр. -1996.- С. 10-13. 31. Байковский В.В., Медведев М.А., Васильев Н.Е. Вопросы охраны атмосферного воздуха в одном из промышленных центров Сибири // Гигиена и санитария.- 1991.- №7.- С. 12-13. 32. Агаджанян Н.А., Полунина И.Н. Очерки об экологии человека.- Астрахань, 1997.- 228 с. 33. Булдаков Л.А. Радиоактивные вещества и человек. М.: Энергоатомиздат,1990183 с. 34. Mackievich M., Romeiko A., Seiimicka K. Metoda Kompleksowey oceny warunkav spolieznnobytovch malego dzecka // Zdraw Punk.-1994. №3.-P.169- 176. 35. Даутов Ф.Ф., Яруллин И.А. Изучение физического развития детей в связи с загрязнением окружающей среды и уровнем заболеваемости детского населения города // Гигиена и санитария. -1993.- №8. –С.4-8. 36. Черняева Т.К., Матвеева Н.А., Кузмичев Ю.Г., Грачева м.П. содержание тяжелых металлов в волосах детей в прмышленном городе // гигиена и санитария.- 1993.- №3.- 26-28. 37. Полякова А.Н., Стародумов в.Л., Денисова Н.Б. проведение социально- гигиенического мониторинга на приеме системы «тяжелые металлы- здоровье детей»// Экологические и социально- гигиенические аспекты окружающей среды человека.- Рязань, 2001.-С. 22-24. 38. Киения И.И., Заика М.В., Мельник В.Н. Антропометрическая характеристика сельских школьников 8-13 лет проживающих на территории радиоактивного загрязнения // Гигиена и санитария.- 2003.- №6.-С.23- 25. 39. Скальный А.В. Влияние свинца и других тяжелых металлов на здоровье детей // Тезисы докл. междунар. Совещания.- М., 1995.-С. 41- 48. 40. Ландрыгин Ф.С. Современные проблемы эпидемиологии и токсикологии профессионального воздействия свинца // Гигиена труда и профессиональные заболевания. -1991.- №6.-С. 25-27. 116

41. Нежданова М.В. Распространенность и структура заболеваний почек у детей г. Саранска в зависимости от степени загрязнения окружающей среды свинцом // педиатрия. -1996.- №2.- С.72- 73. 42. Merson R.M., Eisenhauer J.H. Atrioventrikular conduction defects in lead poisoning // am. J. Cardia.- P. 409-412. 43. Умарова С.У. Айтбембет Б.Н. Успанова С.У. Региональные особенности развития и течения хронических токсических гепатитов у населения сельских районов Приаралья. // Тезисы докладов на Межрегиональной научной конференции «Перспективные проблемы в гастроэнтерологии».- М., 1994.- Т.ІІІ. - С. 91-92. 44. Имамбаева Т.М. Клиника и лечение астматического статуса у детей, проживающих в зонах экологического неблагополучия // Сборник АГМИ: «Проблемы экологии в патофизиологии».-Алматы, 1995.- С. 157- 164. 45. Маханов Т.М., Садуакасова А.С. Тулеутаев К.Т. Здоровье населения, проживающего в зоне экологического неблагополучия. // научно- практическая конференция по актуальным вопросам практической медицины.- Алматы - Кызылорда, 1996.- С.12-14. 46. Куанова Л.Б. Экологические аспекты детской неврологии. // Материалы І(V) съезда детских врачей РК - Астана, 2001- С.71. 47. Алиби Э.Б. Клинико - функциональная оценка геликобактерного гастрита у детей Приаралья // Тезисы докладов./ Материалы І(V) съезда детских врачей РК. - Астана, 2001.- С.71. 48. Скаткова Л.Е., Тогызбаев А.Т. Системные наследственные заболевания скелета в Кызылординской области. // Здравоохранение Казахстана.- 1998.- №5-6.- С.9-10. 49. Зингер О.Ю., Котова А.Л. Микрофлора кожи как показатель состояния здоровья детей Приаралья. // Сб. тезисов докладов Второго конгресса дерматовенерологов РК (4-6 октября 2000).- Алматы, 2000.-С.70. 50. Султанкулова Ж.В., Сарсенбаева С.С. Состояние мочевыделительной системы у детей, как индикатор экологических ситуаций. // Материалы І(V) съезда детских врачей РК.- Астана, 2001.- С. 186. 51. Измеров М.Ф., Волкова З.А. Профессиональные вредности как фактор риска перинатальной патологии // Вестник АМН СССР.- 1990. -№7.- С.26-28. 52. Сидоренко Г.И., Авакумова Г.А., Барков Л.В. Влияние комплекса факторов окружающей среды города на состояние здоровья населения // Сб. научн. тр. VІ Всес. съезда гигиенистов и санитарных врачей.- М.,1985.-С.43- 47. 53. Burce E. Measures of body composition and perforamance in maior collage football player // J. Sports. Med. Fhys. Fithess. – 1980. - № 20. – P. 176- 180. 54. Mtridish H.V. Relation between socioleconomik status and bab size seben to ten yeans age // Amer. J. Dis. Chiolog. – 1991. – Vol. 82. – P. 702-709. 55. Петров В.Г. Медико- социальные аспекты здоровья населения регионов экологического бедствия Казахстана // Материалы научной конференции, посвященной 50- летию образования института НИИ гигиены и профилактики заболеваний. –алматы, 1994.- 226с. 117

56. Clavce Cristsna., Cuccu Daniela., Rds Richard., Anna Maria. Studiul nevelului de dezvoltare fizika a unui grup de copii maracane in functie de gradual de brbanizare si mediul sociotcjnomis // Studsi ceri. Antropol. – 1995. – P. 75 – 82. 57. Ильин Б.Н. О физическом развитии детей и подростков проживающих в домах с различным уровнем природной радиации // Гигиена и физическая подготовленность населения.- 1976.-№2.- С. 49- 62. 58. Ильин Б.Н. О физическом развитии детей и подростков разных национальностей // Гигиена и санитария.- 1986.- №5- С.44- 47. 59. Ильин Б.Н. О физическом развитии детей и подростков проживающих в различных условиях // Сов. здравоохранение.- 1987.-№6.- С.17-21. 60. Доценко И.И., Данилюк А.Б., Долоницкий С.П. Влияние загрязнения атмосферного воздуха на здоровье детей // Врачебное дело.- 1989. - №4.- С. 112 - 114. 61. Беляков В.А., Васильев А.В. Влияние загрязнения атмосферного воздуха на физическое развитие детей // Гигиена и санитария.- 1999.- №4.- С.33-37. 62. Хачатарян Т.С. Методические подходы к изучению комплексного влияния факторов на состояние здоровья детей// Гигиена и санитария.- 1992. - №2.- С. 48-50. 63. Борисов Б.М., Примаков В.И., Мартирова Т.А. Экологические подходы в оценке состояния здоровья подростков //Военно - медицинский журнал.- 1996.- №2.-С. 51- 52. 64. Гадай В.Я., Борисенко Г.А. Конституциональный тип, физическое и половое развитие здоровых детей и подростков // Охрана детей и подростков.- Киев, 1992.- Вып. 13.-С 7-10. 65. Craid J.O. The heights of Clasgowbois secular and soeial influences // Hum. Biol. -1993.- vol.35, №4.-P. 524-530. 66. Dhar S., Sethe F., Dhar G.A. Studi of health of primei school children in harrotbal area // Indian. Pupl. Hith, 1997.- Vol. 23,№3- Р.165-171. 67. Parichkova I., Merhantova I. The componison of somatic development bodi composition and fuktional characteristics Tunisian and Grech boys of 11 and 12 jeans // Hum. Boil.- 1973.- Vol. 42, №3.-Р 391-412. 68. Мандров С.И. Физическое развитие и заболеваемость детей посещающих детские дошкольные учреждения: дис: … канд. мед. наук.-Иваново, 1982.- 120с. 69. Seibert H. Becker., R. Bergman., b.en al zarrzte. Bemerkunder der Problematic der reihenuntersuchungen von Kinderen im vonscy ue und schulater fruen // Forbild.,1990.-P. 29- 30. 70. Сила Р., Теосте М. развитие здоровья детей и подростков в Эстонской ССР //Тез. докл. ІІ Международного семинара по гигиене деетй и подростков.- М., 1992.-С. 109- 111. 71. Малинский Д.И. О меиодике оценки здоровья населения в комплексных медико- географических исследованиях // Тезисы докладов научного совещания по проблемам медицинской географии. –Л., 1965. –С.34-36. 118

72. Gugiulmino Mats., Glukman C.R., Calave – Storsa L.L. Climata and the evolution of skull metrics in man // Amtr. J. Phis. Antropolog. – 1979. – Vol. 50. – P. 549 – 564. 73. Поборский А.Н. Оценка степени напряжения регуляторных механизмов у школьников в условиях Севера // Гигиена и санитария.- 2004. №2.-С. 49- 51. 74. Крупник И.и. Антропологические признаки и особенности климатической адаптации // Расы и народы. М., 1997.- Вып.3.-С. 67-68. 75.Чикишева Т.А. Изучение связей антропологических особенностей с экологическими факторами (на примере Алтая- Саянского региона). Новосибирск, 1992.- 162 с. 76. Roberts D. Body weiyth, race and climate // Amer. J. Phius. Antropol. – 1983. – Vol. 2. 4. – P. 533-558. 77. Bgoas F., Abromowicz W. Lazter W. Age environment and migrant non migrant Mexicans // Amer. J. Phus. Antropolog. – 1961. – Vol. 19. №2. – P.203 – 211. 78. Clowczewski – Barbara Barer. Growing up and sexal identivy a gross cultural approagch // Antropol. Forum. – 1999. - №1 – P. 7 – 29. 79. Маркова В.И. Состояние здоровье детей в детских дошкольных учреждениях г.Архангельска // Медико- биологические проблемы развития Европейского Севера: сб научн. тр.- Архангельск, 1983.-С. 79- 82. 80. Укыбасова Т.М., Бапаев Г.Б. Физическое и половое развитие девочек- подростков, проживающих в городе Шымкенте // Медицинский журнал Казахстана.- 2000.-№2.-С. 25-30. 81. Клюйкова А.п. Физическое развитие школьников мари и русских //Актуальные вопросы возрастной физиологии, состояния здоровья и организация медицинской помощи школьникам /Тезисы докладов.- Горький, 1970.- 26с. 82. Пурунджан А.А. Географическая изменчивость соматических признаков на территории СССР и методические проблемы, связанные с его изучением: дис. … канд. мед. наук.- М.,-289 с. 83. Родионова В.А. Состояние здоровья сельских школьников Чувашии // Педиатрия.- 2001.-№6.- С. 68- 71. 84. Машдыев А.Н., Деречева И.И. Физическое развитие детей Туркменской национальности в возрасте детей 3- 7 лет // Здравоохранение Туркменистана.- 1973.-№2.- С. 42- 44. 85. Рубинов М.И. Этнический фактор в формировании некоторых показателей биологического возраста детей 3- 7 лет // Основные закономерности роста и развития детей и критерии периодизации.- Одесса, 1975.-С.115-116. 86. Заргишеев Р.А. Физическое развитие школьников Ногайского района Дагестанской АССР // Гигиена и санитария.- 1984.-№2. –С. 107- 109. 87. Аверьянова Н.и., Егорова А.И. Комплесная оценка состояния здоровья детей школьного возраста // Методические рекомендации.- Пермь, 1990.- 56с. 88. Абдрахманов Б.е. Сдвиги физического развития у школьников 11- 17 лет г. Алматы // Здравоохранение Казахстана.- 1986.- №3.- 17с 119

89. Исхаки Р.Х. Состояние здоровья организованных детей в возрасте от 1 до 3 лет // Физическое развитие дошкольного возраста: сб. научн. тр.- Душанбе, 1987.- Вып. 1- С. 25-30. 90. Мусабекова М.Н. К вопросу физического развития г. Андижана // Актуальные вопросы педиатрии: сб. научн. тр.- Ташкент, 1985.- 132с. 91. Hulse F.S. Exsogamie et geterosis // Arch Sulsses antropol. – 1997. – Vol. 2. – P. 103 – 124. 92. Агаджанян Н.А. Экология человека // Биология человека.- М., 1986.-С. 247- 319. 93. Таннер Д.М. Рост и конституция человека // Биология человека.- М., 1986.-С. 247 -319. 94. Heyers Chr. Evalution de la masse graisseuse sous – cutanee drune popuiation scolaire de 7 a subscapular skinfold icknees during adolescence // Hum Biol. 1983 – Vol 55. №3. – P. 707 – 721. 95. Fasshing F., Gualdi Russo E. Vidification et correlation de guelgues coracteristic somstting et physiologies ches les enfants enter 6 et 10 ans || B mem. Soc. Antropol. Paris. - 1985.- Vol. 2,№2.- Р. 108-109. 96. Агаджанян Н.А., Глотю А.И., Волосяненко Р.П., Неделько А.П. Основные показатели морфофункционального развития школьников Прикарпатья // Педиатрия.- 1989.- №9.- С. 109- 111. 97. Бекбосынов Т.К., Баймагамбетова М.В., Куандыкова Р.Ж. Оценка физического развития детей и подростков в эпидемический неблагоприятном районе Казахстана / Институт региональных проблем питания г. Алматы // Гигиена и санитария.- 1992.- №2.-С. 108- 109. 98. Гисбург В.в. Элементы антропологии для медиков. Л., Медицина. - 1964, -215с. 99. Крукович Е.В., Лучанинова В.Н., Нагирная Л.Н., Транковская Л.В. Динамика физического развития детей г. Владивосток // Педиатрия.- 2004.- №6.- С.89-95. 100. Ferro- luzzi A. Genet. And. Enveron. Faktors during Grravth Period. Eol. C. Susane. London.- 1984.- Vol. 4,№6.- Р. 224-238. 101. Andrea P. Biomedical and endokrinologiki aspects of portae growth and development. New- Yorki London, 1984.- Vol. 8.- №2. - 836 р. 102. Швецов Т.А. О корректности использования общесоюзных стандартов физического развития детей на территории Казастана // Здравоохранение Казахстана.- 1991.- 39.- С. 7-12. 103. Кудрявцев В.В., Соручев Ю.И., Панов В.Г. Региональные особенности культуры // Здравоохранение Казахстана.- 1999.-№1.-С. 31- 33. 104. Ахметова Ш.Б. Социально- биологическая обусловленность динамика изменения параметрического развития юношей Казахстана в 1961- 2000 г. (на примере Туркестанского района: автореф. … канд. биол. наук. - Алматы, 2001.- 25с. 105. Тезекбаева Ж.Г. Гигиенические основы интегральной оценки загрязнения окружающей среды и здоровья детского населения, разработка их оценочных показателей в регионах, прилегающих к испытательным 120

ракетно- ядерным полигонам: автореф. … докт. мед. наук: 14.00.07.- Алматы, 2002.- 49с. 106 Тусупкалиев Б.Методика исследования ребенка.-Актобе,2002.-264 с. 107. Кардашенко В.П., Стромская Т.П., Варламова Л.П., Прохорова В.М. Состояние здоровья детей и подростков с различным физическим развитием // Проблемы охраны детей школьного возраста/ Тезисы докладов –М.- 1989.– С.91. 108. Курманалин Б.А., Жумалина А.К., Пуховикова Н.Н. Физическое развитие детей школьного возраста, проживающих вблизи газоперерабатывающего завода // Педиатрия и детская хирургия. -2003.-№4. –С. 8-9. 109. Абдурахманова М.В., Умарова Н.У. Физическое развитие детей от 3 до 7 лет в детских дошкольных учреждениях г. Душанбе // Физическое развитие и состояние здоровье детей дошкольного возраста: сб. научн. тр. –Душанбе, 1987. –С. 33-38. 110. Орлова Л.Т. Методические подходы к изучению состояния здоровья населения подвергающегося воздействия городского шума // Гигиена и санитария. -1988.- №6. –С. 5-7. 111. Transfers of trace elements from the placenta to the felus of pregnant rat / Chon J. at al. // RJKEN A ccel Progr. Rept. -1997. -31. –P.135. 112. Волков А.н., Дружинин В.Г. факторы токсикогенетического риска для подростков крупного промышленного города // Гигиена и санитария. -2003.- №1.-С. 49-51. 113. Неменко Б.А., Абдразакова С.У., Арынова Г.А., Оспанова Г.К. Южная столица Казахстана в экологическом и биохимическом аспектах // Медицинский журнал Казахстана.- 2003.- №3. –С. 6-11. 114. Белоcкая Т.В., Метлицкая Е.Г., Тегако Л.И. Воздействие экологических факторов на человека // Экологическая антропология.- Минск, 1996. – С.9-21. 115. Tanner J.M., Biapini P., Mechlani F. Observasione sull influenza Delle candizeine economiki sosiale en igienchesulle accsimento Nelle Pre adolscenza // Gigiena and canitaria. Publ. -1967.-Vol. 23.- P. 207-227. 116. Sager Gunther Lur Entwicklung des kopfumfangs tschechicher kinder nach Daten You Dokladal (1959), Komenda und Klementa (1978)// Antropologis (cssr) .- 1993. –Vol.21, №1.-Р.77-78. 117. Камилова Р.Т. Влияние социально-гигиенических факторов условий жизни детей школьного возраста на уровень их физического развития // Гигиена и санитария. -2001.-№6. –С. 52-56. 118. Даутов Ф.Ф., Лысенко А.И., Яруллин А.Х. Влияние факторов окружающей среды на физическое развитие детей дошкольного возраста // Гигиена и санитария.- 2004. №6. –С.49-51. 119. Башкирова Б.А. Комплексная характеристика состояния здоровья детского населения как критерий гигиенической оценки загрязнений атмосферного воздуха: автореф. дис. … канд. мед. наук.- М, 1988. -25с. 120. Даулетбакова М.И., Кульманов М.Е., Амрин К.Р. Воздействие факторов окружающей среды на здоровье населения // Состояние мониторинга 121

загрязнения окружающей среды в Казахстане: сб. научн. тр. Респ. Конференции.- Алматы, 1995.- С.23-28. 121. Виноградов Н.А. Влияние загрязнения воздуха на здоровье детского населения г. Новокузнецка // Эпидемиология и профилактика заболеваний терапевтического профиля / Тезисы докл. Респ. научн. прак. конф.- Новосибирск, 1999. –С. 1- 11. 122. Усманский В.Я. Гигиенические основы оценки ранних нарушений состояния здоровья детей при воздействии неблагоприятных факторов окружающей среды на здоровье подрастающего поколения // Вестник АМН СССР.- 1981.- №3.- С. 135- 137. 123. Стройкова С.Б., Юдин Г.В., Осипова М.И., Еремин Г.А. Формирование соматотипов у детей и подростков школьного возраста под влиянием антропотехногенных химических факторов // Морфология. -2003.- Т. 123, №3.- С.86-88. 124. Аканов А.А., Тулебаев К.А., Айтжанов Т.Б., Жакешбаев Н.А. Динамика процесса формирования здорового образа жизни в Казахстане / Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни.- Алматы, 2002.- 177 с. 125. Seibert H., Becker r., Begman B. Bemerkunder zur Problematik der Reihenuntersuchungen von Kinderen im vonscy ue schulalter fruren // En. al. zarzt. Forbild. -1970.- Vol.64. –Р. 126-129. 126. Курляндский Б.А., Эйзингарт Р.С., Молитищ В.Д. О механизме неспецифических проявлений хронической интоксикации малыми количествами химических веществ // Гигиена труда и профзаболеваний. - 1986. -№11. –С.44-49. 127. Baiteanu C., Tarca A., Istrate V., Tubossit A. Uncle aspecte ale cresterii sidezvoltari pripaleror dimensiuni corporale lacopii in etapa 3-5 ani // Stud si cerc antropol.- 1989.- Vol. 25- P. 15-18.47. 128. Шандала М.Г., Звиняцкий Я.И. Определение роли факторов в комплексном влиянии окружающей среды на здоровье населения // Гигиена и санитария. -1996. -№9. -49с. 129. Осин А.Я. Методика анализа эффективности диспансеризации детей по показателям здоровья. // Сов. здравоохранение.- 1998.- №10.- 30-33. 130. Керимов М.К. Закономерности роста и развития детей и подростков горной местности: автореф. дис. … канд. биол. Наук. Новосибирск, 1984.- 20с. 131. Ескендирова О.И. Особенности физического и полового развития школьниц г. Душанбе и Хорога // Клинические проблемы Высокогорья. Душанбе, 1994.- С. 226-229. 132. Абакулов Р.А, Турусбеков Б.Т. Физическое развитие детей коренных жителей среднегорья Южной Киргизии // Здравоохранение Киргизии.- 1990.- №2.-С. 23-27. 133. Natwig N., Vellar O.D. Studies on hemoglobib values in Norway, VII; Hemoglodin, hematicrit and MCHC values in adult men and womwn. // Arta Med. Siand. -1997.-Vol. 182.-P. 193- 205. 122

134. Казначеев В.П. Очерки теории и практики экологии человека. М.: Медицина.- 1983.- 213с. 135. Молдабекова Г.К. состояния физического развития и здоровья подростков сельских районов Приаралья.: автореф. … канд. мед. наук.: 14.00.02.- Алматы, 2002.- 125с. 136. Неструх М.Ф. Человеческие расы. – М.: наука.- 1995.- 106с. 137. Mehta S., Nath W., Nhurukal S. Growth profile of preschool children from an urban low socioleconomic community in India. // Trop Geolog. Med.- 1997.- Vol. 29, №2.- P. 177- 186№ 138. Башкиров П.Н. К вопросу об ускорении роста и возрастно- половой дифференцировки детей и подростков // Архив анатомии, гистологии и эмбриологии.- 1967. Вып. 11.- С. 102- 110. 139. Властовский В.Г. Общие размеры и пропорции тел // Морфология человека. –М.: МГУ.- 1983. –С.48-56. 141. Агаджанян Н.А., Кузменко Л.Г. Антропогенные загрязнения окружающей среды и состояния здоровья детей в некоторых районах России // Экопотология детского возраста под ред. В.Н. Ярыгина и др..-М:, Медицина, 1995.- С. 118-127. 142. Камилова Р.Т. Влияние социально- гигиенических факторов условий жизни детей школьного возраста на уровень физического // Гигиена и санитария.- 2001.-№5.- С.56- 58. 123

МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ............................................................................................................ ....3 1 ТАРАУ. БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНЕ БІТІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ІШКІ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЖЕТІЛУІНЕ ЫҚПАЛ ЕТУШІ ЭНДОГЕНДІК ЖӘНЕ ЭКЗОГЕНДІК ФАКТОР- ЛАРҒА АРНАЛҒАН ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРГЕ ШОЛУ ............. ...6 1.1 Балалардың өмір сүру ортасында кездесетін зиянды факторлар мен олардың денсаулық көрсеткіштері арасындағы байланыс заңдылықтарын талдау......................................... 7 1.2 Балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы және олардың морфофункциональдық көрсеткіштеріне ықпал етуші негізгі факторлар жөніндегі отандық және шет ел ғалымдарының ізденістері......................................12 1.3 Мектеп жасындағы балалардың дене бітімдерінің қалыптасуы және олардың функциональдық бейімделу мүмкіндіктері жалпы халық денсаулығын бағалаудағы маңызды көрсеткіш......................................................................................19 2 ТАРАУ. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ КЛИМАТТЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА ........................................................... 23 3 ТАРАУ. ӨНДІРІСТІК ҚАЛАЛАРДАҒЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ ДЕНЕ БІТІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІ ТАЛДАУ......................................................... 39 3.1 Дене бітім көрсеткіштерінің қалыптасу ерекшеліктері және олардың динамикалық өзгерістеріне шолу...................................... 39 4 ТАРАУ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІ ФУНКЦИОНАЛЬДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ НӘТИЖЕЛЕРІ ............................. 49 5 ТАРАУ. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖҮРЕК ҚАНАЙНАЛУ ЖҮЙЕЛЕРІНДЕГІ ВАРИАЦИЯЛЫҚ ПУЛЬСОГРАММА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ................. 71 5.1 Зерттеу топтарындағы балалардың вариациялық пульсограмма көрсеткіштерін талдау................................................................................... 73 124

6 ТАРАУ. САЛЫСТЫРУ ТОПТАРЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШАШТАРЫ ҚҰРАМЫНДА АНЫҚТАЛҒАН МИКРОЭЛЕМЕНТТЕРГЕ СИПАТТАМА.................................................................................. 99 7 ТАРАУ. ЗЕРТТЕУ АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ БИОСУБСТРАТ (ШАШ) ҚҰРАМЫНДА АНЫҚТАЛҒАН МИКРОЭЛЕМЕНТТЕР КОНЦЕНТРАЦИЯСЫ МЕН ОЛАРДЫҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛЬДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ АРАСЫНДАҒЫ КОРРЕЛЯЦИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫС ДИНАМИКАСЫ.......................................................107 ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................112 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ........................................................114 125

Бекболат Қинаятұлы Сүлейменов ІРІ ӨНДІРІСТІК ҚАЛАЛАРДАҒЫ ТЕХНОГЕНДІК ФАКТОРЛАРДЫҢ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛЬДЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ТИГІЗЕТІН ЗИЯНДЫ ӘСЕРІ 126