монография 2 қазақша

мин/мәртеТәжірибе тобындағы 6 жасар қыз балалардың тыныс көлемі көрсеткіші (ары қарай – ТК) қалыпты жағдайда 0,42±0,01 болса, ал физикалық жүктеме сынамаларынан кейінгі бұл көрсеткіштік шаманың өзгерісі төмендегідей ерекшеліктерге ие болды: 1 минуттан соң - 0,55±0,03; 3 минуттан соң - 0,49±0,03; 5 минуттан соң-0,48±0,03; 10 минуттан соң -0,46±0,01. жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта бұл көрсеткіштік шама қалыпты жағдайда тіркелінген шамадан орта есеппен 0,13±0,01 дейін, ал 10 минуттағы деңгейінің 0,04±0,01 шамасына дейін артқандығы анықталды. Ал бақылау тобындағы қыз балалардың ТК (тыныс көлемі) динамикалық өзгерістері анағұрлым қарқынды болып, жүктемелік сынамалардан соңғы 10 минут аралығында бастапқы анықталған көрсеткіштік шаманың толығымен қалпына келгендігін байқадық. Жалпы, бақылау тобындағы 6 жасар қыз балалардың ТК көрсеткішінінің өзгерістері төмендегідей болды: қалыпты жағдайда - 0,48±0,03, жүктеме сынамаларынан соң 1 минутта - 0,63±0,03, 3 минутта - 0,55±0,04, 5 минутта - 0,52±0,02, 10 минутта - 0,48±0,02. Ал, тәжірибе тобындағы 6 жасар қыздардың қалыпты кездегі тынысалу жиілігі (ТЖ) бір минутта 20,5±0,01 мәрте болып тірекелінсе, «таза» аудан қыздарындағы бұл көрсеткіштік шама 19,6±0,02 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының физикалық жүктеме сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері 29,2±0,05 және 27,4±0,02, 3 минуттан соң - 24,2±0,02 және 23,9±0,03, 5 минуттан кейінгі өзгерістері 22,9±0,03 және 21,2±0,02 шамасында, ал белгілі мөлшердегі физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі тыныс жиілігі өзгерістері тәжірибе тобында 21,5±0,03, бақылау тобында 20,17±0,01 мөлшерінде анықталды. Нәтижесінде бақылау тобындағы балалардың тыныс жиілігі көрсеткішінің жүктемелерден кейінгі өзгерістері болымсыз шамада болып және бұл ауытқушылықтардың тәжірибе тобымен салыстырғанда барынша тез қалыптасатындығы тіркелінді (14 сурет). 35 30 25 20 15 10 5 0 Тәжірибе тобы Бақылау тобы 14 Сурет – Бақылау және тәжірибе топтарындағы 6 жасар қыз балалардың тыныс жиілігі (ТЖ) көрсеткіштерінің қалыпты жағдайдағы және жүктеме сынамаларынан соңғы динамикалық өзгерістері 51

Зерттеу топтарындағы қыз балалардың минуттық тыныс көлемі (ары қарай МТК) көрсеткіштері қалыпты жағдайда тәжірибе тобында - 6,19±0,03 л/мин, ал бақылау тобында - 8,27±0,03 шамасында болып, топаралық айырмашылықтық статистикалық жоғарғы шынайлылықты көрсетті (Р<0,001). Ал бұл көрсеткіштің (МТК) физикалық жүктеме сынамалардан соңғы өзгерісі бақылау және тәжірибе тобында; 1 минуттан соң- 11,1±0,03 және 14,7±0,03, 3 минутан соң - 10,65±0,03 және 11,2±0,05, 5 минуттан соң - 8,97±0,01 және 9,81±0,03, 10 минуттан соң - 7,92±0,02 және 8,78±0,03 болып өзгеріп, бақылау тобындағы балаларда тіркелінген МТК көрсеткішінің статистикалық айырмашылықтың жоғарғы шынайлылығын берді (Р<0,001) және де бақлау тобындағы қалыпты жағдайдағы МТК көрсеткішінің жүктеме сынамаларынан соңғы 10 минут арасында толығымен қалпына келгендігін тіркедік.. Ал, салыстыруға алынынып отырған қыз балааллар тобындағы қосымша дем шығару (ҚДШ) және қосымша дем алу (ҚДА) көрсеткіштерінде де бақылау топтарындағы балаларға қатысты артықшылық немесе оң бағыттағы ауытқушылықтардың болғандығын тіркедік. Мысалы, қалыпты жағдайда бақылау топтарындағы қыз балаларда ҚДШ және ҚДА көрсеткіштері - 0,39±0,03; 0,81±0,03 шамаларында тіркелінсе, ал тәжірибе топтарындағы бұл көрсеткіштік шамалар - 0,35±0,01; 0,72±0,03 деңгейлерінде қалып, ҚДШ көрсеткішінің орта шамамен 0,04±0,01, ал ҚДА 0,09±0,01 дейін кем болғандығы анықталды. Ал осы көрсеткіштерге қатысты жүктеме сынамаларынан кейінгі өзгерістер де осы белгіленген ауытқушылықтарға ұқсас мөлшерде іске асырылып, бақылау тобындағы балалар көрсеткішінің жоғары болғандығын көрсетті. Демек, бұл нәтиже таза топтағы 6 жасар қыздардың тыныс алу жүйесінің қалыптасу мүмкіндіктерінің бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда жоғары болатындығына тағы да бір дәлел бола алды. Тәжірибе тобындағы 6 жасар ұлдардың қалыпты жағдайдағы өкпенің тірлік көрсеткіштері (ӨТК) 1,77±0,01 мөлшерінде болып, бақылау тобы көрсеткішімен салыстырғанда (1,84±0,03) орта есеппен 0,07±0,01 мөлшеріне кем болғандығы, ал бұл көрсеткіштік деңгейдің жүктеме сынамаларынан кейінгі тәжірибе тобындағы өзгерістері 1 минуттан соң - 1,67±0,03; 3 минуттан соң -1,72±0,05; 5 минуттан соң - 1,72±0,05; 10 минуттан соң - 1,76±0,03 болып анықталды. Бақылау тобында 1 минуттан соң -1,98±0,01; 3 минуттан соң -1,95±0,02; 5 минуттан соң -1,91±0,01; 10 минуттан соң - 1,86±0,01 өзгеріп салыстыру нәтижесі бойынша бақылау тобындағы балалардың ӨТК көрсеткіштерінің орта есеппен 0,21±0,01 л-ге артық болғандығы тіркелінді (кесте 9). Өкпенің тыныс көлемі көрсеткішінің де тәжірибе тобында анықталған дәрежелері қалыпты жағдайда 0,58±0,03; жүктеме сынамаларынан соңғы 1 минутта 0,67±0,01 артса, 3 минутта керісінше 0,65±0,02; 5 минутта 0,62±0,03; 10 минутта 0,61±0,04 дейін төмендеп, физикалық жүктемелерден соңғы 1 минуттағы ӨТК ең жоғары деңгейде болғандығы және ары қарайғы 52

кезеңдерде ол шаманың бірте-бірте төмендеп 10 минутта алғашқы анықталған деңгейден небәрі 0,03 л-ге кем болғандығы анықталды. Кесте 9 – Зерттеу топтарындағы 6 жасар ұл балалардың жүктеме сынамаларынан кейінгі тыныс алу көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеу Тыныс алу Қалыпты Жүктемелік сынамадан кейінгі уақыт топтары көрсеткіштері жағдайда Тәжірибе 1,77±0,01 1 мин 3 мин 5 мин 10 мин тобы ӨТК - Бақылау Өкпенің 1,84±0,03 1,67±0,03 1,72±0,05 1,73±0,03 1,76±0,03 тобы тірлік көлемі (л) 0,58±0,03 1,98±0,01 1,95±0,02 1,91±0,01 1,86±0,01 Тәжірибе тобы ТК-Тыныс 0,64±0,04 0,67±0,01 0,65±0,02 0,62±0,03 0,61±0,04 Бақылау көлемі (л) 0,78±0,02 0,76±0,03 0,72±0,03 0,68±0,02 тобы 24,2±0,03 22,2±0,03 21,3±0,01 20,8±0,01 Тәжірибе ТЖ-Тыныс 19,6±0,02 23,1±0,03 21,4±0,05 20,1±0,03 19,2±0,02 тобы жиілігі 18,9±0,01 13,2±0,01 12,2±0,02 9,84±0,01 8,12±0,04 Бақылау (мин/мәрте) 7,81±0,02 12,1±0,03 11,6±0,03 9,12±0,03 8,25±0,03 тобы 8,42±0,05 Тәжірибе МТК- тобы Минуттық Бақылау тыныс көлемі тобы (мин/л) Тәжірибе ҚДШК- 0,35±0,02 0,46±0,02 0,43±0,03 0,42±0,03 0,37±0,03 тобы Қосымша дем 0,39±0,03 0,49±0,03 0,42±0,01 0,41±0,03 0,40±0,03 Бақылау шығару тобы көлемі 0,74±0,03 0,87±0,03 0,84±0,05 0,79±0,03 0,76±0,02 0,77±0,01 0,88±0,01 0,85±0,02 0,78±0,01 0,76±0,02 Тәжірибе ҚДАК- тобы Қосымша дем Бақылау алу көлемі тобы Бақылау тобындағы қалыпта жағдайда тіркелінген ӨТК (0,64±0,04) жүктемелік сынамадан кейінгі 1 минутта - 0,78±0,02 дейін артқандығы немесе тәжірибе тобы көрсеткішімен салыстырғанда біршама жоғары болғандығы (орта есеппен 0,11±0,02 л.) және бұл басымдылық үрдісінің ары қарайғы минуттарда жалғасып, жүктемелік сыеамалардан соңғы 10- минуттағы шаманың 0,68±0,02 тұрақтанғандығы байқалды. Белгілі болған ӨТК қатысты топаралық ауытқушылықтардың бақылау тобындағы басымдылығы осы топтағы 6 жасар ұлдардың әр түрлі ауырпашылық жағдайларындағы тыныс алу қызметінің бейімделу мүмкіндіктерінің жоғары екендігіне мысал болды. Бұл топтардағы ӨТК қатысты өзгерістер динамикасы төменгі суретте берілген (15 сурет). 53

0.9 0.8 0.7 л0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 Тәжірибе тобы Бақылау тобы 15 Сурет – Бақылау және тәжірибе топтарындағы ұлдардың ӨТК-нің қалыпты және жүктемелік сынамалардан кейінгі уақыт аралықтарындағы өзгерістері Тәжірибе тобындағы ұлдардың тыныс жиілігі (ТЖ) қалыпты жағдайда- 19,6±0,02; ал жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 24,2±0,03; 3минутта-22,2±0,03; 5 минутта - 21,3±0,01; 10 минутта - 20,8±0,01 болып қалыпты жағдайда анықталған көрсеткіштік шамадан 0,8±0,01 мәртеге артық болғандығы немесе арнйы жүргізілген физикалық сынамалардан кейінгі тыныс алу жиілігінің 10 минут уақыт арасында толығымен қалпына келе қоймай, бақылау тобымен салыстырған айтарлықтай айырмашылықты бергендігін байқадық. Бақлау тобындағы 6 жасар ұл балалардың ТЖ қатысты тіркелінген шамалар төмендегідей: қалыпты жағдайда - 18,9±0,01; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта -23,1±0,03 дейін артып, ал одан соңғы 3, 5, 10 минуттарда 21,4±0,05; 20,1±0,03; 19,2±0,02 мөлшеріне дейін төмендеген. Немесе бақылау тобы балаларының ТЖ шамасының физикалық ауытпашылықтардан кейінгі жиілеуі зерттеу уақытының 10-шы минутында толығымен қалпына келген. Демек, бұл анықталған үрдіс таза аудан балаларындағы тыныс алу жүйесі қызметінің қалыптастыру мүмкіндіктері қыз балалар тобында анықталған ерекшеліктерге ұқсас, зерттеу тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда жоғары болатындығына дәлел болды. Ал 6 жастағы ұлдардың минуттық тыныс көлемін зерделей келгенде, тәжірибе тобындағы балаларда МТК-нің қалыпты жағдайда 7,81±0,02; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта-13,2±0,01; 3 минутта - 12,2±0,02; 5 минутта - 9,84±0,01; 10-шы минутта 8,12±0,04 тіркелініп, ал осыған сәйкес бақылау тобындағы МТК қалыпты жағдайда- 8,42±0,05; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта- 12,1±0,03; 3 минутта - 11,6±0,03; 5 минутта - 9,12±0,03; 10 минутта - 8,25±0,03 деңгейінде анықталып, топаралық статистикалық айырмашылықтың жоғарғы шынайлылығы тіркелінбеседе, бақылау тобындағы физикалық жүктемлерден соңғы ауытқушылық мөлшерінің соншалықты болмайтындығын көрсетті. 54

Жүргізілген зерттеу жұмыстарын ары қарай талдай келе тәжірибе тобындағы ұлдардың қосымша дем шығару көлемінің (ҚДШК) қалыпты жағдайда 0,35±0,02 болып анықталғаны және бұл тіркелінген көрсеткіштің арнайы жүргізілген жүктеме сынамаларынан кейінгі белгіленген уақыт аралықтарындағы өзгерістері: 1 минутта - 0,35±0,02; 3 минутта - 0,43±0,03; 5 минутта - 0,42±0,03; 10 минутта - 0,37±0,03 шамаларында болғандығын анықтадық. Бақылау тобындағы қалыпты жағдайда анықталған ҚДШК өзгерісі: 1 минутта- 0,39±0,03; 3 минутта - 0,42±0,01; 5 минутта - 0,41±0,03; 10 минутта - 0,40±0,03 анықталып тәжірибе тобымен салыстырғандығы орта шамамен 0,06±0,01 деңгейіндегі басымдылықты берді. Ал қосымша дем алу көлемінің (ҚДАК) тәжірибе және бақылау топтарындағы шамалары: қалыпты жағдайда - 0,74±0,03 және 0,77±0,01; 1 минуттан соң - 0,87±0,03 және 0,88±0,01; 3 минуттан соң - 0,84±0,05 және 0,85±0,02; 5 минуттан соң - 0,79±0,03 және 0,78±0,01; 10 минуттан соң - 0,76±0,02 және 0,76±0,02 болып тіркелініп айтарлықтай топаралық ауытқушылықтың болмағандығын көрсетті. Тәжірибе тобы санатында алынып отырған аудандардағы 7 жасар қыз балалардың қалыпты жағдайдағы өкпелерінің тірлік көлемі - ӨТК орта шамамен 1,65±0,05 мөлшерінде анықталып, бұл көрсеткіштік шаманың жүктемелік сынамалардан соңғы өзгерістері: 1 минуттан соң - 1,62±0,05, 3 минуттан соң - 1,58±0,03, 5 минуттан соң - 1,55±0,04, ал сынамалаық жүктемеден соңғы 10 минут уақытынан соңғы ӨТК - 1,53±0,04 шамысында тіркелінді. ӨТК көрсеткішінің бақылау тобындағы деңгейлері: қалыпты жағдайда - 1,76±0,04, ал сынамалық жүктемлерден кейінгі 1 минут уақыт аралығында - 1,69±0,06, 3 минуттан кейін - 1,74±0,07, 5минуттан соң - 1,7±0,06, 10 минуттан соң - 1,74±0,06 шамасына тіркелінген. Нәтижесінде, тәжірибе тобындағы балалардың қалыпты жағдайдағы ӨТК көрсеткіші бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда орта шамамен 0,15±0,01 литрге кем болып, ал физикалық жүктемелерден соңғы олардың өзгерістері: 1 минутта – 0,07 л; 3 минутта – 0,06 л; 5 минутта – 0,02 л; 10 минутта – 0,19±0,01 литрге дейін айырмашылықта болғандығы анықталды (10 кесте). Демек, экологиялық тұрғыдан «жайсыз» болып саналатын тәжірибе аудандарындағы аудандардағы 7 жасар қыз балалардың ӨТК көрсеткіші физикалық жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт аралықтарында бірте-бірте төмендеп, шартты түрде таза болып саналатын бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғандағы өкпелерінің тірлік көлемінің (ӨТК) қалыпты жағдайда орта шамамен 0,15±0,01 литрге кем болғандығы және де қалыпты жағдайдағы көрсеткіштік деңгейдің тез арада қалпына келу мүмкіндігінің де айтарлықтай төмен болғандығын анықтадық. Ал бақылау тобы балаларының қалыпты жағдайдағы ӨТК көрсеткіші физикалық сынамалардан соңғы 5 минуттан кейін толығымен қалпына келіп алғандығы белгілі болды (16 –сурет). 55

10 кесте – Зерттеу топтарындағы 7 жасар қыз балалардың жүктеме сынамаларынан кейінгі тыныс алу көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеу Тыныс алу Қалыпты Жүктемелік сынамадан кейінгі уақыт топтары көрсеткіштері жағдайда Тәжірибе 1,65±0,05 1 мин 3 мин 5 мин 10 мин тобы ӨТК - Бақылау Өкпенің 1,76±0,04 1,62±0,05 1,58±0,03 1,55±0,04 1,53±0,04 тобы тірлік көлемі (л) 0,52±0,01 1,69±0,06 1,72±0,07 1,74±0,06 1,75±0,06 Тәжірибе тобы ТК-Тыныс 0,58±0,03 0,65±0,03 0,63±0,01 0,60±0,01 0,56±0,02 Бақылау көлемі (л) тобы 0,73±0,03 0,68±0,04 0, 0,59±0,02 Тәжірибе тобы 65±0,02 Бақылау тобы 19,5±0,01 28,5±0,05 24,2±0,02 22,9±0,03 20,5±0,03 Тәжірибе 18,6±0,02 тобы ТЖ-Тыныс 7,49±0,03 27,4±0,02 22,9±0,03 20,2±0,03 19,1±0,03 Бақылау жиілігі 9,71±0,03 тобы (мин/мәрте) 17,1±0,03 13,6±0,03 11,9±0,01 8,93±0,01 МТК- 18,7±0,03 12,2±0,05 10,8±0,03 9,88±0,03 Минуттық тыныс көлемі (мин/л) Тәжірибе ҚДШК- 0,37±0,01 0,23±0,01 0,27±0,02 0,29±0,01 0,34±0,01 тобы Қосымша дем 0,39±0,03 0,25±0,03 0,29±0,03 0,33±0,03 0,37±0,03 шығару Бақылау көлемі(мин/л) тобы Тәжірибе ҚДАК- 0,75±0,03 0,53±0,02 0,78±0,03 0,68±0,03 0,73±0,03 тобы Қосымша дем 0,79±0,03 0,80±0,03 0,83±0,01 0,89±0,03 0,92±0,01 Бақылау алу көлемі тобы (мин/л) 1.8л 1.75 1.7 1.65 1.6 1.55 1.5 1.45 1.4 1.35 Тәжірибе тобы Бақылау тобы 16 сурет- Тәжірибе және бақылау топтарындағы қыздардың ӨТК көрсеткішінің өзгеру динамикасы 56

Тәжірибе тобындағы 7 жасар қыз балалардың тыныс көлемі көрсеткіші – ТК қалыпты жағдайда 0,52±0,01 болса, ал жүктеме сынамаларынан кейінгі бұл көрсеткіштік шаманың өзгерісі төмендегідей қарқындылықты көрсеттті: 1 минуттан соң -0,65±0,03; 3 минуттан соң -0,63±0,01; 5 минуттан соң- 0,60±0,01; 10 минуттан соң - 0,56±0,02. Ал бақылау тобындағы ТК көрсеткішінің динамикалық өзгерістері анағұрлым қарқынды болып, қалыпты жағдайда - 0,58±0,03, жүктеме сынамаларынан соңғы 1 минутта - 0,73±0,03, 3 минутта - 0,68±0,04, 5 минутта -0,65±0,02, 10 минутта - 0,59±0,02 шамаларында тіркелінді. Ал тәжірибе тобындағы 7 жасар қыздардың қалыпты кездегі тыныс жиілігі (ТЖ) бір минутта 19,5±0,01 мәрте болып тірекелінсе, бақылау ауданы қыздарындағы бұл көрсеткіштік шама 18,6±0,02 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының физикалық ауырпашылық сынамаларынан кейінгі: 1 минуттан соңғы өзгерістері - 28,5±0,05 және 27,4±0,02, 3 минуттан соң - 24,2±0,02 және 22,9±0,03, 5 минуттан кейінгі өзгерістері - 22,9±0,03 және 20,2±0,03 шамасында, ал арнайы жүргізілген физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі тыныс жиілігі өзгерістері тәжірибе тобында - 20,5±0,03, бақылау тобында - 19,1±0,03 мөлшерінде анықталды. Нәтижесінде, бақылау тобындағы балалардың тыныс жиілігі көрсеткішінің жүктемелерден кейінгі өзгерістері аз шамада болып және бұл ауытқушылықтардың тәжірибе тобымен салыстырғанда барынша тез қалыптасатындығы байқалды. Зерттеу топтарындағы қыз балалардың минуттық тыныс көлемі – МТК көрсеткіштері: қалыпты жағдайда тәжірибе тобында - 7,49±0,03 л/мин, ал бақылау тобында - 9,71±0,03 шамасында болып, топаралық айырмашылықтық жоғарғы дәрежедегі шынайлылығын берді (Р<0,001). Ал бұл көрсеткіштердің жүктемелік сынамалардан соңғы ауытқушылықтары: 1 минуттан соң - 17,1±0,03 және 18,7±0,03, 3 минутан соң - 13,6±0,03 және 12,2±0,05, 5 минуттан соң - 11,9±0,01 және 10,8±0,03, 10 минуттан соң - 8,93±0,01 және 9,88±0,03 болып өзгеріп, бақылау тобындағы балаларда тіркелінген МТК көрсеткішінің топаралық статистикалық айырмашылықтың жоғарғы шынайлылығын көрсетті (Р<0,001) және де бұл топтағы қалыпты кездегі өкпенің тыныс көлемінің жүктеме сынамаларынан соңғы 10 минут арасында толығымен бастапқа қалпына келгендігін тіркедік. Ал салыстыруға алынынп отырған қыз балааллар тобындағы қосымша дем шығару (ҚДШК) және қосымша дем алу (ҚДАК) көлемдеріде бақылау топтарындағы балаларға қатысты артықшылық немесе оң бағыттағы ауытқушылықтардың болғандығын көрсетті. Мысалы қалыпты жағдайдағы бақылау топтарындағы ҚДШ және ҚДА көрсеткіштері - 0,39±0,03; 0,79±0,03 шамаларында тіркелінсе, ал тәжірибе топтарындағы бұл көрсеткіштік шамалар - 0,37±0,01; 0,75±0,03 деңгейлерінде қалып, ҚДШ көрсеткішінің орта шамамен - 0,03±0,01, ал ҚДА - 0,04±0,01 дейін кем болғандығы анықталды. Ал осы көрсеткіштерге қатысты жүктеме сынамаларынан кейінгі өзгерістер де осы белгіленген ауытқушылықтарға 57

ұқсас мөлшерде іске асырылып, бақылау тобындағы балалар мүмкіндігінің жоғары екендігін көрсетті. Демек, бұл зерттеу нәтижелері де таза топтағы қыз балалардың тыныс алу жүйесінің қалыптасу мүмкіндіктерінің тәжірибе топтарымен салыстырғанда жоғары болатындығын анықтауға көмектесті. Тәжірибе тобындағы 7 жасар ұлдардың қалыпты жағдайдағы өкпенің тірлік көрсеткіштері (ӨТК) 1,93±0,01 мөлшерінде болып, бақылау тобы көрсеткішімен салыстырғанда (1,96±0,03) орта есеппен 0,06±0,01 мөлшеріне кем болғандығы, ал бұл көрсеткіштік деңгейдің жүктеме сынамаларынан кейінгі тәжірибе тобындағы өзгерістері 1 минуттан соң -1,85±0,03; 3 минуттан соң -1,87±0,05; 5 минуттан соң -1,89±0,03; 10 минуттан соң - 1,91±0,03 болып анықталды. Бақылау тобында 1 минуттан соң -1,89±0,01; 3 минуттан соң -1,91±0,02; 5 минуттан соң -1,93±0,01; 10 минуттан соң - 1,95±0,01өзгеріп салыстыру нәтижесі бойынша бақылау тобындағы балалардың ӨТК көрсеткіштерінің орта есеппен 0,03±0,01 л-ге артық болғандығы тіркелінді (кесте 11). 11 кесте – Зерттеу топтарындағы 7 жастағы ұлдардың жүктеме сынамаларынан кейінгі тыныс алу көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеу Тыныс алу Қалыпты Жүктемелік сынамадан кейінгі уақыт топтары көрсеткіштері жағдайда Тәжірибе 1,93±0,01 1 мин 3 мин 5 мин 10 мин тобы ӨТК - Бақылау Өкпенің 1,96±0,03 1,85±0,03 1,87±0,05 1,89±0,03 1,91±0,03 тобы тірлік көлемі (л) 0,63±0,03 1,89±0,01 1,91±0,02 1,93±0,01 1,95±0,01 Тәжірибе тобы ТК-Тыныс 0,69±0,04 0,84±0,05 0,77±0,02 0,68±0,03 0,66±0,03 Бақылау көлемі (л) 0,93±0,02 00,89±0,03 0,75±0,03 0,72±0,03 тобы 26,2±0,03 23,2±0,03 22,3±0,01 21,7±0,01 Тәжірибе ТЖ-Тыныс 19,2±0,02 24,1±0,03 22,4±0,05 21,1±0,03 19,3±0,03 тобы жиілігі 18,2±0,01 18,2±0,01 12,2±0,02 11,8±0,01 11,2±0,01 Бақылау (мин/мәрте) 10,8±0,02 19,2±0,03 13,6±0,03 13,2±0,03 12,1±0,03 тобы 11,5±0,05 Тәжірибе МТК- тобы Минуттық Бақылау тыныс көлемі тобы (мин/л) Тәжірибе ҚДШК- 0,49±0,02 0,26±0,02 0,33±0,03 0,42±0,03 0,44±0,03 тобы Қосымша дем 0,42±0,03 0,20±0,03 0,25±0,01 0,34±0,03 0,37±0,01 Бақылау шығару тобы көлемі 0,54±0,03 0,76±0,03 0,74±0,05 0,71±0,03 0,62±0,03 0,67±0,01 0,82±0,01 0,78±0,02 0,74±0,01 0,68±0,01 Тәжірибе ҚДАК- тобы Қосымша дем Бақылау алу көлемі тобы 58

Өкпенің тыныс көлемі көрсеткішінің де тәжірибе тобында анықталған дәрежелері қалыпты жағдайда - 0,63±0,03; жүктеме сынамаларынан соңғы 1 минутта - 0,84±0,05 артса, 3 минутта керісінше - 0,77±0,02; 5 минутта - 0,68±0,03; 10 минутта - 0,66±0,03 дейін төмендеп, физикалық жүктемелерден соңғы 1 минутта ӨТК ең жоғары деңгейде болғандығы және ары қарайғы кезеңдерде ол шаманың бірте-бірте төмендеп 10 минутта алғашқы анықталған деңгейден небәрі 0,03 л-ге кем болғандығы анықталды. Бақылау тобындағы қалыпта жағдайда тіркелінген ӨТК (0,69±0,04) жүктемелік сынамадан кейінгі 1 минутта - 0,93±0,02 дейін артқандығы немесе тәжірибе тобы көрсеткішімен салыстырғанда біршама жоғары болғандығы (орта есеппен - 0,09±0,02 л.) және бұл басымдылық үрдісінің ары қарайғы минуттарда да жалғасын тауып, жүктемелік сыеамалардан соңғы 10- минуттағы шаманың 0,72±0,03 тұрақтанғандығы байқалды. Белгілі болған ӨТК қатысты топаралық ауытқушылықтардың бақылау тобындағы басымдылығы осы топтағы балалардың әр түрлі ауыртпашылық жағдайларындағы тыныс алу жүйесінің бейімделу мүмкіндігінің жоғары екендігіне мысал бола алды. Тәжірибе тобындағы ұлдардың тыныс жиілігі қалыпты жағдайда - 19,2±0,02; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 26,2±0,03; 3 минутта - 23,2±0,03; 5 минутта - 22,3±0,01; 10 минутта - 21,7±0,01 болып қалыпты жағдайда анықталған көрсеткіштік шамадан артық болғандығы немесе физикалық ауырпашылық тудыратын сынамалардан кейінгі тыныс алу жиілігінің 10 минут уақыт арасында толығымен қалпына келе қоймай, бақылау тобымен салыстырған айтарлықтай жиілікте болғандығын байқадық. Бақылау тобындағы балалардың ТЖ қатысты тіркелінген шамалар: қалыпты жағдайда - 18,2±0,01; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 24,1±0,03 дейін артып, ал одан соңғы 3, 5, 10 минуттарда - 22,4±0,05; 21,1±0,03; 19,3±0,03 мөлшеріне дейін төмендегенін тіркедік. Немесе бақылау тобы балаларының ТЖ шамасының физикалық ауытпашылықтардан кейінгі жиілеуі зерттеу уақытының 10-шы минутында толығымен қалпына келгенін байқадық. Ал 7 жастағы ұлдардың минуттық тыныс көлемін зерделей келе, тәжірибе тобындағы балаларда МТК-нің: қалыпты жағдайда - 10,8±0,02; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 18,2±0,01; 3 минутта - 12,2±0,02; 5 минутта - 11,8±0,01; 10 - шы минутта - 11,2±0,01 тіркелініп, ал осыған сәйкес бақылау тобындағы МТК қалыпты жағдайда - 11,5±0,05; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 19,2±0,03; 3 минутта - 13,6±0,03; 5 минутта - 13,2±0,03; 10 минутта - 12,1±0,03 деңгейінде анықталып топаралық статистикалық айырмашылық шынайлылығыболмаса да, бақылау тобындағы физикалық жүктемлерден соңғы ауытқушылықтың бәсең болғандығын байқатты. Жүргізілген зерттеу жұмыстарын ары қарай талдай келе, тәжірибе тобындағы ұлдардың қосымша дем шығару көлемінің (ҚДШК) қалыпты жағдайда 0,49±0,02 болып анықталғаны және бұл тіркелінген көрсеткіштің арнайы жүргізілген жүктеме сынамаларынан кейінгі белгіленген уақыт 59

аралықтарындағы өзгерістері: 1 минутта - 0,26±0,02; 3 минутта - 0,33±0,03; 5 минутта - 0,42±0,03; 10 минутта - 0,44±0,03 шамаларында болғандығы анықталды. Бақылау тобындағы қалыпты жағдайда (0,42±0,03) анықталған ҚДШК өзгерісі 1 минутта - 0,20±0,03; 3 минутта - 0,25±0,01; 5 минутта - 0,34±0,03; 10 минутта - 0,37±0,01 анықталып, тәжірибе тобымен салыстырғандағы орта шамамен 0,08±0,01 мин/л деңгейіндегі басымдылықта болатындығын тіркедік. Тәжірибе тобы санатында алынып отырған аудандардағы 8 жасар қыз балалардың қалыпты жағдайдағы өкпелерінің тірлік көлемі - ӨТК орта шамамен 1,94±0,02 мөлшерінде анықталып, бұл көрсеткіштік шаманың жүктемелік сынамалардан соңғы өзгерістері: 1 минуттан соң - 1,91±0,03, 3 минуттан соң - 1,94±0,03, 5 минуттан соң - 1,92±0,01, ал сынамалаық жүктемеден соңғы 10 минут уақытынан соңғы ӨТК - 1,88±0,01 шамысында болды. ӨТК көрсеткішінің бақылау тобындағы деңгейлері қалыпты жағдайда 2,04±0,01, ал сынамалық жүктемелерден кейінгі: 1 минут уақыт аралығында - 2,06±0,03, 3 минуттан кейін - 2,05±0,05, 5 минуттан соң - 2,04±0,03, 10 минуттан соң - 1,98±0,03 шамасында тіркелінген. Нәтижесінде, тәжірибе тобындағы балалардың қалыпты жағдайдағы ӨТК көрсеткіші бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда орта шамамен 0,13±0,01 литрге кем болып, ал физикалық жуктемелерден соңғы олардың өзгерістері 1 минутта – 0,06 л; 3 минутта – 0,05 л; 5 минутта – 0,03 л; 10 минутта – 0,25±0,01 литрге дейін айырмашылықта болғандығын байқадық (12 кесте). Демек, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып табылатын тәжірибе топтарындағы 8 жасар қыз балалардың ӨТК көрсеткіші арнайы жүргізілген физикалық жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт аралықтарында бірте-бірте төмендеп, шартты түрде таза болып саналатын бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғандағы өкпелерінің тірлік көлемінің (ӨТК) қалыпты жағдайда орта шамамен - 0,15±0,01 литрге кем болғандығы және де қалыпты жағдайдағы көрсеткіштік деңгейдің тез арада қалпына келу мүмкіндігінің де айтарлықтай төмен болғандығын анықтадық. Ал, бақылау тобы қыздарының қалыпты жағдайдағы ӨТК көрсеткіші физикалық сынамалардан соңғы 5 минуттан кейін толығымен қайта қалпына келгендігі белгілі болды. Тәжірибе тобындағы 8 жасар қыз балалардағы бұл көрсеткіштік шама арнайы жүргізілген физикалық сынамалардан кейінгі 10 минуттан соң да бастапқы қалпына келе алмағандығы анықталды. Тәжірибе тобындағы 8 жасар қыз балалардың тыныс көлемі көрсеткіші – ТК қалыпты жағдайда - 0,68±0,03 болса, ал жүктеме сынамаларынан кейінгі бұл көрсеткіштік шаманың өзгерісі төмендегідей қарқындылықты көрсеттті: 1 минуттан соң - 0,79±0,05; 3 минуттан соң - 0,69±0,02; 5 минуттан соң - 0,64±0,03; 10 минуттан соң - 0,61±0,03. Ал, бақылау тобындағы ТК көрсеткішінің динамикалық өзгерістері анағұрлым қарқынды болып, қалыпты жағдайда - 0,85±0,04, жүктеме сынамаларынан соңғы 1 минутта - 0,31±0,02, 3 минутта - 0,69±0,03, 5 минутта - 0,67±0,03, 10 минутта - 0,68±0,03 шамаларында тіркелінді. 60

12 кесте – Зерттеу топтарындағы 8 жасар қыз балалардың жүктеме сынамаларынан кейінгі тыныс алу көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеу Тыныс алу Қалыпты Жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт топтары көрсеткіштері жағдайда 1,94±0,02 1 мин 3 мин 5 мин 10 мин Тәжірибе ӨТК - тобы Өкпенің 2,04±0,01 1,91±0,03 1,94±0,03 1,92±0,01 1,88±0,01 Бақылау тірлік көлемі тобы (л) 0,68±0,03 2,06±0,03 2,05±0,05 2,04±0,03 1,98±0,03 Тәжірибе ТК-Тыныс 0,85±0,04 0,79±0,05 0,69±0,02 0,64±0,03 0,61±0,03 тобы көлемі (л) 0,31±0,02 0,69±0,03 0,67±0,03 0,68±0,03 Бақылау 26,4±0,03 23,6±0,03 21,7±0,01 18,3±0,01 тобы ТАЖ-Тыныс 17,9±0,02 25,2±0,03 21,2±0,05 20,8±0,03 17,8±0,03 Тәжірибе жиілігі 17,2±0,01 18,3±0,01 11,6±0,02 10,2±0,01 8,8±0,01 тобы (мин/мәрте) 10,9±0,02 22,7±0,03 14,8±0,03 12,9±0,03 12,5±0,03 Бақылау 13,5±0,05 0,25±0,02 0,38±0,03 0,43±0,03 0,45±0,03 тобы МТК- 0,42±0,02 0,39±0,03 0,54±0,01 0,47±0,03 0,35±0,01 Тәжірибе Минуттық 0,33±0,03 0,92±0,03 0,88±0,05 0,86±0,03 0,85±0,03 тобы тыныс көлемі 0,83±0,03 0,93±0,02 085±0,03 092±0,03 095±0,03 Бақылау (мин/л) 0,97±0,02 тобы Тәжірибе ҚДШК- тобы Қосымша дем Бақылау шығару тобы көлемі Тәжірибе тобы ҚДАК- Бақылау Қосымша дем тобы алу көлемі Ал тәжірибе тобындағы 8 жасар қыздардың қалыпты кездегі тынысалу жиілігі (ТЖ) бір минутта - 17,9±0,02 мәрте болып тірекелінсе, таза аудан қыздарындағы бұл көрсеткіштік шама - 17,2±0,01 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының физикалық ауыртпашылық сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері - 26,4±0,03 және 25,2±0,03; 3 минуттан соң - 23,6±0,03 және 21,2±0,05; 5 минуттан кейінгі өзгерістері - 21,7±0,01 және 20,8±0,03 шамасында, ал белгілі мөлшердегі физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі тыныс жиілігі өзгерістері тәжірибе тобында - 18,3±0,01, бақылау тобында - 17,8±0,03 мөлшерінде анықталды. Нәтижесінде, бақылау тобындағы балалардың тыныс жиілігі көрсеткішінің жүктемелерден кейінгі өзгерістері болымсыз шамада болып және бұл ауытқушылықтардың бақылау тобында барынша тез қалыптасатындығы байқалды. Зерттеу топтарындағы қыз балалардың минуттық тыныс көлемі – МТК көрсеткіштері қалыпты жағдайда тәжірибе тобында - 10,9±0,02 л/мин, бақылау тобында – 13,5±0,05 мин/л шамасында болып, топаралық айырмашылық шынайлылығын берді (Р<0,001). Бұл көрсеткіштердің 61

жүктемелік сынамалардан соңғы ауытқушылықтары 1 минуттан соң - 18,3±0,01 және 22,7±0,03; 3 минутан соң - 11,6±0,02 және 14,8±0,03; 5 минуттан соң - 10,2±0,01 және 12,9±0,03, 10 минуттан соң - 8,8±0,01 және 12,5±0,03 болып өзгеріп, бақылау тобындағы балаларда тіркелінген МТК көрсеткішінін зерттеу тобы көрсеткіштерімен салыстырғандағы статистикалық жоғарғы шынайлылығы анықталды (Р<0,001) және де бұл топтағы 1 минут ішіндегі өкпенің тыныс көлемінің жүктеме сынамаларынан соңғы 10 минут арасында толығымен алғашқы көрсеткіштік деңгейге дейін қалыптаса алатындығын көрсетті. Салыстыруға алынып отырған тәжірибе тобындағы қыздардың қосымша дем шығару (ҚДШК) және қосымша дем алу (ҚДАК) көрсеткіштері бақылау топ қыздарына қарағанда біршама артықшылықта болды. Тәжірибе тобындағы 8 жасар ұлдардың қалыпты жағдайдағы өкпенің тірлік көрсеткіштері (ӨТК) 2,21±0,02 мөлшерінде болып, бақылау тобы көрсеткішімен салыстырғанда (2,35±0,05) орта есеппен 0,14±0,01 мөлшеріне кем болғандығы, ал бұл көрсеткіштік деңгейдің жүктеме сынамаларынан кейінгі тәжірибе тобындағы өзгерістері: 1 минуттан соң - 2,05±0,01; 3 минуттан соң - 2,14±0,02; 5 минуттан соң - 2,16±0,01; 10 минуттан соң - 2,15±0,01болып анықталды. Бақылау тобында: 1 минуттан соң - 2,26±0,03; 3 минуттан соң -2,31±0,03; 5 минуттан соң - 2,32±0,03; 10 минуттан соң - 2,38±0,03 өзгеріп, салыстыру нәтижесі бойынша бақылау тобындағы балалардың ӨТК көрсеткіштерінің орта есеппен 0,05±0,01 л-ге артық болғандығы тіркелінді (кесте 13). Өкпенің тыныс көлемі көрсеткішінің де тәжірибе тобында анықталған дәрежелері қалыпты жағдайда - 0,58±0,03; жүктеме сынамаларынан соңғы 1 минутта - 0,76±0,05 артса, 3 минутта керісінше - 0,58±0,02; 5 минутта - 0,55±0,03; 10 минутта - 0,56±0,03 дейін артқан, физикалық жүктемелерден соңғы 1 минутта ӨТК ең жоғары деңгейде болғандығы және ары қарайғы кезеңдерде ол шаманың бірте-бірте төмендеп 10 минутта алғашқы анықталған деңгейден небәрі 0,20 л-ге кем болғандығы анықталды. Бақылау тобындағы қалыпта жағдайда тіркелінген ӨТК (0,73±0,04) жүктемелік сынамадан кейінгі 1 минутта - 0,93±0,02 дейін артқандығы немесе тәжірибе тобы көрсеткішімен салыстырғанда біршама жоғары болғандығы (орта есеппен 0,17±0,02 л) және бұл басымдылық үрдісінің ары қарайғы минуттарда жалғасып, жүктемелік сыеамалардан соңғы 10-минуттағы шаманың 0,74±0,03 тұрақтанғандығы байқалды. Белгілі болған ӨТК қатысты топаралық ауытқушылықтардың бақылау тобындағы басымдылығы осы топтағы балалардың әр түрлі ауыртпашылық жағдайларындағы тыныс алу қызметінің жоғары бейімделу мүмкіндігінің жоғары екендігіне мысал бола алды. Тәжірибе тобындағы ұлдардың тыныс жиілігі қалыпты жағдайда - 17,5±0,02; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 28,2±0,03; 3 минутта - 24,3±0,03; 5 минутта - 20,6±0,01; 10 минутта - 18,3±0,01 болып қалыпты жағдайда анықталған көрсеткіштік шамадан артық болғандығы немесе физикалық ауырпашылық тудыратын сынамалардан кейінгі тыныс алу 62

жиілігінің 10 минут уақыт арасында толығымен қалпына келе қоймай, бақылау тобымен салыстырған айтарлықтай жиілікте болғандығын байқадық. Бақылау тобында балалардың ТЖ қатысты тіркелінген шамалар: қалыпты жағдайда - 17,3±0,01; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 24,2±0,03 дейін артып, ал одан соңғы 3, 5, 10 минуттарда 22,1±0,05; 18,6±0,03; 17,7±0,03 мөлшеріне дейін төмендегенін тіркедік. Немесе бақылау тобы балаларының ТЖ шамасының физикалық ауытпашылықтардан кейінгі жиілеуі зерттеу уақытының 10-шы минутында толығымен қалпына келгенін байқадық. 13 кесте – Зерттеу топтарындағы 8 жасар ұлдардың жүктеме сынамаларынан кейінгі тыныс алу көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеу Тыныс алу Қалыпты Жүктеме сынамаларынан кейін топтары көрсеткіштері жағдайда Тәжірибе 2,21±0,02 1 мин 3 мин 5 мин 10 мин тобы ӨТК - Бақылау Өкпенің 2,35±0,05 2,05±0,01 2,14±0,02 2,16±0,01 2,15±0,01 тобы тірлік көлемі (л) 0,58±0,03 2,26±0,03 2,31±0,03 2,32±0,03 2,38±0,03 Тәжірибе тобы ТК-Тыныс 0,73±0,04 0,76±0,05 0,58±0,02 0,55±0,03 0,56±0,03 Бақылау көлемі (л) 0,93±0,02 0,66±0,03 0,69±0,03 0,74±0,03 тобы 28,2±0,03 24,3±0,03 20,6±0,01 18,3±0,01 Тәжірибе ТЖ-Тыныс 17,5±0,02 24,2±0,03 22,1±0,05 18,6±0,03 17,7±0,03 тобы жиілігі 17,3±0,01 18,5±0,01 10,4±0,02 9,34±0,01 11,3±0,01 Бақылау (мин/мәрте) 9,65±0,02 25,9±0,03 14,7±0,03 12,6±0,03 12,9±0,03 тобы 12,6±0,05 Тәжірибе МТК- тобы Минуттық Бақылау тыныс көлемі тобы (мин/л) Тәжірибе ҚДШК- 0,57±0,02 0,39±0,02 0,51±0,03 0,56±0,03 0,53±0,03 тобы Қосымша дем 0,64±0,03 0,38±0,03 0,46±0,01 0,36±0,03 0,33±0,01 Бақылау шығару тобы көлемі 1,05±0,02 0,89±0,01 1,04±0,02 1,04±0,01 1,05±0,01 0,99±0,05 1,08±0,03 1,32±0,03 1,36±0,01 1,25±0,03 Тәжірибе ҚДАК- тобы Қосымша дем Бақылау алу көлемі тобы Ал 8 жастағы ұлдардың минуттық тыныс көлемін зерделей келе, тәжірибе тобындағы балаларда МТК-нің қалыпты жағдайда 9,65±0,02; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта-18,5±0,01; 3 минутта - 10,4±0,02; 5 минутта - 9,34±0,01; 10-шы минутта 11,3±0,01 тіркелініп, ал осыған сәйкес бақылау тобындағы МТК қалыпты жағдайда- 12,6±0,05; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта- 25,9±0,03; 3 минутта - 14,7±0,03; 5 минутта - 63

12,6±0,03; 10 минутта - 12,9±0,03 деңгейінде анықталып топаралық статистикалық айырмашылық шынайлылығы болмаса да, бақылау тобындағы физикалық жүктемлерден соңғы ауытқушылықтың бәсең болғандығы байқалды. Жүргізілген зерттеу жұмыстарын ары қарай талдай келе тәжірибе тобындағы ұлдардың қосымша дем шығару көлемінің (ҚДШК) қалыпты жағдайда 0,57±0,02 болып анықталғаны және бұл тіркелінген көрсеткіштің арнайы жүргізілген жүктеме сынамаларынан кейінгі белгіленген уақыт аралықтарындағы өзгерістері 1 минутта - 0,39±0,02; 3 минутта - 0,51±0,03; 5 минутта - 0,56±0,03; 10 минутта - 0,53±0,03 шамаларында болғандығы анықталды. Бақылау тобындағы қалыпты жағдайда (0,64±0,03) анықталған ҚДШК өзгерісі 1 минутта - 0,38±0,03; 3 минутта - 0,46±0,01; 5 минутта - 0,36±0,03; 10 минутта - 0,33±0,01 анықталып, тәжірибе тобымен салыстырғандығы орта шамамен 0,18±0,01 мин/л деңгейіндегі басымдылығы тіркелінді. Қосымша дем алу көлемінің (ҚДАК) тәжірибе және бақылау топтарындағы шамалары қалыпты жағдайда - 1,05±0,02 және 0,99±0,05; 1 минуттан соң - 0,89±0,01 және 1,08±0,03; 3 минуттан соң - 1,04±0,02 және 1,32±0,03; 5 минуттан соң - 1,04±0,01 және 1,36±0,01; 10 минуттан соң 1,05±0,01 және 1,05±0,01 болып тіркелініп, орташа топаралық ауытқушылық деңгейі 0,20±0,01 мин/л болғандығы анықталды. Тәжірибе тобы санатында алынып отырған аудандардағы 9 жасар қыз балалардың қалыпты жағдайдағы өкпелерінің тірлік көлемі - ӨТК орта шамамен 2,21±0,01 мөлшерінде анықталып, бұл көрсеткіштік шаманың жүктемелік сынамалардан соңғы өзгерістері 1 минуттан соң - 1,96±0,03; 3 минуттан соң - 2,11±0,05; 5 минуттан соң - 2,15±0,03 анықталса, ал сынамалаық жүктемеден соңғы 10 минут уақытынан соңғы ӨТК - 2,18±0,03 шамысында тіркелінді. ӨТК көрсеткішінің бақылау тобындағы деңгейлері қалыпты жағдайда - 2,69±0,02; ал сынамалық жүктемлерден кейінгі 1 минут уақыт аралығында - 2,49±0,01; 3 минуттан кейін - 2,52±0,02, 5 минуттан соң 2,65±0,01; 10 минуттан соң 2,67±0,01 шамасында тіркелінген. Нәтижесінде, тәжірибе тобындағы балалардың қалыпты жағдайдағы ӨТК көрсеткіші бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда орта шамамен 0,48±0,01 литрге кем болып, ал физикалық жуктемелерден соңғы олардың өзгерістері 1 минутта – 0, 53 л; 3 минутта – 0,41 л; 5 минутта – 0,50 л; 10 минутта – 0,49±0,01 литрге дейін айырмашылықта болғандығы анықталды (14 кесте). Демек, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын тәжірибе аудандарындағы аудандардағы 9 жасар қыз балалардың ӨТК көрсеткіші физикалық жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт аралықтарында бірте-бірте төмендеп, шартты түрде таза болып саналатын бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғандағы өкпелерінің тірлік көлемінің (ӨТК) қалыпты жағдайда орта шамамен - 0,15±0,01 литрге кем болғандығы және де қалыпты жағдайдағы көрсеткіштік деңгейдің тез арада қалпына келу мүмкіндігінің де айтарлықтай төмен болғандығын анықтадық. Ал бақылау 64

тобы балаларының қалыпты жағдайдағы ӨТК көрсеткіші физикалық сынамалардан соңғы 5 минуттан кейін толығымен қалпына келу мүмкіндігіне ие екендігі белгілі болды. 14 кесте – Зерттеу топтарындағы 9 жасар қыз балалардың жүктеме сынамаларынан кейінгі тыныс алу көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеу Тыныс алу Қалыпты Жүктемелік сынамадан кейінгі уақыт топтары көрсеткіштері жағдайда Тәжірибе 2,21±0,01 1 мин 3 мин 5 мин 10 мин тобы ӨТК - Бақылау Өкпенің 2,69±0,02 1,96±0,03 2,11±0,05 2,15±0,03 2,18±0,03 тобы тірлік көлемі (л) 0,78±0,05 2,49±0,01 2,52±0,02 2,65±0,01 2,67±0,01 Тәжірибе тобы ТК-Тыныс 0,74±0,04 0,84±0,03 0,65±0,03 0,69±0,03 0,63±0,03 Бақылау көлемі (л) 0,96±0,02 0,75±0,03 0,72±0,03 0,67±0,03 тобы 25,6±0,03 22,5±0,03 21,1±0,01 18,2±0,01 Тәжірибе ТЖ-Тыныс 19,8±0,02 23,4±0,03 21,1±0,05 19,4±0,03 19,2±0,02 тобы жиілігі 18,9±0,01 21,1±0,01 12,9±0,03 11,7±0,01 10,5±0,01 Бақылау (мин/мәрте) 13,3±0,02 29,5±0,03 17,2±0,03 15,8±0,03 13,3±0,03 тобы 13,4±0,05 Тәжірибе МТК- тобы Минуттық Бақылау тыныс көлемі тобы (мин/л) Тәжірибе ҚДШК- 0,37±0,02 0,31±0,02 0,53±0,03 0,43±0,03 0,44±0,03 тобы Қосымша дем 0,73±0,02 0,28±0,01 0,39±0,02 0,61±0,01 0,7±0,01 Бақылау шығару тобы көлемі 0,91±0,05 0,92±0,03 0,86±0,03 0,82±0,03 0,80±0,03 1,22±0,03 1,68±0,05 1,77±0,02 1,45±0,03 1,39±0,03 Тәжірибе ҚДАК- тобы Қосымша дем Бақылау алу көлемі тобы Тәжірибе тобындағы 9 жасар қыз балалардың тыныс көлемі көрсеткіші ТК қалыпты жағдайда - 0,78±0,05 шамасында болса, ал жүктеме сынамаларынан кейінгі бұл көрсеткіштік шаманың өзгерісі төмендегідей қарқындылықты көрсеттті: 1 минуттан соң - 0,84±0,03; 3 минуттан соң - 0,65±0,03; 5 минуттан соң - 0,69±0,03; 10 минуттан соң - 0,63±0,03 деңгейінде тіркелінді. Ал бақылау тобындағы ТК көрсеткішінің динамикалық өзгерістері анағұрлым қарқынды болып, қалыпты жағдайда - 0,74±0,04, жүктеме сынамаларынан соңғы 1 минутта - 0,96±0,02; 3 минутта - 0,75±0,03; 5 минутта -0,72±0,03; 10 минутта - 0,67±0,03 шамаларында тіркелінді. Тәжірибе тобындағы 9 жасар қыздардың қалыпты кездегі тыныс жиілігі (ТЖ) бір минутта 19,8±0,02 мәрте болып тірекелінсе, шартты түрде таза болып аудан қыздарында анықталған бұл көрсеткіштік шама 18,9±0,01 65

мин/лмөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының физикалық ауырпашылық сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері - 25,6±0,03 және 23,4±0,03, 3 минуттан соң - 22,5±0,03 және 21,1±0,05, 5 минуттан кейінгі өзгерістері - 21,1±0,01 және 19,4±0,03 шамасында, ал арнайы берілген физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі балалардың тынысалу жиілігі тәжірибе тобында орта есеппен - 18,2±0,01, бақылау тобында - 19,2±0,02 шамасында тіркелінді. Нәтижесінде, басқа жастық топтарда анықталған тынысалу жиілігіне қатысты өзгерістерге ұқсас бақылау тобындағы 9 қыз балаларда да тынысалу жиілігі көрсеткішінің жүктемелерден кейінгі өзгерістері болымсыз шамада және бұл ауытқушылықтардың тәжірибе тобымен салыстырғанда барынша тез уақыт арасында қалыпты жағдай кезіндегі тынысалу жиілігін қамтамасыз ете алатындығы байқалды. Зерттеу топтарындағы қыз балалардың минуттық тыныс көлемі МТК көрсеткіштері қалыпты жағдайда тәжірибе тобында - 11,3±0,02 мин/л, ал бақылау тобында – 13,4±0,05 мин/л шамасында болып, жоғарғы дәрежедегі топаралық статистикалық айырмашылықтықты берді (Р<0,001). 35 30 25 20 15 10 5 0 Тәжірибе тобы Бақылау тобы 17 сурет – Зерттеу топтарындағы 9 жасар қыз балалардың қалыпты және жүктеме сынамаларынан соңғы МТК көрсеткішінің өзгерістері Ал бұл көрсеткіштердің жүктемелік сынамалардан соңғы ауытқушылықтары 1 минуттан соң - 21,1±0,01 және 29,5±0,03, 3 минутан соң - 12,9±0,03 және 17,2±0,03, 5 минуттан соң - 11,7±0,01 және 15,8±0,03, 10 минуттан соң - 10,5±0,01 және 13,3±0,03 болып өзгеріп және де бұл топтағы 1 минут ішіндегі өкпенің тыныс көлемінің жүктеме сынамаларынан соңғы 10 минут арасында толығымен алғашқы көрсеткіштік деңгейге дейін қалыптаса алатындығын көрсетті. Демек, бұл таза аудан тобындағы балалардың тыныс 66

алу жүйелерінің қалыптасу мүмкіндіктерінің жоғары болатындығына қосымша дәлел бола алды (17 сурет). Ал салыстыруға алынып отырған 9 жастағы қыз балалардың қосымша дем шығару (ҚДШК) және қосымша дем алу (ҚДАК) көрсеткіштері тәжірибе тобында бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда біршама артық шамада болатындығын көрсетті. Мысалы; қалыпты жағдайдағы бақылау топтарындағы ҚДШ және ҚДА көрсеткіштері - 0,73±0,02; 1,22±0,03 шамаларында тіркелінсе, ал тәжірибе топтарындағы бұл көрсеткіштік шамалар - 0,37±0,02; 0,91±0,05 деңгейлерінде қалып, ҚДШ көрсеткішінің орта шамамен 0,36±0,01, ал ҚДА 0,69±0,01 дейін кем болғандығы анықталды. 15 кесте – Зерттеу топтарындағы 9 жасар ұлдардың жүктеме сынамаларынан кейінгі тыныс алу көрсеткіштерінің динамикалық өзгерістері Зерттеу Тыныс алу Қалыпты Жүктемелік сынамадан кейінгі уақыт топтары көрсеткіштері жағдайда Тәжірибе 2,49±0,02 1 мин 3 мин 5 мин 10 мин тобы ӨТК - Бақылау Өкпенің 2,33±0,05 2,50±0,01 2,38±0,02 2,37±0,01 2,36±0,01 тобы тірлік көлемі (л) 0,65±0,05 2,36±0,03 2,41±0,03 2,39±0,03 2,33±0,03 Тәжірибе тобы ТК-Тыныс 0,69±0,04 0,75±0,03 0,59±0,03 0,62±0,03 0,59±0,03 Бақылау көлемі (л) 0,83±0,02 0,76±0,03 0,74±0,03 0,72±0,03 тобы 25,4±0,03 20,7±0,03 17,8±0,01 16,9±0,01 Тәжірибе ТЖ-Тыныс 17,3±0,02 28,2±0,03 17,9±0,05 17,7±0,03 15,0±0,03 тобы жиілігі 18,2±0,01 21,5±0,01 17,1±0,02 14,6±0,01 12,8±0,01 Бақылау (мин/мәрте) 12,1±0,02 24,2±0,03 18,7±0,03 16,6±0,03 13,7±0,03 тобы 12,8 ±0,05 Тәжірибе МТК- тобы Минуттық Бақылау тыныс көлемі тобы (мин/л) Тәжірибе ҚДШК- 0,56±0,02 0,59±0,02 0,58±0,03 0,57±0,03 0,56±0,03 тобы Қосымша дем 0,58±0,02 0,66±0,01 0,64±0,02 0,61±0,01 0,60±0,01 Бақылау шығару тобы көлемі 1,17±0,02 1,63±0,01 1,52±0,02 1,26±0,03 1,19±0,01 1,21±0,05 1,83±0,03 1,39±0,03 1,27±0,03 1,23±0,03 Тәжірибе ҚДАК- тобы Қосымша Бақылау дем алу тобы көлемі Ал осы көрсеткіштерге қатысты жүктеме сынамаларынан кейінгі өзгерістер де осы белгіленген ауытқушылықтарға ұқсас мөлшерде іске асырылып, бақылау тобындағы балалар көрсеткішінің басымдылық деңгейде анықталатынын көрсетті. 67

Тәжірибе тобындағы 9 жасар ұлдардың қалыпты жағдайдағы өкпенің тірлік көрсеткіштері (ӨТК) 2,49±0,02 мөлшерінде болып, бақылау тобы көрсеткішімен салыстырғанда (2,33±0,05) орта есеппен 0,16±0,01 мөлшеріне кем болды. Бұл көрсеткіштің арнайы орындалған жүктеме сынамаларынан кейінгі тәжірибе тобындағы өзгерістері 1 минуттан соң - 2,50±0,01; 3 минуттан соң - 2,38±0,02; 5 минуттан соң - 2,37±0,01; 10 минуттан соң - 2,36±0,01 шамаларында өзгеріске түсті. Бақылау тобында 1 минуттан соң - 2,36±0,03; 3 минуттан соң - 2,41±0,03; 5 минуттан соң - 2,39±0,03; 10 минуттан соң - 2,33±0,03 өзгеріп салыстыру нәтижесі бойынша бақылау тобындағы балалардың ӨТК көрсеткіштерінің орта есеппен 0,07±0,01 л-ге артық болғандығын тіркедік (кесте 15). Өкпенің тыныс көлемі көрсеткішінің де тәжірибе тобында анықталған шамасы қалыпты жағдайда 0,65±0,05; жүктеме сынамаларынан соңғы 1 минутта 0,75±0,03 артса, 3 минутта керісінше 0,59±0,03; 5 минутта 0,62±0,03; 10 минутта 0,59±0,03 дейін кеміген, физикалық жүктемелерден соңғы 1 минутта ӨТК ең жоғары деңгейде болғандығы және ары қарайғы кезеңдерде ол шаманың бірте-бірте төмендеп 10 минутта алғашқы анықталған деңгейден де төмендеп кетуі байқалды. Бақылау тобында қалыпты жағдайда тіркелінген ӨТК (0,69±0,04) жүктемелік сынамадан кейінгі шамасының 1 минутта - 0,83±0,02 дейін артқандығы немесе тәжірибе тобы көрсеткішімен салыстырғанда біршама жоғары болғандығы (орта есеппен 0,08±0,02 л) және бұл басымдылық үрдісінің ары қарайғы минуттарда жалғасып, жүктемелік сынамалардан соңғы 10 минутта (0,13±0,01) шамасында тұрақтанғандығы байқалды. Белгілі болған ӨТК қатысты топаралық ауытқушылықтардың бақылау тобындағы басымдылығы осы топтағы балалардың әр түрлі ауыртпашылық жағдайларындағы тыныс алу қызметінің жоғары бейімделу мүмкіндігінің жоғары екендігіне мысал бола алды (18 сурет). Тәжірибе тобындағы ұлдардың тыныс жиілігі қалыпты жағдайда- 18,7±0,02; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 28,4±0,03; 3 минутта - 25,7±0,03; 5 минутта - 22,8±0,01; 10 минутта - 19,9±0,01 болып қалыпты жағдайда анықталған көрсеткіштік шамадан артық болғандығы немесе физикалық ауырпашылық тудыратын сынамалардан кейінгі тыныс алу жиілігінің 10 минут уақыт арасында толығымен қалпына келе қоймай, бақылау тобымен салыстырған айтарлықтай жиілікте болғандығын байқадық. Бақылау тобында балалардың ТЖ қатысты тіркелінген шамалар: қалыпты жағдайда - 17,9±0,01; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта - 25,2±0,03 дейін артып, ал одан соңғы 3, 5, 10 минуттарда 21,9±0,05; 20,7±0,03; 18,1±0,03 мөлшеріне дейін төмендегенін тіркедік. Немесе бақылау тобы балаларының ТЖ шамасының физикалық ауытпашылықтардан кейінгі жиілеуі зерттеу уақытының 10-шы минутында толығымен қалпына келгенін байқадық 68

0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 Тәжірибе тобы Бақылау тобы 18 Сурет – 9 жастағы ұлдардың (ТК) көрсеткішінің қалыпты және жүктеме сынама жағдайларынан соңғы өзгерістері Тәжірибе және бақылау топтарындағы 9 жастағы ұлдардың минуттық тыныс көлемін зерделей келе, тәжірибе тобындағы балаларда МТК-нің қалыпты жағдайда - 12,1±0,02; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта- 21,5±0,01; 3 минутта - 17,1±0,02; 5 минутта - 14,6±0,01; 10-шы минутта 12,8±0,01 тіркелініп, ал осыған сәйкес бақылау тобындағы МТК қалыпты жағдайда - 12,8±0,05; жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минутта- 24,2±0,03; 3 минутта - 18,7±0,03; 5 минутта - 16,6±0,03; 10 минутта - 13,7±0,03 деңгейінде анықталып топаралық статистикалық айырмашылық шынайлылығы болмаса да, бақылау тобындағы физикалық жүктемлерден соңғы ауытқушылықтың бәсең болғандығы байқалды. Тәжірибе тобындағы ұлдардың қосымша дем шығару көлемі орта есеппен (ҚДШК) қалыпты жағдайда 0,56±0,02 шамасында анықталды және бұл көрсеткіштің арнайы жүргізілген жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт аралықтарындағы өзгерістері 1 минутта - 0,59±0,02; 3 минутта - 0,58±0,03; 5 минутта - 0,57±0,03; 10 минутта - 0,56±0,03 шамаларында болғандығы анықталды. Бақылау тобындағы қалыпты жағдайда (0,58±0,02) анықталған ҚДШК өзгерісі 1 минутта - 0,66±0,01; 3 минутта - 0,64±0,02; 5 минутта - 0,61±0,01; 10 минутта - 0,60±0,01 анықталып, тәжірибе тобымен салыстырғандығы орта шамамен 0,07±0,01 мин/л деңгейде болғандығы тіркелінді. Зертеумен қамтылып отырған 9 жасар ұлдардың қосымша дем алыс көлемінің (ҚДАК) тәжірибе және бақылау топтарындағы шамалары қалыпты жағдайда - 1,17±0,02 және 1,21±0,05; ал арнайы жүргізілген физикалық сынамалардан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері - 1,63±0,01 және 1,83±0,03; 3 минуттан соң - 1,52±0,02 және 1,39±0,03; 5 минуттан соң - 1,26±0,03 және 1,27±0,03; 10 минуттан соң - 1,19±0,01 және 11,19±0,01 болып тіркелінді. 69

Жоғарыда келтірілген әртүрлі топтардағы бастауыш сынып оқушыларының тыныс алу жүйесі функциональдық бейімделу көрсеткіштерін талдай келе, таза аудан балаларындағы тыныс алу жүйесі қызметінің қалыптасу мүмкіндіктерінің қоршаған орта нысандары (атмосфералық ауа, топырақ, су және т.б.) өндірістік қалдықтармен барынша ластанған қалаларда тұратын балалардың тыныс алу көрсеткіштерімен салыстырғанда жоғары болатындығын және арнайы жүргізілген физикалық сынамалардан кейінгі тыныс алу жүйесі көрсеткіштерінің таза топ балаларында аз уақыт арасында бастапқы қалпына жылдам келе алатындығын көрсетті. Демек, экологиялық тұрғыдан ластанған болып саналатын ірі түрлі-түсті металл өндіру мекемелері шоғырланған қалалардағы алғашқы сынып оқушыларының тыныс алу жүйелерінде анықталған бәсең жағдайдағы функциональдық бейімделу мүмкіншіліктері қоршаған орта нысандарының техногендік ластануы мен жалпы адамзат баласының табиғи қорғаныс қабылеттілігі арасындағы байланыстың бар екендігіне нақты дәлелі бола алды. 70

5 ТАРАУ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖҮРЕК ҚАНАЙНАЛУ ЖҮЙЕЛЕРІНДЕГІ ВАРИАЦИЯЛЫҚ ПУЛЬСОГРАММА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ Сыртқы ортаның қандайда бір бағыттағы өзгерісіне бала ағзасының бейімделу ммүкіншілігін тынысалу жүйесіне қатысты тіркелінген ауытқушылықтардың негізінде қорытындылау әрине, қазіргі уақыттағы бұл бағыттағы ғылыми ізденістердің үлкен олқылығы болар еді. Адам ағзасы бойындағы атқарылып жатқан барлық жүйелердің функциональдық тұрғыдағы қызметтері мен биологиялық процестердің іске асуындағы басты рөл атқаратын жүрек, қанайналу жүйесіндегі өзгерістерді әртүрлі экологиялық ортада өмір сүру жатқан адамдарға қатысты зерделеу бұл мәселелердің құндылығы мен ғылыми тұрғыдағы өзектілігін арттыра түсетіні сөзсіз. Сол себепті де, ары қарайғы зертеулер барысында әр түрлі экологиялық аудандардағы оқушы балалардың вариациялық пульсограмма көрсеткіштері салыстырмалы түрде жастық, жыныстық топтарда зерделенді. Сыртқы ортаның ластануына қатысты жүрек, қанайналу жүйесі функциональдық көрсеткіштері математикалық сараптамаларды жүргізу үшін ыңғайлы шартты белгілермен таңбаланды. Зерттеулер барысында қолданылған көрсеткіштер: жүрек қағысының вегатативтік көрсеткіші (ЖҚВК), қалыптастыру құбылысының белсенділігі(ҚҚБ), вегатативтік тепе-теңдік индексі (ВТИ), орташа квадраттық ауытқу (g), вариацияның ауытқуы (∆Х), үлгі (Үо), орташа кардиоинтервал шамасы -(Хорт.), үлгі амплитудасы (ҮоА), ауыртпашылық индексі (АИ), R-R – кардиоинтервалы, ЖСЖ – жүрек соғысының жиілігі. Жүргізілген зерттеулер барысында оқушы балаларға қойылған арнайы жүктемелік сынамалардан соңғы белгі бір уақыт аралығындағы (1, 3, 5, 10 минут) пульсограммалық көрсеткіштер тіркелініп, арнайы компьютерлік бағдарлама көмегімен Х.Жұматов атындағы Гигиена және эпидемилогия ғылыми орталығындағы балалар және жасөспірімдер гигиенасы зертханасында ЭВМ-дік сараптамадан өтті. Балалардың жүрек ритмінің басқарылуы жоғарғы (орталық) және төменгі (автономды) деңгейге жіктелді. Төменгі деңгейдегі басқару жүйесі санатында синусты түйін (синусовый узел), адасқан жүйке (блуждающий нерв) және тыныс алу орталығы белгіленді. Жүрек, қанайналу жүйесіндегі сыртқы орта нысандарының ластануымен байланыста пайда болатын ауытқушылықтар, атқару қызметіне байланысты А,Б,В топтарына бөлініп, төменде көрсетілгендей тәртіпте талқыланды: А – сыртқы ортаның қандайда болмасын өзгерісіне байланысты ағза қызметін бейімделеуін бағалау; 71

Б – бала ағзасы бойындағы физиологиялық негіздегі сыртқы ортамен байланыс кезінде пайда болатын гомеостаттық сипаттағы өзгерістерін сипаттау; В – балалардың жүрек, қанайналу жүйесіндегі пульсограмалық көрсеткіштердің вариациялық өзгерістерін топтастырып, осы өзгерістерге ықпал етуші сыртқы орта факторларымен байланыстыра талдау. Ағзаның бейімделу құбылыстарын сараптауды вариациялық пульсограмма көрсеткіштері арасындағы белсенділері санатында қарастырылған төмендегі 6 параметрдің әр топтағы өзгерістерін талдау арқылы іске асырдық. Олардың қатарына: орташа кардиоинтервал шамасы - (Хорт.), үлгі (Үо), үлгі амплитудасы (ҮоА), вариацияның ауытқуы (∆Х), орташа квадраттық ауытқу (g), қалыптастыру құбылысының белсенділік көрсеткіші (ҚҚБК) жатқызылды. Үлгі (Үо)- жиі кездесетін R-R интервалының шамалық диапазоны. Әдетте, мода ретінде бұл (R-R) интервалдың алғашқы кедескен ең жоғарғы диапазоны алынады да келесі зерттеулер барысындағы диапазондық шамалар осы үлгілік шамамен (Мо) салыстырылып отырды. Бұл көрсеткіш жүрек қағысын реттеудегі вегатативтік жүйке жүйесінің симпатикалық әсеріне негізделген орталық басқару жүйесі қызметіне баға беруге мүмкіндік береді. Вариацияның ауытқуы (∆Х)- жүрек қағысының вегатативті жүйе арқылы реттелуіндегі шектік ықпалын бағалау үшін қоданылатын көрсеткіш және де R-R интервалының ең жоғарғы амплитудалық тербелісін анықтайды. Белгілі бір сыртқы ортаның қолайсыз жағдайындағы азғана амплитудалық тербелістердің шабан қозғалыстарының өзі вариациялық ауытқушылықтың парасимпатикалық жүйесімен салыстырғанда ми қабығы асты жүйке орталықтарының қызметімен тығыз байланысты болатындығы анықталған. Кардиоинтервалдың динамикалық реттілігінің орташа квадраттық ауытқу (g) шамасы жүрек қағысының тербелістеріне сипаттама бере алатын негізгі көрсеткіштің бірі болып саналады және жалпы жүрек қағысын реттеу механизміне қатысты парасимпатикалық, симпатикалық вегатативті жүйке жүйелерінің ықпалына баға беруге көмектеседі. Бұл көрсеткіштің азайуы немесе керісінше кеміп кетуі ағзаның вегатитивтік гемостазының бұзылуы немесе вегатативтік жүйке жүйесінің белгілі бір бөлігінің белсенділік деңгейде болғандығы жөнінде ақпарат береді. Вариациялық пульсометрия әдісін қолдана отырып жанама көрсеткіштік дәрежеге ие: вегатативтік тепе-теңдік индексі (ВТИ), жүрек қағысының вегатативтік көрсеткіші (ЖҚВК), қалыптастыру құбылысының белсенділік көрсеткіші (ҚҚОК), қалыптастыру жүйелерінің ықпалдық индексы (ҚЖЫИ) көрсеткіштері есептелініп шығарылды: ВТИ = ҮоА/∆Х; ҚҚОК= ҮоА/Үо; ВТИ=1/ Үо∆Х; ҚЖЫИ= ҮоА/2∆ХҮо Жоғарыда берілген вегатативтік тепе-теңдік индексі (ВТИ) вегатативтік жүйке жүйелерінің парасимпатикалық және симпатикалық бөліктері 72

арасындағы белсенділік дәрежелерін анықтауғы мүмкіндік береді. Ауыртпашылық индексі (АИ) жүрек соғысының орталықтан басқарылу дәрежесін бағалауға арналған көрсеткіш. Қалыптастыру құбылысының белсенділік көрсеткіші (ҚҚБК) парасимпатикалық және симпатикалық вегатативтік жүйелері арасындағы белсенділік дәрежелерінің парапарлығы және синусты түйін қызметіне баға беруге арналған. Дәл осы көрсеткіш тамыр соғысының жиілігімен байланыстағы жүрек қағысының орталықтан реттелу қызметіндегі жетіспеушілікпен шамадан тыс белсенділік дәрежелерін анықтауға арналып, бұл қызмет белсенділігіне тікелей ықпал ететін сыртқы орта факторларының деңгейін анықтауға көмектеседі. Жүрек қағысының вегатативтік көрсеткіші (ЖҚВР) жүрек қағысын реттеудегі автономды түрдегі вегатативтік реттелу қызметтерінің тепе-теңдік дәрежесіне бағлауға көмектеседі және бұл көрсеткіштік шама неғұрлым төмен болған сайын, соншалықты вегатативтік тепе-теңдіктің парасимпатикалық бөлікке қарай ығысуына дәлел бола алады. 5.1 Зерттеу топтарындағы балалардың вариациялық пульсограмма көрсеткіштерін талдау Тәжірибе және бақылау топтарындағы 6 жасар қыз балалардың вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің қалыпты жағдайда және арнайы жүргізілген жүктеме сынамаларынан кейінгі өзгерістерін талдау барысында, тәжірибе тобындағы қалыпты жағдайдағы орташа кардиоинтервал (R-R) көрсеткішінің 548,3±10,0 шамасында, ал бақылау тобында 616±13,1 екендігі тіркелініп, топаралық ауытқушылық деңгейлерінің жоғарғы дәрежедегі шынайлылығын көсетті (Р<0,001). Ал R-R кардиоинтервалының жүктеме снамаларынан кейінгі белгіленген уақыт аралығындағы өзгерістері төменгі берілген кестеде көрсетілгендей тәртіпте болды. Тәжірибе тобындағы осы көрсеткіштің жүктеме сынамаларынан кейінгі 1,5,10 минут уақыты аралықтарындағы өзгерістері - 499±8,3; 539±13,8 және 551±13,4 деңгейлерінде болса, бақылау тобындағы өзгеріс шамалары осыған сәйкес 545±16,3; 610±17,4; 615±12,4 деңгейлерінде болғандығын тіркедік. Яғни, тәжірибе тобындағы қалыпты жағдайда анықталған кардиоинтервал көрсеткішінің жүктеме сынамаларынан кейінгі бастапқы қалпына қайта келу мүмкіндігінің төмен болғандығы, ал бақылау тобында керісінше жүктеме сынамаларынан кейін 10 минут арасында бастапқы R-R көрсеткішінің қалпына келіп, кардиоинтервал өзгерістерінің толығымен жойылғандығын байқадык. Сонымен қатар, салыстыру топтарындағы көрсеткіштік айырмашылықтардың шынайлығының жоғары болғандығын тіркедік (Р<0,001) (16 кесте). Тәжірибе тобындағы ластанған аудан 6 жасар қыз балалардың қалыпты кездегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ) 111±4.1 болып тірекелінсе, шартты түрде таза болып саналатын аудан қыздарындағы бұл көрсеткіштік шама 102±4,03 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының жүктемелік 73

16 Кесте - 6 жастағы қыздардың жүктеме сынамаларынан кейінгі вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің өзгеруі Зерттеу Вариациялық Тыныш Физикалық жүктемеден соңғы уақыт топтары көрсеткіш кезде 1 5 10 минут минут минут Тәжірибе 548,3± 10,0 499±8,3 539±13,8 551±13,4 тобы 616 ±13,1 Бақылау R-R (мс) 111±4.1 545±16,3 610±17,4 615±12,4 тобы Тәжірибе ЖСЖ 102±4,03 121±3,87 115±2,57 111±2,33 тобы 563±11,1 Бақылау (мин/соғ) 650±14,3 113±5,87 105,5±4,2 102,2±4,54 тобы 24,5±1,70 Үо (мс) 20,3±1,54 516±13,7 564±13,4 575±13,2 Тәжірибе 224±5,5 тобы ҮоА(мс) 266±7,7 549±44,7 601±18,1 633±31,2 Бақылау 101±7,15 тобы (∆Х) 86,9±3,51 21,2±1,25 31,4±2,99 34,2±2,37 Тәжірибе 45,5±4,12 тобы АИ 61,2±5,21 18,7±2,33 20,7±3,85 26,3±2,12 Бақылау 117±8,19 тобы (шартты 102,5±7,25 243±9,2 202±7,1 227±8,5 Тәжірибе 7,53±0,79 тобы шама) 6,4±1,04 288±10,2 259±9,6 252±10,8 Бақылау тобы g 42,2±2,21 119±6,14 222±7,17 187±8,23 Тәжірибе 31,5±2,91 тобы (шартты 103±5,56 137±6,1 124±3,16 Бақылау тобы шама) 62,2±5,25 46,9±3,99 43,4±5,32 ВТИ 72,2±11,5 65,1±7,55 55,6±6,19 Тәжірибе тобы (шартты 139±7,45 252±51,6 189±8,37 Бақылау 115±3,83 148±8,21 152±6,44 тобы шама) 8,71±0,83 10,7±1,13 11,5±1,53 Тәжірибе ЖСВК 7,8±1,51 8,2±1,72 8,55±1,17 тобы Бақылау (шартты 44,9±3,25 63,1±5,54 60,5±5,22 тобы 41,7±7,12 44,1±3,49 45,9±6,19 шама) Тәжірибе тобы ҚҚБ Бақылау тобы (шартты Тәжірибе шама) тобы Бақылау тобы 74

сынамалардан кейінгі 1, 5, 10 минут уақыт аралықтарындағы өзгерістері 121±3,87; 115±2,57; 111±2,33 шамаларында тіркелінсе, ал бақылау тобындағы осы уақыт аралықтарындағы ЖСЖ көрсеткішінің өзгерістері осыған сәйкес 113±5,87; 105,5±4,2; 102,2±4,54 деңгейінде анықталды. Тәжірибе тобындағы балалардың жүрек соғысының жиіліктері жүктеме сынамаларынан кейін бақылау тобымен салыстырғанда шынайы дәрежеде ауытқығандығын байқаймыз (Р<0,05) және бұл ауытқушылық шамалардың жүктемелік сынамалардан соңғы 1, 5 минуттарда ең жоғарғы (121±3,87; 115±2,57) дәрежелерге жетіп, бақылау тобы көрсеткішімен (113±5,87; 105,5±4,2) салыстырғандағы өзгеріс деңгейлерінің (8±0,12; 10±0,17) тәжірибе тобында басым болғандығын анықтадық . Демек, ластанған аудан балаларының вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің сыртқы ортаның қандай да болмасын ағзаға ауырпашылық тудырар факторларының әсеріне өте сезімтал болып келетіндігі анықталды. Тәжірибе тобындағы қыз балалардың қалыпты жағдайдағы үлгілік (Үо) көрсеткіші (563±11,1) бақылау тобы (650±14,3) көрсеткішімен салыстырғанда 13,3% төмен болып, ал бұл көрсеткіштік шаманың жуктеме сынамаларынан кейінгі 1, 5, 10 минуттары ішіндегі өзгеріс динамикасы 516±13,7; 564±13,4; 575±13,2 шамаларында және осы уақыт аралығындағы бақылау тобы Үо өзгерістері - 549±44,7; 601±18,1; 633±31,2 шамасында анықталды. Тәжірибе тобында жүктеме сынамаларынан кейінгі Үо көрсеткіштері шамасының бақылау тобымен салыстырғандағы баяу қарқыны алғашқы минуттарда айтарлықтай болмағанымен, 5-ші минуттан бастап топаралық ауытқушылық алшақтай түсіп, зерттеудің 10 – шы минутындағы бақылау тобындағы басымдылықтың 58±2,17 дейін, немесе 9,1% жеткендігі белгіленді. Келтірілген шамалардың айырмашылығындағы шынайлылық дәрежесі де осыған сәйкес барлық салыстыру топтарында бірдей жоғары болды (Р<0,001). Қалыпты жағдайда ҮоА-үлгі амплитудасының әр түрлі топтардағы орта шамаларын зерделей келе, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын аудандардағы тәжірибе тобы қыздарының көрсеткіштік деңгейінің бақылау тобымен салыстырғандағы айтарлықтай деңгейде жоғары болғандығын көреміз және жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт аралықтарындағы көрсеткіштік деңгейлері ары қарай шамалас болып, топаралық ауытқушлық шынайлықтың төмен болғандығы тіркелінді (Р<0,05). ҮоА-үлгі амплитудасының әр топтағы өзгерісі: қалыпты жағдайда «тәжірибе» тобында - 24,5±1,70, «бақылау» тобында - 20,3±1,54 мөлшерінде болса, ал осы көрсеткіштің жүктеме сынамаларынан кейінгі 1, 5, 10 минуттардағы өзгерістері тәжірибе тобында - 21,2±1,25; 31,4±2,99; 34,2±2,37, ал бақылау тобында - 18,7±2,33; 20,7±3,85; 26,3±2,12 анықталды. Топаралық айырмашылықтың шынайлылығы 1 минутта Р<0,05, 5 және 10 минуттарда (Р<0,001) жоғары деңгейде болғандығы тіркелінді. Зерттеулер барысында белгілі болған бұл нәтижелер ҮоА-үлгі амплитудасының топаралық өзгерісі экологиялық жайсыз аудандардағы 75

қыздардың қан айналу қызметіне симпатикалық тұрғыдағы ықпалдылықтың басым болатындығын көрсетті. Қалыпты жағдайдағы вариацияның ауытқу (∆Х) көрсеткіші тәжірибе тобында 224±5,5 мөлшерінде болса, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіш 266±7,7 мөлшерінде анықталып, ары қарайғы жүктемелік сынақтардан кейінгі ауытқушылық шамаларындағы айырмашылық деңгейлерінде де осы бір қарқында болатындығын тіркедік. Осыған байланысты жүктеме сынамаларынан 1 минуттан кейінгі шама тәжірибе тобында 243±9,2, бақылау тобында 288±10,2, ал 5 минуттан кейінгі шама 202±7,1 және 259±9,6; 10 минуттан кейінгі ∆Х көрсеткішінің 227±8,5 және 252±10,8 шамаларына дейн өзгергендігін байқаймыз. Топаралық айырмашылықтың шынайлылығы барлық жүктеме сынамалық уақыт топтарында бірдей жоғары (Р<0,001) болды. Қалыпты жағдайдағы бақылау тобындағы басымдылық 22,1±1,5 немесе 19,3% мөлшерінде тіркелінді. Салыстыру топтарының қалыпты жағдайларындағы вегатативтік тепе- теңдік индексі - (ВТИ), қан айналу жүйесі қызметінің реттелуіндегі парасимпатикалық және симпатикалық жүйелерінің ықпалдық ара- қатынасын бағалау үшін қолданылады. Зерттеумен қамтылып отырған алты жастағы қыз балалардың тәжірибе тобында анықталған ВТИ деңгейі - 117,2±3,19 болса, ал бақылау тобындағы бұл шама - 102,5±2,25 анықталып, топ аралық ауытқушылық орта есеппен - 15,2±0,5 мөлшерінде болды, ал айырмашылық дәрежелерінің шынайлылығы (Р<0,001) жоғары болып анықталды. ВТИ көрсеткішінің жүктеме сынамаларынан кейінгі 1, 5, 10 минуттардағы өзгерісі - 139±7,45; 252±51,6; 189±8,37 шамаларында болса, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіш динамикасы келтіріілген уақыттарға сәйкес - 115±3,83; 148±8,21; 152±6,44 шамаларында өзгеріске ұшырағаны тіркелінген. Экологиялық тұрғыдан адамдардың өмір сүруіне қолайсыз болып саналатын аудандардағы 6 жасар қыз балалардың жүрек соғысының вегатативтік көрсеткіші (ЖСВК) қалыпты жағдайда 7,53±0,79, ал бақылау тобында 6,4±1,04 мөлшерінде анықталды. Бұл көрсеткішке қатысты топ аралық айырмашылығы төменгі дәрежедегі шынайлылықты көрсетті (Р<0,05). Салыстыру топтарындағы қалыптастыру құбылысының белсенділігі (ҚҚБ) тәжірибе тобында -42,2±2,21; бақылау тобында - 31,5±2,91 болып, қалыпты жағдайдағы орташа топаралық айырмашылық - 10,5±0,51 мөлшерінде аықталып, жоғары дәрежедегі шынайлылықты көрсетті (Р<0,001). Бұл анықталған үрдіс жүктеме сынамаларынан кейінгі ҚҚБ көрсеткішінің әр топтағы динамикалық өзгерістерінде де сақталынды. Демек, жүргізілген зерртеулер нәтижесінде белгілі болған тәжірибе тобындағы ҚҚБ көрсеткішінің белсенділік үрдісі осы топтардағы жүрек соғысы қызметін қалыптастыру кезіндегі вегатативтік жүйе қызметтерінің айтарлықтай ауыртпашылық жағдайында қызмет атқаратынына дәлел болды. Зерттеу топтарындағы ауыртпашылық индексіне (АИ) қатысты анықталған айырмашылығы тәжірибе тобында (101±7,15) бақылау тобымен (86,9±3,51) салыстырғанда 13,9% мөлшерінде басым болып, балалардың 76

жүрек соғысының орталықтан басқарылуы ластанған аудан тобы балаларында басым дәрежеде немесе ауырпашылық жағдайында іске асатынын анықтауға көмектесті. Тәжірибе тобындағы қыз балалардың сигма (g) көрсеткіші қалыпты жағдайда - 45,5±4,12, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіштік шама деңгейі - 61,2±5,21 мөлшерінде болып, экологиялық тұрғыдан жайлы болып саналатын аудандардағы қыз балаларда анықталған g көрсеткішінің 25,6% мөлшерге артық болғандығы тіркелінді және де бұл айырмашылық ағзаның вегатативтік гомеостазын қалыптастырудағы парасимпатикалық вегатативтік жүйе қызметінің бақылау тобындағы басымдылығын берді (19 кесте). Зерттеу топтарындағы 6 жасар ұлдардың вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің қалыпты жағдайда және арнайы жүргізілген жүктеме сынамаларынан кейінгі өзгерістерін талдау барысында, тәжірибе тобындағы қалыпты жағдайдағы орташа кардиоинтервал (R-R) көрсеткішінің - 568± 5,71 шамасында, ал бақылау тобында 687 ±6,11 екендігі тіркелініп, топаралық ауытқушылық деңгейлерінің жоғарғы дәрежелегі шынайлылығы анықтады (Р<0,001). Ал R-R кардиоинтервалының жүктеме снамаларынан кейінгі белгіленген уақыт аралығындағы өзгерістері төменгі берілген кестеде көрсетілгендей тәртіпте болды. Тәжірибе тобындағы осы көрсеткіштің жүктеме сынамаларынан кейінгі 1,5,10 минут уақыты аралықтарындағы өзгерістері - 543±9,22; 552±8,7 және 563±5,4 деңгейлерінде болса, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіштердің көрсетілген уақыр аралықтарындағы өзгерісі - 655±36,3; 662±7,4; 681±8,4 деңгейлерінде болғандығы анықталды. Демек, тәжірибе тобындағы қалыпты жағдайда анықталған кардиоинтервалдық көрсеткіштің жүктеме сынамаларынан кейінгі бастапқы қалпына қайта келу мүмкіндігінің төмен болғандығы, ал бақылау тобында керісінше жүктеме сынамаларынан кейін 10 минут арасында бастапқы R-R көрсеткішінің қалпына келіп, жүктемелік сынама барысында пайда болған кардиоинтервалдық ауытқушылықтың толығымен жойылғандығын байқадык. Сонымен қатар, салыстыру топтарындағы көрсеткіштік айырмашылықтың жоғарғы шынайлығын тіркедік (Р<0,001). Тәжірибе тобындағы 6 жасар ұлдардың қалыпты кездегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ) бір минутта - 108±1,45 мәрте болып тірекелінсе, «таза» аудан ұлдарындағы бұл көрсеткіштік шама - 102±3,18 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының жүктеме сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері - 124±1,16 және 117±3,57, 5 минуттан кейінгі өзгерістері - 117±1,32 және 109±4,2 шамасында, ал белгілі мөлшердегі физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі балалардың жүрек соғысының өзгерістері тәжірибе тобында - 112±4,21, бақылау тобында 105,2±3,54 болғандығын тіркедік. Яғни, бақылау тобындағы жүрек соғысы жиілігінің жүктемелерден кейінгі өзгерістерінің барынша тез қалыптасып және осы топтағы көрсеткіштік шамалардың бақылау тобы салыстырғандағы шынайы төмен болғандығын анықтадық (Р<0,01) (17 кесте). 77

17 Кесте - 6 жастағы ұлдардың жүктеме сынамаларынан кейінгі вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің өзгеруі Зерттеу Варияциялық Тыныш Физикалық жүктемеден соңғы уақыт топтары көрсеткіш кезде 1 5 10 минут минут минут Тәжірибе 568± 5,71 543±9,22 552±8,7 563±5,4 тобы 687 ±6,11 Бақылау R-R (мс) 108±1,45 655±36,3 662±7,4 681±8,4 тобы Тәжірибе ЖСЖ 102±3,18 124±1,16 117±1,32 112±4,21 тобы 578±9,91 Бақылау (мин/соғ) 648±21,3 117±3,57 109±4,2 105,2±3,54 тобы 25,5±1,72 Үо (мс) 22,3±1,74 566±11,7 566±6,4 568±8,9 Тәжірибе 223±7,25 тобы ҮоА(мс) 244±6,47 675±24,7 671±18,1 646±21,2 Бақылау 110±4,52 28,2±1,35 30,4±1,912 28,1±2,47 тобы (∆Х) 102±3,71 23,7±2,53 25,7±1,85 23,1±1,92 Тәжірибе 43,2±2,36 231±9,12 247±8,21 212±5,81 тобы АИ 55,1±5,03 276±43,2 288±9,12 269±8,38 Бақылау (шартты шама) 119±5,19 108±16,1 118±10,7 138±28,3 тобы 108±6,75 Тәжірибе g 7,9±0,77 83,4±12,6 85,1±3,41 97,7±15,1 тобы (шартты шама) 6,62±1,04 79,2±3,25 65±3,27 54,4±5,32 Бақылау ВТИ 40,2±2,34 84,2±9,5 68,1±6,55 57,4±6,31 тобы (шартты шама) 36,5±2,41 137±8,33 145±11,6 139±31,4 Тәжірибе 90,3±6,22 95,2±15,3 107±18,4 тобы ЖСВК 8,82±0,43 9,9±1,13 10,5±1,53 (шартты шама) 8,14±1,51 9,2±1,77 9,25±1,28 Бақылау ҚҚБ тобы (шартты шама) 48,9±3,21 62,1±3,52 55,5±5,42 41,7±7,12 42,1±2,89 42,9±3,29 Тәжірибе тобы Бақылау тобы Тәжірибе тобы Бақылау тобы Тәжірибе тобы Бақылау тобы Тәжірибе тобы Бақылау тобы Бақылау тобы балаларына қатысты анықталған қалыпты жағдайдағы (Үо)-үлгі көрсеткіші шамасының (648±21,3) тәжірибе тобымен салыстырғандағы жоғары деңгейі (578±9,91) зкологиялық тұрғыдан таза 78

болып саналатын аудан балаларының қан айналу қызметіндегі қалыптастыру мүмкіншіліктерінің жоғары екендігін көрсетті және топаралық айырмашылықтың жоғары шынайлылығы белгіленді (Р<0,001). Ал бұл топтардағы арнайы жүргізілген жүктемелік сынамалардан кейінгі Үо шамасының өзгеру динамикасы 1 минуттан соң тәжірибе тобында -566±11,7, бақылау тобында - 675±24,7; 5 минуттан соң - 566±6,4; 671±18,1 және жүктемелік сынамалардан соңғы 10-шы минутта - 568±8,9; 646±21,2 болып өзгергені тіркелінді. ҮоА-үлгі амплитудасының әр түрлі топтардағы орта шамаларын зерделей келе, экологиялық тұрғыдан «жайсыз» болып саналатын аудандардағы ұлдар көрсеткішінің бақылау тобымен салыстырғандағы айтарлықтай деңгейде жоғары болғандығы анықталып, бұл айырмашылық шынайлылығының жоғары деңгейі (Р<0,01) қалыпты және физикалық жүктемелерден кейінгі уақыт аралықтарында да бірдей дәрежеде сақталынып отырғаны тіркелінді. Бұл көрсеткіштің әр топтағы өзгерісі қалыпты жағдайда тәжірибе тобында - 25,5±1,72, бақылау тобында - 22,3±1,74 болса, олардың жүктемелік сынамалардан кейінгі өзгерістері уақыт реттілігіне байланысты тәжірибе тобында - 28,2±1,35; 30,4±1,912; 28,1±2,47 осыған сәйкес бақылау тобындағы көрсеткіштері - 23,7±2,53; 25,7±1,85; 23,1±1,92 деңгейлерінде анықталды. Жүргізілген зерттеулер барысында тәжірибе тобындағы ұлдардың қалыпты жағдайдағы сигма (g) көрсеткіші - 43,2±2,36, ал бақылау тобында 55,1±5,03 деңгейінде анықталып, - 11,9±0,11 шамасындағы топ аралық айырмашылық деңгейімен жоғарғы дәрежедегі айырмашылық шынайлылығын көрсетті. Бұл көрсеткіштің физикалық жүктемелерден кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерісі тәжірибе тобында - 79,2±3,25; бақылау тобында - 84,2±9,5 анықталса; 5 миуттан кейінгі өзгерістері осыған сәйкес тәжірибе тобында - 65±3,27; бақылау тобында - 68,1±6,55, ал жүктемелік сынамалардан 10 минуттан кейінгі бұл көрсеткіштік шама өзгерісі тәжірибе тобында - 54,4±5,32, бақылау тобында - 57,4±6,31 деңгейінде болғандығы тіркелінді. Зерттеулер барысында тіркелінген бұл айырмашылық экологиялық жайсыз аудандардағы ұлдардың қан айналу жүйесінің реттелуіндегі симпатикалық ықпалдылықтың басым болатындығына дәлел болды. Ары қарайғы жүргізілген зерттеулер нәтижесі қалыпты жағдайдағы вариациялық ауытқу (∆Х) көрсеткішінің тәжірибе тобында - 223±7,25 мөлшерінде, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіштік деңгейдің - 244±6,47 мөлшерінде анықталғанын көрсетсе, жүктемелік сынамалардан кейінгі ауытқушылық шамаларының белгіленген уақыт мөлшерлеріне сәйкес өзгеруі тәжірибе тобында - 231±9,12; 247±8,21; 212±5,81 ал бақылау тобында - 276±43,2; 288±9,12; 269±8,38 шамаларында болғанын байқатты. Бұл көрсеткішке қатысты да топаралық айырмашылықтың жоғары дәрежедегі шынайлылығы тіркелінді (Р<0,001). Жалпы, зерттеу нәтижелерінде байқалған бақылау тобындағы ∆Х көрсеткіштік шамасына қатысты басымдылық ұл балалар ағзасы 79

вегатативтік гомеостазын қалыптастырудағы парасимпатикалық жүйе қызметінің қарқындылығына дәлел болды. Зерттеу топтарындағы ауыртпашылық индексіне (АИ) қатысты анықталған айырмашылықтар тәжірибе тобында (110±4,52) бақылау тобымен (102±3,71) салыстырғанда 7,2% мөлшерге басым болуымен ерекшеленіп, балалардың жүрек соғысының орталықтан басқарылуы ластанған аудан тобы балаларында басым ауыртпашылықта іске асатынын анықтауға себеп болды. Тәжірибе тобындағы ұлдардың қалыпты жағдайда анықталған вегатативтік тепе- теңдік индексі - (ВТИ) 119±5,19 болса, ал бақылау тобындағы шама - 108±6,75 деңгейінде анықталып, олардың жүктемелік сынамалардан кейінгі өзгерістері уақыт реттілігіне байланысты тәжірибе тобында - 137±8,33; 145±11,6; 139±31,4 осыған сәйкес бақылау тобындағы көрсеткіштері - 90,3±6,22; 95,2±15,3; 107±18,4 деңгейлерінде белгіленіп, топаралық статистикалық айырмашылықтың жоғарғы шынайлылығын көрсетті (Р<0,001). Экологиялық жайсыз аудандардағы 6 жастағы ұлдардың жүрек соғысының вегатативтік көрсеткіші (ЖСВК) қалыпты жағдайда 7,9±0,77, ал бақылау тобында 6,62±1,04 мөлшерінде анықталса, ал осы топтардағы қалыптастыру құбылысының белсенділік (ҚҚБ) деңгейі тәжірибе тобында - 40,2±2,34; бақылау тобында - 36,5±2,41 болып, қалыпты жағдайдағы топаралық айырмашылық деңгейінің - 3,7±0,41 шамасында болғандығы және осы айырмашылықтардың орта дәрежедегі шынайлылығы (Р<0,01)тіркелінді Ары қарайғы жүргізілген зерттеулер осы көрсеткіштік шаманың жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минуттан уақытынан кейінгі тәжірибе тобындағы шамасы - 48,9±3,21, бақылау тобында - 36,5±2,41; ал 5 минуттан кейін - 62,1±3,52 және 42,1±2,89; 10 минуттан кейін - 55,5±5,42 және 42,9±3,29 өзгергеріске ұшырағанын көрсетті. Алынған нәтижелер тәжірибе тобы балаларында жүктемелік сынамалардан кейін тіркелінген орташа ҚҚБ көрсеткішінің айырмашылығы - 16,7±0,19 шамасында болғандығын анықтап, тәжірибе тобындағы қан айналу жүйелерін реттеудегі вегатативтік жүйе қызметінің басым қарқындылықта болғандығын көрсетті. Шартты түрде ластанған болып саналатын тәжірибе тобындағы 7 жасар қыздардың қалыпты кездегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ) бір минутта - 104±2.1 мәрте болып тірекелінсе, таза аудан қыздарында анықталған бұл көрсеткіштік шама - 103±4,03 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының физикалық ауырпашылық сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері - 119±3,87 және 111±5,87, 5 минуттан кейінгі өзгерістері - 110±2,57және 99,5±4,2 шамасында, ал белгілі мөлшердегі физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі жүрек соғыстарының өзгерістері тәжірибе тобында - 109±2,53, бақылау тобында - 99,2±4,54 мөлшерінде анықталды. Бақылау тобындағы жүрек соғысы жиілігінің жүктемелерден кейінгі өзгерістерінің барынша тез қалыптасуы және де осы топтағы ЖСЖ физикалық жүктемелерден кейінгі көрсеткіштік деңгейлерінің тәжірибе тобына салыстырғанда статисткалық тұрғыдан айырмашылық деңгейінің төмен болғандығы тіркелді (Р<0,05). 80

Талдауға алынып отырған үлгі (Үо) көрсеткіші қан айналу қызметінің ең жоғарғы мүмкіншілік деңгейін бағалау үшін қолданылатындықтан, олардың 7 жастағы қыздар тобындағы тіркелінген орта шамаларын сараптау барысы қалыпты жағдайдағы бақылау тобындағы Үо шамасының (670±31,3) тәжірибе тобымен салыстырғандағы деңгейінің (583±13,1) айтарлықтай жоғары екендігі және арнайы физикалық жуктемелерден кейінгі осы шамаға қатысты ауытқушылық деңгейлеріндегі өзгерістердің де осы заңдылықтар аясында іске асқандығына көз жеткіздік. Мысалы жүктемелерден кейінгі уақыт мөлшерінде байланысты Үо шамасының өзгеру динамикасы төмендегі кестеде көрсетілгендей: 1 минуттан соң тәжірибе тобында - 506±11,7, бақылау тобында - 569±9,7; 5 минуттан кейін - 554±16,4; 621±28,1 және 10 минуттан соң - 550±10,9; 623±12,2 болып өзгерді. Яғни, бақылау тобындағы «таза» аудан балаларының қан айналу қызметінің мүмкіншілік деңгейлері «ластанған» топта тіркелінген Үо көрсеткіштерімен салыстырғанда статисткалық жоғарғы шынайлылықтағы айырмашылықты бергені дәлелденді (Р<0,01). ҮоА-үлгі амплитудасының әр түрлі топтардағы орта шамаларын зерделей келе, экологиялық тұрғыдан «жайсыз» болып саналатын аудандардағы тәжіри тобы қыздарының көрсеткіштік деңгейінің бақылау тобымен салыстырғандағы айтарлықтай деңгейде жоғары болғандығы қалыпты жағдайда да, физикалық жүктемелерде кейінгі уақыт аралықтарындағы көрсеткіштік деңгейлері бойынша да бірдей дәрежеде байқалды. Бұл параметрлік көрсеткіштің әр топтағы өзгерісі: қалыпты жағдайда «тәжірибе» тобында - 25,5±1,72, «бақылау» тобында - 21,3±1,74 мөлшерінде болса, ал жүктемелерден кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерісі - 23,2±1,35; 19,7±2,53; 5 миуттан кейінгі өзгерісі - 35,4±2,99; 28,7±3,85, 10 минуттан кейінгі қалыптасуы - 33,1±2,47 және 27,3±2,92 деңгейлерінде болды. Яғни, экологиялық жайсыз аудандадағы қыздардың қан айналу қызметіне әсер ететін вегатативтік жүйке жүйелерінің арасындағы симпатикалық тұрғыдағы ықпалдылықтың басым болатындығы анықталды. Сонымен қатар, қалыпты жағдайдағы вариацияның ауытқу (∆Х) көрсеткіші тәжірибе тобында - 247±25,5 мөлшерінде болса, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіш - 276±27,7 мөлшерінде анықталып, ары қарайғы жүктемелік сынақтардан кейінгі ауытқушылық шамаларындағы айырмашылық деңгейлерінде де осы қарқындағы ауытқуылықтың сақталғанын байқаймыз. Осы көрсеткішке байланысты 1 минуттан кейінгі шама тәжірибе тобында - 52,2±5,25, бақылау тобында - 82,2±11,5, ал 5 минуттан кейінгі шама - 36,9±3,99 және 55,1±7,55; 10 минуттан кейінгі шама 42,4±5,35 және 49,6±7,79 шамаларында болып топ аралық статистикалық айырмашылық шынайлылығына дәлел болды (Р<0,01). Бақылау тобындағы орташа ауытқушылық деңгейінің орта есеппен - 16,3±1,49 шамаға артық болып, ағзаның вегатативтік гомеостазын қалыптастырудағы парасимпатикалық вегатативтік жүйке жүйесінің басымдлығын көрсетті. Вегатативтік тепе-теңдік индексі - (ВТИ), қан айналу жүйесі қызметінің реттелуіндегі папрсимпатикалық және симпатикалық бөліктерінің ара- 81

қатынас деңгейін көрсететіні белгілі. Талдауға алынған жеті жастағы қыз балалардың тәжірибе тобында қалыпты жағдайда анықталған ВТИ деңгейі - 127±13,9 болса, ал бақылау тобындағы бұл шама - 92,5±12,5 анықталып, топ аралық ауытқушылықтың - 34,5 ±2,5 мөлшерін беріп, жоғарғы дәржедегі статисткалық айырмашылық шынайлылығын көрсетті (Р<0,001). Шартты түрде экологиялық қолайсыз болып саналатын аудандардағы 7 жасар қыздардың жүрек соғысының вегатативтік көрсеткіші (ЖСВК) қалыпты жағдайда - 8,03±0,79, ал бақылау тобында - 6,1±1,04 мөлшерінде анықталса, ал осы топтардағы қалыптастыру құбылысының белсенділік (ҚҚБ) деңгейі тәжірибе тобында - 44,2±3,28; бақылау тобында - 33,5±3,96 болып қалыпты жағдайдағы топаралық айырмашылық (10,5±0,21) деңгейініің статистикалық шынайлылығын көрсетті (Р<0,001). Және де бұл ҚҚБ көрсеткішіне қатысты тәжіри тобындағы белсенділік осы топтағы жүрек соғысы қызметін қалыптастыру кезіндегі вегатативтік жүйе қызметтерінің жылдамырақ атқарылатынын анықтап берді (18 кесте). Экологиялық жайсыз аудан балаларының қалыптастыру құбылысының - 44,2±3,28 шамасындағы белсенділігі (ҚҚБ), шартты түрде «жайлы» деп саналатын бақылау тобы - 33,5±3,96 көрсеткіштерімен салыстырғанда - 10,7±0,56 шамасына жоғары болып, жүктемелік сынамалардан кейінгі бұл шамалардың ауытқуы да анықталған заңдылықтар аясында іске асқандығын тіркелінді. Мысалы: 1 минуттан кейінгі тәжірибе тобы ҚҚБ көрсеткіштігінің басымдылығы 6,8%, 5 минуттан кейін 23%, ал 10 минуттан кейінгі басымдылық мөлшері 23,7% мөлшеріне дейін артып, тәжірибе тобы балаларының вегатативтік жүйе қалыптастыру мүмкіншілігінің жүктемелерден кейінгі салыстырмалы түрдегі белсенділігігінің арта түсетінін, яғни олардың қан айналу жүйелеріндегі өзгеріске ұшыраған әр түрлі параметрлік өзгерістер деңгейінінің басым болатындығын сараптадық. Ауыртпашылық индексі (АИ) жүрек соғысының орталықтан басқарылу дәрежесін бағалауға арналған көрсеткіш. Бұл көрсеткіштің тәжірибе тобындағы - 110±7,5 шамасындағы бақылау тобымен - 76,9±3,1 салыстырғандағы басымдылығы жоғарыда келтірілген ластанған аудан балалары жүрек соғысының орталықтан басқарылу құбылысына қатысты белсенділігіне дәлел болып, жалпы бақылау тобы балаларының қан айналу жүйесіне қатысты ауытқушылықтардың салыстырмалы тұрғыда бәсең болатынын көрсетті. Тәжірибе тобындағы 7 жасар ұлдардың қалыпты кездегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ) бір минутта - 100±1,45 мәрте болып тірекелінсе, «таза» аудан ұлдарындағы бұл көрсеткіштік шама - 83±3,18 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының физикалық ауырпашылық сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері - 105±1,6 және 91±3,87, 5 минуттан кейінгі өзгерістері - 103±1,35 және 90,5±4,2 шамасында, ал белгілі мөлшердегі физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі жүрек соғыстарының өзгерістері тәжірибе тобында - 104±0,91, бақылау тоб- 82

18 Кесте - 7 жастағы қыздардың физикалық жүктемелік сынамаларынан кейінгі вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы Зерттеу Варияциялық Тыныш Физикалық жүктемеден соңғы уақыт топтары көрсеткіш кезде 15 10 минут минут минут Тәжірибе 578,3 ±11,0 509±10,3 549±13,8 561±15,4 тобы *** Бақылау R-R (мс) 646 ±33,1 *** *** *** тобы *** Тәжірибе ЖСЖ 104±2.1 565±16,3 618±17,4 618±17,4 тобы *** *** *** Бақылау (мин/соғ) 103±4,03 тобы 119±3,87 110±2,57 109±2,53 Үо (мс) 583±13,1 ** ** ** Тәжірибе *** тобы ҮоА(мс) 111±5,87 99,5±4,2 99,2±4,54 Бақылау 670±31,3 ** ** ** тобы (∆Х) *** Тәжірибе 506±19,7 554±16,4 550±14,9 тобы АИ 25,5±1,72 Бақылау * *** *** *** тобы (шартты Тәжірибе 21,3±1,74 569±44,7 621±28,1 623±31,2 тобы шама) * *** *** *** Бақылау тобы g 247±9,5 23,2±1,35 35,4±2,99 33±2,47 Тәжірибе ** * * * тобы (шартты Бақылау 276±7,7 19,7±2,53 28,7±3,85 27,3±2,92 тобы шама) ** * * * ВТИ Тәжірибе 110±7,5 253±11,2 182±9,1 227±8,5 тобы (шартты *** ** ** ** Бақылау тобы шама) 76,9±3,1 368±10,2 279±9,6 222±10,8 *** ** ** ** Тәжірибе ЖСВК тобы 49,5±4,82 109±6,1 233±7,7 197±8,3 Бақылау (шартты ** *** *** тобы шама) 65,8±6,61 110±5,6 167±6,1 154±3,6 Тәжірибе ** *** *** тобы ҚҚБ Бақылау 127±19,9 52,2±5,25 36,9±3,99 42,4±5,35 тобы (шартты *** ** ** ** Тәжірибе шама) 92,5±22,5 82,2±11,5 55,1±7,55 49,6±7,79 тобы *** ** ** ** Бақылау тобы 8,03±0,79 107±14,5 252±51,6 209±38,7 * *** *** *** 6,1±1,04 105±33,1 118±58,2 172±36,4 * *** *** *** 44,2±3,28 8,9±0,83 11,7±1,33 10,9±1,51 ** * * 9,57±1,37 33,5±3,96 7,3±1,51 8,9±1,77 ** * * 46,9±3,5 65,1±5,94 61,5±5,52 * ** ** 43,7±7,11 50,1±8,49 46,9±6,49 * ** ** Ескертпе: Статистикалық шынайлылықдеңгейлері - ***; Р<0,001; **- Р<0,01; * Р<0,05 83

ында - 88,2±3,54 мөлшерінде анықталып бақылау тобындағы жүрек соғысы жиілігінің жүктемелерден кейінгі өзгерістерінің барынша тез қалыптасып және де осы топтағы ЖСЖ физикалық жүктемелерден кейінгі көрсеткіштік деңгейлерінің тәжірибе тобына салыстырғанда статисткалық тұрғыдан шынайы төмен болғандығын көрсетті (Р<0,05). Сонымен қатар, зерттеумен қамтылып отырған (Үо)-үлгі көрсеткіші қан айналу қызметінің ең жоғарғы мүмкіншілік деңгейін бағалау үшін қолданылатындықтан, олардың 7 жастағы ұлдар тобындағы тіркелінген орта шамаларын сараптау барысы қалыпты жағдайдағы бақылау тобындағы Үо шамасының (698±21,3) тәжірибе тобымен салыстырғандағы деңгейінің (598±9,91) айтарлықтай жоғары екендігі және арнайы физикалық жуктемелерден кейінгі осы шамаға қатысты ауытқушылық деңгейлеріндегі өзгерістердің де жоғарыда анықталған заңдылықтар аясында іске асқандығына көз жеткіздік. Мысалы, арнайы орындалған жүктемелік сынамалардан кейінгі Үо шамасының өзгеру динамикасы төмендегі кестеде көрсетілгендей: 1 минуттан соң тәжірибе тобында - 586±11,7, бақылау тобында - 695±24,7; 5 минуттан кейін - 566±6,4; 691±8,1 және 10 минуттан соң - 578±8,9; 686±9,2 болып өзгеріп және бақылау тобындағы «таза» аудан балаларының қан айналу қызметінің мүмкіншілік деңгейлерінің «ластанған» топта тіркелінген Үо көрсеткіштерімен салыстырғандағы жоғарғы ауытқушылық шынайлылығын анықтауға көмектесті (Р<0,001). ҮоА-үлгі амплитудасының әр түрлі топтардағы орта шамаларын зерделей келе, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын аудандардағы тәжірибе тобы ұлдарының көрсеткіштік деңгейінің бақылау тобымен салыстырғандағы айтарлықтай деңгейде жоғары болғандығы қалыпты жағдайда да, физикалық жүктемелерде кейінгі уақыт аралықтарындағы көрсеткіштік деңгейлері бойынша да бірдей дәрежеде байқалды. Бұл параметрлік көрсеткіштің әр топтағы өзгерісі: қалыпты жағдайда тәжірибе тобында - 29,5±1,72, «бақылау» тобында - 28,3±1,74 мөлшерінде болса, ал физикалық жүктемелерден кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерісі -30,2±1,35; 19,7±2,53; 5 миуттан кейінгі өзгерісі - 26,4±1,99; 24,7±1,85, 10 минуттан кейінгі қалыптасуы - 32,1±2,47 және 25,1±1,92 деңгейінде анықталды. Демек, экологиялық жайсыз аудандадағы ұлдардың қан айналу қызметіне әсер ететін вегатативтік жүйенің симпатикалық негіздегі ықпалдылығының басым болғандығы байқалды (19 кесте). Ары қарайғы жүргізілген зерттеулер қалыпты жағдайдағы вариацияның ауытқу (∆Х) көрсеткіші тәжірибе тобында - 219±13,5 мөлшерінде, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіштік деңгейдің - 264±21,7 мөлшерінде анықталғанын көрсетсе, жүктемелік сынамалардан кейінгі ауытқушылық шамаларындағы айырмашылық деңгейлерінде де осы қарқындағы ауытқушылықтың сақталғанын байқаймыз. Бақылау тобындағы орташа ауытқушылық деңгейінің орта есеппен - 45,3±1,49 шамаға артық болуы, ағзаның вегатативтік гомеостазын қалыптастырудағы парасимпатикалық вегатативтік жүйе қызметінің басымдылығын байқатты. 84

19 Кесте - 7 жастағы ұлдардың ауырлық сынамаларынан кейінгі вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы Зерттеу Варияциялық Тыныш Физикалық жүктемеден соңғы уақыт топтары көрсеткіш кезде 1 5 10 минут минут минут Тәжірибе 588± 8,76 573±9,22 585±8,7 573±5,4 тобы 706 ±24,1 Бақылау R-R (мс) 100±1,45 665±36,3 685±27,4 684±20,4 тобы 83±3,18 Тәжірибе ЖСЖ 598±9,91 105±1,6 103±1,35 104±0,91 тобы 698±21,3 Бақылау (мин/соғ) 29,5±1,72 91±3,87 90,5±4,2 88,2±3,54 тобы 28,3±1,74 Үо (мс) 219±13,5 586±11,7 566±6,4 578±8,9 Тәжірибе 264±21,7 695±24,7 691±18,1 686±21,2 тобы ҮоА(мс) 130±17,5 30,2±1,35 26,4±1,99 32,1±2,47 Бақылау 100±20,1 19,7±2,53 24,7±1,85 25,1±1,92 тобы (∆Х) 40,2±2,36 233±11,2 190±8,1 182±15,5 Тәжірибе 53,1±5,03 406±43,2 301±34,2 289±20,8 тобы АИ 151±19,1 128±16,1 128±10,7 188±28,3 Бақылау 130±22,5 53,4±12,6 77,1±13,1 83,7±15,1 тобы (шартты 8,33±0,76 Тәжірибе 6,33±0,76 43,2±3,25 39±3,2 40,4±5,32 тобы шама) 89,2±9,5 60,1±6,55 55,4±6,39 Бақылау 50,2±3,18 тобы g 41,8±3,96 147±18,3 145±11,6 2139±31,4 Тәжірибе 70,3±16,0 101±15,3 109±18,4 тобы (шартты Бақылау 8,12±0,83 9,54±0,43 10,6±0,88 тобы шама) 4,46±0,51 5,72±0,63 6,02±0,71 ВТИ Тәжірибе 52,3±2,8 46,7±2,54 57±6,28 тобы (шартты 29,7±4,11 36,1±3,52 38,1±3,55 Бақылау тобы шама) Тәжірибе ЖСВК тобы Бақылау (шартты тобы шама) Тәжірибе тобы ҚҚБ Бақылау тобы (шартты Тәжірибе шама) тобы Бақылау тобы Қан айналу жүйесінің ауыртпашылық индексі (АИ) жүрек соғысының орталықтан басқарылу дәрежесін бағалауға арналған көрсеткіш екені белгілі. 85

Бұл көрсеткіштің салыстыру топтарындағы көрсеткіштік дәрежелері қлыпты жағдайдағы 7 жасар ұл балалардың тәжірибе тобындағы - 130±17,5 шамасының бақылау тобы көрсеткішіне - 100±20,1 қарағандағы басымдылығы ластанған аудан балалары жүрек соғу ритмінің АИ белсенділігіне дәлел болып, ал бақылау тобы балаларының қан айналу жүйесіне қатысты ауытқушылықтардың бәсең қарқынды болатындығын көрсетті (22 кесте). Вегатативтік тепе-теңдік индексі - (ВТИ), қан айналу жүйесі қызметінің реттелуіндегі папрсимпатикалық және симпатикалық бөліктерінің ара- қатынас деңгейін көрсететіні белгілі. Талдауға алынған жеті жастағы ұлдардың тәжірибе тобында қалыпты жағдайда анықталған ВТИ деңгейі - 151±19,1 болса, ал бақылау тобындағы бұл шама - 130±22,5 анықталып, топ аралық ауытқушылықтың 16% мөлшерінде екендігін, яғни салыстыру топтар арасындағы жоғарғы дәржедегі статистикалық шынайлылықтың бар екендігін байқатты (Р<0,001). Шартты түрде экологиялық қолайсыз болып табылған аудандардағы 7 жасар ұлдардың жүрек соғысының вегатативтік көрсеткіші (ЖСВК) қалыпты жағдайда - 8,33±0,76, ал бақылау тобында - 6,33±0,76 мөлшерінде анықталса, ал осы топтардағы қалыптастыру құбылысының белсенділік (ҚҚБ) деңгейі «тәжірибе тобында - 50,2±3,18; бақылау тобында - 41,8±3,96 болып қалыпты жағдайдағы топаралық айырмашылық (8,4±0,33) деңгейініің статистикалық шынайлылығын көрсетті (Р<0,001). Және де бұл ҚҚБ көрсеткішіне қатысты тәжірибе тобындағы белсенділік осы топтағы жүрек соғысы қызметін қалыптастыру кезіндегі вегатативтік жүйе қызметтерінің жылдамырақ атқарылатынын көрсетті. Бұл шамалардың жүктемелік сынамалардан 1 минуттан кейінгі тәжірибе тобындағы ҚҚБ көрсеткіштігінің басымдылығы 43,2%, 5 минуттан кейін 221,6%, ал 10 минуттан кейінгі басымдылық мөлшері 33,1% мөлшерлерінде болып, тәжірибе тобы балалары арасындағы вегатативтік жүйе қалыптастыру мүмкіншілігінің белсенділігінің басым екендігіне және осы топ ұлдары арасындағы әр түрлі дәрежедегі қан айналу жүйесі өзгерістерінің жиі кездесетіндігі дәлелденді. Экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын тәжірибе тобындағы 8 жасар қыздардың қалыпты кездегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ) бір минутта 95,3±2,75 мәрте болып тірекелінсе, «таза» аудан қыздарындағы бұл көрсеткіштік шама 92,8±2,18мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының жүктемелңк сынамалардан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері 110±1,34 және 103±3,17, 5 минуттан кейінгі өзгерістері 99,6±1,35 және 98,5±2,22 шамасында, ал 10 минуттан кейінгі жүрек соғыстарының өзгерістері тәжірибе тобында 97±0,91, бақылау тобында 92,8±2,14 мөлшерінде анықталып бақылау тобындағы жүрек соғысы жиілігінің жүктемелерден кейінгі өзгерістерінің барынша тез қалыптасып және де осы топтағы ЖСЖ физикалық жүктемелерден кейінгі көрсеткіштік деңгейлерінің тәжірибе тобына салыстырғанда статистикалық төменгі шынайылықта (Р<0,05) болғандығы анықталды. 86

8 жасар қыз балалардың Үлгі (Үо) көрсеткіші тәжірибе тобында тобында (650±9,91) бақылау тобымен салыстырғандағы деңгейінің (643±11,3) айтарлықтай жоғары болғандығын және арнайы физикалық жуктемелерден кейінгі осы шамаға қатысты ауытқушылық деңгейлеріндегі өзгерістердің де осы заңдылықтар аясында іске асқандығына көз жеткіздік. Мысалы жүктемелерден кейінгі уақыт мөлшерінде байланысты Үо шамасының өзгеру динамикасы кестеде көрсетілгендей: 1 минуттан соң тәжірибе тобында - 522±11,7, бақылау тобында - 592±14,7; 5 минуттан кейін - 612±6,4; 615±13,1 және 10 минуттан соң - 610±8,9; 616±11,2 болып өзгерді. Яғни, жүктемелік сынамалардан соңғы 10 минуттан кейінгі бақылау тобындағы «таза» аудан балаларының қан айналу қызметінің мүмкіншілік деңгейлері «ластанған» топта тіркелінген Үо көрсеткіштерімен салыстырғанда жоғарғы болғандығы және осы топтар арасындағы айырмашылық шынайлылығының жоғары болғандығын байқадық (Р<0,001) (20 кесте). Қалыпты жағдайда ҮоА-үлгі амплитудасының әр түрлі топтардағы орта шамаларын зерделей келе, экологиялық тұрғыдан «жайсыз» болып саналатын аудандардағы тәжіри тобы қыздарының көрсеткіштік деңгейінің бақылау тобымен салыстырғандағы айтарлықтай деңгейде жоғары болғандығын көреміз және жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт аралықтарындағы көрсеткіштік деңгейлері ары қарай шамалас болып, топ аралық ауытқушлық шынайлылығының төмен болғандығын тіркедік. Бұл параметрлік көрсеткіштің әр топтағы өзгерісі: қалыпты жағдайда «тәжірибе» тобында - 27,1±1,72, «бақылау» тобында - 22,1±1,04 мөлшерінде болса, ал осы көрсеткіштің жүктеме сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерісі - 20,2±1,35; 19,9±1,53; 5 миуттан кейінгі өзгерісі - 29,4±1,99; 34,7±1,85, 10 минуттан кейінгі қалыптасуы - 29,1±2,47 және 29,8±1,92 деңгейлерінде болды. Яғни, экологиялық жайсыз аудандадағы қыздардың қан айналу қызметіне әсер ететін вегатативтік жүйке жүйелерінің арасындағы симпатикалық тұрғыдағы ықпалдылықтың басым болатындығы анықталды. Қалыпты жағдайдағы вариацияның ауытқу (∆Х) көрсеткіші тәжірибе тобында - 213±13,5мөлшерінде болса, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіш - 243±21,7 мөлшерінде анықталып, ары қарайғы жүктемелік сынақтардан кейінгі ауытқушылық шамаларындағы айырмашылық деңгейлерінде де осы қарқындағы ауытқушылықтың болғанын тіркедік. Осыған байланысты жүктеме сынамаларынан 1 минуттан кейінгі шама тәжірибе тобында 293±11,2, бақылау тобында - 335±23,2, ал 5 минуттан кейінгі шама - 191±8,1 және 173±10,2; 10 минуттан кейінгі шама - 186±15,5 және 150±17,8 шамаларында болып жоғары дәрежедегі топ аралық статистикалық айырмашылық шынайлылығына (Р<0,001) дәлел бола алды. Бақылау тобындағы орташа ауытқушылық деңгейінің орта есеппен - 33,3±1,4 немесе 17,9% мөлшерге басым болғандығына дәлел бола алды. Вегатативтік тепе-теңдік индексі - (ВТИ), қан айналу жүйесі қызметінің реттелуіндегі папрсимпатикалық және симпатикалық бөліктерінің ара- қатынас деңгейін көрсететіні белгілі. Қалыпты жағдайдағы сегіз жастағы қыз балалардың тәжірибе тобында анықталған ВТИ деңгейі - 150±19,1 болса, ал 87

20 Кесте- 8 жастағы қыздар тобындағы физикалық жүктемелерден кейінгі вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы Зерттеу Варияциялық Тыныш Физикалық жүктемеден соңғы уақыт топтары көрсеткіш кезде 1 5 10 минут минут минут Тәжірибе 638± 18,7 543±7,22 593±8,71 613±7,4 тобы 649 ±15,1 Бақылау R-R (мс) 95,3±2,75 583±17,3 615±13,4 607±12,4 тобы Тәжірибе ЖСЖ 92,8±2,18 110±1,34 99,6±1,35 97±0,91 тобы 650±9,91 Бақылау (мин/соғ) 643±11,3 103±3,17 98,5±2,22 92,9±2,14 тобы 27,1±1,72 Үо (мс) 22,1±1,04 522±11,7 612±6,4 610±8,9 Тәжірибе 213±13,5 592±14,7 615±13,1 616±11,2 тобы ҮоА(мс) 243±21,7 20,2±1,35 29,4±1,99 29,1±2,47 Бақылау 122±17,5 19,9±1,53 34,7±1,85 29,8±1,92 тобы (∆Х) 76,6±9,71 293±11,2 191±8,1 186±15,5 Тәжірибе 43,2±2,36 335±23,2 173±10,2 150±17,8 тобы АИ 53,1±4,03 89,9±16,1 155±10,7 188±28,3 Бақылау 150±19,1 65,4±10,2 192±13,1 180±15,1 тобы (шартты 97,5±12,5 Тәжірибе 8,16±0,76 66,2±3,25 40±3,2 39,4±4,32 тобы шама) 6,66±0,76 67,2±9,5 34,1±2,55 39,4±3,2 Бақылау тобы g 43,1±3,18 97,3±16,0 181±15,3 144±18,4 Тәжірибе 34,6±1,96 73,9±11,2 226±23,3 206±48 тобы (шартты Бақылау 7,74±0,83 9,54±0,43 9,6±0,88 тобы шама) 5,98±0,51 10,3±0,63 9,77±0,71 ВТИ Тәжірибе 38,1±2,8 50,1±1,54 48±1,28 тобы (шартты 34,3±4,11 57,5±3,52 50,1±3,55 Бақылау тобы шама) Тәжірибе ЖСВК тобы Бақылау (шартты тобы шама) Тәжірибе тобы ҚҚБ Бақылау тобы (шартты Тәжірибе шама) тобы Бақылау тобы бақылау тобындағы бұл шама - 97,5±12,5 анықталса, топаралық айырмашылық - 52,5 ±2,5 мөлшерінінде болып, жоғарғы дәржедегі 88

статисткалық айырмашылық шынайлылығын берді (Р<0,001). Шартты түрде экологиялық қолайсыз аудандардағы 8 жасар қыздардың жүрек соғысының вегатативтік көрсеткіші (ЖСВК) қалыпты жағдайда - 8,16±0,76, ал бақылау тобында - 6,66±0,76 мөлшерінде анықталды. Ал осы топтардағы қалыптастыру құбылысының белсенділік (ҚҚБ) деңгейі «тәжірибе тобында - 43,1±3,18; бақылау тобында - 34,6±1,96 болып қалыпты жағдайдағы орташа топаралық айырмашылықтың (8,5±0,21) жоғарғы дәрежедегі шынайлылығын байқатты (Р<0,01). Және де осы ҚҚБ көрсеткішіне қатысты тәжірибе тобындағы анықталған белсенділік үрдісі осы топтағы жүрек соғысы қызметін қалыптастыру кезіндегі вегатативтік жүйе қызметтерінің қарқынды атқарылатынына дәлел болды. Зерттеу топтарындағы ауыртпашылық индексіне (АИ) қатысты анықталған айырмашылығы тәжірибе тобында (122±17,5) бақылау тобымен (76,6±9,71) салыстырғанда 37,2% мөлшерде басым болып, балалардың жүрек соғысының орталықтан басқарылуы ластанған аудан тобында белсенді болатыны байқатты. Тәжірибе тобындағы сегіз жасар қыз балалардың сигма (g) көрсеткіші қалыпты жағдайда - 43,2±2,36, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіштік шама деңгейі - 53,1±4,03 мөлшерінде болып экологиялық тұрғыдан жайлы болып саналатын аудандардағы қыз балаларда анықталған шаманың 18,6% артық болғандығы тіркелінді және де бұл айырмашылық ағзаның вегатативтік гомеостазын қалыптастырудағы парасимпатикалық вегатативтік жүйе қызметінің басымдылығын көрсетті. Тәжірибе тобындағы 8 жасар ұлдардың қалыпты кездегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ) бір минутта - 96,4±1,75 мәрте болып тірекелінсе, таза аудан ұлдарындағы бұл көрсеткіштік шама - 89,8±2,18 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының физикалық ауырпашылық сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері - 98,4±1,34 және 97±3,17, 5 минуттан кейінгі өзгерістері - 96,6±1,35 және 93,8±2,22 шамасында, ал белгілі мөлшердегі физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі жүрек соғыстарының өзгерістері тәжірибе тобында 98±0,91, бақылау тобында - 91,5±2,14 мөлшерінде анықталып, бақылау тобындағы жүрек соғысы жиілігінің жүктемелерден кейінгі өзгерістерінің барынша тез қалыптасып және де осы топтағы ЖСЖ физикалық жүктемелерден кейінгі көрсеткіштік деңгейлерінің тәжірибе тобына салыстырғанда статисткалық тұрғыдан шынайы төмен болғандығын байқатты (Р<0,05). Зерттеумен қамтылып отырған бақылау тобындағы (Үо)-үлгі (663±11,3) көрсеткішінің тәжірибе тобымен салыстырғандағы (618±10,1) жоғары деңгейі «таза» аудан балаларының қан айналу қызметіндегі қалыптастыру мүмкіншіліктерінің жоғары екендігін анықтауға көмектесті (Р<0,001). Ал бұл топтардағы арнайы жүргізілген жүктемелік сынамалардан кейінгі Үо шамасының өзгеру динамикасы 1 минуттан соң тәжірибе тобында - 622±11,7, бақылау тобында - 652±14,7; 5 минуттан кейін - 630±6,4; 644±13,1 және 10 минуттан соң - 640±8,9; 647±11,2 болып өзгеріп және жоғарғы топаралық статистикалық ауытқушылықты берді (Р<0,001). 89

ҮоА-үлгі амплитудасының әр түрлі топтардағы орта шамаларын зерделей келе, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын аудандардағы тәжірибе тобы ұлдарының көрсеткіштік деңгейінің бақылау тобымен салыстырғандағы айтарлықтай деңгейде жоғары болғандығы қалыпты жағдайда да, физикалық жүктемелерде кейінгі уақыт аралықтарындағы көрсеткіштік деңгейлері бойынша шамамен бірдей дәрежеде байқалды. Тәжірибе тобындағы сегіз жасар ұлдардың сигма (g) көрсеткіші қалыпты жағдайда - 51,2±2,36, ал бақылау тобында - 55,3±4,03 анықталып, топ аралық айырмашылықтың 4,1±0,13 мөлшерін көрсетті. Бұл параметрлік көрсеткіштің физикалық жүктемелерден кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерісі тәжірибе тобында - 66,4±3,25; бақылау тобында - 72,2±9,5 анықталса; 5 миуттан кейінгі өзгерістері осыған сәйкес тәжірибе тобында - 51±3,2; бақылау тобында - 50,9±2,55, ал жүктемелік сынамалардан 10 минуттан кейінгі бұл көрсеткіштік шама өзгерісі тәжірибе тобында - 48,4±4,32, бақылау тобында - 44,8±3,2 деңгейінде анықталды (21 кесте). Ары қарайғы жүргізілген зерттеулер нәтижесі қалыпты жағдайдағы вариацияның ауытқу (∆Х) көрсеткішінің тәжірибе тобында - 311±13,5 мөлшерінде, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіштік деңгейдің - 272±21,7 мөлшерінде анықталғанын көрсетсе, жүктемелік сынамалардан кейінгі ауытқушылық шамаларындағы айырмашылық деңгейлерінде де осы қарқындағы айырмашылықтың сақталғанын байқатты. Мысалға, ∆Х көрсеткішінің жүктемелік сынамадан соңғы 1 минуттан кейінгі шамасы тәжірибе тобында - 355±11,2 анықталса , ал бақылау тобында - 347±23,2, ал 5 минуттан кейінгі шамасы тәжірибе тобында - 274±8,1, бақылау тобында - 243±10,2; 10 минуттан кейінгі тәжірибе тобындағы ∆Х шамасы - 250±15,5, бақылау тобында - 222±17,8 деңгейлері анықталып, тәжірибе тобы көрсеткішінің орта есеппен 13,2% басым болғаны және топ аралық статистикалық айырмашылықтың жоғарғы деңгейін берді (Р<0,001). Бақылау тобындағы орташа ауытқушылық деңгейінің орта есеппен - 31,3±1,19 шамаға артуы, ағзаның вегатативтік гомеостазын қалыптастырудағы парасимпатикалық жүйе қызметінің басымдылығын көрсетті. Қан айналу жүйесінің ауыртпашылық индексі (АИ) салыстыру топтарындағы көрсеткіштік дәрежелері қалыпты жағдайдағы 8 жасар ұл балалардың тәжірибе тобындағы - 82±10,5 шамасының бақылау тобы көрсеткішіне салыстырғандағы (92,3±9,71) бәсеңдігі «ластанған» аудан балалары қан айналу жүйесіне қатысты ауытқушылықтарды қалпына келтіру мүмкіндіктерінің бәсең қарқынды болатындығын көрсетті. Тәжірибе тобындағы 8 жасар ұлдардың қалыпты жағдайда анықталған вегатативтік тепе-теңдік индексі - (ВТИ) 100±11,1 болса, ал бақылау тобындағы бұл шама - 115±12,5 деңгейінде анықталып, топ аралық ауытқушылықтың 13% мөлшеріндеболғандығын, яғни салыстыру топтар арасындағы статистикалық шынайлылықтың жоғарлылығын байқадық (Р<0,001). Шартты негізде экологиялық жайсыз аудандардағы 8 жасар ұлдардың жүрек соғысының вегатативтік көрсеткіші (ЖСВК) қалыпты 90

21 Кесте - 8 жастағы ұл балалардың физикалық жүктемелерден кейінгі уақыт аралығындағы вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы Зерттеу Варияциялық Тыныш Физикалық жүктемеден соңғы уақыт топтары көрсеткіш кезде 626± 11,7 1 5 10 минут Тәжірибе R-R (мс) 674 ±15,2 тобы 96,4±1,75 минут минут Бақылау ЖСЖ 89,8±2,18 тобы 618±10,1 613±8,22 623±9,71 617±8,4 Тәжірибе (мин/соғ) 663±11,3 тобы 24,6±1,72 629±18,3 640±13,4 647±12,4 Бақылау Үо (мс) 24,1±1,04 тобы 311±13,5 98,4±1,34 96,6±1,35 98±0,91 ҮоА(мс) 272±21,7 Тәжірибе 97±3,17 93,8±2,22 91,5±2,14 тобы (∆Х) 82±10,5 Бақылау 92,3±9,71 622±11,7 630±6,4 640±8,9 тобы АИ Тәжірибе 51,2±2,36 652±14,7 644±13,1 647±11,2 тобы (шартты 55,3±4,03 Бақылау 25,7±1,35 26,9±1,99 30,1±1,47 тобы шама) 100±11,1 Тәжірибе 115±12,5 21,9±1,53 29,7±1,85 29,1±1,92 тобы g Бақылау 6,58±0,71 355±11,2 274±8,1 250±15,5 тобы (шартты 6,6±0,76 Тәжірибе 347±23,2 2443±10,2 222±17,8 тобы шама) 40,1±3,18 Бақылау ВТИ 38,1±1,96 80,0±11,1 135±10,7 122±18,3 тобы (шартты 82,4±10,2 143±13,1 133±15,1 Тәжірибе тобы шама) 66,4±3,25 51±3,2 48,4±4,32 Бақылау 72,2±9,5 50,9±2,55 44,8±3,2 тобы ЖСВК 94,3±12,0 157±15,3 142±18,4 Тәжірибе (шартты 73,9±11,2 176±23,3 163±12,3 тобы Бақылау шама) 5,62±0,83 8,54±0,43 7,6±0,88 тобы 5,1±0,51 8,4±0,63 7,6±0,71 ҚҚБ Тәжірибе 43,1±2,8 44,1±1,54 51±1,28 тобы (шартты 34,1±4,11 46,6±3,52 46,3±3,55 Бақылау тобы шама) Тәжірибе тобы Бақылау тобы 91

жағдайда - 6,58±0,71, ал бақылау тобында - 6,6±0,76 мөлшерінде яғни шамамен бірдей дәрежеде анықталса, ал осы топтардағы қалыптастыру құбылысының белсенділік (ҚҚБ) деңгейі тәжірибе тобында - 40,1±3,18; бақылау тобында - 38,1±1,96 болып, қалыпты жағдайдағы топаралық айырмашылық - 2,0±0,33 анықталды. Бұл ҚҚБ көрсеткішіне қатысты тәжірибе тобындағы белсенділік осы топтағы жүрек соғысы қызметін қалыптастыру кезіндегі вегатативтік жүйе қызметтерінің жылдамырақ атқарылатынына дәлел болды. Талданып отырған көрсеткіштік шаманың шаманың жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минуттан уақытынан кейінгі тәжірибе тобындағы басымдылығы 20,8%, 5 минуттан кейінгі басымдылығы 6,0%, ал 10 минуттан кейінгі басымдылық мөлшері 9,2% мөлшерінде болып, тәжірибе тобы балалары арасындағы вегатативтік жүйе қалыптастыру мүмкіншілігінің белсенділігінің басым екендігін байқатты. Тәжірибе тобындағы 9 жасар қыздардың қалыпты кездегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ) бір минутта - 101±2,75 мәрте болып тіркелінсе, таза аудан қыздарындағы бұл көрсеткіштік шама - 98,2±2,19 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының жүктемелңк сынамалардан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері - 107±3,32 және 119±3,16, 5 минуттан кейінгі өзгерістері - 98,6±4,30 және 103±2,12 шамасында, ал 10 минуттан кейінгі жүрек соғыстарының өзгерістері тәжірибе тобында - 99±3,29, бақылау тобында 102±2,45 мөлшерінде анықталды. Бақылау тобындағы жүрек соғысы жиілігінің жүктемелерден кейінгі өзгерістерінің барынша тез қалыптасып және де осы топтағы ЖСЖ физикалық жүктемелерден кейінгі көрсеткіштік деңгейлерінің тәжірибе тобы көрсеткіштерімен салыстырғанда соншалықты айырмашылықты бермеді (Р<0,05). 9 жасар қыз балалардың қалыпты жағдайдағы үлгі (Үо) көрсеткіші тәжірибе тобында тобында (617±20,2) бақылау тобымен салыстырғандағы деңгейінің (616±16,3) айтарлықтай жоғары болғандығын және арнайы физикалық жуктемелерден кейінгі осы шамаға қатысты ауытқушылық деңгейлеріндегі өзгерістердің де жоғарыда көрсетілген заңдылықтар аясында іске асқандығына көз жеткіздік. Мысалы, арнайы жүргізілген физикалық жүктемелерден кейінгі уақыт мөлшерінде байланысты Үо шамасының өзгеру динамикасы кестеде берілгендей: 1 минуттан соң тәжірибе тобында - 618±10,2, бақылау тобында - 514±14,1; 5 минуттан кейін осыған сәйкес - 610±16,7; 588±14,1 және 10 минуттан соң - 612±18,1; 603±14,5 болып өзгерді. Яғни, жүктемелік сынамалардан соңғы 10 минуттан кейінгі бақылау тобындағы таза аудан балаларының қан айналу қызметінің мүмкіншілік деңгейлері ластанған топта тіркелінген Үо көрсеткіштерімен салыстырғанда жоғарғы болғандығын көрсетті (Р<0,001) (22 кесте). Қалыпты жағдайдағы ҮоА-үлгі амплитудасының әр түрлі топтардағы орта шамаларын зерделей келе, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын қалалардағы тәжірибе тобы қыздарының көрсеткіштік деңгейінің бақылау тобымен салыстырғанда айтарлықтай жоғары болғандығын байқадық және жүктеме сынамаларынан кейінгі уақыт аралықтарындағы 92

22 Кесте - 9 жастағы қыздар тобындағы физикалық жүктемелерден кейінгі вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы Зерттеу Вария- лық Тыныш Физикалық жүктемеден соңғы уақыт топтары көрсеткіш кезде 15 10 минут 611± 18,7 минут минут Тәжірибе 586±17,20 624±18,7 618±8,4 тобы Бақылау R-R (мс) 621 ±12,2 507±12,3 581±11,4 596±12,5 тобы Тәжірибе ЖСЖ 101±2,75 107±3,32 98,6±4,30 99±3,29 тобы Бақылау (мин/соғ) 98,2±2,19 119±3,16 103±2,12 102±2,45 тобы Үо (мс) 617±20,2 618±10,2 610±16,7 612±18,1 Тәжірибе 616±16,3 514±14,1 588±14,1 603±14,5 тобы ҮоА(мс) 22±2,42 20,7±1,32 29,2±1,10 31,1±1,85 Бақылау 23,6±1,34 24,8±1,56 34,1±2,85 29,1±2,10 тобы (∆Х) 335±13,5 345±12,2 249±12,1 238±13,2 Тәжірибе 256±11,4 299±21,2 187±20,2 189±12,8 тобы АИ 116±12,5 117,4±2,31 306,3±10,4 298±10,3 Бақылау 95,3±4,71 98,9±8,2 240±20,1 156±15,4 тобы (шартты Тәжірибе 77,2±2,10 69,2±3,21 46±3,15 43,4±2,33 тобы шама) 53.8±4,13 54,2±5,41 37,9±2,21 38,8±2,13 Бақылау тобы g 127±11,3 104,8±5,40 292±11,3 289±11,1 Тәжірибе 112±20,5 109,9±11,8 260±22,3 181±15,4 тобы (шартты Бақылау 7,81±0,51 9,02±0,13 13,3±0,43 13,8±0,21 тобы шама) 7,16±0,72 7,9±0,95 12,1±0,60 10,1±0,52 ВТИ Тәжірибе 38,9±6,73 37,1±1,3 55,1±1,50 56,5±1,18 тобы (шартты 40,1±1,66 41,1±4,11 60,6±2,31 50,3±2,15 Бақылау тобы шама) Тәжірибе ЖСВК тобы Бақылау (шартты тобы шама) Тәжірибе тобы ҚҚБ Бақылау тобы (шартты Тәжірибе шама) тобы Бақылау тобы 93

көрсеткіштік деңгейлері ары қарайғы уақыт арасында қарайлас болып, топаралық айырмашылықтың болмағандығын тіркедік. Бұл көрсеткіштің топаралық өзгерісі қалыпты жағдайда тәжірибе тобында - 22±2,42, бақылау тобында - 23,6±1,34 мөлшерінде болса, ал осы көрсеткіштің жүктеме сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерісі - 20,7±1,32; 24,8±1,56; 5 миуттан кейінгі өзгерісі -29,2±1,10; 34,1±2,85, 10 минуттан кейінгі қалыптасуы 31,1±1,85 және 29,1±2,10 деңгейлерінде болды. Қалыпты жағдайдағы вариациялық ауытқу (∆Х) көрсеткіші тәжірибе тобында - 335±13,5 мөлшерінде болып, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіш шама 256±11,4 мөлшерінде анықталды. Ары қарайғы арнайы жүргізілген жүктемелік сынақтардан соңғы бұл көрсеткіш деңгейінің барлық салыстыру топтарында бірдей айтарлықтай дәрежеде айырмашылықта болғандығын тіркедік. Жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минуттан кейінгі тәжірибе тобында шама - 345±12,2, бақылау тобында 299±21,2, ал 5 минуттан кейінгі шама - 249±12,1 және 187±20,2; 10 минуттан кейінгі шама - 238±13,2 және 189±12,8 шамаларында болып, жоғары дәрежедегі топаралық статистикалық айырмашылықты (Р<0,001) берді. Бұл бақылау тобындағы орташа ауытқушылық деңгейінің орта есеппен 46,2±1,5 немесе 19,3% мөлшерге басым болғандығын көрсетті. Вегатативтік тепе-теңдік индексі - (ВТИ), қан айналу жүйесі қызметінің реттелуіндегі папрсимпатикалық және симпатикалық бөліктерінің ара- қатынас деңгейін көрсететіні белгілі. Қалыпты жағдайдағы тоғыз жастағы қыз балалардың тәжірибе тобында анықталған ВТИ деңгейі 127±11,3 болса, ал бақылау тобындағы бұл шама 112±20,5 анықталып, топ аралық ауытқушылық мөлшері орта есеппен 15,5 ±0,5 шамасында белгіленді. Бұл көрсеткіштік деңгей жоғарғы дәржедегі статисткалық айырмашылық шынайлылығына (Р<0,001) дәлел бола алды. Шартты түрде экологиялық қолайсыз болып саналатын аудандардағы 9 жасар қыздардың жүрек соғысының вегатативтік көрсеткіші (ЖСВК) қалыпты жағдайда 7,81±0,51, ал бақылау тобында 7,16±0,72 мөлшерінде анықталды. Ал осы топтардағы қалыптастыру құбылысының белсенділік (ҚҚБ) деңгейі «тәжірибе тобында -38,9±6,73; бақылау тобында - 40,1±1,66 болып қалыпты жағдайдағы орташа топаралық айырмашылықтың орта дәрежедегі шынайлылығын көрсетті (Р<0,05). Және де осы ҚҚБ көрсеткішіне қатысты тәжірибе тобындағы анықталған белсенділік үрдісі осы топтағы жүрек соғысы қызметін қалыптастыру кезіндегі вегатативтік жүйе қызметтерінің қарқынды атқарылатынына дәлел болды. Зерттеу топтарындағы ауыртпашылық индексіне (АИ) қатысты анықталған айырмашылығы тәжірибе тобында (116±12,5) бақылау тобымен (95,3±4,71) салыстырғанда 17,8% мөлшерде басым болып, балалардың жүрек соғысының орталықтан басқарылуы ластанған аудан тобында белсенді болатынын анықтауға негіз болды. Тәжірибе тобындағы тоғыз жасар қыз балалардың сигма (g) көрсеткіші қалыпты жағдайда 77,2±2,10, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіштік шама деңгейі 53.8±4,13 мөлшерінде болып экологиялық тұрғыдан жайлы болып 94

саналатын аудандардағы қыз балаларда анықталған шаманың 30,3% артық болғандығы тіркелінді және де бұл айырмашылық ағзаның вегатативтік гомеостазын қалыптастырудағы парасимпатикалық вегатативтік жүйе қызметінің басымдылығына дәлел бола алды (23 кесте). Тәжірибе тобындағы 9 жасар ұлдардың қалыпты кездегі жүрек соғысының жиілігі (ЖСЖ) бір минутта 87,8±1,75 мәрте болып тірекелінсе, «таза» аудан ұлдарындағы бұл көрсеткіштік шама 82,3±1,19 мөлшерінде болып, ал олардың орташа шамаларының физикалық ауырпашылық сынамаларынан кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерістері 104,5±1,32 және 96,2±3,16, 5 минуттан кейінгі өзгерістері 90,6±1,30 және 85,3±2,12 шамасында, ал белгілі мөлшердегі физикалық жүктемелерден кейінгі 10 минуттан кейінгі жүрек соғыстарының өзгерістері тәжірибе тобында 92,8±0,91, бақылау тобында 83,5±2,15 мөлшерінде анықталып бақылау тобындағы жүрек соғысы жиілігінің жүктемелерден кейінгі өзгерістерінің барынша тез қалыптасып және де осы топтағы ЖСЖ физикалық жүктемелерден кейінгі көрсеткіштік деңгейлерінің топарлақ айырмашылықтары жоғарғы статистикалық шынайлылықты бергенін тіркедік (Р<0,001). Зерттеумен қамтылып отырған бақылау тобындағы (Үо)- үлгі (628±10,3) көрсеткішінің тәжірибе тобымен салыстырғандағы (687±10,2) жоғары деңгейі «таза» аудан балаларының қан айналу қызметіндегі қалыптастыру мүмкіншіліктерінің жоғары екендігін анықтауға көмектесті (Р<0,001). Ал бұл топтардағы арнайы жүргізілген жүктемелік сынамалардан кейінгі Үо шамасының өзгеру динамикасы 1 минуттан соң тәжірибе тобында -668±10,2, бақылау тобында-582±14,1; 5 минуттан кейін - 658±6,7; 600±11,1 және 10 минуттан соң 660±8,3; 606±13,5 болып өзгеріп және топаралық ауытқушылықтың жоғарғы шынайлылығын көрсетті (Р<0,001). ҮоА-үлгі амплитудасының әр түрлі топтардағы орта шамаларын зерделей келе, экологиялық тұрғыдан «жайсыз» болып саналатын аудандардағы тәжіри тобы ұлдарының көрсеткіштік деңгейінің бақылау тобымен салыстырғандағы айтарлықтай деңгейде жоғары болғандығы қалыпты жағдайда да, физикалық жүктемелерде кейінгі уақыт аралықтарындағы көрсеткіштік деңгейлері бойынша шамамен бірдей дәрежеде байқалды. Тәжірибе тобындағы сегіз жасар ұлдардың сигма (g) көрсеткіші қалыпты жағдайда45,2±2,16, ал бақылау тобында 58,2±5,4 анықталып, топ аралық айырмашылықтың 4,4±0,13 мөлшерін көрсетті. Бұл параметрлік көрсеткіштің физикалық жүктемелерден кейінгі 1 минуттан соңғы өзгерісі тәжірибе тобында -66,2±3,25; бақылау тобында 58,2±5,4 анықталса; 5 миуттан кейінгі өзгерістері осыған сәйкес тәжірибе тобында 52,3±3,1; бақылау тобында 43,9±2,51, ал жүктемелік сынамалардан 10 минуттан кейінгі бұл көрсеткіштік шама өзгерісі тәжіри тобында 42,4±2,32, бақылау тобында 38,1±2,23 деңгейінде анықталды. Демек, экологиялық жайсыз аудандардағы 8 жасар жұлдардың қан айналу қызметіндегі өзгерістерді қалыптастырудағы симпатикалық негіздегі вегатативтік жүйе ықпалдылы- 95

23 Кесте- 9 жастағы ұлдар тобындағы физикалық жүктемелерден кейінгі вариациялық пульсограмма көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы Зерттеу Варияциялық Тыныш Физикалық жүктемеден соңғы уақыт топтары көрсеткіш кезде 1 5 10 минут минут минут Тәжірибе 684± 8,7 666±7,20 663±8,71 662±8,4 тобы 626 ±15,2 Бақылау R-R (мс) 87,8±1,75 567±18,3 600±13,4 606±12,4 тобы Тәжірибе ЖСЖ 82,3±1,19 104,5±1,32 90,6±1,30 92,8±0,91 тобы 687±10,2 Бақылау (мин/соғ) 628±10,3 96,2±3,16 85,3±2,12 83,5±2,15 тобы 25,6±1,42 Үо (мс) 30,1±1,24 668±10,2 658±6,7 660±8,3 Тәжірибе 246±12,5 582±14,1 600±11,1 606±13,5 тобы ҮоА(мс) 210±21,4 21,7±1,12 27,2±2,10 29,1±1,45 Бақылау 86,9±11,5 22,8±1,50 32,1±1,85 30,1±1,90 тобы (∆Х) 92,3±19,71 365±11,2 330±18,1 182±15,1 Тәжірибе 45,2±2,16 284±20,2 185±13,2 187±17,8 тобы АИ 41,6±4,03 86,4±3,31 88,3±10,7 139±11,3 Бақылау 119±11,1 98,4±10,2 117±23,1 173±15,4 тобы (шартты 132±22,5 Тәжірибе 6,41±0,51 66,2±3,25 52,3±3,1 42,4±2,32 тобы шама) 11,2±0,76 58,2±5,4 43,9±2,51 38,1±2,23 Бақылау тобы g 37,1±2,18 62,8±5,40 116±13,3 181±18,4 Тәжірибе 52,1±2,96 104,9±11,2 143±23,3 213±12,7 тобы (шартты Бақылау 4,32±0,13 5,95±0,43 9,06±0,71 тобы шама) 7,1±0,5 12,4±0,63 11,6±0,82 ВТИ Тәжірибе 33,1±1,8 41,1±1,54 44,5±1,28 тобы (шартты 41,1±4,11 56,6±4,51 53,3±3,5 Бақылау тобы шама) Тәжірибе ЖСВК тобы Бақылау (шартты тобы шама) Тәжірибе тобы ҚҚБ Бақылау тобы (шартты Тәжірибе шама) тобы Бақылау тобы 96

ғын қалыптастырудағы басымдылығын дәлелдеді. Ары қарайғы жүргізілген зерттеулер нәтижесі қалыпты жағдайдағы вариацияның ауытқу (∆Х) көрсеткішінің тәжірибе тобында 246±12,5 мөлшерінде, ал бақылау тобындағы бұл көрсеткіштік деңгейдің 210±21,4 мөлшерінде анықталғанын көрсетсе, жүктемелік сынамалардан кейінгі ауытқушылық шамаларындағы айырмашылық деңгейлерінде де осы қарқындағы ауытқушылықтың сақталғанын байқаймыз. Мысалға ∆Х көрсеткішінің жүктемелік сынамадан соңғы 1 минуттан кейінгі шамасы тәжірибе тобында 365±11,2, ал бақылау тобында 284±20,2, ал 5 минуттан кейінгі шамасы тәжірибе тобында 330±18,1, бақылау тобында 185±13,2; 10 минуттан кейінгі тәжіри тобындағы ∆Х шамасы 182±15,1, бақылау тобында 187±17,8 деңгейлерінде анықталып, тәжірибе тобы көрсеткішінің орта есеппен 13,4 % басым болғаны және топ аралық айырмашылықтың жоғарғы шынайлылығын көрсетті (Р<0,001). Бақылау тобындағы орташа ауытқушылық деңгейінің орта есеппен 31,3±1,19 шамаға артуы, ағзаның вегатативтік гомеостазын қалыптастырудағы парасимпатикалық жүйе қызметінің басымдылығын дәлелдеп берді. Қан айналу жүйесінің ауыртпашылық индексі (АИ) салыстыру топтарындағы көрсеткіштік дәрежелері қалыпты жағдайдағы 9 жасар ұл балалардың тәжірибе тобындағы 86,9±11,5 шамасының бақылау тобы көрсеткішіне қарағандығы (92,3±19,71) бәсеңдігі ластанған аудан балалары қан айналу жүйесіне қатысты ауытқушылықтарды қалпына келтіру мүмкіндіктерінің бәсең қарқында болатындығын көрсетті. Тәжірибе тобындағы 9 жасар ұлдардың қалыпты жағдайда анықталған вегатативтік тепе-теңдік индексі - (ВТИ) 119±11,1 шамасында болса, ал бақылау тобындағы бұл шама 132±22,5 деңгейінде анықталып, топ аралық ауытқушылықтың 13±0,11 мөлшерінде болғандығын, яғни салыстыру топтар арасындағы статистикалық шынайлылықтың жоғарлылығын байқадық (Р<0,001). Шартты негізде экологиялық жайсыз аудандардағы 8 жасар ұлдардың жүрек соғысының вегатативтік көрсеткіші (ЖСВК) қалыпты жағдайда 6,41±0,51, ал бақылау тобында 11,2±0,76 мөлшерінде яғни шамамен бірдей дәрежеде анықталса, ал осы топтардағы қалыптастыру құбылысының белсенділік (ҚҚБ) деңгейі «тәжірибе тобында -37,1±2,18; бақылау тобында - 52,1±2,96 болып, қалыпты жағдайдағы топаралық айырмашылық 15,0±0,33 анықталды. Және де бұл ҚҚБ көрсеткішіне қатысты тәжірибе тобындағы белсенділік осы топтағы жүрек соғысы қызметін қалыптастыру кезіндегі вегатативтік жүйе қызметтерінің жылдамырақ атқарылатынына дәлел болды. Талданып отырған көрсеткіштік шаманың шаманың жүктемелік сынамалардан соңғы 1 минуттан уақытынан кейінгі тәжірибе тобындағы басымдылығы 23%, 5 минуттан кейінгі басымдылығы 12,0%, ал 10 минуттан кейінгі басымдылық мөлшері 10,2% мөлшерінде болып, тәжірибе тобы балалары арасындағы вегатативтік жүйе қалыптастыру мүмкіншілігінің белсенділігінің басым екендігін дәлелдеп берді. 97

Қорытындылай келгенде, тәжірибе тобындағы оқушыларда қалыпты жағдайда анықталған кардиоинтервалдық көрсеткіштің жүктеме сынамаларынан кейінгі қайта қалпына келу мүмкіндігінің бақылау тобы балаларымен салыстырғанда төмен болуы, ҮоА-үлгі амплитудасының тәжірибе тобы балаларында жоғары болуы экологиялық жайсыз аудандардағы балалардың жүрек, қанайналу қызметінің реттелуіндегі симпатикалық тұрғыдағы ықпалдылықтың басым болатындығын көрсетті. Тәжірибе тобындағы оқушы ьалалардың қалыптасу құбылысының белсенділігі (ҚҚБ) қалыпты жағдайда бақылау тобы көрсеткішімен салыстырғанда орта есеппен - 10,5±0,51 мөлшерінде артық болып тіркелінуі, ал тәжірибе тобындағы бастауыш сынып оқушыларында тіркелінген ауыртпашылық индексінің (АИ) бақылау тобы балаларымен салыстырғандағы орта есеппен 13,9% мөлшерінде басым болуы, экологиялық тұрғыдан жайсыз болып саналатын қалалардағы балалардың жүрек, қанайналу жүйесінің айтарлықтай ауыртпашылық жағдайда қызмет атқаратынына дәлел болды. 98

6 ТАРАУ САЛЫСТЫРУ ТОПТАРЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШАШТАРЫ ҚҰРАМЫНДА АНЫҚТАЛҒАН МИКРОЭЛЕМЕНТТЕРГЕ СИПАТТАМА Сыртқы ортаның антропогендік ластану дәрежесі әртүрлі аймақтарында тұрып жатқан балалардың ағзаларындағы микроэлементердің таралу дәрежесін анықтау мақсатында жүргізілген зерттеулер нәтижесінде белгілі болған сандық дәрежелердің орташа арифметикалық көрсеткіштерін өзара және топаралық тұрғыда салыстыра келе төменгі кестеде көрсетілгендей қорытындылар алынды (24 кесте). Шартты түрде таза болып саналатын бақылау тобындағы Бородулиха ауданы балаларының шаш құрамындағы қорғасынның шамасы 5,01±0,56 мкг/г мөлшерінде анықталса, ал тәжірибе топтарындағы Өскемен қаласы және Зыряновск аудандары балаларындағы бұл металдың орташа шамасы 17,92±0,35 мкг/г және 10,4±0,33 мкг/г мөлшерлерінде болып, бақылау тобы көрсеткішімен салыстырғанда 12,91±0,22 мкг/г және 5,39±0,15 мкг/г немесе 3,6 және 2,0 есеге дейін артық шамада болғандығы тіркелінді. Белгілі болған шамалардың статистикалық айырмашылықтардың шынайлылығы да осыған сәйкес жоғары болып анықталды (Р<0,001). 24 кесте- Зерттеу топтарындағы балалардың шаш құрамында анықталған микроэлемент (металлдар) концентрацияларының өзгерістері (мкг/г) Металл ШРЕ Бақылау тобы Тәжірибе тобы аттары К Мmin- Бородулиха Өскемен қаласы Зырян қаласы Қорғас ын max ауданы мкг/г Мырыш 8,5- Мmin Mmax Mорта Мmin Mmax Mорта Мmin Mmax Mорта мкг/г 9,0 12,4± 19,9± 17,9 7,52± 13,5± 10,41 мкг/г 3,12± 6,33± 5,01± 0,28 0,56 ±0,35 0,22 0,34 ±0,33 Мыс 96,1 мкг/г - 0,21 0,31 0,56 104,2 Темір мкг/г 97,5± 104,1± 103,6± 106,2± 118± 111,4 101,5± 110,2± 108,2 мкг/г 5,36- 1,11 1,35 1,61 1,35 1,57 ±1,45 1,34 1,56 ±1,11 6,92 Кадмий мкг/г 2,12± 4,87± 3,97± 4,52± 10,5± 8,79 4,86± 9,82± 8,55 мкг/г 43,6- 0,03 0,31 0,21 0,28 0,65 ±0,46 0,35 0,65 ±0,50 Стронц 52,4 ий мкг/г 44,3± 63,2± 55,6± 22,3± 32,4± 28,9 35,6± 45,5± 41,6 мкг/г 4,21 1,12 1,54 1,51 0,21 0,32 ±1,15 1,32 1,78 ±1,46 Никель мкг/г мкг/г 2,35± 5,43± 4,01± 4,32± 7,85± 6,35 4,53± 7,86± 6,24 0,12 0,62 0,16 0,66 0,89 ±0,35 0,35 0,45 ±0,42 6,11 6,12± 10,6± 8,11± 5,21± 7,25± 6,73 5,96± 7,54± 7,21 0,21 0,87 0,75 0,23 0,82 ±0,67 0,32 0,96 ±0,85 мкг/г 2,65± 5,12± 3,95± 3,52± 6,45± 4,53 3,24± 7,12± 4,68 4,44 0,21 0,32 0,68 0,23 0,85 ±0,81 0,22 0,78 ±0,34 мкг/г 99

Балалардың шаштары құрамындағы қорғасынның шектеулі рұқсат етілген концентрациясы (ШРЕК) 8,5-9 мкг/г мөлшерінде, ал осы микроэлементтің ең қауыпты деңгейі 24 мкг/г екендігін ескере келгенде, бақылау тобындағы шаштары құрамындағы қорғасын көрсеткішінің осы элементке қатысты белгіленген шектеулі рұқсат етілген концентрациядан 55,6% кем болғандығы, керісінше тәжірибе тобындағы Зырян қаласы балаларында анықталған бұл көрсеткіштің МРЕК-ның жоғарғы деңгейінен 13,5% артық болғандығы, ал зерттеу топтары арасында барынша ластанған болып саналатын Өскемен қаласы балаларының шаштарында анықталған қорғасын концентрациясы осы микроэлементке қатысты белгіленген ШРЕК- нан 50,2% шамаға артық болып тіркелінді (19 сурет). Әдебиеттерге шолу барысында берілгендей, зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде балалардың шаштарындағы қорғасын концентрациясының - 4,2±1,3 мкг/г дейін көтерілуі тыныс алу жүйесі ауруларының пайда болуына, - 2,0±0,8 мкг/г дейінгі деңгейі жұқпалы дерттердің, - 9,8±1,9 мкг/г дейін жоғарлауы жүйке жүйесі ауруларының пайда болуына қажетті жағдай туғызатыны келтірілген. Мкг/г 19.9 20 15 13.5 9 10 6.3 5 0 Зырян Бородулиха ШРЕК Өскемен қаласы ауданы қаласы 19 Сурет – Бақылау және тәжірибе тобындағы балалардың шаш құрамындағы қорғасын концентрациясының ШРЕК салыстырғандағы өзгерістері Демек, қоршаған орта нысандары өндірістік қалдықтармен барынша ластанған болып саналатын Өскемен және Зырян қалаларындағы балалардың шаштарында анықталған қорғасын концентрациясының шектеулі рұқсат етілген концентрациямен және таза аудан балалары шаштарында анықталған орташа концентрациясымен салыстырғандағы деңгейі қоршаған орта нысандары ластануының өсіп келе жатқан жас ағзаға тигізер кері ықпалына және бұл кері ықпалдылықтың дәл осы аймақ балаларында тіркелінген кейбір ауру кластарына қатысты дерт түрлерінің басым көрсеткіште кездесуіне себеп болатындығына дәлел бола алды. Сол себепті де, балалардың шаштарындағы қорғасынның - 9,8±1,9 мөлшеріндегі концентрациясын «балалардағы кейбір ауру кластарының 100