Таусамалы тарландары

Орынды сезге кандай карсылык болады. «Осылай шешсен, жарайды балами деп анасы ак батасын берд}. Уй ¡илнщ ризашылыгын алган соц Жатканбай жумыска к!р[ст4. Колхоздыц т!рл!г4 таусылган ба, ертеден кара кешке дей!н тыным алмай, бел шешпей ецбек еткен кундер б}р- б!р!мен жалгасып, уакыт ете берд!. Кектемде ег!н жырту, жазда шеп жинау, кузде еп н ору, кыста мал куту еиякты жумыстардыц шег! жоц. Каменкада мемлекет*пк асыл тукымды мал шаруашылыгында бакташы болып, кунд!з -т у н ! мал соцында журд!. А ун 0()й н со?? у4л?иын м^я.?ын /иорятиады. Лр?ие м^ьимя з/сумыс^а ер язя.ма?м, Д'елене&* ^убф<?е Эолд /мазы, - дегендей есел! ецбек аптал азамат, майдангер Жаткан- байдыц жанын жадыратып, коц!л!н кетере тускендей. Согыс жылдары аналардыц аткарган т!рл}г!н, кер- ееткен ¡р1л!пн, ш ыдамдылыгы мен тез}мдШ пн т1лмен айтып жетк!зу киын едь Олар кез}нде шаттыкка толган ш а ц ы р а ц т а р ы н ы ц согыс кез!нде шайкалмауы уш!н асцан адам герш 1Л)к жасады. Айман ананьщ суйш косылган жан жолдасы М усахан майданда бар болганы 42 жасында кыршынынан циылды. Эз[ де жас бола тура бар кызьщтан айырылып, канаты кайырылгандай болды. Эйтсе де ол жес1рмш деп жерге карап отырмады, кайта карсы турып, ер!нбей ецбек етт!. Улы Ж атканбайдьщ эскерден аман-есен оралуын кудайдан жатпай-турмай 1 1 лед!. Осындай ауыр шакта Айман анага ею кызы да кол ушын берш, ездер}н!ц жастыгына карамастан колканат бола б ^д к Ж атканбай да жар суйдь Отау нее! болды. Кулиманмен к о ^ л жарастырып, Айман анасын т!леген тш епне жетк4зд1. Олай дейт!н!м1з ем}рге А кылбек, Римма, Алик, Назгул, Гулнэр жэне М ухтар к е л т Жатканбайдьщ шацырагын шаттыкка белед:. «Алдынгы арба кайда журсе соцгы арба сонда журед!» деген канатты сез бар. Ж алпы уй ¡ппнде уйлес}мд!л!к болса, адамдар б1р-б!р}н ш ынайы сы йлап турса ол уйде береке де, 50

ôipniK те, бакы т та болады. Бакы т дегеннен ш ыгады. Ж огары да 6Í3 Ж акец н щ д ун и еге келген б алалары н ы н аттарын атап шьщтьщ. EipaK олардыц катарына 6ip кызыныц атын коскан жокпыз. Ал шындыгына келеек, Бакыт Кулиманныц тула бойы туцгыш ы, тел басы. Бабаларымыздыц дэстур! бойынша 6ipiHuii бала ул болсын, кыз болсын, атасы мен апасыныкь Осыны жаксы TyciHin, улкендердщ дэстур-салты н бойларына cinip in ескен Кулиман мен Ж атканбай бул кызды 6Í3A¡n кызымыз деуге ауыздары бармады. M¡He, б4лгенд:кт}ц жен!, тэрбиен!ц улкен{. TinTi ол кыздьщ атын коюга да атсалыспай, ат-тонын ала кашты. Сонда анасы улы мен кел1н}не шын ж уректен алгы сы н, ризалы гы н б!лд1ре отырып, атты e3i койды. - Бул кызымнын eciMi Бакыт болсын! - дед1. - Эйткен} мен Ж атканбай баламньщ согыстан аман-сау келу4н тшед!м. Оныц уйлену}н т}лед}м. Нэрестел} болуын т4лед!м. Осыньщ 6spi мен упнн Бакыт, емес пе?! Демек, кызымнын аты Бакыт болады! - деп Айман ана агынан жарылды. Сейтш, кыздыц тууы туралы кужатына sxeci Мусахан, memeci Айман деп жазылды. Бул дэстур тек б)зд!н кен пейшд}, ак ниетт!, улкен ж урекп казак халкында гана бар нэрсе. Будан казак ешкашан утылган емес. Осы Бакыт есе келе ете зерек, акылды api абыройлы болды. MÍHe3¡ де, ¡стеген т!рл!п де Айман анасынан айнымай калды. Юмге болса да камкорлык жасасам, кец Ы н ecipceM, жэрдем берсем, уй-iujÍMe камкор болсам деп ушып-конып журген!. Ешюмд[ беле жармай, irniHe Kipin кетш, 3pKÍMH¡H жанына жакын кел!п, т Ы н тауып, емен-жаркын сырласа б!лед!. Ocipece 6biM кумарлыгын, ецбек cyñriuiTiriH айтсайшы. Бакытка eLUKtM де «Сен ананы ¡сте, сен мынаны ¡сте!» деп айткан емес. Эйтседе к!шкентайынан эр нэрсеге зер салып, кещ л1не токып алатын жас кыз анасындай ягни эжес!ндей болсам деп армандайтын. Э ж есш щ ж урк-туры сы , KHÍM KHÎci, ¡стеген ici, токыган ою -epHeKTepi, т!ккен кестелер{, yйдi айнадай eiin таза устауы, ыдыс-аякты жалтыратып жуып, орнын тауып коюы, дастархан M33ipiH жасауы - бэрь 63pi катты унайтын. Осыныц бэр! улкейген сэтте Бакытка керемет тэл!м- 5!

тэрбие MeKTeôi болды. 9 cipece ол ¡т - с щ л ш е р т де 63¡ сияцты ецбеккор, бшшд! болып ecyiHe кеп ат салысты. Окытты, yñpeTTi, тэрбиелед!. Бул кундер! бауырларыньщ улкен азамат болып, ат T¡3rÍHÍH тартып M¡Hy¡He Бакыттын cinipreH yneci зор. GMtpiHin ел басына туган нагыз сын, ен ауыры артта калгандай болган Жатканбай тагы да сын тез!не туст). Он бес жасында экес1 Ш пекбайдан айырылса, атьщ ешюр ку согыс экесш жалмады, ардакты эжес1 де ем ф ден озган. Енд1 м)не, Kînii улы М ухтардьщ 2 сыныпта окып журген к е зт д е кудай цосдан косагы, алтындай балаларыньщ асыл анасы, немерелер!н!н cymKTi эжес1 Кулиман да кез жумды. Бул к,айгы Ж атканбайга ауыр тидь Алайда канш ама киындыцты кер:п, соньщ бэр1н иыгымен кетерген Жатканбай е з т щ байыргы кайтпае, кайсарлык M¡He3ÍHe салып, мойымады, борт кетпед!. «Эм!рд!ц зацы осылай, 6ipey елу керек, 6ipey оган кену керек» деген кагиданы ¡штей кайталап, басын жогары кетерд!. «Жатканга жан жуымайды» дегендей ецбекке кайта K ipicii, ашуын жумыстан алды. Э й тее де ж алгы здьщ аты ж алгы з. О ньщ ycTÍHe Кулиманнан шнеттей 8 бала калды. Дуниедег! ец киыны балаларга ананыц орнын жоктатпау. Ал баска 6ipey канша жаксы болса да туган анасыньщ орнын ауыстыра алмайды. Осы жагы Ж атканбайды кейде ауыр ойлар астына алып, соцгы кезде Жакен узак танды кезбен атыратын болды. Эшей}нде томага туйьщ, айтатын сез1н Кабагымен ангартатын Жакен дастархан басында да ьщгайлы сез болмаса кеп ауыз ашпайтын - ды шыгарды. М уны сезген Бакы т 6ip KyH¡ Ж атканбайга колка салды. - Эке, - дед! ол, - 6¡3 с!зд] суйем!з, кад)рлейм)з, эке деп ардактаймы з. С1зд!н кен 'л-куй , коцыр TÍpnirinÍ3 MeH¡n Кабыргама батады , -дей 6epreHÍ сол ед{ Ж атканбай мынау нен1 пьщсыткалы отыр дегендей кызына ала кез!мен 6ip карады. Оньщ ce6e6i де бар. Откенде кайын журтыньщ адам дары «Кулиман анам ы здьщ жы лын берд1Ц!з. Енд} уйленсец1з кайтедЬ> деп кабыргаеын басканда дэлелд! ce3ÍH айты п, кенбей койганы бар едь Бакы т та солай дегел: тур ма деп ¡ш тарты п калды . «Эке, - дед) Бакыт эл п ce3¡H кайталап, - 6Í3 куйеу балац 52

екеумЬ сЬдщ кольщызга кеш!п келеек деп уйгардык. Осында турып, бауырларымызга кемектесемЬ. Бэр! де ойдагыдай болады,» - деп отырып алган кызына Жатканбай акыры кел1с!м1н берд1. Сейт}п уй-1иине кайтадан кец!лд[л!к орнады. Жакецн1н кабагы да ашылгандай болды. Эйткен} жумыста балалардьщ жагдайын ойлап, алапдамайтын болды. «Акыльщнан айналайын кызым -ай, анацныц жоктыгын б!лд!рмейт1н болдыц» деп Ж атканбай буган шын мэн)нде риза болды. Уакыт етт!. Цыздар мен улдар ер жетт!. Барлыгы да эке кещлшен шыгып, ез орындарын тапты. Бакыт Абылайхан атындагы элем тшдер! институтында декан, профессор болса, жубайы Цалиахмет гы лы м и-зерттеу институтында инженер, ал Акылбек шаруашылык директоры, Алик - К,азакстан Республикасы 1шк! ¡стер м и н и с т р л т н щ вице-министр1, Назгул, Гулнар - ултты к каушс1зд1к комитет1нде,Гулнар Зоовет институтын бптрген, биология гы лы мы ны ц кандидаты, А лтай мен Римма екеу1 де бизнесмен. Ал олардан тарап есш -енген немерелер!н1ц ездер! мактанып айтарлы к дэрежеге жеткен, бэр! де б1р-б!р кызметт!н басын устаган ж!пттер мен кыздар. Мерекел!, атаулы кундерде бала-шага, немере-шеберелер! Жатканбай атаньщ уй!не жиналып, Жаканды куантады. Кезек-кезек олардьщ беттер1нен суйген Жакан шын мэнш де б1р жасап, маркайып калады. Ерекше токталатын, мактанышпен айтуга болатын б1р нэрсе Ж атканбай аксакал оз! кандай адал, адамгерш1л!г! мол, б!р сезд!, енегел! жан болса балалары да экес1ндей ете к1ш!пей)л, инабатты болып ост!. Эс!ресе Ж акан олардьщ бакытка кол жетк1зуд!ц шын непз! - ецбекте екен!н сез!п ескендерше катты риза. Алик арада б!раз уакыт салып Саратов каласына барып, атасыньщ кай жерде кайтыс болганын аныктап кайтты. - Онда «Бауырластар зираты» жэне жанында ескертк!ш- монумент бар екен. Сонда атамньщ «Мусахан Шпекбаев» деген аты-жен! жазылыпты, - дейд1 А лик Ж атканбайулы. М усахан Ш пекбаев 1942 жы лы Саратовтагь: госпитальга ту с т , сонда кайтыс болган. Жатканбай Аликтщ Саратов каласынан М усахан атасы жерленген зираттан б<р уыс топырак экелгенш ез кез!мен кер1п, катты теб)ренд1. Топыракты М усаханны ц экес1 Ш пекбай мен зайыбы 53

Айманныц бейггтерше койды. Бул да Жатканбай уш!н А ликтыц тарапынан жасалган ерл1к кп еттес болды. Ерл ¡к демекш!, Ж акацды Сэмен батырдыц урпагы деп марапаттаган, мацтаган сэт!м{зде унем! коса айтылатын мына 6ip енеге-ееиет еске тусед): 7ам óa т у э и а р бола^ы бабы келсе, Дала ба хан болабы ханы сенсе. 7*екс/з<?е сеибе, wep/^e мызыи, we6ewM¿e уреб/, 7e^w/^e сен, ?иебе%е аз/ ^уы^бы /лес)// Бул цасие-TTÍ де цастерл1 сезд) нац пэлен айтты деп нактылай алмаймыз. Эйтсе де Ж атканбай ayneTÍHin расында тект!лер тукымынан шыкканы сезсЬ. Иэ, 6M¡p бар жерде е л 1м бар. К^азф Ж атканбай аксакал арамызда жок. EipaK ол эркашан кез алдымыздан кетпейд!, кец[л1мЬден ешпейд!. Артында жалгасын тапкан Ш пекбаевтар эулет! ecin, ж етЫ п келед1. Оныц асыл да адамгерш1л1к бейнес}, М осква тyб^ндeг^ киян-KecKÍ ерлМ , аскан адамгерш{л!г!, парасатты да парыкты улкен Kiciniri, батыр тулгасы умты лм ак емес. Ол e3¡ туы п ескен Кдрасай ауданыныц курметт') азаматы. Оныц атында Акжар ауылында улкен кеше бар. Осы кешеде журш келе жатканда осы ауылдыц ардакты да асыл азаматы Жатканбай ага алдыцнан шыгып «Урпактарым, аман болыцдар» - деп ак батасын бергендей болады. Эруагыца бас neM¡3, абзал ага! 54

ХАЛЬЩ ЖАНАШЫРЫ Халык жанашыры! Осылай десек жарасатын сиякты. Ойткен1 эцг!ме аркауына айналып отырган кей}пкер1м1з гумыр бойы, ягни ем1р1н1ц барльщ саналы жылдарын халыкпен коян - колтьщ араласып, б!те кайнасып келед!. Бул айтар атца гана оцай. Адамдармен сейлесш, ортак Т1 Л табу, журектерш ен лайыкты орын алу улкен енер. Ол кез келген адамныц колынан келе бермейд1. Мэдениет Тастанбекулы Семей облысы, М аканшы ауданы Алакел ец}р1нде, Жлбек жолы ет}нде, Алтай, Тарбагатай, Жоцгар Алатауыньщ киылыскан жер!нде 1938 жылы 1 каптарда дуниеге келген. 1956 - 1959 жылдары Кецес Армиясы катарында болып, 1959 жылы Алматы педагогикалык институтыныц тарих факультет1не тускен. Институтта когамдык жумыстарга белсене катыскан. Комсомол, кэс1подак уйымдарыньщ жетекш!с1 болган. Алгаш аспиранту рада калып,отбасылыкжагдайына байланысты оны б1т!ре алмаган. И нститутты б!т!рген сон дэр!с берш, жас шэк1рттерд!ц санасына сэуле шашуга, бойларындагы окуга, ем!рге деген талантын ашуга, каб{лет- дарынын дамытуга улкен улес кресан. Устаз болудып сыр-сипатын терец мецгерген ол жас булд[рипндермен т1л табысуга, зцг1мелесуге, сырласуга жаны кумар - тын. Салмакты да саликалы м!нез}, эдем1 майда сез1, эс!ресе ете к!ш!пей!лд1л 1п ен бойынан керемет жарасым тауып, балалардыц да шынайы ыстык махаббатына белене бастады. «Мен осы мугал1мд1кт1 о баста дурыс тацдаган екенм1н» деп ол оцаша калган сэт!нде рахат сез1мше беленет1н-д}. Педагогикалык ужымныц арасында да мэртебеи би1ктеп, абыройга белене бастаган Мэдениет кызмет баспалдагына тез кетерш дь Сол ез1 кызмет 1степ журген Талгар ауданындагы Октябрь мектеб[нде директорыныц 55

оцу-тэрбие ici ж е т н д е п орынбасары болды. 03i сондай к)ш!пей!л бола тура ужым мушелер!н4н де т э р т т мэселес!н, оку сапасын,тэрбие жумыстарын THicii талап дэреж есж е кетере бжд!. Осындай тыцгылыкты да тынымсыз жумыс нэтижес!нде окушы балалардьщ да сабак улгер!м! арта тусн. Бш!мд1 api жаксы уиымдастырушы кай жерде болса да ауадай кажет е к е т белгии. Bip KyHi облыстык партия комитет}нен «Партия жумысына ауыссапыз кайтед!?» деген усыныс тусед!. К ом м униста партияныц дур!лдеп турган кез!нде мундай усыныстан бас тарту киынньщ киыны. Жас мугал)мн!н шын устазды к жолга т у с к е т н TyciHce жаксы, ал тустбесе ше? Онда болашагына балта шапканы. Мэдениет коп ойланды. Акыры к е л ^ м ж 6epin, аудандык партия комитет!н!н нускаушысы болып шыга келд{. Бул да 6ip кызык жумыс екен. Мектепте ужым устаздарымен, окуш ы балалармен етене байланыста жумыс icTece, мунда халыкпен, шаруашылык, KscinopbtH басшыларымен жумыс ¡стейд! екен. Мектепте белпленген жоспармен жумыс ¡степ уйренген ол ¡ле аудандык партия комитет!не келгеннен кей!н катты киналды. Киындыгы тапсырма кеп, кетеретж мэселелер кеп. BspiHe улгер!п, кун кургатпай аудан басшыларыньщ назарына салып отыру кажет. « Киналган Ж амбыл жер4 осы» дегендей Kenôip мэселелерд! бюро мэж!л!с)не дайындаган кезде жаныньщ ауыратыны рас. Ойткен! бул жагдайда адам тагдыры шеш!лед!. Сэл кателессе обал болады. Демек, жумыстары бюрода каралатын адамдар ертен бет!не туюрш, мулдем карамай KeTneyi ymiH ете адал 3pi принципш{л болуы керек. «Тура биде туган жок» дегендей кандай тапсырма болса да жогары ар - уятымен адал аткаруга тырысып бакты. Мунысы жаман болмады. Достары, жолдас-жоралары кебейе бастады. Кейб!р басшылар « мына мэселен} калай шешуге болады» деп акылдасып отырды. Осы кездерде Мэдениет Тастанбекулынын адалдыгына, принципш!лд}г4не T3HTi болган Телеген Кудайбергенов, Федор Анисимович Захарченко, Opin6an Жумабеков онымен сыйлас дос болып KeTTi. 56

Эйтсе де Мэдениеттщ жанымен суй!п аткаратын устаздык кызмет! жатса да турса да кец}л!нен шыкпай, ол кайтадан мектепке оралуды ойластыра бастайды. Сейтш, Каскелен ауданындагы Прямой путь ауылына мектеп директоры болып ауысады. Жацалыц атаулыга жаны цумар Мэдениет келе сала еск! мектеп орнына жаца мектеп салу керект}пн аудан, облыс басш ыларынып ес!не caJ^aды, орынды дэлелдер келт[ред!, айтцанынан кайтпайтын ол Орталык, комитетке, т т т 1 Москвага дей!н барып ойын дэлелдейд!. Бул кезде Казак Машина сынау станциясы (Каз МИС) т!келей Москвага багынатын. Ацыры дегенше жет!п, жаца мектеп салдырып, к е ц ^ орнына тусед!. Каркенов мектеп курылысын бастады, б!рак аягына дей!н б тр м ей жатып, оны Каскелендег! мектеп-интернатка директор етш ж!берд!. «Сен}ц бастамашылдыгьщмен мектеп цурылысы басталды. Жумыс кызу жур}п жатыр. Енд! онын ойдагыдай, дер кезж де аякталатыны на алан болмагын. Енд4 мына мектеп-интернатца барып, цаб!лет)нд! сонда таныт. Саган улкен ум!т артып отырмыз)) - дед} оган аудан басшылары. Сейт!п терт жыл мектеп-интернаттьщ жумысын жолга койды. Эрине, жалгыз ез!н}ц гана енбег! десек ц а т е л е с к е н болар ед!к. Ец бастысы ужым мушелер!н!н уйымшылдыгын арттырып, уйымдасты руш ы лы к ¡стерд! жолга коя бшдь Кепт!н комег4мен, Каркеновтыц демеу!мен мектеп- интернаттьщ данкы шыга бастады. Кадрлар саясаты улкен мэж бар мэселе. Егер оны орнымен дурыс пайдалана б4лсец кездеген мацсатьща жетпей коймайсьщ. Аудандыц партия комитет1 «С епз кырлы б!р сырлы» ж Н т к е тагы б!р ауыр сын жуктедь Мэдениетке тагы да мектептен кол узуге тура келд!. Каменка ауылдык Кенес4н!н жумысын жаксарту проблемасы кун тэр^бш е койылган шак- «Осы жерге барып багьщды сынауга тура келедЬ дед1 оган аудандык партия комитетш щ б!р]нш! хатшысы жэне бюро мушелерь Кецес жумысы онай жумыс емес. Оньщ уст!не барлык керсетк!ш бойынша артта келе жаткан, сыннан арылмай отырган жерг!л1кт! орын. Амал жок, партия кайда 57

жумсаса сонда баруга бел байлаган Мэдениет 1974 жылы Камен ауылдык кецесшщ терагасы болып шыга келд!. Ж е р гЫ к п халыкпен жумыс ¡степ, ортак т1л табысуга Мэкеп шеберлен!п алган кез. «Менде турган ешнэрсе жок. Табыстьщ к}лт1 С!здерд!н цолдарыцызда. Кеп болып колга алсак, кандай корсетк{штер болса да ешюмнен кем болмаймыз. Оган атак-данкы дур!лдеп турган Камен асыл тукымды мал зауытынын мумк!нд!ктер! зор» деп жиналган халыкка, жерг!л1кт! депутаттарга ак журег}нен актарыла сейлед}. Ж иынга катыскан адамдардыц намысын оятты, ж ^ е р т жаныды. - М эдениет Тастанбекулы ете дурыс айтады. Егер мен1н тарапымнан комек кажет болса аянбау га, эрдайым кол ушын беруге узде беремш, - дед! Мэкенн!н ежелг4 досы, Камен мал зауытыньщ директоры Федор Анисимович Захарченко мырза. «Ж умыла кетерген жук жен'л» дегендей ауылдык кенес жумысы б!рте-б}рте жандана туст!. Ж ергШ кп халыктын санасы ояна бастады. С е й т т Камен ауылдык Кецес1 ¡98) жылы ауданда б}ршни, 1982, 1983 жылдары облыста, республикада б!р1нш 1 орынга шыгып, кепш1л}кт4н назарына ¡л!кт1. Халык жанашыры бола б4луд1н аркасында елмен жакын болды. Олардьщ кун кор!с1н, турмысын жаксартуга айтарлыктай кен'л болд!. Елд! мекендерд! сумен. ког!лд1р отынмен камтамасыз етуге баса назар аударды. Каменка мал зауытыньщ жэне осы аумакта орналаскан мекеме, кэс!порындардын комег}мен су шыгаратын б!рнеше скважина бургылатып Красный Восток, Аксай, Таучапай, Каменка ауылын таза ауь[з сумен камтамасыз етуге жан аямай юрк:т1. Улг!л1 кы змелм ен кер!нген Мэдениет б!рнеше рет ауылдык, аудандык кенест}н депутаты болып сайланган. Ж огаргы Кенес Президиумыньщ методикалык кенес}н!н 4 жыл туракты мушес! болган. 1985 жылы «К,урмет белг1с1» орден1мен наградталган. М эдениет 1974 жылдан 1992 жылга д е й т осы ауылдык К ецесте 18 жыл терага болып ¡стед]. Ерж1г4тт!н кещ л-куйш щ жогары болуы. кызмет1н жаксы ¡стеу} отбасына, суй1п косылган суй[кт1 жан сер1пне де 58

байланысты е к е т даусыз. Бул жагынан да Мэдениеттщ багы жанган адам. Ол ез:мен институтта б!рге окыган Луиза атты кызга уйленген. Луиза Сержова орыс т}л} мен эдебиет) пэнш щ м угал1мЬ Аудан мектептер!нде, эрине Мэдениет кызмет ¡стеген жерлерде устаз болган. К,атардагы устаз, мектеп директорыньщ орынбасары кызмет}н аткарган б[л!кт! де бМ м д! маман. «Казахстан оку - агарту ¡с!Н[ц узд[г!» атанган. Б!рнеше грамоталармен марапатталган. Ек! ул, б{р кызды дуние келт4рген. К,аз}р Бакыт атты кызы, Дэулет жэне Дэурен атты улы Алматы каласында кызмет ¡стейд]. 1992 жылдан 2000 жылга дейш Мэдениет аудандыц б}л!м беру баскармасыньщ бастыгы болады. Осы б!р ел басына кун туган ауыр кезецдерде ол мектептерд! калыпты жумыс ¡стеуге, оларды туйыктан шыгарудын жолын ¡здест!ред!, сойти: нарык кыспагынан аман сактап калады. Мекгептерге жер белд!рт, косалкы шаруашылык ашуга мумк!нд!к жасайды. Цазакстан егемендж алып, Тэуелс1зд{кке кол ж етк1зген сэтте аудандагы жалгыз казак мектеб!и!ц ( Абай атындагы мектеп-гимназия) санын сепзге жетк!зед!, ондагы шэк{рттерге б!л)м беру сапасын жет{лд4ре отырып, кеп игЫ кт! шаралар тындырады. Будан сон е зж щ т!лег} бойынша Элия М олдагулова атындагы мектепке директор боладь[. Мунда да ол ецбекке деген кулшынысын азайтпай, баягы уйренш}кт4 эдет!, мол тэж!рибем, улг1 - енегес! бойынша мектеп абыройыньщ кетерше тусуш е мол ецбек с4ц4ред}. Ал, зейнеткерл1кке шыканнан кейш ол ез!н!н кеп жыл ецбек ет!п кеткен жер{нде жаца б:р кырынан танылады. Мол ем!р мектебшен еткен Мэдениет Тастанбекулын Таусамалы ауылыньщ аксакалдары мен ак жаулыкты аналары куана карсы алып, ауылдык согыс жэне енбек ардагерлер) кецес1н:н терагасы кызмет!не усынады. «Ел сен1М1 зор сен)м - абыройын ол сенщ» дегендей ауылдастарыньщ осыншама курмет керсепп, улкен ум 1Т артканына Мэдениет шын журектен риза болады. Сезге келмей кел}сш, ¡ст4 бастап кетед!. Эрине, бул жумыс Мэкене жаналык емес. Кецесте терага болып, пэленбай жыл жемют} 59

кызмет ¡стегенде бэр}н керген, б!лген. С о н д ы ц т а н согыс жэне ецбек ардагерлер!н!ц кецестде кецес мушелер!н!ц сапалык жагын кайта царап шыгып, кейб!р ¡л!н!п-созылып келе жаткан, ягни жумыс ¡стеуге мумкшд{ктер1 жок, жастары келген адамдардыц орнына осы ауылга жанадан кеш!п келш б!ржола турактаган, бурын партия, кецес, шаруашылык кызмет{цде жумыс ¡стеген тэжфибелер! мол, б!л4мд! адамдарды кецес мушелерше енг!зед!. Оларды алгашкы куннен бастап, туракты комиссиялардыц жумыстарын жаксартуга мшдеттейдь Елд[ - мекендердег{ аксакалдар алкасына жуйел! жумыс жург)зуд! тапсырады. Э иресе, ¡с кагаздарын дурыс жург!зуд!, зейнеткерлердщ, Улы Отан согысь[на жэне интернационалдьщ борышын етеуге катыскан адамдардыц, кеп балалы аналардыц т}з!м!н алуды катан колга алады. Осыларды аныктап болганнан кей)н осы аумак келем!нде ецбек ет1п журген кэс<пкерлерд}, кэс}порын,мекеме басшыларын шакырып, олармен эцг!ме етк!зед!.[с кагаздарын колга алып, кандай жумыс журпзсе де кагазга жазып отыруды, арнаулы папка жасауды, жумысты жоспармен ¡стеущ уйрете бастайды. Осыныц бэр4 оз жемкпн беруде. Каз4р ауыл адамдары эк}мд!кке кандай мэселелермен келсе де алдымен «ардагерлер кецес!» деген белмеге юрмей кетпейд[. Б!р!нш!ден бурын ездерше таныс Мэдениетке жолыгып сэлемдеск}с! келед!, ек{нш!ден одан «осы мэселе жайындаауыл эк!м!не к!рсем калай болады» деп акы л-кецес сурайды. Буларга дурыс жен сштеп, пайдалы, кецес беруге Мэдениет жэне кецес мушелер! ешкашан жальщпайды. Нэтижел! ¡ст!ц эрдайым ез жем4с!н берет}нд!г! белгЫ . Ол Камен деп аталатын ауыл атыныц Таусамалы болып езгеру}. Кезшде мемлекет!м!зд!ц ¡р} жэне кернект! кайраткер} Ораз Жандосов «Мына жерд}ц е с т турган самалын - ай, бул жерд! Таусамалы деп атаса да болгандай екен» деген сез! м1не eндi гана жузеге асып отыр. Жерг!л!кт} халыкпен коян-колтык, ерк!н араласып жумыс ¡стеу Мэдениетт! тагы да абырой би4г}не кетерд!. М эдениет баскарган Таусамалы ауылындагы согыс жэне ецбек ардагерлертщ кецес! Республика ардагерлер} уйымыныц жиырма жылдагына 60

орай ауданда жэне облыста 6ipÍHmi орын алды. Байкау нэтижелер} бойынша ж етм п аз атанды. Кенес жумысы осы Таусамалында еткен тэж{рибе алмасу жен!ндег4 практикалыкконференциядажаксы жумыстарымен,енегел! ¡CTepiMeH аталыны п OTTi. Алда атцарылар жумыс кеп. Буган Мэдениет Тастан- бекулы ны ц epiK - жжер! мен куш -куатыньщ жетет!н<не ceH¡M мол. О й т к е т - ол нагыз халыцж анаш ыры! АРДА^ТЫ АНА Таусамалы ауылындагы он бала тэрбиелеп ecipreH ардацты да асыл аналарымыздыц 6ipi Гулжаннат. Оны жерг!л)кт! тургындар Зина деп атап кеткен. Ж асыныц кел4п цалганына царамастан 6¡3 ауылдык эк}мш1л!ктен ол KiciHi жи! KepeMÍ3. EpiKKeHHeH кел!п журген жок. Осы ауылдьщ аты шыкса, тасы ерге домаласа, деген ой оны кунд!з - т у т мазалап, к е тл ге келген у сы н ы с -тю р л ер т ауылдьщ согыс жэне енбек ардагерлер! кецесшщ мушелер!не жетк4зуге асыгады. Б!рде ол бЬдщ ауы лда неге эжелер ансамбл! жок? Коптеген жерлерде ак жаульщты аналардан куралган эжелер ансамбл! бар екен, б!зд1Ц де уйымдастыруымызга болады гой деген ой айтты. Сол екен зейнеткерлжке шыккан аналар, мектеп мугал!мдер} бар, барлыгыньщ бастары 6ip¡KTÍp^¡n, «Эжелер ансамбл!н!ц» алгаш кы концерт! де республикамыздыц туган KyHÍHe орай шымылдыгын айкара ашты. Рас, алгашкы сэтте б)раз «Эттеген - айлар да» болмай калган жоц. Ocipece музыкалык аспаптар, KHÍM жагы жет1спей жатты. Бул жетюпеуш4л4ктер жыл озган сайын 6ipTe-6ipTe оцдалып, тузетш 1п келед}. Е щ ц п 6ip проблема - эжелерд[ц бас косып, дайындык жасайтын орындары жок. Ауылдыц мактаулы мэдениет сарайы жекешеленд!ру басталган жылдары 61

ак,шалы байдыц кулкынына тастай батып, судай сщ!п кетт!. Kasip енд; ауылдьщ курметт: аксакалдары мен ак жаулыцты аналары жогары орындарга, Казак Республикасы Парламент депутаттарына кайта-кайта хат жазып, дабыл кагуда. Олар мэдениет сарайын кайтарып алсак дейд!. Eipat\\ одан 6 epi де нарьщ ecin. шарьщтау ш епне жетт!. Алган адам миллиондап акша сурайтын кер{нед1. Miне осындай курдел! мэселе Гулжанаттыц жэне оньщ замандас курбыларыныц кец!л1н кайта-кайта аландата беред!. Каз)р Гулжанат согыс жэне ецбек ардагерлер! кецес}и1ц жанындагы эжелер алцасыньщ терайымы. Бул орайда да тындырып жаткан жумыстары жетерл]к. Олардыц жумыс жоспарында уй шаруасындагы эйелдердщ жагдайын, жасы аскан KypMerTi демалыста журген зейнеткерлерд!ц кун Kepici, отбасыныц гатулыгы, жас кыздар тэрбиес! сиякуы мэселелер бар. Mine, осындай улкен адамгсрнпл{к, улагатты анальщ тэж}рибес{ бар Гулжанатты ауыл адамдары аса курметтеп, Кад4рлейд:. Оныц 6ip ерекше касиет! - меймандостыгы, намысшылдыгы, уятыныц куш тШ п. O cipece ол касиет ауыл болып етк!з!лет!н мерекелерде, улкен бас косуларда, жиын-тойларда ерекше байкалады. Мысалы жыл басында Таусамалы (Каменка) ауылы согыс жэне ецбек ардагерлер! Keneci республикалык ардагерлер уйымыныц жнырма жылдыгына байланысты облыс бойынша етк:з}лген байкауда 6ipiHLui орынды жещп алды. Осыган орай осы ауылда тэж!рибе алмасу ретшде практикалык конференция отк!з!лд}. Оган эр ауылдагы аксакалдар алкасыныц терагалары, ауыл эюмдер^ аудан басшылары катысты. Осы конференцияныц ойдагыдай мазмунды да мэщц болып eiy i ymiH Зина улкен адамгерпнлж жасады. Конференция ауылдык аумак эк!мд1пн!ц Конференц залында етет!нд!ктен Зинаныц колдауымен Kipe 6ep ic белмеде кец дастархан жайылды. Стол уст1не курт-май, казы-карта. бауырсак, кекен!с, сусындар койылды. Келген конактар осындай меймандостыкка катты ризашылыктарын бiлдipiп, конференция басталар алдында шай itnin, дэмнен ауыз 62

тцщ. Шайды, цымыз, шубат жэне сусынды ак кимешек, кек камзол киген Зинаныц 63Í куйып отырды. Осыны тэпт1штей баяндап отырган ce6 e6 ÍM¡3 барлык ш ыгынды Зина ез1 KeTepin, тамаша тапкырльщ жасады. Конактарга туе кезшде «Ж умбак тас» мейрамханасында ыстык-тамак берш дь Сол кезде кепш!л1к адамдар Зинаныц ю ш ш ей ш дЫ п н е аса риза болгандьщтарын айтып, Kenii керген меймандос ананы, ауылдыц эжес!н катты мактады- ай дейсщ . Зинаныц алгыс алып, хальщтыц мей ip¡м-[напагать[ на белен!п журген! тек бул емес. Ocipece ол Hay рыз мерекес}нде 6 ip тег!л!п-шашылады, ак туйенщ карынын актарь[п-ак тастайды. Таусамалында Зина эже\\пз сиякты ак жаульщть: эжелер1м!з бен олардыц екшелер!н басып келе жатцан, ел сыйлауды ездер)не мурат туткан кыз-кел!ншектер жет1п артьмады. Ташкенбаева Зина 1935 жылы 8 наурызда Талдыкорган облысы. Цогалы ауданында дуниеге келген. 1947 жылы 7 класть) 6 ÍTÍpic¡MeH ецбекке араласкан. Бауырлары Ермекбай, Эм!ржан Улы Отан согысына кетш, майданда каза болган. Одан к е й т п бауыры Алматыдагы малдэр1герл1к институтын 6ÍTÍpin, мамандыгы бойынш а кеп жыл кызмет аткарган. K¡a3 ip зейнеткер. Отбасында он баласы бар. Зина 1954 жылы ж асты к шактыц scepí гой, 3-4 кызбен 6 ipirin тыц игеруге, Ацмолага барады. Алайда ол жерд!ц катал табигаты мен жумыстыц ауырлыгына шыдай алмай 9 айдан KeMiH ауылга кайтып оралады. Осы жылы Кегендж Кэд1ркулов Кагазбскке турмыска шыгады. Цагазбек ол кезде КазПИ-де тарих факультетшде сырттай окиды екен. Жасынан ецбекке теселген Зина Жалацашта астык тазалау пунктшде жумыс ¡стейд!. Ал Цагазбек болса мектепте мугал!м. Зина мен Кдгазбек кол устасып жур}п, кеп киындьщты бастан кеш!рд1. Ж алацаш та 16 жыл ецбек етш , Балкаш ка каилп келед!. Бул жерде Т^агазбек куры лыста [степ жур!п, Ташкент цаласында Сэулет институтына окуга тусед!. Оку бппргеннен KeñiH Гвардия ауданыныц Сарыбулак асыл тукы мды мал заводында ецбек етед1. Осы ауданныц 63

К,арашоцы кецш арында ек! шагын аудан салады. Сейт!п не керек кандай кызмет аткарса да абырой би}пнен керже б[лед1. Зина да сырттай жогары оку орнын б}т!р}п, мектепте б1рнеше жыл мугал[м болады. Тату-тэтт} отбасында Ю бала дуниеге келед}. Цазактыц калыптаскан дэстур салты бойынш а Зинаньщ ек} улы атасыньщ фамилиясымен жазылыпты. Атасы бул ем}рден еткенше оларды, ягни Ергали мен Нургалиды Зина менщ балам деп т!сже салган жан емес. Атасыньщ кез! кеткен соц ез атына жаздыртып алугаэрекетжасаганекен, одан ешнэрсе шыкпаса керек. Осы Ергали мен Нургалиды коса есепгегенде Зина К,агазбектен 10 курсак кетерген. Зина 44 жыл ецбек е тщ зейнеткерл}кке шыккан сон отбасы лык жагдайымен эр} балаларына б[л}м беру максатымен Каменкага, каз1рг! Таусамалына кеш 1п келед1. Бул жерде де олардьщ жолы болады. Осы кездеп Камен асыл тукымды мал зауытыныц директоры Захарченко Федор Анисимович жерлес! болып шыгады. - Б п кеш!п келгенде ешкандай танысымыз жок ед{. Сол кезде[1 ат устш деп басшылар Мурат Келбаев, Мэдениет Каркеновтер кеп кемек керсетчп, кол уш тарын берд}, акыл - кецестерш аямады. «Кеп балалы отбасы екенсщдер, колдан келген кемег}м}зд} аямаймыз» деген М эдениеттщ сез: эл1 кунге дейш кулагымнан кетпейд}, - деп сол кезецдерд! еске алады Зина. 1990 жы лы Кагазбек кайтыс болады. Б{рнеше баламен Зина жалгыз калады. Эйтседе элдек!мдердей боска ез!л1п, епл!п, тунгиык туб}не тус)п кетпей Зина енсесш бурынгыдан да бетер кетере тусед!. Балаларыньщ бэр!не, ез} армандагандай жан-жакты б}л!м бер}п, катарга косады. Осыныц нэтижес}нде Ергали гидромелиоративт}к техникумды, Нургали - зоотехникальщ мал дэр]герл1к институтты, Сэуле мен Гул}м жэне Гулжан КазПИ-д}, Галия - КазГУ-д}, Светлана мен Улжалгас Халык шаруашылык институтын, Анита - Ленинградтыц жогары оку орнын б т р ш , Астанада, Алматы облысыньщ аудандарында жемют} ецбек ет}п жур. Ен кенжес1 Ш ыцгыс Ленинградтьщ эскери академиясын бМрген, подполковник шен}ндег) эскери кызметкер, ж е ттсш и н разьезде кызмет етед}. 64

Мше, кердщ п бе, ардакты ананыц алга койган максаты осылай ¡ске асып, ол бул кундер) ез жемклн бер!п жатыр. Улдары мен кыздарыньщ аркасында Зина не ¡шем, не кием демейдь Барлыгы да ж е т т артылады. Буган кудайга мьщ мэрте ш ую рш Ы к б!лд!р!п, немерелер}н!н кызыгына, шаттык кулк!лер1не тоймай отыр Зина. Айтпакшы Галиясы жогары оку орнын бпмрш кел!п, Титов мектеб[нде 4 жылдай туцгыш бастауыш казак класын окытып, жас булдфипндерге сабак берген. Атакты жазушы, сатирик акын Ш она Смаханулымен б}рлесе отырып, Камен ауылынын уйд4-уй!н кыдырып жур!п, б)р!нш! рет Титов мектебшщ жанынан тунгыш казак класын ашкан Галия К,агазбеккызы Кэд!ркулова екен. Сейтш каз!рг! Берд}бек Сокпакбаев атындагы казак орта мектебш щ нег!з[ осылай каланыпты. Зина бул кундер! калай мактанса да болады. Ол !970 жылдан осы ауылдагы енбек ардагерлер! кецестщ мушес} болып келед!. «Тын жэне тьщайган жерлерд[ игерген! уш!н» медалыньщ иегер!. Ресей Федерациясы уйымдастырган «Б!з Жен!ст!н мурагер1м!з» акциясына катысушы. Таусамалындагы Эжелер алкасынын терайымы. Онын баска да марапат белплер! бар. Эйтседе бэр}н кагаз бет)не т1зе беруд: жен санамадык. Тек солардыц ¡ипнен беле жара айтатынымыз 2 0 0 0 жылы туцгыш Президент!м]3 Нурсултан Эб!шулыньщ Жарлыгымен алган «Кум!с ал ка» медал4 ол уиин ете кад1рль «Кум!с алка» 8 бала тэрбиелеп, аман-есен ес!р гет уш{н бер)лет1н ук!мет наградасы. Эйтсе де б}з Зинаны Батыр ана! - деп сыйлаймыз ардак тутамыз. Ойткен! ол 10 баланын анасы. Оны жаксы б!лем}з. 65

САДЬЩАН¥ЛЫ ШЕКЕРБЕК Садьщанулы Шекербек Ка- закстан Жазушылар одагыныц, К,азакстан Журналистер одагыныц Myuieci. Казахстан Журналистер одагыныц Узак Багаев ать!ндагы сыйлыгыныц лауреаты. Жамбыл атындагыХальщаральщсыйлыктьш лауреаты. Ш екербек Садыканулы 1936 жылы 26 желтоцсан айында Жам­ был облысы MepKi ауданыныц Костоган ауылында дуниеге кел- ген. Жогары 6 ^iMi бар. Алматы жогары партия мектебт бМрген. Мамандыгы журналист. Ецбек жолын ерте бастаган. Луговой TeMip жолы бе- кет1нде жумысшы, Ж амбыл облыстыц «Акжол», MepKi аудандыц «MepKi тацы», Алматы облыстьщ «Жет!су» газеттершде корректор, эдеби кызметкер, бол!м M enrepym ici болып ецбек еткен. Олецд! мектеп цабыргасында жургенде жаза бастаган. Алгашкы елецдер] республикальщ «Улан» («Казахстан пи- OHepi») газетшде жарияланган. «Tsyin пен дэржер» атты туцгыш поэмасы «Жас Алаш» («Ленинш!л жас») газет!нде 1958 жылы жарьщ корген. Шекербек Садыканулы алгаш эдебиет суйер кауымга айтыскер акын рет}нде танылган. Ол 1957 ж ы лды ц желток- сан айында К,ызылорда каласында уйымдастырылган об- лысаралык айтыста 6ipiHmi орын алган, жулдегер атанган. Айтыс елецдер4 «Акындар шыкса айтыска» (1958 ж.), «Ай- тыс» жинагыныц ymiHuji (1960 ж.) томында жарияланган. Будан к е й т ол аудандык, облыстык айтыстарга катысып, 6ipHeuje дурк1н жулдегер, жещмпаз атанган. Акын денсаулыгына байланысты узак жылдар шыгар- маш ылыктан кол у з т калган, 1974 жы лга д е й т колына калам устамаган. Тек 1973 жылы ол жаксы б1лет1н калам- дас достарыныц колдауымен жарьщка шьщкан «Tayin пен 66

дэр^ер» атты тунгыш жинагынан ке^н гана кайтадан жаза бастаган. Осыдан кей'т «Окем мен!ц» ()975ж.), «М урат» (1978ж.), «Алтын шапак» (1980ж.), «Найзагай жаркылдары» (!983ж.) жэне «Аманжолдьщ ерл!г!» (1985ж) атты жыр жинактары «Жазушы», «Жалын» баспаларынан жарьщ керген. Акынньщ соцгы кезде ез мумк}нд!пмен жарьщ кер­ ген терт жинагы бар. Олар «Жайна, жасыл дуние», «Дуние дэурен», «Акку арман» жэне «М ен1ц ШэркулЫ» деп атала- ды. Акын Шекербек Садыканулы узак жылдар Алматы об- лысы К,арасай аудандык «Заман жаршысы» газет}нде бас редактор болып кызмет ¡стейд!. 2 0 0 2 жылдыц тамыз айы- нан бастап, ез ет{н}ш} бойынша кызметтен босады. Каз!р осы ауданнын Таусамалы ауылында турып жатыр. Цаскелен каласыньщ курметт'] азаматы атанган Ш е­ кербек Садыканулы ауданда кызмет ¡стеген жылдары ауданнын экономикальщ-элеуметт!кем{р}не белсенеаралас- ты. Аудандык аксакалдар алкасы кецес1н}н мушес}, хатшы- сы болды. Тэуелс!зд4к жылдарындагы с ^ р г е н ецбег! уш}н Казакстан Республикасы тэуелс4зд}пнщ он жылдыгына арналган медальмен наградталды. К,аз!р ол ез) туратын Та­ усамалы ауылында да улкен белсендЫ кпен кезге кер!н!п жур. Ол ауылдагы согыс жэне енбек ардагерлер! кенеи терагасынын орынбасары. Жастар арасындагы патриоттьщ тэрбнен} насихаттау жен{ндег} комисияныц терагасы. Шекербек Садыканулынын енбег! Алматы облыстьщ «Жет!су», Жамбыл облыстык «Тараз» энциклопедияларын- да аталып еткен. Салыстыру аркылы шындыкка жуг}ну. ТАБЫСУ МЕН АЖЫРАСУ Бул ем}рд1н жатыр толып сыры эл}, Табылмай жур талай жауап сурагы. Адамзаттыц киял-гажап т}рЛ!П Табысу мен ажырасудан турады. 67

Бул eM ipre келер адам KÍH3C¡3, Оныц келген себеп тер !н сур а CÍ3. Сонда гана кез ж}бер!п тагдырга Оньщ жанын, сырын, муцын угасыз. О лдею мнщ тацгалм ацы з iciHe, Бул тагдырдыц, Бул Алланыц ici де. Ойлайтыныц миьщ цатып соншальщ Коймайтыньщ содан оньщ тусше. Адам - жумбак Ш еиилмеген TyñÍH¡. Осы жай гой кеп киынныц киыны, Айтшь[ маган неге олар тец емес Eipey ¡скер, ал ôipeyi буйыгы. Eipi талант, Eipi педант олардьщ. Мен де м у м к т TyciHÍKCÍ3 болармын. Елден ерек болып cips кайтем1н, Тец!рег}нде журсем болды солардыц. К,анша адам бар, Сонша турл! тагдыр бар, Кезд4 аштырып, жумды рады сан ць[рлар. Соган шыдап тезе б!лсец, ерл1кпен 03ÍH елге танытады алгырлар. А дамменен адам жолы Tyñicep, К ещ л кулап 6ipÍH - 6ipi 6 b ic e p . «Адам xyHÍ адамменен» дегендей К улш ы ны сы п icKe 6 ipre xipicep. Табыс та бар, Баска да бар, 6 spi бар. А йтар ортак, s n riM e c i тагы бар. К,ашангы енд} ылги солай журед4 Ажырасудьщ да ce6enTepi табылар. 68

Себепте кеп, екпе де кеп артатын, Буган енд{ к!нэл1 ме орта тым. Талайлардьщ кес!лд! гой тагдыры Ал азабын оныц К1м бар тартатын?! Оган кен'Л бел!п жатцан жок emKÍM, Ажырасуга xeperi жок кеп eciin. Ей, азамат! Соцгы uierniM алуга KsHi к)ммен акылдастыц, кецест!ц?! Тагдырына кез ж[бер!п кердщ бе, М унын шагып барады енд! ол K¡Mre? Алгашында одан артьщ жан болмай, Ал соцында есек сезге ердщ бе? Ойланшы езщ, болды неге, бул калай? Журсек кэйтер к4с)Л)кт! былгамай, Жаксылыкты м тд ет e iin пулдамай, Коймадьщ ба нанку сезд) тындамай. Ал бул унпн epniK керек адамга, Адам - алтын, адам кымбат когамда. Эр кырына ой ж!бер!п багалап, Тагдырына кез тастагын одан да. Bip адамнан артьщ емес 6 ip адам, Осы eMip гой бэр!м1зд4 сынаган. Esp¡MÍ3 де арманшылмыз, Арманга Bipey жет}п, 6 ipey жетпей кулаган. М енщ досым кыл етпейт!н Keuieri, Кызмет1 зор, кен1л 1 де кош едь Такка отырып, кнмастарын умытты, Тугелденш ойлаган 1ш ece6i. Умытты ол кудайын да, басканы, Корьщпады, еш нэрседен саспады. 69

Ацырында пенде е к е т н сез1нд4, Eip-ац кунде тецкер{л)п аспаны. Алай - дулей соцты боран ¡ш!нде, Билед1 урей en¡ турмац тус1нде. Енд! хальщ алдында ол жауапты, Тузет!лмес кател{г} уш)н де. Кез алдына балалыгы елестеп, Keлдi 6 spi, сагымданып кемес боп. Сол 6 ip кездер жетюпейтш уакыт, Турмыс нашар, карын да ток емес тек. EyriH кандай, бурын кандай болган ды, Юм суйед} асып - тасып толганды. EspÎH естен шыгарыпты умытып, Жалпагынан басып жур!п жалганды. Отыргам жоц енд! муны табалап, Би!ктерден кулау б:рден обал-ак Адамсьщ гой ацдай б ш п н бэр)н де, Енд! иттер шыгар алдан абалап. Eine бшсец - бул да OMip сабагы, Демек достар OMip cypriH саналы. Einin журген шыккан TeriH , ортасын Биiктepдi киналмай-ак алады. Адам б!рдей, Жок аласы, куласы, CeH6ecen¡3 бшгендерден сурашы. Аяз бидей элщд! бш эркашан, Айтар сезд!ц осы болар расы. Артцаныцмен иыгыца жук талай, Эр icinqi пысьщтамай, ныктамай Журсец дэй!м айткан сезд! куптамай, Табысу мен Ажырасу Tinii оцай! 70

АЛТЫН ЖЕЦГЕ (^лы я Армысыц айдай болган алтын жецге, Сактаган казагымныц салтын женге. Сез naA¡pÍH 6 №TÍH устазсыз гой Осы елещм - езще тарту женге! Б1л{кт1 де бЫмд} алтын женге, Ерекше гой K icinix паркыц женге. Айтып журер адалдьщ касиет}цд} Таныс жэне бейтаныс эрк}мдер де. EÍ3 д е осы ган м!неки косыламыз, Жаксы Kepin, жаксыга бас урамыз. К,олдан келсе дацкы цды асырамыз, Оны 6yr¡H HectHe жасырамы з. Алтыннан да кымбатсыц rayhap жецгей M¡He3ÍH бай, кещ л!н шалкар келдей. Журт жабылып кезекпен мактап жатса Барлыгы да 03¡HHÍH аркан жецгей. Kici уз!лмес кун бойы е с т ц н е н Балаузш мес кнел! бес!пцнен, OM¡p солай жалгассын кызыгымен Алла с!зд1 узбесш Heci6¡HeH. Меккеге де eK¡ рет барып келд}ц Имандылык кызыгына канып келд!ц. Ш амац келсе бул да 6 ¡p парызым деп, E¡3re де у л п - енеге салып бердщ. Т!л!ц майда, сездер}ц жумсак кандай, Ел алдында журес!з усакталмай. Ага жайлы жаздыцыз жаксы естел!к, Ce3 ÍMÍHqi im ieri тусап калмай. 7!

Шын сыйластык, осындай болады екен, Сагынышыц агага ала бетен. Меп-мелд!р махаббатыц к]р шалмаган К,озы мен Баянды еске салады екен. Бул кундер! бзр1не кен1п журс!з, Пешенеге салганды кер!п журс:з. С1здей жанды сыйлайды елд!ц бэр! - Н иет1 ац, Жаны пэк, Кец!л1 к!рс!з. Не деген цажырлы ед!ц, табанды едщ, «Агайынньщ кец!л{н табам» дед}ц. Тект! жерд!ц кызы деп айтушы ед1, Жацылмаган екен-ау агам мен!ц. Эдем4сщ женеше, айдай мус!н, Жанын жумсац, кашанда жайдарлысьщ. К!ш!пей4л к!с!л}к цасиетщд}, Араласпаса адамдар кайдан бшс)н. БЬ б!лемЬ Сондьщтан айта аламыз, С1з туралы кеп эл4 айтар ацыз. Бойыцыздан эрк}мге улг} болар Улагатты м)незд: байцагамыз. Дэл осылай цалпьщда кала берг!н, Агайынньщ алгысын ала берпн. Балалардыц цызыгын кер)п жецге Немеремен ба^ытты бола берг!н! 72

УЛКЕНДЕРД1 ЦАД1РЛЕ Улкендерд! кад1рле, аманында, Алтын жатсын жаркырап табанында. Кез1нде ол кад)рш 6 ine б!лген А ксакал мен ак жаульщ ананьщ да. К,ала берд}... к}шкентай баланыц да. Улкендерд! курметте. аманында, К,айгы, KÍp6 ¡H болмасын кабагында. Керген корльщ, куаныш , айтпаса да Турады онын атойлап жанарында. Кул1п ойна, ецбек ет бул ем!рде, Б елг1с1з канш а гумы р cypepin де. Сондьщтан адамдарды курметтеп, Жацсы керер от болсын журегчцде. Улкендерд! сыйлай 6 1 л, аманында, Ол отырар жаутандап, карап улга Амал неш[к, K¡a3 ¡p 6 ¡ 3 Kopin журм1з Ж^г^ттepдiц жомартын, саранын да. Жолын кеспе, сездер}н беле керме, Сэлем бермеу, Байкамау, ол - енер ме? Осы карттар гпрщ де, кудайыц да Сен сиынар Kymii мен терелер де! Сиынбасац Kymii мен терелерге, Жолыц болып, кесегец когерер ме? Азамат азамат боп, таныла ма, Болмаса елге ce6 i, кемег! елге! OiipiKTeH болмашы байкамаган, (Байкамадым деп шынын айтама адам) Онын еткен ецбепн ец болмаса 73

1 зетпен, !лтипатпен Кайтар оган. Шамац келсе Кемектес, К,ол ушын бер, Ойымен, n¡KÍp¡MeH Кел}с!цдер. Кездескенде алдынан ж у п р т шык Кушак жайып, Куанып, Kepicinqep! Ол сен уш!н курескен, теккен канын, Кажет болса Курбандык еткен жанын. MiHe, соньщ аркасы алш ан басып, Кызмет ¡степ журген}ц, ток болганыц. Кэр!лерд4н HeciHe тац каласьщ, Шаман келсе шыгаргын торге басын. Алдына кой, экел}п, тапдап асын, Сен де осындай 6ip куш шал боласыц. Тус1нбей KeH6ipeyre дал боласьщ. Дуние кезек Espi де кайталанар, Жастьщ шагын жыр eTin айтады олар. Улкендерден калган-ды барлыгы да Мейрамхана, Кафелер, Шайханалар. Э гп дэурен, Жастык шак солкылдаган, Кызды ауылдьщ сыртынан сыр тьщдаган. 74

Жас келген сон ешнэрсе кермегендей Момакан боп калады б{ртурл! адам. Ж асца улг}, айткан сез - макалдары, Ж арасып тур ак кум ¡с сакалдары. Атамызды, сыйлайьщ анамызды Селд}ремей турганда катарлары. Мэн} бар, ол беретж батаньщ да, Кепке дей}н кез ¡лмей жатарында, Амандыгын сурайды туган елд!н, Тек тыныштык болсын деп Отанымда. Журе берс{н карттарым кемтр-ш алым! (Ж араса ма кен1л[н толты рса мун) Ул-кыздарым! Соларга жагдай жаса, Ж аркырат, ем1р}н!ц келт)р сэн}н. Кабактары эрдайым ашык болсын, К уаныш ка кон!л! тасып, толсын. Жаксыльщты керуге асык болсын, Картайса да ем!рге гашык болсын! АЛАТАУДЫЦ АСКАРЫ устиаз Семтихян Лсаее Цаскеленде турып жатыр б!р агам, Керген сайын журек тулап куанам. Арлы ага, асыл ага! - дейм!з б!з, Не десек те жарасып-ак тур оган. Упп болып парасатты ¡с!мен, Тш табысар улкенмен де, К1ш4мен. Адамдардан тек жаксылык ¡здейт}н, Мен агамныц жанын жаксы тус!нем. 75

Ш э^р-пне шашып жанньщ шуагын, Еасыр бойы болды агам мугал)м. Кундей ашьщ кен<л4нен тап-таза Айтар сез)н айтцызбай - ак угамын. М4не б у п н 90-га кеп сол агам, Шыц басынан кул}мс!реп караган. Сырлас болдьщ узак жылдар сыйласып, Туыс болдьщ ц ы л етпейт1н арадан. Ж ас ж т т т е й осы б!зд}ц агамыз, Кермесек сэл сагынысып цаламыз. Агамыздан дэр!с алып шыгыпты Нурсултандай Елбасшысы - Данамыз! Будан баска шэк!рттер! каншама, Еске алады эрцайсысын тамсана. Жан - жак гагы тулектер! аркылы А тац -дац кы жет!п жатыр баршага. Ж аны жумсак, ж{бек м!нез, жайдары, Б1р ез)нде ю сш ж тщ каймагы. Ой - ернег!н терш алып кайдагы Айтцан сез1 бэр4м!зге пайдалы. Бала киял бурш1к атып жастагы, Сол кезден - ац жацсыльн^ка бастады. Бар гумырын бЫ м уш!н жумсаган, Аман болсын, Алатаудьщ ас^ары! 76

МУГАЛШ БОЛУ EÏP БАЦЫТ Со^на^баеб <зя:ым0 азы л^екуиея/и/'^ Аиэж/рмбел/ устиазы Денэягезулзе Адамныц ойы адам боп калу, кандайда, Т!рл}кте мынау жана ма ецбек, жанбай ма? Ойланып журш, толганып жур1п калайша, Устаздык жасау буйырган С}зд'1Ц мацдайга?! Устаздык жолы - ауыр жол, ете курдел}, Болмайды оныц уакыты, бос кундер!. ÜJsKipTKe жумсап токыган барлык бж генш Токырап калмай, умтылар api ¡лгерь Еажайып ерл}к - м угал1мдерд!ц ецбеп, Емес кой бул epiKKeH жанньщ epM eri. En6 eri жанган устазды K o p in , бас ием, Ардакты жанныц 6 ipí деп осы жердег!. Сендермен елдщ бакыты жанар эрдайым, Тэрбиелейс!н баланьщ сыйпап мандайын. Сен аман болсан, шыгады мен!ц ел!мнен Отанын суйер ул менен кызым дап-дайын. 1 згШ к керд{м Кенжегул ceH¡H бойыннан, TepeHAtK ceздiм теб!рленген Ten¡3 ойыннан Кездегенще акыры, калкам, жет}пс!н, Армандап еткен максатка к1шкентайыннан! М угал!м болу онай емес кой, б}лем!н, Жумсалсын соган куш-куат, aKbm^irepin. [cine Кенже куанып катты журег}м, Илектес болып сыртьщнан ceHtn ж урем т! К,абагын шытпай коныр даусымен ун катып, Сананы баурап, сэулел] ce3¡H тьщдатып. Жас булд}ршшдердщ сез!мдер!не шок салып, Улагатты устаз бола бшу де 6 ip бакыт! 77

БАЦЫТТЫ БОЛЫЦЫЗДАР! 7у^ан-/??уыс/пары.!<ыз^а, 0 осшарыл<ь;з^й, ж-онмтмызбай wa^CM керет/н аЭол<0 ар^о .жаксы тмек/ие/? <зй/яыи .жа/яо.мыз. OcbíwáoM ж'уре^* ?н/лек?нер<)м? /м//нея бол/#, <?^о^ы/и/?;ь; болы^ызбар/к 0е^ем /я;лек/л/ кап ам/ий^ь;з. Бацыт кайда? !здесек табамыз ба? Кеп адамдар тецейд! оны ацызга. Кунд}з-тут т}лейм!з сол бакытты Экем!зге, Анамыз, Баламызга! Бацыт деген кус па екен басца конган, Болу унпн артыцтау баск,алардан. Бакыт деген ез!нн!цденсаулыгьщ Куш-иагерщ. ойдагы аскак арман! Келед} эне, Арайлап тацыц атып, Ойнауьща, кулуге, бар уакыт. Т!рш{л!г{ц ем!рде таусылмасын, Осылардыц ойласац 6 spi бацыт! Бацытты больщыздар! Б1ЛЕМ СЕНЩ КЭЦ1ЛЩД1 ШЫН БЕР1ЛГЕН (Рэзия Ep¡KKb!3 b!Ha) Б1лем сенщ жаныпды шын бер!лген, Сен кусап адал болмас K¡M xepiHreH. Мен де ceH¡ кеш1рд}м уактысында Бшмегенщ кеп болды б!лген}ннен. 78

Шын сез1мд1 тус!нд]ц, багаладьщ, Урыскам жок жетер деп саган эл1м. Урынбасын, 6inc¡H деп айттым саган, Дурыс болды сен1ммен караганым. Келг!рс4нбей элдеюм сияктанып, Kipyuii ед!Ц сен маган сыр актарып. Айтканьщнан ойланып ¡здейтшмш, Жауапты шеш!лмеген суракка аньщ. G3ÍMC¡HÍn келгенде сыр актарып, Кетершер к е н ^ м шуактанып. Кеп алданар жайым да бар ед} ау Элдек!мн}н M¡He3 Í унап калып. M¡He3 баска, ic баска екен 6ipaK, Bip куласам, тым катты кетем кулап. Айласын асырган сон ол адамдар Менен cipa, алшактап кетер жырак. А дамга адал болу - б}лген icin, Онсыз да жаман емес кун керющ. Keñ6 ipey нанын табар расында Жалынып, жандайшап боп журген! ушш. Бассын деп умты лып ем ¡лгер) iciM, Жетед} бул заманда юмге Kyrnin. Ш ырылдаумен эйтеу!р OTTi уакыт Басшылармен таба алмай 6ip келк!м. ^алт- култ e iin етк!зген кун KopiciH, Ит болып айтактаса ypreHi yujiH, Желкес!нен талайдь! алдым катты, Осы болды кайтейш б1лген ic¡M. Сен мундайдан тазасьщ, жанын молд}р, EciMe оралады кундер сол 6ip. Адамды адам етсем деп ойладым, К,олынан ic келмейт!н He6ip болбыр. 79

Сондай 6 ip сормацдайлар кез!ндегй Не керек, жак.сыльщты сез!нбед4. Цол боста, жатып алып ^иялдаймын, Осылар ойландырар цаз1р мен!. Жолдас боп жацсымен де, жаманмен де, Адасып калады екен, адам кейде. Басьща ic тускенде б}л!нед}, Цаншама бар екен}н надан кеуде. Неге айтып отыр деме муныц 6spÍH, Кетере 6epcÍH олар мурындарын. Ондайлар imi Kyñin елед! sni, Эздер! жеп езш!Ц шыбын жанын. Енд! 3 pKÍMH¡n сез етпей жамандыгын, Илей{к басымыздыц амандыгын. 8 pK¡M - ак; ceH¡ ертец цурметтейд}, Болса егер Hneiin ак, адалдыгыц! АРМЫСЬЩДАР, АДАМДАР НЕМЕСЕ БАКЫТ ТУРАЛЫ ОЙ Армысьщдар, адамдар! Жаксы жолдас, Жацын туыс, жарандар. Журег!мн!ц жулдыздары бармысын, Сендер бар да K^ipiM бар, багам бар. «Адам куш - адамменен!» деген гой, Сендерменен гумыр кеш!п келем гой. Жасыратын цупия сыр жок менде Сендер маган, мен сендерге сенем гой. B¡3re ортак - туган жер бар, мекен бар, Сол мекеннен Алтынбек бар, Текен бар. Мусабек пен Ораз, Энуар, Эшен бар Елубай бар, Темкен жэне Онкен бар. 80

Bip ауылдын сам гай уш кан тулей, Бакыт, Терен жэне б1зд}н Ержан бар. Алматыдан Teyin орын алатын Тек булар м а... Ж е т т жатыр калгандар. Куанарым, 6 spin де улкен арман бар, Би1ктерге умтылу бар, самгау бар. Куннен - кунге артып талап-талгамдар, Ага урпактьщ жолын ары жалгандар. Сендер барда peiiM жок аландар Сендер барда кад!р1Мбар, багам бар. Кещл неге шалкымасын шарьщтап, Деп журсендер \"сэлем берер агам бар!...\" Сендерменен жаным бфге кашанда Демек, м е т бакытты деп санандар! Бакыт - экен, Баныт - шешец, отбасьщ. Бакыт сендер бауырласым, жактасым. Сендер барда киындыктыц ешкашан Белг!л! гой кабыргага батпасы. Bip¡H-T¡pey, BipÎH - суй еу, акылш ым, Кун кургатпай араласып жатырсьщ. Калай гана куанбайын буган мен, Айтканыма, деген1ме макулсьщ. Улкендерд! курметтеу ежелден, Жаксы дэстур-салт eKeHÍH сезем мен. KacHeiiHe халкы мы здыц бас Hin, Талай - талай егп м сынау кезеннен. Ардактасан улылыгын рухтын, Сэулес! боп сенбейтугын yM¡TTÍH . Маздап жаншы, кеуделерде от болып, К]лт)н тауып журекте!! кулыптыц. 81

Куанбауга себеп бар ма осыган, Жацсыльщца жаным калмай косылам. Куанышты керсен сонда тасыган Барлыгына жыр-шашу боп шашылам. Бацыт деген байлык. емес таусылар, Бакыт деген мацдай терщ тамшылар. Бацыт - ецбек, Бакыт Т1рл1к тынымсыз, Айтар акыл, ce3ÍM осы камшылар. Бакыт сен!ц к Ы л Н ц Kip шалмас, Бакыт осы сен уйленш курсац бас. Бакыт деген кешнп у р п а к - немерен Ашулансац шыдап Teri урса алмас! Бакыт деген бп пес cipa мунымен, Сендерменен тугел мен!ц дунием. Армандарга жету yujiH асыгар Адамдарга басымды мен мьщ нем. Арамызда бакыттылар кебейс4н, Бакытты ныц 6 ipi —сендер, Eipi - мен. YCTA3FA Устаз жайлы жарасар не десек те, Байланысты устазга келешек те. Алдарына жыгылып тагзым етер Адам болса, Алдымен MeHi есепте. Eipey болса Мактайтын. Мадактайтын, Айткан сез1н жалгайтын, сабактайтын. Ш эк1рт!н бар, 82

Emin кой, с у т к п устаз, Эйткен1, сен Жол аштьщ галантна айкын. Окы дед!н, Бiл дед1н, Уйрен дедщ. Б}Л!м}мд1 дамы тты ц б1лген MeH¡H- Еил-дертщ мектеп пен бала болып, И рш М ктщ ысырдьщ куйбендер4н. Дэр!С беру балага Циын к,андай, Болады каньщ баска куйылгандай. Сонда да тастамайсыц мандайыца Мэнг!лж осы жумыс буйыргандай. Бакытыцды осыдан кергендейс^ц, Сен оны ешнэрсеге тецгермейсщ. Балаларга айтасьщ шын журектен «Ж аксы окы, TspTinTt бол, жендел!» дейс!н. Бул C03ÍHA¡ уккан бар, Уцнаган бар. Сен1М!цнен шыккан бар, шыкпаган бар. Ш ыгатынын сенем)н sni талай Алдарыцнан 6 ip туар Мьщты адамдар. CyñtKii устаз! En6 erÍH ерен сенщ, Таба алмаспын оньщныц мен елшемш. Куанамын Эз шешем ул тапцандай, Ж аксылыгын кш к ен тай еленсе 6 ip. 83

ЖЕКЕ ШУМАЦТАР ^^^ Жаксы адамдар жацсылыгын пулдамас. Ей, Пенделж, к!мге доссыц, к!мге цас? М!нез!ц бар оцбайтугын ем{рде Элд}м десец елд[ц сезш тыцдамас. Ардан без!п б!р басыньщ камы уш!н, Сезбейтугын жакыны мен алысын. Ердей кылып сыйлаганда, кудай-ау, Жердей цылар Азаматтьщ намысын. Е цбепн жок жатцан б!р елге сщ ш , Сез сейлейс4н мактанып, кен кесЫ п, Бауырым-ау, байцасац бул т1рл}г}ц, Жан-жагыцды кермейт{н пендеш!л)к. М!нез}ц бар бойыцда тым уяндык, Муньщ бэр1 екен-ау зымияндык. Ацыльщнан «айналдьщ» есеп кум ар И р л ^ щ е сырттагы б}з уялдьщ. *** Дуние-дэурен баста мэцп турмайды, Есше алса кайтер екен бул жайды. Ж ыньщ келер ет!р}ктен келг}рс1п, Досым дейд} б)р бай кел!п б1р байды. Жерд)д бeтiн жайлап кеттл жалгандьщ Б}ле б!лсец осы емес пе шын кайгы?! Неден цорыцсьщ кез}гес1н сен соган, Б{р!н-б1р! сатып жатыр цанша адам. Азгындардьщ [^ ¡р ш е н кейб}реу, Арманына жете алмай жур ацсаган. 84

Сак болмасац жарга жыгар жаулар кеп, Бар б}лер}м, Айтарым да сол саган. Тэуелспд^ алдык деп дарылдайммз, Баягы ку эдеттен жацылмаймыз. Оу, кашан еск}л!кке салынбай 6 Ь, Жаксы дэстур, эдепт! кабылдаймыз?! ^^^ И мандылык бойьща жиган мул}к, Турады ол бет-жузщд! нурландырып. Ешкашан жаксы атак ала алмайсыц, Эз ел!ннен б ел Ы п , сидын жур}п. Кеудецд} ашып эрюмге сене берме, Зымиян кеп алдьщда турган култ. ^^^ Б4реу кезге мактаса сактана бер, Эт!р1к мактай б!лу - каткан енер. Ондайлар жалынсац да карамайды, Тус4п калсан сен ертец тактан егер. *** Алданба, бауырым, алданба, Кулык кеп мына жалганда. Эт4р}к сезге малданба, Осыныц бэр!н бтерс4н Баска ¡с тусе калганда! ^^^ Сез етсе б!реу сыртьщнан, Коя сал к у л т муртьщнан. Не шыгады шыр-пь:рдан, Осек сез кылтьщ-сылтьщнан. Би4к болсан сен одан Кертед! шын тулган! 85

*** Адам жацсы болмайды, Бойында касиет болмаса, Ешнэрсе мига конбайды, Ацылы жастан толмаса. Балаца уйрет, дарьгщын, Дэстур!н елд!ц - халыцтын. Цызыгын сонда керес!ц, Осынау дуние-жарыктьщ! О, пендел)к, Бip кызмет, так унин, Таптап ез! азаматтык намысын. Сатып кетер экес: мен шешес!н, Сатып кетер бала-шага, тагысын. Жалпацдаумен кун керетш мундайлар К,алай гана бацытты боп жарысын?! *^ Тш!н б т м е с мэнгурттер дiн^н б4лмес, Деп ойлама б)р кун: сур!нд{рмес. Ж умыр басты бос кеуде пенделер бар Озге турмак ез!Н1ц кун пн бшмес. Гасыр бойы жнналган ез халкыныд Салт-дэстур касиет:н!ц б}р}н бшмес. Булар к а й т т б}здерд1 туц!лд!рмес?! ^^^ Кеш!р дейд1 кейб1реу кеш[рес1ц, Ондайларга айтасьщ несше сын? Оз кад1р!н б!лмеген байкустарга Кор боп жур Адам атты есш ес1м! ^^^ Б!лмест}кт! кеынрмеске бола ма, Тус!п журм[з ем!р атты додага. 86

Б т м е й т т д е р не демейд! бул кунде Бэр} оньщ б!р басыцнан садага! Жаксы адамнын артынан тек сез ерер, Мундайларга шыда досым, тезе гер. Айтпак туг!л карай алмас б етте Ол адамньщ т!р! болса кез! егер... НА^ТЫ ЮТЩ АДАМЫ Таусамалы ауылдык аумагында бул кк{н! танымайтын адам жок десе де болгандай. Эйткен! ол б[р- неше жыл катарынан осындагы согыс жэне ецбек ардагерлер! ке- цес!н!н белд! мушес! эр} Кецес терагасыныцтурактыорынбасары. К,ашан к ер сетзд е эк4мш!л!кт!н ар- дагерлерге бел!п берген белм естщ ес!г)н айкара ашып, келген адам- дарды кабылдып, оларга эрдайым дурыс жол с!лтейД1. Согыс жэне ецбек ар д агер лер тщ Т1з!м:, кун кер1с! темен отбасыларыньщ ме- кен-жайы мше. осы к4с}н[ц колында. Сондай-ак ол кЫ н щ колында жеке шаруашылык кожаларыныц, кэс:пкерлерд!н, кайырымдылык кемек керсете алатын мырзалар мен ханымдардын да аты -ж ет, мекен-жайь[ жазылган дэптер! де бар. Кунде уйреннлкп жумысына келю:мен теле­ фон туткасын алып ез эр ттестер ш т, ягнн майдангер достарыньщ аман-есенд!г1н б ш т отырады. Эйтседе бул сезге жок адам. Кундел4кт1 ¡с!мен шугылданып, келген юсшерге дурыс эр1 накты жауап бер­ ген! болмаса, кешке д е й т ундемей кагаздарын актарып оты- ра бередь Б!р сезбен айтканда, накты :стщ адамы. Алайда ол к к 1мен эцг}мец жарасып кеткен жагдайда кептеген ой- п!к!рлерд}ц астында каласыц. Демек, айтары бар, акылды 87

жан. Бул кунде сексенн[ц сецг}р}не шыкдан оныц керген! кеп,туйген!одан да мол. Таусамалы ауылыныц кадфл! де к^рметт} кариясы осы гумырыныц ¡ш!нде кызыгы мен циындыгы жетерлж тагдыр таукыметжен еткен адам. Ислямбек К,амажанулы 1928 жылы Улкен Нарын ауданы, Ег!зтебе ауылдьщ кецес!не ц а р а с т ы Цугыман елд! мекен1нде дуниеге келген. 1898 жы лгы экес1 Ж анкулулы К,амажан 1937 ж ы лды ц цазан айында б!рге туган ек) агайынымен б!рге «халы к жауы» атанып, усталып, жазыцсыздын жазыцсыз кете барган. Сол жолы эм 1р1 жур4п, т у к 1р!г! жерге туспей турган аса мей1р!м- С1з «уш т1кт}ц» шеиим{мен ешб1р к4нэс1 жок; 16 адам цамауга алынган кер!нед}. Цамажан сауатты, кез1 ашьщ, кек1рег) ояу адам болган. Сотта хатшы, ауылда бригадир болган. Малы кеп, дэулетт! адам болган екен. Ал оныц улкен агасы Дузжан оцытушы, ортаншы агасы Д тм ухам ед те мугал:м болган. Одан К1Ш! агасы Салманньщ кылш ылдаган жас кез1 екен. Ол 1910 жы лы туылган. Не керек, «кайда журсец де б!р басына ж алгыздык» дегендей бытырап, быт-шыт болып гумыр кешкен. К,амажанньщ ата-бабалары да дэулетт1 екен. Олар сол кездщ ез1нде сауда-саттыкпен айналысып, Оскемен, Се­ мей жэне К,ытай ел!не барып кун керю цамын жасаган. Ал олардьщ улкен бабалары цажыльщца барган, кез}нде би болган кершед1. Ал Мухамеджан атасы Нугыман ауы- лында ез каражатына улкен меинт салдырыпты. Ол меш!т кежннен кудайдан безген Кецес ек!мет! кезшде колхоздыц коймасына айналган. Ацыры Бухтарма ГЭС - ¡н!ц салы- нуына байланысты меш1т бузылып кеткен. К,амажан ацсак.алдьщ аталары мен апалары арабша-ла- тынш а оцыган, сауаты бар жандар екен. Сондьщтан болар ул-кыздарына бЫ м берген. Кей1ннен оларды бай-кулактыц туцымы деп цус, мал-мулк4н тэркшеп, ездерш кугынга ушыраткан. Содан Ислямбектщ экес1 Цамажан 1993 жылы б1ржола ацталады. Кез4нде «халык жауыньщ» баласы атанган Ислямбектщ осыдан кей!н ецсес: кетерЫ п, кен'л1 орнына тусед1. Бурын ешк1мге айтпай журген ¡шк1 сырын, керген азабын достарына там-тумдап баяндай бастайды. Экес1н «халык жауы» деп устап экеткеннен кейж 88

туыстары «баланы да устап кету! ыктимал» деп Ислямбек- т! баска жакка бой тасалауга ж}бер1пт!. Сейт}п ол Эскемен, Белоусовка рудниг}нде Лениногор каласында , Глубокое (Актас, Иртыш зауыты) ауылындаэкпе-жездес}н}ц колында жур!п орта бш 1М алып шыгады. О нжылдыкты б}т}рген- нен к е т н А лматыга кел!п, вагоннан ж ук тус)ред}, тиейд}, кузетед!. Тагы баска усак-туйек жумыстар ¡стейд!. Кун керу уннн оцтайы келген т!рл)кт}ц бэрш колмен аткарып, иыкпен кетер}п, киындыкка шыдап багады. Содан кайтсем адам боламын деп жур}п, 1947 - 1951 жылдары Казактьщ Абай атындагы мемлекетт!к педагогикалык институтына окуга тусш , оны ойдагыдай б1т1р1п шыгады. Институтта когамдык жумыска белсене араласады. Тарих факультет} комсомол уйымыньщ хатшысы, институт кэстодак коми­ тет} жанындагы студенттердщ турмыс жагдайы жен!ндег} сектор мецгеруинс} болады. И нститутты б!т1р}п, жогары б М м алган Ислямбек Ш ыгыс Казакстан облыстык оку бел}м} жолдамасымен Тарбагатай ауданыньщ Акжар ауылындагы Абай атындагы орта мектепке келед!. )951 - 1957 жылдары окытуш ылык кызмет!нде абыройга беленген ол, мектепте комсомол уйымыньщ хатшысы кызметш коса аткарып, аудандык комсомол комитетш щ бюро мушес} болып сайланады. 1958-60 жылдары Акжар халык театры курылады. Театр мушелер}мен б}рге Ислямбек онер отауыньщ туын би}кке кетеред}. Халык театрларыньщ республикалык байкауында ерекше кезге т у с т , театр артистер}мен Москвага бара- ды. Онда Мухтар Эуезовтыц «Каракез» жэне Шыцгыс Айтматовтьщ «Ацсаган мен!ц эн}мс}ц» («Жэмила» повес} бойынша) спектакльдер}н кояды. Эс}ресе ол Абай атындагы орта мектепте мугал!м бо­ лып жур}п, б}л}мдш}пмен, б}л}кт}л}пмен ерекшеленд}. Оньщ алдынан керемет талантты балалар тэл}м-тэрбие алып шыгады. Ислямбек Камажанулы осындай талантты шэк}рттер}н[ц катарына педагогика гылымыныц докторы, профессор Жамал Рахымкызы Баширова, физика-математи- ка гылымыньщ докторы Канафия Жумагалиев, педагогика гылымыныц докторы Канипа Б}тебаеваны жэне баскаларды косады. 89

Ислямбек 1960-1962 жылдары осы Абай атындагы орта мектептщ директоры, 1965-69 жылдары Тарбагатай аудандык оку бел4м!н!ц мецгеруилс! болып, жем1ст! ецбек етед1. Х алы к калаулысы рет1нде 2 дурк1н аудандык кецестщ депутаты боль[п сайланады. Сондай-ак когамдык нег)з- де аудандык партия комитет! жанындагы парткомиссия терагасы ны цоры нбасары кызметш аткарады. 1972-77 ж ы л­ дары Тарбагатай ауданыныц Приозерный елд! мекен!ндег) аудан келем ш деп ¡р! мектептерд1ц б1р! саналатын Шокан Уэлиханов атындагы мектептщ директоры болады. 1977 ж ы лдьщ тамыз айынан бастап К^аскелец ауданындагы Ка- мен кеш м жумысшы-жастар мектеб}н!ц директоры болып ецбек етедь Содан 1989 жылы жасыныц келу)не байланыс- ты курметл ецбек демалысына шыгады. Кеп жы лгы жем}ст4 ецбектер! мен ш эк1рттерге керсеткен улагатты устаздыгы уш!н б!рнеше мактау грамоталары- мен марапатталган ол зейнеткерлн<ке шыкканнан кей4н де уйде карап отырмай когамдык жумыстармен айналысады. Буган ем}рл1к жары К,адиша Галикызы М уха медж а чова се- бепш1 болады. 1951 жылы Алматы кыздар педагогикалык институты ныц физика - математика факультетш б1т}р- ген, кеп жылдар устаздык кызмет!н абыроймен аткарган К,адиша Таликызы «Уйде сен ¡стейт1н жумыс шамалы, одан гер! елмен аралас, ауыл адамдарымен кец!рек таны- сып, ауыл балаларынатэрбие беруге, б}лген!цд1 кей!нг! жас буынга уйретуге ез улесщд! кос» деп акыл айтады. Мектеп- те 46 жыл ецбек еткен, халы к агарту ¡сшщ узд4г4 атанган жарыныц бурын да, кызмет ¡степ жургенде де кеп ьщпалы болган екен. Б ф - б!р!не суй1п косылган Ислямбек пен Цадиша бул кундер} тату-тэтт! гумыр кеш[п, 7 ул мен кыз тэрбиелеп, немерелер!н!ц кызыгын кер1п отыр. Ал Ислямбек жогарыда атап еткен1м[здей Таусама- ль! ауылдык аумагь[нда б!рнеше жылдан бер1 когамдык жумыстар аткарып келед!. Оныц жасаган усыныс талабы бойынша ¡с жузше асырылып, халык ипл!г)не айналган 1с- шаралар жет!п артылады. Мысалы, ол ез4 жуг{р!п жур1п ти!ст1 мекемен!ц 60-тан астам отбасына тег!н (акысыз) ауыз су бе- руд! уйымдастырды, ардагерлер кецес! ж аньтан «С!зд1ц кещл 90

кушщз» атты сурак-жауап жэш)г}н ашып койды. Ислямбек К,амажанулыньщ осындай en6erÍH e Таусамалы аумагыньщ эк!МШ!Л)к цызметкерлер1, жерг}л1к т1 тургындар, scip ece согыс жэне ецбек ардагерлер1 дэн риза. Ислямбек Цамажанулы темендегщей: СССР хальщ агарту ic¡H¡n озьщ кы зметкср! 6enric¡MeH; КазССР жогаргы совет! президиумыньщ грамотасымен; СССР мэдениет министр} мен СССР кэс}подак ортальщ комитетшщ курмет грамотасымен; К,азак, ССР оку-агарту министр})нц курмег грамотасы­ мен; Цазакстан Компартиясыныц Ортальщ комитет}, К,азак ССР министрлер совет), Цазак республикальщ кэсшодактар совет}, Цазакстан JIKCM Ортальщ комитет} естелж курмет грамотасымен; XXH-uii республикальщ ортальщ оку комитетшщ курмет грамотасымен; Алматы облысы, Царасай ауданы партия комитетшщ мактау курмет грамоталарымен марапагталган. АЗАМАТ ЖОЛЫ Осы журт еткен кунде белп жок деп жатады. Неге олай дейд} екен? Ал белп болмаса, еткен eMipiHnj калай еске T y cip ectH ? Бала кунг1 достарьщ туралы KÍMre, калай айтасыц? Атацды, ананды, ем!рден eTin кеткен жакын- жуьщты калай еске аласьщ? Б}зд} адам еткен, тэрбиелеген орта туралы балаца, немере-шеберелерще нен! энг)мелеп 6 epecin? Tinii, баскасын былай койганда, Алла тагаланьщ жараткан ж аныньщ ¡ш!ндег} ец саналысы адам eMÍpi еш белг}с}з ете ме екен? EÍ3 катарлы урпак eMipre келген сонау 1936-1938 жылдардан белг} калмады дегенге KÍM сенед}. T inii кей- кейде отырып, жаным-ау, сол кездег} алапат ашаршыльщ пен кыргыннан калай гана аман калганбыз деп тац каламын. Иэ, сол арпалыс, к у г ь т -cyprÍH уакыты нда 6 ip гана Шил} е з е т бойын жайлаган елде 35-40 бала дуниеге келсе керек. Ел ¡ш ш деп киынш ыльщ ез деген}н }стемей коя ма, аурудан, аш ган ш ы гы ндалганы бар, 1945 жылы мектеп eciriH 91

солардын, 19-ы гана ашыпты. Олардьщ ¡пннде ез беттер!мен карым-катынасында ж ур1с-турысымен, кшм кик4мен ерекш ел1г}н баскаларга амалсыз сезд!рш туратын жас еск1н Ж умахан ед1. Б1з бэр]м!з нег1з!н 1864 жылы Ыбырай Алтынсарин калаган Торгай орта мектебше 1952 жылы Шил1 орталау мектебш б т р 1 п кел1п туст!к. Шил1 орталау мектеб}нде сол кезд!ц е з т д е ез ¡с!не шын бер1лген устаздар шогыры калыптаскан ед1. М ектеп директоры Каражан Топаев Ленин орден}н!ц иегер1 болатын. Согыстан орала сала б!р! колынан. б!р! аягынан жаралы болса да жастарга б!л{м беруден баска еш тенеж мурат етпеген. Кабылда Байдшдин, Нияз Ахметбеков, агайынды Хамзин сиякты устаздардыц б!зге деген ыстык ыкыласы мен камкорлыгы жарты гасырдан астам уакы т етсе де эл} кунге еимгзде хатталып калыпты. Цайран агатайларымыз-ай, сол к!с!лерд! де балалык тентект[пм!збен талай ренж!тт!к-ау. Мектепт!н 6 класын тауыскан б!здерд!ц кэд1мг!дей басымызды косып, жаксы окыгандарымызга мактау кагаз усынып, мандайларь[мыздан сипап, «жол болсын, алдарыцнан жарылкасын)) деп ак батасын берпт, шыгарып салган-тын. Ерекше 1липат керсет1лгендерд1ц алдыцгы сапында эрине, Ж умахан болып ед1. Осы орайда ес4ме б]р суретке байланысты окига оралып отыр. Мен!ц эжем (шешемд) эже дейтш мш ) Ш эрипа ер м!незд[, нартэуекелд!ц адамы-тын. Уйд)н шаруасынан гер1 даланьщ шаруасын кеб{рек куйттейт1н. Агайынмен аралас- кураластыкка, той-томалакка сол кю! журет1н. Сол 1952 жылы Ацбидайьщ деген ж ердеоты рам ы з^р отар колхоздыц койы бар, соны экеме калдырып, болса атпен, болмаса жаяулап-жалпылап, кыс-жаз, боран-шашын демей калада окып жаткан б!зге, Торгайга келед!. Алыстан «карангы уйд!ц жарыгынан айналдым, тут1н шыккан моржасынан айналдым№ деп, айналып-толганатын маркум шешем. 1954 жылы б1р келген!нде «суг1ретке тус}рет!н орыс болушы ед} гой, жур, балалармен б1рге тусей1к суг}ретке» деп е р т т барган-ды. Ж умахан ага-жецгем}зд1ц терт перзентшщ 1ш1ндег) жалгыз ер бала ед1. Баска хальщ та да солай шыгар, эйтеу1р казак отбасыныц кайсысы да ер балага, адресе ол жалгыз болса, ерекше карайды гой. Б)здщ бала кец}л!м}зде 92

оган деген ¡лтипат, ыцылас уялап туратын. Жумахан ата- анасынын, апаларыньщ улкен камкорлыгында болганы рас. EÍ3 сиякты ол интернат, пансионат дегендерд1ц eciriH ашып керген емес. BipiHuii кластан бастап Кулпэш anacbt мен Соглас жездесшщ камкорлыгында болды. Соглас жездем1з 6ip ерекше жан болатын. Барынша аккец1л, мей}р!мд], журген жер1 ойын-сауык. К,азацтьщ б ел п л1 жазушысы, когам кайраткер1 К,айнекей Ж армагамбетов агамыз осы Соглас жездем!м!збен 6ipre Торгай орта мектебшде сонау жиырмасыншы жылдары 6ipre оцыса керек. Сол агамыздьщ 6ip эцпмес1 эл1 ес!мде. Ол кездер1 алыстан келген, кун Kepici жука отбасыньщ балалары Торгай селосындагы интернатта орналасатын. Т1л сындырсын дей ме, эйтеу)р мунда казакш а сейлеспейд1. Созд!ц Ke6i кыскаша орыс т1л!нде айтылатын болган. Эдет!нше тацертецг1л4к астатэрбиеш! «Кто согласен работать на кухне, освобождается от занятий» деу! мунекен, б1зд1ц жездем1з орнынан атып турып, «Я соглас, я соглас» деп ею колын коса кетерген екен. C e m in жур1п оз1н1ц азан шакырып койган атынан б1рт)ндеп кош айтысып, Соглас атанады. Жумахан ез курбыластарыньщ арасынан барынша байсалдылыгымен ерекшеленетш. Кандай шаруаны колга алса да онда acH ry-yciry деген болмайтын. С элем ш щ 03¡ байыпты басталатын. Бул MÍHe3¡MeH ол б1зд!ц агамыз SKeci Оразбек карттыц аузынан тускендей ед1. Агамыз атан туйедей ipi, карулы адам едь MÍHe3 ¡ ауыр, артык-ауыс сезге жок. К1с4сыртынанэцг!меайту,катарындагыб}реуд!ренж!ту ол Kici тарапынан болмайтын шаруа. ¥лы Отан согысынын ауыр Ke3 ¡ - 1944 жылдьщ кектем айыньщ 6 ip кун1 6 ip аягын кара санынан Украинада калдырып елге оралганы, бала да болсак ес!м}зде калыпты. Сол жылы кузде Накып мураб баскарган Шил! ец{ршдеп «Интернационал» колхозыныц 5 гектар суармалы erici мен Актобе баурайындагы кыр eriHi барынш а 6 ÍTÍK шыгып ед1. Ел ec¡H енд1 жинап жаткан кез. Осы 6 ÍTÍK епнд1 жинау кезшде Оразбек a rara катысты еимде калган окиганыайтсын. Сол кезде,шамасыАнглиядан алынса керек, орыстар «лобогрейка» деп атап кеткен епн жинайтын маш инада 6 ipre жумыс 1стед1к. «Лобогрейка» 4 атпен немесе сол шамалы епзбен журед1, оларга 2 баладан 93

мш емв. Туе уакытында жарты сагат демалыс жарияланып, агай дорбасынан Дэкен жецгемЬ п!с1 рген б1р таба тары нанын алып, б!р жартысын ез). калган жарты таба нанды цасымдагы Текеш екеу]\\йзге берет!Н. Цызыгы, агамыз жарты таба нанды жеп алып, «уй, шел!М жаца канды-ау» дейт!н. Б!з болсак бул сезд!ц магынасын туеш бей, б1р- б4р}м!зге тацдана карайтынбыз. Агамыз улкен куш иес! болатын. Кырманга жиналган астьщты ег)з арбамен колхоз орталыгындагы складка тасиды. Арбага 20 шакты кап сияды. Елде ер азаматтар жоктьщ касы. Эйелдер жерде отырган Орекещпц алдына кол жетер жерге каптарды екеулеп экел1п берсе, оны ага ек! колымен шолак аягыньщ тукылымен демеп, басынан асыра арбага атады. Сейт!п, 5-7 минутта арбага астык тиел!п болады. Аганыц адалдыгы да Алланьщ кез келген пендесш щ пешенес!не жазылып бермеген каси е^ ед). Ага согыстан оралысымен ж урт-туруды кеп кажет ете бермейт1н кызмет тур!-орталык складка медгеруш! болып (ол кезде мундай шаруамен айналысатын адамды к:лтш! дeйтiн) жумыс ¡стесе керек. Согыс ЭЛ1 жур!п жатыр. Ел ¡ни аш-жаладаш. Э р жанга накты олшеммен б!р айга деп кара тары улест)р1лед}. Ол тарыны накты елшем! аныкталган шелекпен санап беред!. Б1рде складка барган мен1ц экеме Орекеп сабауга уксаган узындыгы 50-60 сантиметр таякты корсет]п: - Беке, мына таякты не деп угынасыз, демей ме? Экем жопелдемеде не айта койсын. Сонда Орекец езш щ алдындагы ю лтш 1н4ц (атын атамай-ак кояйын, аруагы разы болсын) ти!ст! меш ерге тары улест)ргенде шелект}ц бет)н калай тег)стейтш1н тэпт)штеп айтып берсе керек. Сейтсе таяктьщ децес жагын томен каратса, б1р-ек: кесе тары шелекке кем, ал децес жагы жогары караса, б1р-ею кесе тары артык кетет}н кер1нед! гой. Ал ол кезде 1-2 кесе кара тары б!р отбасына б[р кунд!к корек болатын. Б1зд!ц кез:м)зде ата-аналар ер баласыньщ карамагында болып, колын жылы суга малып, немере-шеберелер!н кызьщтап отыру шы ед1 гой. Кел1н1 жумыста болсын, конакта болсын «уйдег1 атам, эжем не болып жатыр» деп аптыгып, асьщканы кандай суйк!мд1, кандай эдем!. И птен ¡штен 94

шыккан балаларына да кеп алацдамайды гой. Орекец де жалгыз Ж умахан ер жетш, ат аркасына м4нген соц, жецгем!з бен екеу1 баласы мен к ел Ы н щ колында болды. Ж умахан шаруашыльщта ¡степ жургенде Орекен Дэкен женгеймен жаймашуак куй кешт!, немерелер!н кызыктады. Дегенмен бул уакыт кепке созылмады. Женгей кайтыс болды, онын сыртында Жумахан жумыс ауыстырып, Алматыга орналасты. Баласымен б4рге ере келген Орекеце Алматы т}птен жайсыз бола бастады. Орекец уйде тацертецнен кешке дешн жалгыз. Кунузак жанды каргамен тшдеспейщ. Ж алгыздык кудайга гана жараскан демей ме. Ал керш! уйде Жумахан жумыс ктейтш гылыми зерттеу институтыныц директоры В.А. Вернигордыц карт шешес! туратын ед), жас шамалары катар. Екеу! де тацертец далага шыгып, ез уйлер}н}ц ес}ктер4н!ц алдында отырмай ма? Бар колдан келет!н{ б1р-б!рше бас изесед1. К,азак аксакалы орысша б!лмесе, директордыц шешес! казак тш ш ен макурым. Б!рде директордыц шешес4 орнынан ауырлап турып, шарбактыц ар жак бет}нен аганыц касына кел!п, тордыц арасынан колын созып, иыгынан кагып, ез т!л1нде б4рсыпыра эцг4ме айтты. Эрине, оны Орекен толык тусш ген жок. Б!рак ¡шк! сез!ммен, «кайтесщ, картьш, мыкты бол, ел[цд!, катарыцды, туган топырагыцды сагынатыныцды тус4нем4н. Ж алгызсырап журген)цд} б!лем!н, дед!-ау» деп укты. Кец!л) босап, кез1Н1ц айналасы шыланды. Осыдан кеп узаган жок, б}р кеште баласы мен кeлiнiнe баккан-какканына рахмет айтып, елге кешет!н}н, улкен кызы Кулэштщ колына баратынын эдем теп жетк1зд). Енд! эцпмен4ц насырга шауып бара жатканын, экес{н!ц арзан мэселеге уакыт ж4берш, эншей1н айта салмайтынын бала кун!нен мыктап угынган улы, б1р токтатса осы токтатар, б1р ретке келт{рер деген ум!тпен эр! туысы, эр! курдасы Энуарды экесше салады. Энуар да айтар эцп м е^ уш)н сез ¡здеп калтасына кол салмайтын азамат емес пе, гэпт1 эр}ден бастайды. - Ау, ага, елге, ж уртка кулк! гып, елге кетемннз не? Украинада сыз окопта жатып, ел)м мен ем 1р арпалысып жатканда ойыцызда не болды, н е т армандадыцыз. Эуел! кудайдан шыбын жаныцыздыц аман калуын т4лед}ц!з. 95

Туган топыракка аман жетш , соны жаланаяк бассам дед1ц!з. Эч к}нд!г!щзден туган терт балацызбен, кудай коскан косагьщызбен кауышудь) армандадыцыз. Bip аякты окопта калдырдым демесец)з, жараткан т)лег)ц1зд: берген жок па? Елге аман-есен оралдыцыз. Ж алгызыцызды уйленд1р)п, немере суйдщ'з. Женгейд) ак жауып, арулап колыцыздан койдыцыз. Баскасын былай койганда, Турлыгул эулет)н!ц Торгайдып кыр жац бет)ндег) ауылдарынан гана 79 ер азамат согыска аттаныпты. Соньщ 31-i жат жерден мэцплгк мекен тауып, 31 азаматтыц ш ацырагы ортасына TycinTi. А ллага eTKÍ3 in койганыцыз жок шыгар. Соньщ отыз eKÍHUjici c¡3 болсапыз не 1стер ед}ц1з? - деп, дем}н 6 ip-an алды. Ага аса сабырлы жан гой, баласыныц катты, ауыр айтканы на ernôip ренж1меген калыппен байыпты сез бастады. - Ш ырагым Энуар, сен 6 ip кауым елд)ц ук)леген yM¡T¡cin гой. Енд} сен MeHi тьщда. Элекец (Элекен-Элмагамбет Оспанулы - дш и кайраткер, Аркалык каласында осы KÍcimn атында м еш Ь бар) айтуш ы ед), А лла жараткан жанын ек!ге б е л т е т ш кер!нед1. Оныц 6 ipi - адам. Адам дуние-мул1кке, абырой-атакка тэуелд} емес, бул оньщ ем 1рл1к максатына жатпайды.Барт1леп-аспанньщ аш ыктыгы ,елдщ амандыгы , ж урт 6 ipÍH-6 ipi сыйлайтын, курметтейт!н мамыражай заман болса екен дейд1. Ал б}здер, калгандарымыз, пендем{з. Оз)м!зде бэр) жаксы болса екен, киер к т м , )шер ас мол болса екен, баскадан арты гы рактурсак екен дейм1з. Айтканы цны н 6 spi дурь)с, мен де солардьщ катарь)нда артык та емес, кем де емес пендемш. Сыз окопта жатып, сен айткандайын аман калудь) да, жалгызыма, кыздарыма, кудай коскан жарыма кауышуды армандадым. Оны Алла кабыл еткен шыгар. Есщде болсын, заманына, уакытына карай арман деген кебейе береди улгая беред). Пендеде тойым деген, тэубе деген, енд{ болды деген болмайды. Цара Хасен мен Цибаш айта 6 epeT¡n Эб}кайдын. 6 ip елещнде: Др.м<ж aóíMíáa мольш деген) тег)н деп еп ед1ц. 96

Енд! жас болса келд1. ïmep гамак пен киер к т м г е муктаж емеспш. К,арагым Энуар-ау, мына терт кабыргага нар туйедей мен i калай сыйгызасьщ? Елд1, туган гопыракты, катарымды сагындым. Улкендер: A'gwce —кал же/им;, кстисб — же?и/.м, Гм^^ал.маса —саз .жем/.м демеуш! ме ед!. А йтш ы ш ыньщ ды, мен жет!м емей KtM жет1м? Ал енд1 улдан кетт}, кел!нге сыймады десе агайын 63¡ бглер. EipaK акикатын Алла Kepin отырган шыгар, балаларга кояр инен!ц жасуындай кгнэм жок. К,ызым Кулэш та, куйеу балам Соглас та ез балам емес пе? К,ыз, ул деген, туган-тумаган деген бос сез. Алла тагала агынан берс:н де! О з1мд{ женгец Ж умахан окуда жургенде де алаканына салып бакканын букгл ел б!лед1. Келген конагымды, сэлем беруге келген агайындарды кудайдай кутш алатын. Не керек, осы жолы ойымда журген шынымды, сырымды да айтып калайын дегендей агамыз 6ipa3 мэселен!н басын шалды. Онуар сезш белмей, yHC¡3 тьщдады. Сонымен, мэселе шеинлш, агай Бестаудагы куйеу баласыныц уйгне Keuiin келд!. Ер адам жасы жет}п ауырып калса, оныц сыртында М!ндет1 к 1с!де болса, к е л ^ де, кызы да касына бара алмайтыны белгш 1 гой. Каз{рг]дей аурухана да жок. Сонымен агайды н eMÍpÍH¡n соцгы ж ы лдары тесекте OTTi. Обалы не керек, Соглас атасын багып-какты. Тесектен к е т е р т алып, Keiepin салды. Цайтыс болган сон ак жуып, арулап койды. Адалынан берген азамат осындай- ак болар. М ундайларды казак «анасыныц ак cyi¡H адал емген екен» дейд1. Жукецн!н oMip жолы - адалдьщ , азаматтьщ жолы. EÍ3 мектеп 6ÍT¡picÍMeH жан-жакка кетт!к. Ж умахан бгзден 6 e n in in Семейге тартты. Шамасы, осы Семейде оку 6¡TÍpin, Торгай ещрше алгашкы галым-зоотехник болып оралган Жукецнщ агасы Дэнешт!ц акылы болса керек. Оку 6iTÍpicÍMeH Ж умахан Аманкелд: ауданыныц «Казакстанньщ 40 жылдыгы» атындагы кецшарга бас маман болып орналасты. Институт 97

кабыргасында окыган кез1нен-ак гылымга куштарлыгы etw picT e жургенде де em6 ip бэсецдеген жок. Ол Алматы зоотехникальщ-малдэр!герл!к институтымен байланыс жасап, баска ец 1рлерден асыл туцымды кошкарларды экел1п, жерг!Л1кт] саульщтарга будандастыра бастады. Малдан алынатын ен 1м де артты. Bipan басшылар тарапынан колдау таппаган бул бастама аяксыз калып, акыры Жумаханнын, ол шаруашылыктан кету ¡мен аяцталды. Алган бет1нен кайтпайтын табандылыгыньщ аркасында Ж умахан THicii сынактардан e iin , Бук!лодацтык малшаруашылыгы гылыми-зертеу институтыныц аспирантурасына Tycii. Аспирантураны мерз!мд! уакы тта аяктап, îpi караны ес4рудщ OHepKscinTiK непздерше байланысты тыц такырыптагы кандидаттьщ диссертациясын табысты коргап ш ыкты. Ел)м4зде ipi караны бордакылаудын енд)р{ст[к кешендер!н1ц калыптасуына елеул1 улес посты. Докторлык диссертациясыньщ алгашкы нускасын да жазып б тр ген болатын. Амал не, мезг4лс!з келген сум аж ал осы ен беп н жарыкка шыгарып, иг!л1г!н керуд} жазбады. Ж умахан К^азак м алш аруаш ы лы гы гы лы м и-зерттеу ннституты н да жумыс ¡стей ж урш , 39 гылыми едбек жариялады. Сол снякты Жукец орта мектеп багдарламасы бойынша Оку MHHHCTpniri бек)ткен казак Т1л!ндег) тунгы ш «Малшаруашылыгы» окулыгыныц авторы. Жумахан гылымга куштар, улкен ойдьщ адамы гана емес, ем4рде барынша карапайым, ж уреп нэзж, аккец}л жан ед1. Ом)рде кездест жататын келецс!зд}ктерге шынымен- ак ренж1п, ал жылт еткен жацалыктар мен жаксыльщтарга балаша куанып, мэз болатын. 03i жумыс ¡стеген ужымыныц барлык кyндeлiктi iciHe жаны калмай араласып журет^н. Ол кезде партбюро, профбюро дейтш баскару TeiiK iepi болушы ед4 гой. Солардыц курамы на сайланып, болып жататын эд4летс1зд 1ктерге батыл карсы шыгып, копыркай халыктьщ кашанда ортасында болатын. Б!здщ Жумахан замандасымыз ем}рдег1 куйбен TipminiKTepre кеп араласып, уакытын ала бермейтш. Мацайы, туган-туыс, ата-аналары мектеп бплргенше оны ебектеп, багып-кагып, еш нэрседен кенде етпей 98

ес!рш тэрбиелегет шыгар, эйтеу1р пендел!к ой -тю рдщ кимы л-эрекеттер1н!ц кеб1нен ад а ед1. А зам ат болы п, ат аркасына м!нген соц кудай таланы на Кулэнд: кездест1рд1. Жалпы, Ж умахан ойы да, бойы да тец жаратылган жан ед!. Т о л ц ы н д ы кара шашты, ер мурынды, бойы сорайган би!к те емес, жер тскеген аласа да емес болатын. Замандасымыз Кулэн акылды, адамгерш!л1г1 мол жан екен. Ж укецнщ отауын кетерш , уй шаруасыныц барльщ т]згш1н ез колына алды. Ел катарлы урпац ос!рд!, ата- енес!н элпештеп бакты. Жукецнен туган-туыстарын, катар курбыларын куш ак жая карсы алып, жатып-жастык, туры п-тесек болды. Ц азактар айтуш ы ед<: алган ы ц жаксы болса, шын боласьщ, алганыц жаман болса-жын боласыц деп. Жукец жеткен б т к т щ , еткен ецбег!н[ц, ур!п ауы згасалгандай урпактыц eмipгe келу!н1ц аркауы Кулэн екенд!г[ дэлелдеуд! керек етпейтш шындык. Жукецн1ц артында калган Бакыт пен Дина, Динара мен Нургул ер жетш , тэуелс1з ел!м1зд[ц саналы азаматы, б!л1кт1 маман, берекел! жануя иелер! болды. Ел десе, агайын десе, елецдеп турады. ЕРЕН ЕРЛ1К Жансергк аксакал К,аскелец ауданыныц Каменка селосы ндатуган. Ол курметт! демалыска ш ыкканнан кей1н, жасыныц 80-ге таяган шагында кайтыс болды. Жансер1к аксакал о т шырайлы, журю) ширак, шымыр денел:, шокша сакал адам ед!. Эцг!мес1 де кызык болатын \"Согыска дейш «Красный комбинат» колхозында малшы болдым, - деп бастайтын ед! с е з т жарьщтык, - Армия катарына 1937 жылы мартта алындым. К,иыр ш ыгыста соперлер батальонында эскери кызмет1мд1 етед!м. Голде Монгол Халык Республикасы шекарасында жапон согыскумарларымен болган урыста 18 кун резервте турдьщ. 1939 жылы елге оралып, колхозда эртурл1 кызмет аткардым. Согыс басталганда осы Каменкадан 170-ке ж уы к адам майданга аттандьщ. А лгаш ында 1941 ж ы лды ц август айында казак ж!г!ттер1н 15 кун атты эскер полк!нде жаттыктырып, кей!н 99