Ілияс Есенберлин - Махаббат мейрамы

ма?»- деп, дабырласып жатты. Бұл кезде өліктің қасына жұрт бірталай жиналып қалған. Мына көрініс Еркебұланның жанын түршіктіріп жіберді. Жап-жас жігітке оның жаны ашыды. «Сірə, бір жақтан келе жатқан ғой, аңдып тұрып ұстап алған болар». Бұдан əрі қарап тұруға шыдамады. Ол кілт бұрылып, кейін қарай жүрді. Дəл осы сəтте оқиға болған жерге қарай келе жатқан милиция машинасын көрді. Еркебұлан осы түні таң атқанша көшелерді тағы кезген-ді. Өлген жігіттің бейнесі көз алдынан кетпей-ақ қойған. Бір сəт осы өлімге өзін айыптыдай сезініп қысылған. «Егер бір жарты сағат бұрын, сол жіпке мен асылсам ғой, кім біледі, əлгі жігіт аман қалар ма еді, қайтер еді. Бұзықтар өлтіргенмен де бүйтіп өлтіре алмас еді. Бишара, мен секілді əке-шешесінің жалғызы болса ғой, ертең бұның өлгенін естігенде, ол сорлылар қандай күйде болады?» Кенет Еркебұлан тоқтай қалған. «Ал мен неге өз əке-шешемді ойламадым? Екеуі бірдей зар жылап қалады ғой». Еркебұланның мұнысы арақ ішкеннен бері əке-шешесінің халін бірінші рет ойлағаны. Ойлаған сайын олардың алдында өзінің айыпты екенін сезіне түсті. «Мен Жұлдызды жоқтап күйінем... Ал олар мені ойлап зар жылауда ғой. Бишаралардың өзімді жақсы көретіндерін біле тұрып, менің оларды ойламағаным қалай? Соншалық неге тас жүрек боп туғанмын? Одан да өз қайғыма өзім жауап бермеймін бе, өз азабымды өзім көтермеймін бе? Менің қайғым үшін күйінер олардың қандай жазығы бар? Мұным барып тұрған эгоистік емес пе?» Кенет оның көз алдында бұған жүзін көрсетпейін деп бетін қолымен басып жүгіріп өткен бір уыс ақ шашы бар денелі жігіт елестеп кетті. Еркебұлан кілт тоқтай қалды. «Енді ғой милиция əлгі баланы өлтірген бұзықтарды іздей бастайды. Жұрт естіген айқайын, басқа көргендерін жасырмай айтып береді. Ал мен ғой үндемей қалмақшымын. Неге? Мүмкін бұзықтардың біреуі əлгі маңдайында бір уыс ақ шашы бар жігіт шығар? Тіпті шашын алдырып тастаған күнде де, ондай адамды біреу болмаса біреу біледі ғой». Еркебұлан жігітті өлтірген адамдарды ұстап беруді өзінің борышы санады. Таңертең милицияға барып, көргенін айтпақ болды, бірақ өзінің əбден шаршағанын жаңа білді. Жындыхананың қызметкерлері мен өзінің əке-шешесінің бұны іздеп əуре боп жатқанын ойлады. Тəуекел деп жындыхана жаққа кілт бұрылды. Бұның келгеніне қуанып қалған кезекші дəрігерге: − Ана сізді күтіп отырған əкемді, көңілін жұбатып, үйіне қайтарыңызшы, − болды бар айтқаны, − Бишара əбден шаршаған

шығар... − Жарайды, жарайды,- деді дəрігер. Еркебұлан енді оған көргенін айта бастап еді «есінен ауысқан адамның əдеттегі сандырақ сөзі» деп ойлап, дəрігер: «Бəрін де таңертең милицияға айтам, сен енді оны есіңнен шығар»,- деп жұбатты. Сосын бұны тынышталсын деп, берілетін дəрінің мөлшерін сəл көбейткізді. Содан Еркебұлан бір тəулікке жуық ұйықтады. Дəрігерлер оны тек түс кезінде ғана оятты. Тамағын ұйқылы-ояу ішіп, ол тағы ұйқыға кетті. Бір тəуліктен кейін бұған тағы тынышталатын дəрі берілді. Еркебұлан тағы ұйықтады. Маңдайында ақ шашы бар кісіні көргенін дəрігерге айтқаннан кейін, өз міндетімді атқардым деп ойлаған Еркебұлан. Ал сондағы кезекші дəрігерден: «Сіз милицияға айттыңыз ба?»- деп үш-төрт күн өткеннен кейін сұрағанында, анау бұның сөзіне тағы да бəлендей көңіл қоймай: «Айттым, айттым»,-дей салған. Міне, сондағы көргеніндей маңдайында бір уыс ақ шашы бар жігіт жерде жатыр. Еркебұлан тек «сол емес пе екен» деп ойлауға ғана үлгірді. Ол осы минутта бұзықтар асып өлтірген жас жігіт, өзінің өлімімен ажалдан бұны құтқарғанын білмеді. Мұндай ой бұрынды-соңды оның басына кірмеген. Дəл осы кезде көшенің арғы бетіндегі күзетші патруль келіп үлгерген. Төбелеске қатысқандардың бəрін де ұстап алды. Жерде ессіз серейіп жатқан қара сұрды «Жедел жəрдем» машинасын шақыртып, ауруханаға жібертті. Ал өзгелерін осы кезде жеткен милицияның жабық машинасына тиеп КПЗ-ға алып барды. Тек бұлардың ішінде Қайназар жоқ еді. Ол бұзықтар Еркебұланға жабылып жатқан кезде, у- шуды пайдаланып, ағаш-ағаштың арасымен бұқпалап қашып кеткен. Осылайша Еркебұлан бірінші рет қамауға түсті. Қарақұсымен тасқа құлаған қара сұр жігіт сол есі кірмеген қалпында, таң ата дүние салды. Ал Қайназар, көк ала қойдай боп таяқ жесе де, əйтеуір үйіне жеткен. Өзіне араша түскен Еркебұланның не болғанын білмек түгіл, балаларының қайда кеткенін түсінбей, түні бойы көздері атыздай боп қорқып, сандалып кеше кезіп шыққан оның əке-шешесіне, болған оқиғаны айтып, ең ақыры телефон да соққан жоқ. Зəресі ұшып кеткен өзінің əйеліне: «Бір бұзықтар ұрып кетті»,-деді де, жаралы жерлеріне йод жақтырып, ісінген тұстарына орамалды суық суға малдырып, компресс қойдырып, жатып қалды. Əдейілеп емес, өзін қорғау үстінде Еркебұлан қаза еткен қара сұр жігіт үлкен орында істейтін белгілі адамның баласы еді. Шешесі де

ғылыми қызметкер болатын. Жас кезінде, дəрежелерінің арқасында қонақ, театрлардан қолдары босамай, балаларын тəрбиелейтін уақыттары болмады. Бала өз бетімен еркін өсті. Он жаста үйіне келген қонақтардан қалған шампанды ішсе, əке-шешесі оны қызық көрді. Балалары ашуланып стаканды, не кесені есікке лақтырып сындырса, оған мəз болды. Балаларының бетінен қақпады. Ештеңеден беті қайтпай, тентек боп өскен бала, кезі келгенде өткір, ештеңеден қаймықпайтын өр кеуде жігіт болады деді əкесі. Шешесі де жалғыз баласының бетінен келмеді. Ол не тілесе, соны істеді. Қызмет бабын пайдаланып, əкесі білімді баласын институтқа да түсірді. Алғашқы сессияда-ақ баласы ешбір емтихан тапсырмай институттан қуылуға тиісті боп қалды. Əке-шешесі дереу шара қолданды, таныс дəрігерлерінен «Бала сырқат» деген қағаз. алып, жалғыз ұлдарын бір жылдық академиялық демалысқа шығартты. Балалары көп оқып шаршап қалғандай, оған əке-шешесі «Əзірге дем ала тұр, қызметке соңынан орналастырармыз, ал жұмыс мүлдем істегің келмесе, саған біздің тапқан-таянғанымыз жетеді, өзің біл, көңіліңнің соғуына қарай көр»,- деді. Бəленің бəрі міне осы кезден басталды. Күні бойы қолы бос жасөспірім жігіт алдыменен қызық көріп, соңынан біржолата дертке айналған əдет - арақ ішуге салынды. Көп кешікпей өзі секілді іштері пысып, не істерін білмей жүрген жігіттерді тауып алып, енді арақ-шарапты бірігіп ішуді шығарды. Мұндай у əдет ең алдыменен өзара төбелестен басталып, соңынан өзі біреулерге тиісетін дəстүрге көшіп, ақырында бұларды бұзықтыққа соқтырды. Көшеде төбелесіп, екі-үш рет азғантай мерзіммен абақтыда жатып шықты. Ал əке-шешесі, абыройымызға нұқсан келеді деп оны ұсталған жерлерінен тезірек алып шығуға тырысты. Ақырында балаларын, айтқанына көнбейтін, ішкіш, бұзақы жігітке айналдырып алды. Енді ол өзгенің дегеніне көнуді мүлдем қойды. Арақ ішетін ақшаны, əкесі бере қоймаса, тіпті ұрлап алатын күйге жетті. Мұндай қылықты жолдастарымен бірігіп, кейде бейтаныс адамдарға да істейтін болды. Өзінің ішімпаздық, бұзықтық қылықтарымен əке- шешесін мезі етті, олардың ар-ұяттарын жерге таптады, жалғыз баласы болса да əбден шаршатты. Міне, бүгін ол, əкесінің стол үстінде жатқан алтын қол сағатын алып кетіп, біреуге өз бағасынан кемге сатып, соңғы кезде тауып алған жолдасымен бірге арақ ішкен. Қарасұр жігіт - Нұғыман бұрын қанжар, пышақ, не кастет ұстамайтын. Бұның сорына қарай бүгін бір маскүнем оған арзан бағаға кавказдың сауыты бар өткір қанжарын ұсынған. Қанжардың сабы күміспен өрнектелген əдемі екен, соған қызықты ма, Нұғыман сатып алған. Газетке орап дипломат- портфеліне салған. Үйіне барғаннан кейін адам көрмес бір жерге тығып қоямын деп ойлаған ол. «Алматы» ресторанынан шығып, бұлар

Жамбыл мен Дзержинский көшесіне түсті. Ұйғыр театрының жанындағы аялдамадан жігіттер бөлінбекші еді. Ескі жолдасы отыз бесінші автобуспен бірінші микроауданға кетпек. Ал Нұғыман Октябрь көшесіндегі моншаның қасындағы өз үйіне қайтпақшы еді. Үшінші жолдасы да бұнымен көршілес үйде тұратын. Қызып алған жігіттер, жолдастары жүріп кететін автобустары келе қоймаған соң, өткен-кеткен əйелдерге өрескел сөздермен тиісіп, күліп-ойнап тұрған. Осы мезгілде аялдамаға жаңа ғана банкеттен шыққан Қайназар келген. Тиісетін адам таба алмай өзінен-өзі бүлініп, іші пысқан мас Нұғыман оған сүзіле қарап: − Ей, шылымың бар ма?- деді. Қайназарға оның «ей» дегені ұнамады. − Жоқ!- деді кенет ашулана қалып. Енді Нұғыманға оның қатты айтқаны ұнамады. − Неге жоқ? Əлде шылым тартпайсың ба?! Қайназар өзінің жалғыз, аналардың төртеу екенін түсінді білем, сəл бəсеңдейін деді. − Иə, тартпайтын едім. − Неге тартпайсың? Əлде өзіңді жұрттан артықпын дейсің бе? − Нұғыман Қайназарға таяй түсті. − Тартпасаң, мə, тарт,- ол қалтасынан қабы жымырылған «Қазбекті» алып, архитектордың тұмсығына тигізді. − Мə, тарт, тарт! Қайназар да рестораннан шыққан адам ғой. Өзінен жас жəне бұны адамға санамаған, жігіттің дікіңдей қалып, тұмсығына «Қазбекті» итермелегені ұнаған жоқ, кенет ашу қысып кетіп, Нұғыманның қолын қағып жіберді. «Қазбек» анандай жерге ұшып түсті. Енді бұған бұзық сары таянған. − Көтер ана папиросты!- деді ол бұйырып. Автобусы құрғыр көрінбеді. Қайназар амал жоқ, жерде жатқан «Қазбекке» еңкейді. Дəл осы сəтте, оны мазақ еткісі келгендей үшінші мас жігіт, еңкейе берген Қайназарды арт жағынан теуіп жіберді. Тоңқалаңдай барып бойын əзер түзеген Қайназар тепкен жігітке: − Ты что хулиганишь?- деді.

Бар айтқаны осы. Бірақ бойларын арақ алып, біреулермен төбелескілері келіп тұрған бұзықтарға осының өзі де жеткілікті еді. − Он еще огрызается!- деді сары Қайназарды пəрменінше періп қалып. Архитектор ұшып түсті. Сол-ақ екен, бұзықтар оны тепкінің астына алды. Қайназар «Жəрдем беріңдер! Жəрдем беріңдер!»- деп екі-үш рет айқайласа да, екі қолымен басын, бетін жауып қорғанумен болды. Осы кезде Еркебұлан да жеткен.

СЕГІЗІНШІ ТАРАУ Соңынан Еркебұланның сотында Қайназар: «Еркебұланның мені арашалауға жүгіріп келгенін де, оған мына бұзықтардың қалай жабылғанын да, жолдасының өзін қорғап бұзықты қалай тепкенін де, тіпті төбелестің қалай өршіп, қалай басылғанын көрген жоқпын, есім ауып талып кетіппін»,- деп жауап берген. Сотты жүргізіп отырған орыстың ашаң жүзді жас əйелі: − Егер есіңіз ауып, талып кеткен болсаңыз, төбелес болған жерден қалай қаша алдыңыз? Мына бұзықтардың жəне қылмысты Еркебұлан Асығатовты ұстап, милиция машинасына отырғызып, куə ретінде сізді де алып кетпек болғанда, сізді милиционерлер таба алмай қалыпты ғой, солай ма, жолдас милиция сержанты?- деді осы сотқа куə ретінде қатынасып отырған милиция формасындағы жігітке қарап. − Дəл солай,- деді милиция сержанты орнынан ұшып тұрып. − Біз төбелес шығарғандарды машинаға отырғызып болып, іздегенде бұл кісіні таба алмадық. Кетіп қалыпты. − Естіп тұрсың ба, куəгер?- деді сот председателі əйел, − сіз есіңіз ауып жатып, қалай қашып кеттіңіз? Қайназар сот бастығының сұрағына жауап берудің орнына, ол өзі милиция сержантына сұрақ берді. − Сіз ол арада мені қалай іздей қалдыңыз?- деді таңырқағандай. − Төбелескендерді ұстадыңдар емес пе? Ал сол төбелеске себепкер болған адам бар, ол мына арада жатыр деп сондай аласапыранда кім айтты сізге? Əлде төбелеске себепкер адам болу керек деп өзіңіз ойлап таптыңыз ба? − Расында да, төбелесушілерден тыс мұндай адамның болуы мүмкін екенін сіз қайдан білдіңіз?- деді сот бастығы сержантқа қайтадан қарап. Милиция сержанты сасып қалды: «Бəсе, төбелесіп жатқандардың арасында бұл жоқ еді, қалай білді?.. Ə... ə,жаңа есіме түсті ғой...» − «Жедел жəрдем» машинасымен қайтыс болған жігітті əкетіп бара жатқанда мына азамат, − ол Еркебұланды нұсқады, − ана жерде қатты жарақаттанған менің жолдасым жатыр, соны да ала кетсін деген соң іздедік, ал бұл жігіт ұшты-күйлі жоқ болып шықты.

− Түсінікті,- деді сот бастығы, сосын Қайназарға қарады. − Сөйтіп, есіңіз ауып жатқан болсаңыз, қалай қашып кеттіңіз?- деді ол бұрынғы сұрағын қайталап. − Түсіндіріңізші, куəгер азамат. − Бұл жолы əйелдің даусы бір түрлі ашулы, қаттырақ шықты. Қара сұр жігіттің қолында кенет қанжар пайда болғанын жерде жатып Еркебұланнан бұрын Қайназар көрген. Сол сəтте мені де өлтіреді екен деп қорқып кетіп, жан сауғалай, еңбектей шегініп, ағаштың тасасына жеткен. Содан соң денесінің ауырғанына қарамай, Қарағай паркінің ішіндегі ағаштан ағашты тасалай қаша жөнелген. Еркебұланды қоршаған бұзықтар бұған көңіл бөлмеген. Бірақ Қайназар жолдасын өлтіргелі жатқанда өзінің қашып кеткенін, жолдасқа деген опасыздық, қорқақтық санайды деп, көргенін көрдім деп айтуға дəті бармаған. Əрине, қашуға жараған адам, жолдасына болысуға да жарайды ғой. Жəне ол «көрдім десе, сен неге ара түспедің, жолдасына неге болыспадың?» деген сұрақ тағы тұр деп ойлады. Бəрінен де оның қысылғаны осы сұрақ еді. Өзін-өзі əшкерелеуге күші жетпеді. Сондықтан ол «көрдім, білдім» деген сөзден қашты. − Білмеймін, ештеңе де білмеймін,- деді ол, − қалай қашып құтылғанымды да білмеймін, тек парктен екі-үш көше өткен соң ғана жападан-жалғыз келе жатқанымды түсіндім. − Екі-үш көше өткеніңізді қалай білдіңіз?- деді тағы сот бастығы əйел. − Оны да білмеймін,- деді Қайназар, − қазір солай шамалап тұрмын. − Сіз үшін жолдасыңыз топ бұзықпен төбелесуге барады, ал сіз... − сот бастығы ойын аяқтамай кілт тоқтады. − Жə, отырыңыз,- деді. − Тым қорқып қалған екенсіз! Қайназардың сөзін естіп отырған Еркебұлан оған таң қалды. «Япырмай, болып жатқан оқиғаны көрмейтін мұндай да қорқақ адам болады екен-ау. Қайназар ондай емес еді ғой, − кенет оның көз алдына жолдасының бұрын бұның көзінше істеген бір-екі ерлік істері де елестеп кетті (мысалы, суға биік жардан секіру, ағып келе жатқан поездың алдынан жүгіріп өту тəрізді - бала кездерінде өз көзімен көргендері). − Бұнысы қалай? Əлде, əлде маған ара түскісі келмей тұр ма? Ондай себеп жоқ еді ғой...» Қайназар ештеңе көрмедім дегенмен, Еркебұланмен бірге сотталғалы тұрған үш бұзықтың ең кішісі, жүдеу ақ құба ендісі

шынын айтты. Ол сол күні Нұғыманның ақшасына мас бола ішкендерін, Нұғыманның бір маскүнемнен арзан бағаға қанжар сатып алғанын, төбелес кезінде оның сол қанжарды жерге қойған дипломат- портфелінен суырып алып, Еркебұланға ұмтылғанын, өзінің қорқып кеткенін, бірақ Еркебұланның каратэ əдісімен Нұғыманды іштен теуіп жерге шалқасынан түсіргенін, қысқасы, осы сəтте көргенінің бəрін жасырмай айтып берді. − Егер айыпкер Еркебұлан Асығатов сіздердің серіктеріңізді іштен теуіп құлатпағанда, қайтыс болған жолдастарыңыз оған не істер еді?- деді сот бастығы əйел. − Өлтірер еді,- деді айыпталушы, − сөз жоқ өлтірер еді! Нұғыманның мінезі белгілі ғой, ол ашуланғанда ешкімді де аямайтын. Бұрын қолына ұстап келе жатқан дипломат-портфелімен бір-екі рет мені де қатты періп қалғаны бар. Соттың тегеурінді сұрақтарына шыдай алмай, екінші айыпкер де жолдасының сөзін шынға шығарды. Сол төбелесте Еркебұланнан өшін ала алмай қалған өкінішті бұзық сары ғана Нұғыманның қанжар сатып алғанын білетіні анықталса да, сол қанжарды жолдасының қолына ұстап, Еркебұланға ұмтылғанын көрген жоқпын деді. − Сонда, мына қанжар төбелес болған жерге қайдан келді?- деді сот заседателі қартаң тартқан жұмысшы адам. − Біреу əдейі əкеп тастады ма? − Білмеймін,- деді бұзық сары. Сосын ол өзін сол түні қашуға мүмкіндік бермей ұстаған милиция сержантына өшпенділікпен қарады, − мүмкін кісі өлтірген айыпкерді ақтау үшін мына сержант... − Азамат сержант!- деді сот бастығы ананың сөзін түзетіп. − Иə, азамат сержант, өлген Нұғыманның портфелін ашып əдейі тастаған шығар, мен қайдан білейін. − Жарайды, отыр,- деді сот бастығы əйел қабағын сəл шытып. − Түсінікті! Сот үкім шығарар алдында, медициналық экспертизаның қорытындысын оқыды. Экспертиза Еркебұланның өзіне қанжарменен ұмтылған Нұғыманға қарсы қолданған каратэ əдісі, айыпкердің өзін қорғауға қолданғанын жəне бұл əдістен кісі өлуге тиіс емес екенін дəлелдеген. Ал Нұғыманның өлімі, Еркебұлан қолданған əдістен жерге құлағанда, əлдеқалай қарақұсымен тасқа ұрылып, содан

болғанын анықтаған. Сол айыпкердің жəне оған қарсы жақтың көрсетуіне сүйене отырып, Нұғыманның өлімі Еркебұланның өзін қорғаудан туған өлім екенін жəне бұл өлімде Еркебұлан өзін қорғауда кісіні өлімге апаратын ерекше əдіс, артық күш пайдаланбағанын хабарлады. Оны Нұғыманды байқамай өлтірген деп тауып, Қазақ ССР- нің қылмыс кодексінің тоқсан бірінші статьясымен екі жыл абақтыда ұстауға үкім алды. Бұл статья бойынша үкім жазасы үш жылға дейін делінсе де, Еркебұланның бұрын сотталмағанын, жұмыс істеп жүрген институтының сырттай аспирантура басшыларының берген жақсы мінездемесін еске алды. Ал прокурордың, қорғаушының бір ауыздан ақырғы сөздерінде айтқан «осы статьямен соттау керек, бірақ үкім шартты түрде болса екен» деген ұсыныстарын қабылдамады. Балаларын дұрыс тəрбиелемей, анығына келгенде өздері айыпты екенін қазірде ұмытып, баласын өлтірген жігітке қатты жаза, тіпті өлім жазасын тілеп отырған Нұғыманның үлкен дəрежедегі əкесі мен ғылым саласындағы белгілі ғалым болып қалған шешесінің тілектерін де жерге тастаған жоқ. Мұндай жағдайда - Нұғыманның əке-шешесін орасан қайғыға жеткізген жағдайда, Еркебұланға екі жыл абақтыда отыру үлкен жаза емес деп шешті сот. Екі жыл абақтыда отыру - кісі өлтірген, бірақ өзін қорғаймын деп абайламай өлтірген Еркебұланға ғана емес, жалғыз ұлдарын көздерінің қарашығындай сақтаған Асығат пен Қырмызы тəрізді адал жандарға үлкен жаза еді. Міне сондықтан да сот əділ санаған осы екі жыл Еркебұланның əке-шешесіне екі жүз жылдан бір де бір кем көрінген жоқ. Сот үкімін естіген тек Қайназар ғана, əлденеден үміттенгендей ұзақ үндемей қалды. Үкім дұрыс та, бұрыс та деген жоқ. Тек əлден соң барып, ол ауыр күрсінді. «Иə, екі жылда кім бар, кім жоқ...»- деді ол. Өзінің қандай күйге душар болғанын Еркебұлан абақтыға апарған күні түсінді. Ол кірген камерада неше түрлі адам бар екен. Статьясына сəйкес бұны да, кісі өлтірген, ұрлық істеген, бұзықтықпен кесілген, қоғамның кілең қалдықтары отырған бөлмеге кіргізген. Бұған дейін үнемі сыпайы, оқыған, таза жанды, адал тілектегі жастар арасында болып келгендіктен, бір сəт өзіне сұқтана қараған ұры көзді, тікенек сақалды кісілерді көргенде Еркебұлан шошып кетті. Бұрын, Алматының жасыл көшесінде, жолдастарымен ойнап-күліп, еркін жүрген кездерінде, егер оған бір бөлмеде осыншама қара ниетті адамдар бар десе, өмірінде сенбес еді. Ал бүгін? Бірақ осының бəрі қара ниетті ме? Мүмкін, өзі секілді жамандыққа төтеп беремін деп бақытсыздыққа кездескендер де бар шығар?.. Əсіресе Еркебұланға ертеңіне бұның қоп-қою, қап-қара, дудар шашын, өсіп қалған құндыздай жылтыраған тығыз мұртын теп-тегіс

қырдырып тастатып, суретке түсіргені қатты батты. Ал мұны ести қалса Жұлдыз не дейді? Əке-шешесінің бетіне қалай қарайды? Əкесінің бұның сотына келгенін, көзімен көрмесе де, қай жерде отырғанын, қандай күйде екенін жүрегімен сезген. Бірақ бұрылып қарауға дəті жетпеген. Ал шешесінің келетініне де сенген. Жалғыз баласын көрмей үйінде отыра алмайтынын да білетін. Еркебұланды бір көру оның қазіргі ең үлкен арманы екені де бұған аян еді. Сонда да ол шешесін мұндай күйде көргісі келмеген. Қай бетімен оған қарай алады. Əйтеуір, тағдыр мұны аяды ма, кім білсін, шешесі қатты ауырып қап, келе алмады. Шешесінің келмегені бұған қандай жеңілдік, қандай бақыт! Ол өзін суретке түсірген күні ешкіммен де сөйлескен жоқ, дүние бұған мəңгі қараң қалғандай үн-түнсіз, қабағы кіртиіп жүдеп келді де, нарына көтеріліп, теріс қарап жатып алды. Болған оқиғаны бастан-аяқ ойлай бастады. Жолдасы Қайназар көз алдынан кетпей қойды. Əсіресе, алдыңғы күнгі сот алдында оның жауап берген түрі əлсін-əлсін елестей берді. Кенет Еркебұланның есіне осыдан екі жыл бұрын болған бір əңгіме түсті. Ол институтты бітіретін жылдары еді. Екеуі Москвада Тверь бульварында кездескен. Соның алдында бұлар құрылыс отрядтарымен жаз бойы тыңда болған. Сол күні екеуін де құрылыс отрядында жұмысты жақсы істегендері үшін Құрмет грамотасымен наградтаған. Олар Тверь бульварындағы орындыққа қатарласа отырған. Екеуінің де көңілі көтеріңкі еді. Əсіресе мақтау қағаз алғанына Еркебұлан мəз- мейрам болатын. Істелген еңбектің бағаланғаны бір ғанибет іс қой. Еркебұлан осылай деп түсінетін. Жəне бүгін əке-шешесін қуантпақ боп, хат жазған. Хатында Қайназардың грамота алғанын айтқан. Кенет Қайназар: − Жалпы қылмыстыны абақтыға салу, ал ерекше еңбегі сіңген адамға орден, медаль не грамота тəрізді мақтау қағаз беру - дұрыс емес,- деген. − Жоқ, қателесесің,- деген оған қарсы жауап беріп Еркебұлан − Қылмыстыны жазалау ертеден бар. Тіпті қазақ тəрізді көшпенді көне елдердің өзінде де зындан тəрізді жаза орны болған. Бұл абақтының алғашқы болмысы. Ал ерлік істеген, не өзгеден өнері асқан адамды құрметтеп қару тарту, не мал-мүлікпен енші бөлу бұ да ескіден келе

жатқан ғұрып. Мысалы, ежелгі Грецияда, Римде қаһарманның мойнына лавр гүл бунағын кигізген. Бұ да қазіргі орден, медальдардың арғы атасы. Дəл осы уақытта бұлардың қасынан кеудесі орден мен медальға толған Ұлы Отан соғысының бір ардагері өткен. − Мына кісіге осынша орден, медальдарды неге берді дейсің?- деп сұраған Қайназар. − Ұлы Отан соғысында көрсеткен ерлігі үшін. − Былайша айтқанда кісі өлтіргені үшін ғой? Еркебұлан ашулана қалған. Ол соғыс ардагерлерін ерекше қадірлейтін. Əсіресе ерлік көрсетіп, жұртына əйгілі болған адамдарға деген оның сүйіспеншілігі, махаббаты орасан үлкен еді. Кеудесіндегі наградтарына қарағанда жаңағы жандарынан өткен адам да, сөз жоқ, сондай ардагерлердің бірі. Ал Қайназар болса... − Сен не айтып отырсың?!- деді Еркебұлан жолдасына өкпелей. − Ол өлтірсе, кісіні емес, фашисті өлтірді. Жерімізді таптап, жұртымызды қырған қасымызды өлтірді... Қайназар Еркебұланның сөзін бөліп жіберген. − Жаңағы өткен ардагердің өлтіргенінің бəрі фашист, бізге қас адамдар екенін сен қайдан білесің?- деген. − Ал ол сол адамдардың ішіндегі бізді жақтайтын бір адал жанды өлтірген болса қайтесін? Жазықсыз бір адамды өлтіру, жүз жазықты адамды өлтіруден ауыр екенін білмейсің бе? Қазір Еркебұланның есіне жолдасының осы сөзі түскен. «Кеше ғой, Қайназар солай сөйледі. Жазықсыз бір адамды өлтіру - жазықты мың адамды өлтіруден ауыр күнə деді ғой. Ал сонда жазықсыз адамды екі жылға соттау жеңіл күнə болғаны ма? Иə, Қайназар мені қылмысты санаған ғой. Сондықтан да ара түскісі келмеген сияқты». Ол қайтадан бульвардағы оқиғаға көшкен. − Сонда сен не демексің? Соғыстың аты соғыс емес пе? Қарсы келген жауыңның кімнің жазықты екенін, кімнің жазықсыз екенін қалай айыра аласың?- деген Еркебұлан жолдасына ренжи қарап. − Міне, міне, менің ойыма жаңа жақындап келесің - деген Қайназар. − Əрине, өзіңе қарсы шыққанның бəрі жау, кімнің ішінде, сана-сезімінде не жатыр, сөз жоқ айыра алмайсың. Сондықтан қарсы

шепте кім тұрса, сен оны өлтіруің керек. Өйткені оны сен өлтірмесең ол сені өлтіреді. Міне, мəселе қайда жатыр? Бір жолдастары келіп екеуінің сол күнгі таласы аяқталынбай қалған. Қазір Еркебұлан осы бітпей қалған əңгіменің аяғын ойлауда еді. Жалпы ерлік көрсету - тек өз басын қорғаудан тумайды (əрине, бұл себепті мүлдем алып тастай алмайсың), ерліктің негізі, мейлі соғыста болсын, не еңбекте болсын, тегі, Отанын, жер-суын, еңбекті сүюден, өз басының ар-ұятын таза сақтаудан жаратылады. Бұл Еркебұланға анық еді. Сондай-ақ қорықпай істеген істің ерлігіңді ақтайтын, халықтың көкейіне қонатын, не соның мүддесіне жарайтын іс болсын. Міне, өзі қорықпады, ер жүректік көрсетті, жападан- жалғыз бір топ бұзықтармен айқаса кетті. Ақыры не шықты? Мейлі, бұзық болсын, біреудің жалғыз баласы өлді. Өзі сотталды. Қорықпастығынан, ержүректігінен не тапты? Жоқ, жоқ ажалдан жолдасын құтқарды. Олар көп екен деп, бұл қорқып қалмады. Егер бұл араша түспегенде, Қайназардың жер басып жүруі де екіталай емес пе? Иə, солай. Мac дүлейлердің оны аямайтыны хақ еді ғой. Сот үкімінде бұның əрекетін өз басын қорғаудан туған деп тапты. Расында солай ма? Бұл жолдасын қорғаймын деп төбелеске араласқан жоқ па? Сөйтті ғой. Сол сəтте бұл ана бұзықтар маған да жабылар деп ойлады ма? Жоқ əрине. Барлық пəле жолдастық деген борыштан шықпады ма? Сөйткен жолдасы... Мейлі! Оның алдында менің арым таза! Ал өзінің ары жайында Қайназар өзі ойласын! Еркебұлан тағы ойланды. «Ал егер Қайназардың орнына ана бұзықтар бөтен біреуді тепкілеп өлтіргелі жатса, бұл араша түсер ме еді? Танымайтын адамда нем бар деп өз бетіне кете берер ме еді? Жоқ əрине, бəрібір араша түсер еді. Бəрібір олар көп екен деп қорқақтық көрсетпес еді. Өйткені бұл кім болса да Адам атаулыны жақсы көреді ғой, жақсы көре тұра оны қалай қорғамайды?» Ал Қайназарға ашық айтпаса да, жау да, дос та - бəрі де адам. Адамды өлтіру болмайды дейді. Бұл - пацифиста. Сонда өзінікі не? Жаңа ғана «Кім болса да Адам аттыны жақсы көрем» деген жоқ па? Расымен өзі де Қайназар тəрізді жау да, дос та - бəрі де адам. Адамды өлтіруге болмайды» демек пе? Жоқ, жоқ тіпті олай емес. Кенет оның есіне сонау түндегі качельге асып қойған бала жігіт қайта түсті. Сол асулы тұрған жігітті аяп сол күні Еркебұлан: «Шіркін-ай, осы жігітті өлтіргендердің өздерін ұстап алып, осылай асар ма еді!» деген еді ішінен. Сөйдеген. Ал қазіргісі не? Жоқ, жоқ Адам бар да, Адамға жау бар, сонау бала жігітті өлтіргендер сол Адамның жаулары. Егер сол жауыңды өлтірмесең ол сені өлтіреді. Отаныңды аяғымен таптайды. Мұндайда аяушылық болмауға тиісті. Еркебұланның ойы қайтадан бөтен арнаға ауды. «Жақсы, сен осы принциптің адамысың.

Сондықтан да жолдасымды қорғаймын деп төбелеске араластың. Ақырында өзіңе қауіп туған шақта, өз басыңды қорғаймын деп біреудің жалғыз баласын өлтірдің. Сонда бұны қалай дейсің, сенің ерлігің өз басыңды қорғаудан туғаны ма? Жоқ, жоқ тіпті олай емес, мен өз басымды қорғап, оны өлтірген жоқпын. Ал оның өлімі - кездейсоқ өлім. Оның қарақұсының ұрылуына себепкер болсам да, мен айыпты емеспін. Сондықтан, Нұғыманның өлімін байқамағандықтан болған деген сот үкімі маған ауыр! Ауыр! Бірақ ауыр болғанмен де дұрыс. Маған екі жыл берсе, ол өлім фактісі үшін берілді, қастық істемесе де, кісі өлген қастыққа əлдеқалай себепкер болғаным үшін берілді. Енді амал жоқ бұл ауыртпалықты мойныммен көтеруім керек! Бірақ бұл екі жыл, біздің заманымызда тым ұзақ мезгіл ғой. Көп дүние өзгереді...» Кенет Еркебұлан сұп-сұр бола қалған. «Жұлдыздың маған деген махаббаты да өзгерер ме екен? Жоқ, жоқ ол мүмкін емес!» Қазір Еркебұланның ойына Жұлдызды жоғалтып алғаны кipмеді. Ғашығы дəл қасында отырғандай көрді. Қиялы кенет өткен күндерге шарықтап, осыдан алты ай бұрын сөйлескен бір сөзін есіне түсірді. − Біздің осы махаббатымыз өмірлік болса екен,- деген Еркебұлан Жұлдыздың ернінен сүйіп. − Жоқ, мəңгілік болуын тілеймін,- деген қыз. − Оған сен шыдайсың ба? − Шыдаймын. Өле-өлгенше сені есімнен шығармаймын. − Естен шығармау - ол аз. − Онда. Мəңгілік тек сендік боламын. Ант іш десең ант ішемін. − Жоқ мен онсыз да саған сенемін! Еркебұлан үнсіз күрсінді. «Қуаныш үстінде сенгенде, сүйгеніңнің сөзіне бүгін қайғы үстінде неге сенбейсің? Адам баласының көңілі үнемі осылай құбылмалы ма?» Он күннен кейін əкесі келді. Екі ұрты суалып, сүзектен тұрғандай боп əбден жүдеп қалған. Еркебұланды маңдайынан сүйіп, бір иығына қолын сала қатарласа отырды. − Апам қалай, көке? - деді Еркебұлан басын жерден көтермеген қалпында.

− Қазір көтеріліп қалды,- деді Асығат. − Бүгін саған менімен бірге келем деп еді, жоқ жерден үйде авария болып, шыға алмай қалды. Баласын жүдетпейін деп бұл сөздерді əкесінің ойдан шығарып отырғанын, əрине, Еркебұлан бірден түсінді. Егер жүруге жарайтын болса, апасы бұған келмей шыдап отыра алмас еді. Еркебұлан абақтыда жатқанда ол бишара авария түгіл, үйі өртеніп кетсе де құстай ұшып жетпес пе еді. Əрине, ол қатты сырқат. Бірақ Еркебұлан əкесіне олай емес демеді. − Оқасы жоқ, келесі жолы келер,- деді Еркебұлан. Ол ауыр күрсінді. − Абақты анасының баласын іздеп келер жер ме? Білемін, сіздерге де оңай соғып жатқан жоқ. Бірақ амал қанша шыдап бағыңыздар, − сосын даусын сəл бəсеңдетіп сыбырлай сөйледі, − Шамаларыңыз келсе, кешіре көріңіздер, сіздерді мен бұлай ренжітемін демеп едім. − Бізді қойшы,- деді əкесі көтеріле сөйлеп. Сөйтсе де Еркебұлан оның үнінен шаршағандықты, амалсыздықты сезді. − Тек өзің берік бол. Ер жігіттің басынан не өтпейді, бұның бəрі де бір күнгідей болмас, əлі-ақ ұмытылар. − Əкесінің бұған жігер бермекші боп көтеріле сөйлеп отырғанын Еркебұлан тағы түсінді. «Əрине солай ғой, дұрыс айтасыз, дұрыс айтасыз»,- деп басын изеумен болды. Бұ да əкесінің көңіліне қарайды. Ал Асығат сөзін жалғай түсті. − Айтпақшы,Жоғарғы сотқа мен де арыз бердім. − Не жайында? − Өзімнің ел-жұртыма өткізген еңбегімді айтып, сенің ақ ниеттік адал жігіт екеніңді, бұрын сотталмағаныңды, жолдасына болысам деп мұндай күйге ұшырағанды тілге тиек етіп, сені ақтауларын, не сот үкімін шартты түрге көшірулерін өтіндім. − Əй, білмеймін, сот бұған көне қояр ма екен?- деді Еркебұлан тұнжырап,- қайтыс болған жігіттің əкесі бір үлкен қызметтегі адам көрінеді, маған аз жыл берді деп ренжіп жатыр дейді қорғаушыларым... Əкесі сабырлы үнмен жауап берді. − Иə, ол солай. Ол кісінің де қайғысын, қаһарын түсінуге болады. Жалғыз баласынан айрылып отыр ғой. Бірақ сенің əдейі істемегеніңді, баласының жанарынан өзіңді қорғаймын деп қимылдағаныңды біле тұра, егер сот саған көбіректеу жыл берсе, өлген баласы тіріліп келетіндей, неге соншама тітірене қалғанын түсінбеймін. Адам

қайғыда да əділетті болуы керек. Өлген бір баланың орнына өлмеген екінші баланы неге құрбан етпек болады? Бұдан оның қайғысы жеңілдей ме? Əлде бізді де өзіндей ұзақ жыл қасіретті жүрсін дей ме? Сонда оның қайғысы бітетіндей көре ме? Ол кісінің қылығын ұқпадым. Жəне оның үстіне баласының араққа салынып кеткенін, жан аямас бұзық екенін бұрыннан да білетін көрінеді. Сөйте тұрып саған қатал үкім шығаруын тілейді. Бұл не? Өзгелерді аямағаны ма, дүниенің бəрін тек өз басының қайғысымен ғана мөлшерлегені ме? Ештеңесіне түсінбедім. Демек, онымен барып сөйлестім. Бірақ соңынан барғаныма өкіндім. Көңілімді жаман қалдырды. − Бəсе, өзім де солай деп ойлап едім. Баласын тым жақсы көретін секілді еді. − Баланы өлгеннен кейін жақсы көру - ол кешігін жақсы көру. Баланы ең алдымен тірісінде жақсы көру керек. Жақсы көрудің ең үлкен белгісі - баланың дұрыс адам болуына көмектесу, оны дұрыс тəрбиелеу. Есіңде бар ма, кішкентай кезіңде өзіңді менің бір қатты ұрысқаным? Мен саған Мəскеуден бір пар коньки əкеп бергем. Сен «менің əкем менен ештеңе де аямайды» деп мақтанғың келді ме, өзіңмен бірге ойнап жүрген көрші балаларға «Менде осындай үш пар коньки бар»,- деп жалған айтқаның? Үш пар конькиі бола тұра, бізге біреуін де бергісі келмейді деп серіктеріңнің өкпелегені? Сараңдығың үшін кейбіреулері ұрмақ та болған сені? Сонда мен саған: «Неге өтірік айттың?»- деп, қатты ұрысқам. Өмірде шындық қана адамның серігі екенін түсіндіргем. Сен əрине, маған ұрыстың деп өкпелегенсің. Бірақ кейін бір де бір жалған сөзге барған емессің. Əрине, мен сені жақсы көрмесем, сенің кемшілігіңді ойламасам, сондағыдай қатты ұрыспас едім, балалық деп қоя салсам, əрине, сен сол жолғыдай жыламас едің бірақ мақтанып өтірік айтуыңды қоймас едің. Ондай суайттық тіпті əдетке айналып кетуі де мүмкін еді. Өлген адам туралы жаман айтуға болмайды, бірақ шындық деген ештеңеге қарамайтын əділ төре бар. Анау ойламаған жерден қаза тапқан бала, дер кезінде əке-шешесінен дұрыс ақыл алмаған. Ерке болып өсіп, ойына не келсе соны істеген. Ақырында сол бетімен өскендік, дұрыс тəрбие алмағандық оны маскүнемдікке, бұзықтыққа апарып соқтырған. Үлкен орындағы əкесі бұны білмей ме? Əрине, біледі. Оның білгеніне де көп болған. Бірақ кешігіп қалған. − Сорлы қатты өкінуде болар? − Оған сөз бар ма? Өкінуден бөтен онда тағы бір жаман қасиет бар екен. Жұрт баласын мұндай күйге жеткізген өзі демесін дейді. Мұндай айып оған батады. Тіпті орнымда отыруыма да оның зияны тие ме деп қорқады. Ал саған көп жыл берсе, əрине, оның баласының

өліміне сенің айыпты екенің анықталады. Жұрт алдында оның күнəсі жеңілденеді. − Сонда ол менің қастандық істемегенімді есепке алмай ма?- деді Еркебұлан қинала. − Менің жас өмірімді қор етемін деп ойламағаны ма? − Ие, қалқам, ол солай. − Асығат мұңайды. Тек өз басының қызығын, өз абыройын, өз дəрежесін ғана ойлайтын адамдар өзгенің бақытсыздығымен санаспайды. Басына түскен ең ауыр қайғыдан да өзіне жеңілдік іздейді. Сол себептен де мен ол кісінің дəрежесімен санаспадым, саған жеңілдік сұрап Жоғарғы сотқа арыз бердім. Жоғарғы сот əділетті шешім алды. Істің барлық жағдайын талдап, тексеріп кеп, баланың бұрын сотталмағанын жəне қастандық істемегенін себеп етіп, оның əкесінің өтінішін жерге тастамады. Еркебұланды бір айдан кейін абақтыдан босатты. Төменгі соттың берген екі жылын шартты түрге айналдырды. Əрине, Еркебұлан абақтыдан құтылғанына іштей қатты қуанды, бірақ осы оқиға онсыз да жаралы жанына ауыр таңба салды. Əсіресе бұның ойын Қайназардың қылығы қатты толқытты. Абақтыдан шығысымен ол ескі жолдасымен кездесіп, одан түсінік сұрамақшы болды. Бірақ бұл кезде Қайназар Алматыда жоқ еді. Ол тағы да Бийскіге командировкаға кеткен. Қайназар Бийскіге келген күні бұл жақта түн ете ызғарлы суық еді. Ертеңіне Тынық мұхит жақтан жылы жел соғып, күн райы кенет өзгерді. Түс кезінде тіпті жайма-шуақ боп, күн көзі де көрінді. Бүгін жексенбі еді. Қайназар өзі білетін қыздар жатақханасына Жұлдызды тағы іздеп келді. Жұлдыз ана жолғысындай баспалдақтан жүгіре түсіп, қуана қарсы алды. Үстінде кең жеңді, белбеусіз, молдау пішілген көйлек-халаты бар, шашын тоқпақтай етіп түйіп тастаған. Жүгіре басып жанына жақындап қалған Жұлдыздың жалпы дене тұрпатына көзі түсіп кеткен Қайназар, «толығайын деген бе, қалай» деп ойлады. Ал Жұлдыздың бұл кезде іші біліне бастаған еді. Бұрын қиылып тұратын қыпша белі өзгере бастаған соң əдейі білдірмейін деп, өңірі тікелей тігілген халат-көйлек киіп алған-ды. Дегенмен қуанғаннан үлкен қара көздері күлімдеп, екі беті ду-ду жанып балбырап тұр. Мұндай алғашқы кездескенде айтылатын «Қашан келдің? Ондағы жұрт аман ба? Алматы қалай? Қысы жылы ма?» деген тəрізді жалпылама сөздер таусылғаннан кейін Жұлдыз:

− Қазір, осы арада күте тұрыңыз, мен киініп шығайын,- деді де жоғарыға қарай кетті. Баспалдақтан көтеріліп бара жатқан Жұлдыздың сыртынан қарап Қайназар қыздың дене құрылысы көп өзгеріп қалғанын ұқты. Көңілі құрғыры қобалжи түсті. Ал Жұлдыз киініп сыртқа шыққаннан кейін, оның мұрнының үстіндегі болмашы сепкілге көзі түсіп кетіп, ойы кенет бұлқан-талқан бола қалды. Бұрын мұндай сепкіл болмайтын. Қайназар енді қыздың екіқабат екеніне сенді. Сол-ақ екен бойы мұздап, жүрегі мазасыздана қалды. Қызғаншақтық деген бір асау сезім ғой, өн бойыңды алып тулар болса, оны басу да қиын! Қайназар да оңай баса алмады. Бар қолынан келгені Жұлдыздың өзіне, сұрақтарына «Иə, солай ғой, дұрыс»,- деп қысқа жауап беріп, ұзақ уақыт үндемей жүрді. Дегенмен қызғаншақтың алғашқы дүлей толқыны бірте-бірте саябырлай бастады. Енді Қайназарды жанын жеп бара жатқан күмəнді ойлар басты. «Оқуын тастап, əскерден келген бұрынғы сүйген жігітіменен кетті»,- деген өсек-қауесет сөз рас болғаны ма? Еркебұлан сотталғаннан кейін, бұны бір күні Асығат іздеп келген. Жоғарғы сотқа арыз берер алдында, Еркебұланына қанша сенгенімен де, Қайназардың «Мен ештеңе білмеймін» дегеніне нанбаған. Сондықтан оқиғаның анығына тағы да бір көзін жеткізбек болған. − Қайназар, қалқам, сен Еркебұлан екеуің титтейлеріңнен бірге өстіңдер,- деген, Қайназарды бөлмесінен шығарып алып, жобалау институтының алдындағы аллеяда қатарласа жүріп. − Екеуіңнің ең болмаса бір рет ұрысқандарыңды, төбелескендеріңді көрген емеспін. Кішкентай кезіңде де сен оған үнемі қорған болып жүретінсің, бұ да есімде. Көрші үйдің бір тентегі менің Еркебұланымды «өгей бала, өгей бала», деп мазақтағанында сен сол тентектің мұрнын қанатқансың. Қайназар елең ете қалған. − Өгей бала? Қайдағы өгей бала? Асығат оған таңдана қараған. − Сен ұмытып қалдың ба, Еркебұлан біздің тумаған баламыз екенін? Бірақ тумаса да, туғаннан да артық қой бізге. Оны да білесің. Біз Еркебұланды ауылдан Қарлығашымыз жоғалған жылы алып келгенбіз. − Асығат баласының жолдасына сондағы болған оқиғаны теп-тегіс айтып берген. Содан кейін барып ол Қайназарға: − Міне сол Еркебұланмен сен екеуің кішкентайларыңнан бірге өстіңдер. Оның да

сені ренжіткен жері жоқ секілді. Білетінім, сен дегенде жанын үзіп беруге бар. Ал сөйткен жолдасыңның жағдайы мынау болды. Сот алдында оған араша түсудің орнына «Ештеңе білмеймін»,- дедің. Сотта олай деуге бір себебің болған шығар. Ал маған, жан жолдасыңның əкесіне, шыныңды айтарсың деп сенемін. Мен сенің сөзіңді еш жерде пайдаланбаймын. Бірақ ертең арыз бермекпін, баламды босатыңдар демекпін. Ондай арыз беру үшін менің де ар- ұятым таза болуы керек. Егер баламның жазығы болса, ондай қағазды мен жаза алмаймын. Жазуға хақым да жоқ. Сен көрген болсаң шыныңды айт. Ол маған керек. − Сонда сіз Еркебұланның сөзіне сенбейсіз бе?- деген Қайназар. − Неге сенбеймін? Сенемін. Сондықтан да арыз жазбақпын. Ал сенің шындығың маған рухани көмек болар еді. Баламның жазықсыздығына көзімді жеткізе түсер еді. Қайназар ұзақ уақыт үндемей қалған. Сосын барып: − Арызыңызды жаза беріңіз. Еркебұлан жазықсыз. Менің білетінім: маған бұзықтар жабылып жатқанда, ол болған жоқ. Менің дауысымды естіп келді. Бұл пəлеге Еркебұлан мені арашалаймын деп ілікті. Оның алдында мен зор борыштымын. Тірі жүрсем ол борышымды ақтармын. − Сосын Қайназар ауыр күрсінген. − Менің білетінімнің бары осы. Одан артық ештеңе білмеймін. Еркебұлан ана жігітті қалай өлтірді, өзім ол арадан қалай кеттім, бірі де есімде жоқ. Сірə, сол сəтте менің миым істей алмай қалды ма, əлде бөтен бірдеме болды ма, өзім де түсінбеймін. Асығат Қайназарға сенген. «Мүмкін, сондай бірдеме болған шығар бұған. Əйтпесе көргенін айтқанында не тұр»,- деп ойлаған. Ал қазір бар сезімін, жанын, жүрегін қызғаншақтың алапаты билеп кеткен Қайназар Асығаттың сөзінің екінші жартысын емес, бірінші жартысын есіне түсірді. Ол Жұлдыздың кімнен екі қабат екенін білгісі келді. Неге екені белгісіз, қыздың Еркебұланнан емес, басқа біреуден екіқабат болғанын қалады. Сонда өзіне жеңіл тиетіндей көрінді. «Иə, иə, Еркебұлан мен Жұлдыз бір туысқан емес екені анық. Егер бұл екеуінің арасы шын жақын болса, Жұлдыздың Еркебұланды сүйетіні анық десек, онда Жұлдыз неге оқуын күрт тастап, Алматыдан кетті? Енді шындықтың бетін ашып, бұл жұмбақты шешу керек». Осындай ойға келген Қайназарға дəл осы сəтте Жұлдыз тағы бір сұрақ берді: − Асығат ағай мен Қырмызы апай не істеп жүр?- деді ол. − Əйтеуір, ауру-сырқаудан аман ба олар?

− Аман ғой,- деді Қайназар. − Бірақ тумаса да туғандай болған Еркебұландарының қайғысы... Өткен жолы Қайназардың «Еркебұлан көп ішіп жүр» дегені есінде қалған Жұлдыз, енді бөтен бір түсініксіз сөзден елең етті. − Еркебұланды «тумаса да туғандай болған» дегеніңіз не?- деді жалт бұрылып. − Білмейтін бе едің? − Нені? − Еркебұлан олардың туған баласы емес екенін? Ал туған қыздары өзің екеніңді?.. − Түсінсем бұйырмасын, − Бұл сөзді ол өзі туралы емес, Еркебұлан туралы айтты. Қайназар Асығаттан естіген əңгімесін толық айтып берді. Жұлдыз үн-түнсіз тыңдады. Əңгімесін айтып болып, «неге үндемей қалдың?» дегендей ол Жұлдызға қарады. Қуанғаннан екі көзінен жасы сорғалап күліп келе жатқан қызды көрді. − Осы айтқаныңның бəрі рас па?- деді қыз кенет даусы сыбырлай шығып. − Рас. Рас,- деді Қайназар дəл осы минутта қыздың үміттене қойған сұрағына бөтен жауап бере алмай. − Ой, алла, мұндай да қуанышты хабар болады екен-ау!- деді қыз кенет қуана айқайлап жіберіп. − Қашан қайтасың? − Ертең. − Жоқ, бүгін жүрейік! Тіпті қазір жүсейікі Бұл жолы мен сенен қалмаймын! Алматыға бірге кетем. Əкесіне бөбегінің бар екенін айтамын! Қуантамын! Сенің жаныңдай жақсы көретінің біреу емес, енді екеуміз деймін! Қыз не айтып, не қоярын білетін емес. Тек əр сөз сайын даусы қуанышқа бөленіп, қатты шығып, қастарынан өтіп бара жатқан адамдар қыздың не деп келе жатқанына түсінбесе де, оның шаттанған қуанышты сұлу түріне таңдана, сүйсіне қараумен болды. Қайназар түнере қалды. Ол енді бəрін түсінді. Қуанышыңды қазір тыяйын дегендей, кенет Қайназар өзін-өзі зорлай езу тартып,

Жұлдызға: − Менімен бірге жүруге асықпа,- деді. − Алдымен арызыңды беріп, жұмысыңнан шық. Есеп-қисабыңды ал. Ал сен асығып барар Еркебұлан жоқ. Ол кісі өлтіріп сотталып кеткен. − Не дейсің? Жаңа ғана қуанышқа бөленіп келе жатқан Жұлдыздың үстінен біреу суық су құйып жібергендей тұла бойы түршігіп қоя берді.

ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ Жұлдыздың қайда кеткенін білмеген Еркебұлан абақтыдан босанғаннан кейін есеңгіреп қалған адамдай, мең-зең боп біраз күн жүрді. Демек, Жұлдызбен екеуінің арасында болған байланыс күнəсіз байланыс екенін білгеннен бері, ол өте қуанышты еді. Жəне сүйген адамына деген үміт «Бүгін болмаса ертең Жұлдызыңмен кездесесің»,- деп, бойын күні бұрын билеп алған-ды. Жұлдызды көретініне, онымен қайта қосылатынына Еркебұлан шек келтірмеген. Сондықтан ол əрбір атар таңын, шығар күнді ынтыға күткен. Осы бір ұйқылы түн өтіп, ертеңгі таң атса, сол таңмен бірге Жұлдызынан хабар алатындай көрінетін де тұратын оған. Əттең, ол дəл осы бір тұста Жұлдызға сүттей таза Əбілқасым деген жігіттің кездесетінін білмеген. Ал Еркебұлан бұны білген болса, үміт те, алдағы күткен қуанышты күн де қараң қалар еді. Əрине, түсінгеніңше қараң қалар еді. Сөйтіп жүрек түбіндегі жарық сəулесі сенбеген Еркебұлан, өзіне-өзі сабырлық айтып, қайтадан жұмысына кірісті. Кіріспеске амалы да жоқ еді, біріншіден, ол шын жақсы көретін сəулет өнерінен көптен бері қол үзіп кетіп, кəдімгідей сағынып қалған. Қайтадан сонау ұйқысыз түндерде сызған сызықтарына өзінің қиял серпіндері шешкен, тек өзі ғана арман еткен сырларын ақыл таразысына салып, шабыттана ой тұңғиығына сүңгіп кету – Еркебұланның дүниедегі ең бір тілейтін, жақсы көретін сағаттары еді. Екіншіден, дəл осы тұста институт басшылары бұның бөліміне тығыз жұмыс тапсырды. Бұларға Алматының жаңа бір құрылыс ауданының мəдени қоғамдық орталығының жобасын жасауды міндеттеді. Еркебұлан бұл іске дереу кірісуді өзінің азаматтық борышы санады. Бұған тапсырылған жаңа ауданның мəдени-қоғамдық орталығына осы күнге дейін бос жатқан кең алаңда жаңа парк, оның шығыс тұсында мəдениет сарайы, батысында кинотеатр, ал күнгейінде пионерлер үйі, теріскейінде спорт сарайы салынуға тиісті еді. Ең алдымен Еркебұлан өзінің қарамағындағы он шақты жас архитектор, құрылысшы, мүсіншімен парктың қандай болуын белгіледі. Кең аллеялар, гүл алаңдары, бірнеше фонтандар. Əр аллеяның бойында екі жағын бойлай өзіне тəн қайың, емен, шырша өскен. Екі аллеяның, мысалы қайың мен қарағай аллеясының ортасына емен, шырша, сирень ағаштары отырғызылған. Бұл парктың өзге парктардан, тіпті басқа қалалардан ерекше айырмасы - мұнда Лениннің жұртқа белгілі Октябрь революциясы кезіндегі көп тараған мүсіні емес, гимназияны бітіріп, революция ісіне алғаш араласа бастаған жас кезіндегі мүсіні қойылмақшы. Қолында кітабы, қалың ойда тұр. Жас қалаға бұл жас бейне де бір түрлі символикалық шешім беретіндей.

Еркебұлан мен жас серіктері жұмыс істейтін үш кең бөлменің үшеуінің ортасында да қара қағазбен көмкерілген үлкен үстелдер тұр. Үстел үстіндегі қара қағаздарға болашақ орталық алаңның бейнесі, жерінің ой-қыры, жолы, парктың аллеялары ақ тушьпен сызылған. Ал болашақ мəдениет, пионерлер сарайларының, кинотеатр, спорт сарайы тұратын тұстарына ақ гипстен олардың кішірейтілген үлгілері - макеттері қойылған. Көгілдір өрнекті парталды, сарғылт күмбезді сарайлар, ақ мəрмəр тастан қаланған, басына қызыл жалау, не бес бұрышты жұлдыз орнатылған сұңғақ мұнаралы зəулім үйлер тұрғызылған осы бір болашақ қаланың мəдени-қоғамдық орталығы - мына бір кішірейтілген макет түрінде де ғажап, ертедегі бір тамаша шаһар тəрізді. Жоқ, бұл жас сəулетшілердің қиялы тудырған жаңа заман ертегісінің болашақ қаласы еді. Егер осы макеттегі көрсетілгеннің бəрі орындалса, жаңа қала орталығы керемет əдемі болатыны даусыз. Еркебұлан жəне оның серіктері мəдениет орталығының сұлу-сымбатты болуын ғана ойлап қойған жоқ, бұл құбылыстардың арзан түсуін де, үкімет қаржысының орынсыз жұмсалуын да естерінен шығармады. Сол себептен осы орталық салынатын тұстың жер ерекшелігін де молынан пайдаланды. Осындай ойдан, сол үлкен аланның теріскейдегі спорт сарайының ағашты күнгей тұсында су үстінде тұрғызылған эстрада театры пайда болды. Ал бұл театр мынандай жағдайда туған. Жаңа алаңның теріскей жағында, бір кезде кірпіш күйдіруге топырақ алған кішігірім қарасудың көлеміндей, тереңдігі жиырма метрден астам, үңгір-ойпат бар-ды. Жаңа алаңды тегістеу үшін қайтадан бұл араға елу миллион текше метр тонна топырақ түсіру керек еді. Оған қаншама қаражат, машина, қаншама уақыт кетпек. Жас архитекторлар басқа шешім алды. Осы үңгір-ойпаттың астында он метрдей тереңдікте жатқан жер астының суын артезиан құдығын қазып, бірнеше жіңішке құбырлар арқылы жоғары аттырды. Осылай үңгір-ойпаттың орнына қолдан кішкентай көл жасалды. Көлдің жан-жағынан тас қаланған бірнеше арықтар жүргізіп, парк бау-бақшасы суарылатын етілді. Осы көл арқылы парк ішінде толып жатқан фонтандар тұрғызылды. Еркебұлан осындай өзіне міндеттелген үлкен жұмысқа беріле түсті. Ал жұмысқа берілген сайын жəне қадамы сəтті бола бастаған сайын өз жобасын өзі жан-тəнімен жақсы көріп, жөндей түсуден, соны ойлаудан бөтен іске тіпті уақыт та таба алмады! Творчествоның ұлы шабыты уақытша болса да Еркебұланға махаббат азабын ұмыттырды! Жұлдыз бен Əбілқасымның танысуы ойламаған жерден, кенеттен басталды.

«Еркебұлан кісі өлтіріп сотталып кетті»,- деп айтқан Қайназардың жүріп кеткеніне он бес күндей өткен мезгіл еді. Көшеде келе жатқан Жұлдыз жанында тоқтаған троллейбустан өте бергенде əлдекімнің арт жағынан: − Қап!- деп өкіне айқайлап қалғанын естіген. Құлағына жылы тиген қазақ сөзі шыдатпай, Жұлдыз жалт бұрылған. Троллейбус жүріп бара жатыр екен. Қас-қабағы қиылып, өзіне қарап Еркебұлан тұр. Жұлдыз не істерін білмей абыржып қалған. Қайназардың «сотталып кетті» дегені есінде, бір сəт «мені іздеп, абақтыдан қашып шықты ма екен»,- деп ойлаған. Сөйтті де: − Еркебұлан, қайдан келдің?- деген, не айтарын білмей Жұлдыз сасып. − Мен Еркебұлан емеспін,- деді жігіт. Соңынан барып бұл Еркебұлан емес, бөтен жігіт екенін Жұлдыз түсінген. Еркебұланға тек қиылған қас-қабағы мен бойы ғана ұқсайды екен. Бірақ сағынып жүрген жүрек тосыннан-тосын кездескенде оны Еркебұланға ұқсатқан. Сүйген адамдары емес екендерін білгеннен кейін, қыз бен жігіт бір-біріне қарап үндей алмай қалған. Бийскінің педагогикалық институтының үшінші курсының студенті Əбілқасым мен Жұлдыз алғашқы рет осылай кездескен. Содан кейін барып екеуі жөн сұрасқан, туған жерден жырақта ұшырасқан қыз бен жігіт бірден шүйіркелесе кеткен. Екеуінің де баратын жерлері бір жақта болғандықтан қатарласа жүрген. Енді бұдан кейін бір-бірімен жолығып тұруға уəделескен. Ал мұндай жиі кездесудің, жолығудың аяғы кейде үлкен махаббатқа апарып соғатын əдеті де бар ғой, Жұлдыз бен Əбілқасым да бұл дəстүрден алыс кете алмады. Сөйте- сөйте жүріп, бір-біріне сырын ашты. Жұлдыз өз күйігін жасырмаған. Осылай алыс жерде кездескен екі жас енді ағалы-қарындастай болып, достасып кеткен. Ал бұл достық махаббатқа барып жалғаса ма, бұны Əбілқасым əлі білмейтін... Көңілінде бір қуаныш сезім оянғандай еді... Ал Жұлдыз болса, мейлі сотталсын, кісі өлтірсін, Еркебұлан тірі тұрғанда оған деген махаббат отын сөндірем деп ойлаған емес. Ең болмаса Еркебұланмен бір кездеспей, бір сөйлеспей дүниеде басқа бар деген ой көңіліне кіріп те шықпаған. Міне, осындай шешімдегі Жұлдыз бір қыдырып келе жатқанда ойын айтқан.

− Түсінем арманыңа,- деген Əбілқасым. − Бірақ қазақта «Өлгеннің артынан өлу жоқ» деген сөз бар ғой. − Жоқ менің Еркебұланым өлген жоқ - деген Жұлдыз,- мен осындағы бір қорғаушыдан барып сұрадым. Егер əдейілеп өлтірмесе, он жылдан артық бермейді екен. Ал маған он жыл деген не? Əрі кеткенде жиырма сегізге келеді екенмін. Тіпті он жыл емес, қартайғанша күтуге бармын, тек аман-есен көрсем екен... Жəне Еркебұланым қастандықпен біреуді өлтірді дегенге сенбеймін. Ол мүмкін емес. Өзіне қастандық еткен шығар. Не абайсызда өлтірген болар. Əлде, əлде... Менің қайғымнан көбірек ішіп жүр деп еді... Содан өзі емес, ана бейбақты арақ өлтірткен болар... Қайназар бұны маған айтпай кетті. «Сенімен сөйлесу үшін... Ертең телефон соғам»,- деп еді. Телефон соқпады. Жүріп кеткен болар. Мен анығын білмей қалдым. Бірақ «Анығын біліп, маған хабарла»,- деп, Алматыдағы жатақханада бірге жатқан бір таныс қызыма хат жаздым. Одан да əлі хабар жоқ. Əбілқасым Жұлдыздың жігітін қандай жақсы көретінін енді ұққан. Əбілқасым да біреудің қайғысын өз қайғысындай көретін, адамды аяғыш, ақ көңіл жігіт еді. Ол енді Жұлдызға қандай жəрдем бере аламын деп ойға кетті. Бірақ қанша ойласа да, қолынан ештеңе келмейтінін білді. − Еркебұланыңды сондай жақсы көретін болсаң, қалай бұл жақта жүрсің?- деді ол қызға бір кездескенінде. − Хат жазып əуре болғанша, Алматыға қайтпайсың ба? Басына іс түскен қапалы жігітке сенің «күтемін» деген сөзің үлкен сүйеніш қой! Тіпті шын қуаныш емес пе? Егер ол жігіт, сені шын жақсы көретін болса, оған он жыл абақты емес, сенен мүлдем айрылу жанына батып жүрген шығар. Жұлдыз қатты күрсінген. − Өзім де солай ойлағанмын. Бір сəтте, сол күні-ақ жүрмек болғам... Бірақ... бірақ... мен екі қабатпын ғой. Бұл қалпымда Алматыдағы əке-шешемнің көзіне қалай көрінемін? Қанша барғым келсе де, өзімді-өзім əзер бастым. Жəне мен барғанмен, қолымнан не келеді? Оған жолығу да оңай түспес. Құр күйініп, ішімдегі бөбегімді шала туғызып аламын ба деп қорықтым. Одан да осы жақта аман-есен туса, баламды уақытша нəрестелер үйіне тастап, сосын барсам ба деймін. Оны қайда жіберсе де соңынан іздеп кетуге бармын. Ал мені жанындай жақсы көретініне еш күмəнім жоқ. − Жəне оны еш уақытта да тастап кетпейтініме о да сенеді. «Мəңгілікпін»,- деп берген сертім бар.

Жігіт енді Жұлдыздың табандылығына риза болды. Қолынан келген жəрдемін беруге аянбайтынын білдірді. − Бұның да дұрыс екен,- деді Əбілқасым аздан кейін. − Ал менің қолымнан келер жəрдемім болса, өзіңдей көр, жұмсай бер, бəрін де орындаймын. Жұлдыз көзіне жас алды. Алыс жерде Əбілқасым тəрізді ішінде булығып жатқан сырыңды айтатын, қысылсаң ақыл сұрайтын адамыңның болғаны қандай жақсылық! Қамығып жүрген Жұлдыз өзіне бір тірек тапқандай. Аяғы ауырлай түсіп, іші кəдімгідей біліне бастаған сайын Жұлдыз Əбілқасымды көбірек іздейтін күйге жетті. Жұлдыз Əбілқасыммен бірге консультацияға барып, перзентхананың қайда екенін білді. Міне осындай, Жұлдыз Əбілқасымды қолтықтан келе жатқанында осы кезде өз шаруасымен Бийскіге келген Қайназар бұларды сыртынан көрді. Жастарына бармады. Қыз бен жігіттің арасында махаббатқа бергісіз достық болады деген ұғым оның ойына кіріп те шықпаса керек-ті. «Расында да Алматыдан мына жігітке еріп кеткен екен. Еркебұланның да араққа күрт берілуі де осыдан болды». Қайназар бұл сəтте Еркебұланның соншалық бұзылуына өзінің де себепкер екенін ойламады. Жəне бір ғажабы, бұл жолы Жұлдызды бір кездегідей Еркебұланнан қызғанып жүрегі удай ашыған жоқ. Тіпті бір мезет қыздың жолдасына емес, бейтаныс жігітке бұйырғанынан жаны жай тапқандай. Тек Еркебұлан мен өзін мазақтап іштей кекете күлгендей болды. «Айдаладағы қызылға екі төбет таласып...» Сосын ол тағы күлді. «Жарайсың, Жұлдыз, менікін қойшы, жолдасым тойға барады екен деп құр желігу болып шықты. Ал Еркебұлан естігенде, бұған не айтар екен? Оны да көрерміз...» Абақтыдан босанып, жұмысына жан-тəнімен кірісіп кеткен Еркебұланға бұл хабарды тез жеткізгісі келгендей, ол күрт бұрылып, мейманханасына қарай асыға жөнелген. Ал өмір шіркін өтіп жатты. Дəл осы кезде Жұлдыз Алматыдан, дос қызынан, Еркебұланның біреудің өлуіне себепкер болып алған екі жылы шартты түрде болып, қазір оның бұрынғы жерінде істеп жүргенін айтып жазған хатын алды. Жұлдыз төбесі көкке жетердей боп қуанды. Ол дəл осы сағатта Əбілқасымға телефон соқты. Бір жағынан оған өзінің қуанышын айтпақ болды. Екінші жағынан ақыл сұрауды да дұрыс санады.

Əбілқасым Жұлдыздың телефон соққанына қуанып қалды. Не болса да бүгін Жұлдыздың өзіне деген көңілін білмек болған. Сол себептен де ол Жұлдыз екеуі əрі-бері жүргеннен кейін: − Бүгін мені бір қыз киноға шақырып еді,- деді сөз арасында бір ыңғайлы кезін тауып. Жұлдыз жұлып алғандай: − Ол кім?- деді жігітке жалт бұрылып. Əбілқасымның көңілі жылып кетті. «Бəсе, солай болуы керек еді ғой. Жұлдызға мен жай жолдас қана емес екенмін»,- əлденеге сеніп қалған Əбілқасым енді батылдау сөйледі. − Білмейсің бе, ол қыздың кім екенін?- деді қуана күліп. − Əлде мені киноға шақырғың келмей ме? Жұлдыз күрсіне сөйледі. − Неге шақырғым келмесін... Сені шақырмағанда киноға кімді шақырамын? Бірақ жас жігітке кино аз ғой. Жаңа өзің айтқанда, сен рас бір қызды тауып алған екен деп шын қуанып қалып едім. Жаңа ғана Əбілқасымның жылып кеткен жүрегі енді кенет суыды. − Мен де қуанып қалып едім,- деді о да енді күрсініп. − Сен ренжіме,- деді Жұлдыз. − Біз жақсы жолдас болдық, сол жолдас қалпымызда қалайық. Бұл да қолға оңай түспейтін қасиет қой. Ал мені шын дос, жолдас санайтын болсаң, сен де мендей қуанатын бір хабар айтайын. − Айт! Айт!- деді əлі өзіне келмеген Əбілқасым. − Айтсам... Бүгін менің өлгенім қайтадан тіріліп, өшкенім қайтадан жанған күн. − Бұдан кейін Жұлдыз оған, толқып кеткен жүрегін əзер басып, бүгінгі хаттың мазмұнын айтып берді. − Шын жақсы хабар екен!- деді ақ көңіл Əбілқасым. − Құттықтаймын! Бірақ ол: «Хат жазасын ба, жазбайсың ба өзің біл»,- деді. Жəне осы күннен бастап бұрынғыдай емес, Жұлдызбен сирек кездесуге тырысты. Сірə, бұрынғыдай кездесе берсе, сөндірмек болған махаббатын қайтадан өршітіп алам ба деп қорыққан болуы керек, Жұлдыз да оны бұрынғыдай мазалай берген жоқ. Тек, толғағының

басталарын сезген күні ғана оған телефон соқты. Əбілқасым такси алып, дереу жетті. Босанатын үйге өзі апарып салды. Жəне Жұлдыз толғатып жатқанда, кезекшіден əр үш сағатта телефон соғып, оның халін сұрап тұрды. Ертеңіне, Жұлдыздың аман-есен босанып ұл тапқанын естігенде, мазасызданып тағаты таусылған ол перзентханаға қарай құстай ұшты. Əрине, Қайназар Еркебұланға екіқабат Жұлдызды Бийскіде бір жас жігітпен көргенін айтқан. Айтпай қалатын Қайназар ма еді жəне айтқанда қандай, Еркебұланның бір қиын жағдайында естірткен. Қайназар баяғы дəрежелі нағашысы арқылы жақында осы институттың директорының бірінші орынбасары болып көтерілген. Бұл жоғарылауды құттықтай келгендер де болды, іштей ұнатпағандар да табылды, тікелей өз пікірін ашық айтқандар да кездесті. Əсіресе, мұндайда, бетің бар демей тікелей қойып қалатын Жақан: − Ал жаңа орның құтты болсын, бастық - деді Қайназардың дағарадай кабинетіне кіргеннен кейін, қарсы алдында тұрған жұмсақ креслоға отырмай, сол түрегеліп тұрған қалпында, − Енді бұл орынды сен өзің алдың дейміз бе, əлде нағашың əперді дейміз бе? − Қайтесің сондай ілмешекті?- деді ренжіп қалған Қайназар қабағын шытып. − Осы қыршаңқы тіліңнен ғой тауып жүргенің, əйтпесе қатардағы инженерден көтерілетін уақытың баяғыда болды емес пе... − Маған осы орын да жетеді. Мен өз өремді білем. − Жақан өзінің шарт етпе мінезіне басты. − Ал сен... Қайназар оның сөзін бөліп жіберді. − Иə, мен! Мен! Мен, екенімді өзім де білемін. Оны қайт дейсің? Немене, ұрысқалы келдің бе? − Иə, ұрысқалы келдім. − Неге? − Əркім өзінің ұжданына қарай қызмет орнына отыру керек. Бұл сенікі емес. − Сонда кімдікі? − Білмейсің бе кімдікі екенін? Бұл орын Еркебұланға лайық.

− Сөзіне қарағанда, сен маған арыз беріп кет дейсің ғой? Бірақ бұл орынға Еркебұланды емес, партия, үкімет мені қойды. − Жоқ, сені партия да, үкімет те қойған жоқ нағашың қойды. Бұлай көтеріліп жатқан жалғыз сен емес, ағасы інісін, інісі ағасын көтеру қазір əдетке айналып барады. Біз ондай қол жалғаушылықпен күресуіміз керек. − Сонда сол күресті менен бастамақсың ба? Мен бұл орынға лайық емес дегенді немен дəлелдейсің? Еркебұлан алған дипломды мен де алдым. − Бірақ сен ондай қызыл мұқабалы диплом алған жоқсың ғой. Егер ұжданына қарай дұрыс орынға қоймаса, онда оған қызыл мұқабалы дипломды неге берді? Қысқасы бұл орын сенікі емес. Солай деп жоғарғы директивтік орындарға жазам. Менің сөзіме сенбесе, екеуіңді салыстырып көрсін. Керек десе емтихан алсын. Одан да өз еркіңмен орныңды Еркебұланға бер. Жақанның арыз да жазатынын, жиналыста да сөйлейтінін білетін, оның мінезіне қанық Қайназар не дерін білмей сасып қалды. Сөйтсе де: − Еркебұлан! Еркебұлан! Соншама оған неге жаның аши қалды?- деді бөтен сөз таба алмай. − Еркебұланға жаным ашығаннан айтып тұрған жоқпын! Ол маған брат та, сват та емес. Одан үйренуге болады. Сен Еркебұланның жаңа ауданның мəдени-қоғамдық орталығын қалай жоспарлағанын көр! Ал сенен не үйренуге болады? Өзімдей ғана мамансың! Тек менен гөрі өсуге келгенде қулығың, сұмдығың артық! Жəне сенің қолтығыңнан көтерер адамдарың бар! Жұрттан бар артықшылығың осы! Ал ондай артықшылық менің рухани уставыма қарсы дүние! Сондықтан өзімнің арым, ұятым таза болсын деп замандас екенімді есіме алып, өзіңе айтып тұрмын. Егер менің ақылымды алмасаң, өзіңнен көр! Жақан одан артық сөзге келген жоқ шығып кетті. Сырт қарағанда бастығына мынандай сөз айтып тұрған кісіні ақылды адам деуге болмайтын еді. Өзгесін қойғанда, өз басының қамын ойламағаны тіпті орынсыз тəрізді болатын. Аты-жөні жоқ бастыққа «Орныңды босат» деуі өзінің орнынан тез босанып қалудың тікелей себебі ғой. Ал шынына келсек, Жақанның былай тіке сөйлеуі ешбір ақымақтыққа да, сотқарлыққа да жатпайтын. Əркім-ақ осындай шыншыл, қаймықпай айтатын болсыншы!

Жақаннан əлгідей сөкет сөз естіген ызалы Қайназар не істерін, не айтарын білмей ұзақ отырып қалды. Бір сəт оны сылтау тауып қызметтен шығармақ та болды. Бірақ қалай шығарасың? Өзіне міндеттелген жұмысты жақсы орындайды, əкесі кеше Отан соғысында ерлік көрсетіп майданда қайтыс болған əйгілі адам. Ол кісі туралы осы шаққа дейін Жеңіс күндерінде газеттер жазып жатады. Ал өз басына келсең, əлгіндей өзіне ұнамаған жайды тікелей бетіне айтатын қылықтары демесең өте таза, əділетті маман. Сылтау етер арақ та ішпейді, жұмысына да ұқыпты. Бір тамашасы - отырған осы орнын өзіне дəл көреді. Қызмет бабында ептілік істеп, өсуді ойламайды. Жоқ Жақанға тиісуге болмайды деп шешкен Қайназар. Ол тағы ойға қалған. Жаңағы сотқар «орныңды Еркебұланға бер» деді ғой, қайда барсам алдымнан ылғи осы Еркебұлан шығады! Əрине, Жақанның əділетті екенін Қайназар түсінбейді емес, түсінеді, Еркебұланның ұждан жағынан да, адамгершілік жағынан да, тіпті қабілет жағынан да өзінен жоғары тұратынын да біледі. Неғұрлым бұны білген сайын, солғұрлым Еркебұланға деген бала жастан келе жатқан жат сезім оны билей түсті. «Орныңды Еркебұланға бер, ол сенен артық»,- дейді Жақан. Менен артық екен деп қай адам өз орнын бөтенге бергені бар? Сөз болғанына болайын! «Бұған менің көзімді жеткізу үшін оның жаңа ауданға деген мəдени- қоғамдық орталығының жобасын көр»,- дейді Жақан. Иə, ол жобаны Еркебұлан жоқта əлдеқалай көргені бар. Қарсы ештеңе айта алмайсың! Ескі шығыс архитектурасын бүгінгі күннің тілегіне сəйкестендірген. Маған да ұнаған. Кенет Қайназар орнынан тұрып кетті. «Расыменен сол ескі медресе, керуен-сарайлар үлгісі жаңа заман тілегіне дəл келе ме? Келуі мүмкін бе? Ал келмейді десек, қалай келеді деп дəлелдей алады?» Ұждансыз адамның бір қасиеті бар, ол - өзгенің қатесін көргіш келеді. Ал ондай адамның ар жағында қастандық жатса, түйедей етіп көрсете алады. Қайназар да Еркебұланды қай жағынан мұқату керек екенін өзінше дəл тапты. Қайткенмен де оны мұқату керек, əйтпесе Қайназарға қиын тиеді. Жақан, əрине, «бұл орын сенікі емес, Еркебұландікі» деп білмегеннен айтып тұрған жоқ. Шынында солай. Егер Еркебұлан мұқатылса, өзгелердің бұның көзіне сүйел етер ешкімі жоқ. Бірақ қалай мұқатады? Біздің социалистік жаңа қалаға ескінің əлдеқашан шіріп қалған үлгісін, сол үлгімен бірге оның біздің заманымызға қарсы феодалдық хандық идеясын əкелгелі тұрсын деп ана жаңа аудан мəдени-қоғамдық орталығына арналған жобасына тікелей өзіме қарсы шығуға болмайды. Қарсы шықсам жұрт. Еркебұлан сенің жолдасың емес пе еді, осы уақытқа дейін қайда қалдың. Іштей оған деген жұдырығын түюлі екен ғой, бүгінгі күнге дейін үндемесең, қызмет бабыңның өсуін күтіп жүр екенсің десе олар,

шындықтан алыс кетпейтіндері хақ. Оның үстіне мұндай айыптау менің аузымнан шықса, маған сауатсыз екенсің деулері де дұрыс. Құрылыстың социалистік маңызын сыртқы түрі емес, ішкі мазмұны көрсететінін сəулетшілердің қайсы білмейді? Монархқа қарсы көтерілген француздар, сырты сондай көрікті болған Бастилия абақтысының бірде-бір қышын, тасын қалдырмай өз қолдарымен быт- шытын шығарған. Ал сол Бастилияның үлгісімен салынған Луврдың жанындағы басқа сарайға олар тимеген. Жанындағы жандармдар басқармасы тұрған сарайды қиратқанмен, ана сарайды аман сақтап қалған. «Бұның ешкімге зияны жоқ, өзі əдемі екен!» - дескен. Сыртқы пішіні мен ішкі мазмұны деген міне осы. Бірақ бұдан қазіргі социалистік қаланың үйлерін, сарайларын шіркеуге, мешітке, медреселерге ұқсатып салуға болмайды ғой. Бұл діннің, феодалдық идеологияларынан туған ойлар, сырт формасымен де олар бізге жат идеологияның перзенттері. Еркебұланның болашақ сарайларына осы айыпты тағуға болады. Бірақ бұны мен емес, директордың өзі тағуы керек. Ал ол мұндай айыпқа бара ала ма? Бара алады. Сөзсіз бара алады. Жасы болса келген. Мені өзіне орынбасар өткеннен бері, өзін пенсияға шығарып, орнын маған алып бере ме деп зəре-құты жоқ. Расында да институт директоры бір кезде министрліктен төмендеп, осы орынға келген кісі еді. Егер оған «Еркебұланның жобасында ескінің үлгісін кіргізуімен сол ескінің идеологиясын дəріптеу бар»,- десең болғаны. Əрине қарсы шығады. Ал директордың қарсы шығуы -жобаны қабылдамау деген сөз. Бұдан артық Еркебұланның абыройын төмен түсіру бар ма? Əрине, таза сезімді, мұқалғыш Еркебұланға осының өзі жетіп жатыр. Қайназар өз ойына өзі күлді. Кенет əкесінің баяғыда айтқан бір өсиеті есіне түсті. Онда бұл институтта оқып жүрген кезі. Əкесі екеуі əңгімелесіп отырған. Əкесінің бұл өсиеті неден туғаны қазір есінде жоқ, бірақ оның сондағы айтқаны сөзі осы күнге дейін ұмытылмаған. − Егер біреуге қастық ойлайтын болсаң не оған жағынғың келсе, ең алдымен сол кісінің осал жерін таба біл,- деген əкесі. − Адамның осал жерін білу оңай ма, мен мұндаймын деп маңдайына жазулы тұрмайды ғой?- деген баласы. − Қандай адамды алсаң да, іші менен сырты бірдей емес. Егер кісі сырттай ақ жарқын, өз пайдасын өзі білмейтін ақ көңіл көрінсе, ондай адамның ең алдыменен өз пайдасын ойлағыш кісі екеніне шек келтірме. Сондай-ақ ісіне тым берілген адамның ішінде өсу арманы жатыр дей бер. . Адамның сыртындағы адалдығына қарама, ішіндегі арамдығын ұға біл. Қандай кісі болмасын, сыртқы пішінімен, іс- əрекетімен берік көрінгенмен, оның ішінде жатқан осалдығын тануға болады. Өйткені бір адам əрқашанда екі адамнан тұрады. Жалпы,

өзіңнен бөтен ешкімге сенбе, адам баласы өте алдамшы, екі жүзді,- деген əкесі. Əкесінің бар айтқаны өзі туралы екенін Қайназар соңынан барып білген. Бірақ сол кезде оның: «Ешкімге сенбе, адамның сырты мен іші екі түрлі»,- деген сөзін есіне, мойнына таққан тұмардай сақтап қалған. Өзі де сол əкенің айтқанына еліктеп, əрқашан да іштегі ойын сыртына шығармай келген. Сол себептен директордың осал жерін пайдаланбақ болған. Күлгені де, сондағы əке ақылының қазіргі директорына қалай дəл келгеніне таң қалғаннан туған əжуа еді.

ОНЫНШЫ ТАРАУ Бүгін, сырттан бірнеше белгілі мамандар шақырылған, институттың техникалық кеңесі болған. Жұрт бөлім бастығының түсінігін тыңдап, сызық-макетімен танысып болғаннан кейін, бірден пікір алысуға кіріскен. Əрине, түсінік беру қарсаңында Еркебұлан өзінің жаңа социалистік қалаға шығыстың көне архитектураларының үлгісін неге қолданғанын, бұл үлгілердің құрылыс объектілерінің əр шаршы метр аланын пайдалануда кейбір жаңа үлгілерден анағұрлым тиімді екенін тəптіштеп айтып берген. Сонымен қатар көне үлгілерді сол ескі күйінде кіргізбей, социалистік қалаға қойылатын жана тілектерді еске ала отырып, жаңа құрылыстардың бүгінгі күнгі белгісі болып танылатын лоджия, тұтас балкон, үлкен терезе, кен есік тəрізді жеке бөлшектердің құрылыс ансамблінің жаңа өрнегі ретінде алынғанына да біраз тоқтаған. − Лоджия, терезе, есік өз алдына жеке объектілер емес, бұлар солай болуға тиісті бөлшектер ғой,- деген жұрттың көңілін құрылыстардың сырт бейнесіне аударғысы келіп директор, Еркебұлан əлгі сөзді айтып тұрған кезінде. − Ал жалпы көне архитектураны бүгінгі күннің тілегіне, көзқарасына жақындату үшін оларға қандай өзгерістер кіргізілді, сол арасын ашығырақ айтып берсеңіз. − Не енгізілгенін ана макет-сызықтардан жаңа өздеріңіз көрген жоқсыздар ма?- деді Еркебұлан сəл қабағын шытып. − Сонда да? − Сонда да дейсіз бе? Жарайды, «сондай-ақ» болсын. Мысалы, мəдениет сарайын алайық. Бұл объектінің порталының сырт бейнесі Ұлықбек медресесінің салауатты биік порталына ұқсағанмен, оңтүстік ыстығы еске алынып, жəне сондай-ақ сарайдың жоғарғы фойесінің күндіз де жарық болуын тілеп, міне оның порталының орта белі тұсынан кең, ұзын лоджия сипаттас биік балкон ойылған. Қазақ өрнегімен əшекейленген бұл ұзын лоджия-балкон бер жағынан тыныстама кезінде ауа жұтуға көрермендер шығып тұру үшін, өрнекті темір тор істелген. Бұл темір тор шарбақ портал өрнегі тəрізді болып жасалғандықтан, мəдениет сарайына ерекше көрік беретінін өздеріңіз де көріп тұрсыздар. Ал сол лоджия-балконның астында, Ұлықбек медресесінің далиғап дарбазасының орнына, үш кең есік істелген. Ортадағысы сəл үлкендеу, бұл жұрт кіретін негізгі есік, ал екі жағындағы екі есік кішірек. Бұлар кісі көп болған күні ашылатын қосымша есіктер. Ал бұлардың өрнектері лоджия-балкон мен порталдың жоғарғы жақтарын əшекейлеп тұрған, лоджия-балконның

төбесінен төмен қарай салбыратылып істелген, қысқа шымылдық пен порталдың жоғары жағынан көкке қарай көтерілген тістердің формаларына ұқсас. Сонда, есіктің сыртындағы, үстіндегі лоджия- балконның жоғары жағынан төмен салбыраған бейнелі қысқа шымылдық пен порталдың жоғарғы жағындағы өрнектер - бəрі, бəрі бір əшекей, бір ансамбль болып келіп, порталға бүгінгі күннің тілегіне сəйкес көрік береді емес пе? Сондай-ақ бұл мəдениет сарайының үстіндегі күмбезде, шығыс сарайларының, не болмаса Axмет Яссауи мешітінің күмбездеріндей құр күмбез емес, сарайдың жалпы көріктілік жағын ойлаумен қатар, оның астындағы ең үлкен залдың дыбыс жетістігі де еске алынған. − Бұның бəрін жаңа ана макетте түсіндірдің ғой,- деді Еркебұланның сөзін бөліп Жақан. − Түсінбеген адам соңынан сұрап түсіне жатар... Сен одан да бізге мынау портал, анау күмбез, сосын біз көріп тұрған мына үш қабырғамен қоршалған кілемнің қанша проценті пайдаға асады, соны айт! − Егер сарайдың қабырғаларын санамасаң,- деді Еркебұлан жауап беріп,-пайдаланылмай бос қалған бірде-бір текше метр көлем қалған жоқ. − Міне, бұл миға қонатын іс!- деді Жақан. Содан кейін талқылау басталды. − Жолдастар,- деді қортынды алдында жұрттың аузына сөз салғалы директор. − Дегенмен, болашақ социалистік қаланың сырт бейнесіне де көңіл бөлген жөн болар. Əр заманның өзінің құрылыс ісінде, өзінің идеалы болған. Бұл идея, əрине, негізінде өткен замандарда үстем таптың идеологиясынан туған. Біз өзіміздің жаңа қаламызға орта ғасырлардың үлгісін пайдаланғанда, сол үлгілерді тудырған идеологияның шеңберіне түсіп кетпейміз бе? Сөйлейтін жолдастар осы жағына да көңіл белес екен. Ең бірінші боп Қазақстанның қарт архитекторларының бірі, бұрын осы жобалау институтының директоры болған шадыр мінезділеу, аласа бойлы кісі сөйледі. − Ең алдымен мен мына директор жолдастың қойған мəселесіне жауап беріп кеткім келіп тұр. Директор жолдас архитектураны тудырған заманның идеологиясына бас ұрған боп шықпаймыз ба деп отыр. Менімше бұлай күмəндану - саяси сауатсыздық - деді ол шамырқанып. − Сөзім түсінікті болу үшін мен бір оқиғаға тоқтап кеткім келеді. Осында отырған жолдастардың бəрі де біледі, мен сонау Көктөбедегі «Қазақ ауылы» мен «Неке сарайының» жобаларын

жасаған сəулетшілердің бірімін. «Қазақ ауылы» деп аталатын, сонау Көктөбенің басында тұрған ресторан темір мен бетоннан тұрғызылған қазақтың атам заманғы киіз үйлерінің көшірмесі. Ал «Неке сарайы» - қазақтың сақинасының бейнесі... Киіз үй мен сақинаның формасын біздің пайдалануымыз заңды ма? Əлде бұнымыз өткен заманның, яғни феодалдық заманның идеологиясына еліктеу ме? Əрине, еліктеу емес. Менің айтайын дегенім осы еді,- деді қарт архитектор, сөйдеді де, қатар отырған директор мен Қайназарға қарады. − Көрдіңдер ме, ескі мұраның үлгісін бүгінгі күннің құрылысына пайдалануда ешбір идеологиялық қатенің жоқтығын?Ал сақина үлгісіне келсек... Оның сөзін кенет Қайназар бөліп жіберді. − Киіз үй, сақина көне заманнан келе жатқанымен, олар халықтың осы күнге дейін пайдалануында жүрген дүниелері ғой. Олар - халықтың өлмес мұрасы. Ондай өлмес қазына үлгісін пайдалану сөкет іс емес. Тіпті пайдалануға міндеттіміз де,- деді ол сабырлы үнменен. − « Ал Ғаббас Тілекович сөз етіп отырған мұралар, олар феодалдық дəуірдің идеологиясы тудырған мұралар. Əр идеология өзінің таптық идеологиясының шоқпары. Сондықтан жаңа заман, социалистік заман қалаларын бай, патша сарайларының, мазарларының медресе, керуен сарайларының үлгісімен емес, социалистік идеологияға тəн өзінің формасын табайық деген директор жолдастың сөзінде ешбір саяси сөкеттік жоқ. Керісінше, Раббас Тілекович өзінің саяси қырағылығын көрсетіп, бізді ескертіп отыр. Жобаны тағы бір рет жан-жақты қарап шығуға уақыт бар. Бұны да еске алған жөн,- деді де, Қайназар қарт архитекторға қарады. − Сөзіңізді бөліп жібергеніме кешірім сұраймын,-деді кішіпейілдік көрсетіп,- жалғай беріңіз. − Əрине, жаңа қалаға, социалистік қалаға, адам сүйсінер жаңа форма, социалистік форма табылса, оған кім қарсы болар еді,- деді қарт сəулетші бұл жолы шарт етпе мінезінен тез қайтып. − Бірақ ондай форма табылмай тұр ғой. «Құс жеткен жеріне қонады» деген. Еркебұлан, сөз жоқ, дарынды архитектор, оның мына жобасы жақсы! Мұнда ешбір идеологиялық қате жоқ. Дарынды архитектордың бұдан басқа ұсынары болмаса, осы қалпында қабылдау жөн. − Бұл мəселе дарынды архитекторымыздың бұдан басқа ұсынар жобасы болмай тұрғанында ғой,- деді Қайназар сылбыр, биязы сөйлеп. Бірақ оның даусынан жұртқа «дарынды деген архитекторларыңның бұдан бөтен берері жоқ болса қайтесіңдер» дегендей өкініш естілді. Бұдан кейін де біраз адамдар сөйледі.

Олар жаңа ауданның мəдени-қоғамдық орталығының бұл жобасын дұрыс, тиімді деп тапты. Бірақ «Қарға қырық қарқылдағанмен жаз шықпайды, қаздың бір қаңқылдағаны жетеді» дегендей, орта дəрежедегі көпшілік пен Жақан тəрізді маман инженерлер қанша қолдағанмен, институт басшыларының - директор мен оның бірінші орынбасары Қайназардың үзілді-кесілді талабының арқасында «Жаңа ауданның мəдени-қоғамдық орталығының жалпы жоспарлануы орынды, тек сол аландағы жеке объектілердің əсіресе мəдениет жəне Пионерлер сарайларының сыртқы келбеті, феодалдық идеологиясы нəр берген орта ғасырдың архитектурасына еліктеуден туған. Сондықтан жоба авторлары бұл объектілерге жаңа социалистік қаланың маңызын, көркемдігін терең ашатын халқымыздың бүгінгі тілегіне сай, сəйкес келетін, жаңа формасын тапсын»,- деген қорытынды шығарды. Мұндай шешім алу - жобаның саяси беті дұрыс емес, алаңдағы құрылыс объектілерін қайтадан жасау керек деген сөз еді. Əрине, мұндай шешім жамандықтан тез мұқалатын, жақсылықтан тез тұтанатын ұшқыр мінезді Еркебұланға ауыр тиді. Оған, əсіресе өзінің бала жастан бірге өскен, архитектураны түсінеді деген жан жолдасы Қайназардың бұның ойын теріске жорып, бүгін-ертең пенсияға жіберіп қоя ма деп көлеңкесінен қорқып отырған директорға еріп, əділетсіздікке жол бергені қатты батты. Бұл əділетсіздіктің түп тамыры сол жолдасында жатқан жоқ па екен деген ой да жоқ еді. Жолдасының адал екеніне күмəнданбады. Оның бүгінгі қылығын тек түсінбегендіктен, қателескендіктен деп ұғынды. Сондықтан Еркебұлан Қайназармен бетпе-бет сөйлеспекші болды. Мəжілістен кейін кабинетінде жалғыз отырған Қайназар, түсі қуқылданып Еркебұлан кіріп келгенде, оның қандай жағдайда екенін бірден түсінді. Еркебұланның сұрақтарына енді өзінің жауап беруге тиісті екенін де ұқты. Ал Қайназар жауап бергісі келмеді. Қазіргі болғалы тұрған талас əңгіменің бетін басқа жаққа бұруды дұрыс көрді. Сондықтан кабинетіне кіріп келген Еркебұланға столының алдында тұрған жұмсақ креслоны «отыр» дегендей қолымен нұсқады да, əй жоқ, шəй жоқ, бірден балтамен ағашты шапқандай: − Еркуша, мен саған айтамын деп ұмытып кетіппін,- деді, − Бийскіге соңғы командировкаға барғанда Жұлдызды көрдім. Қарны шермиген, ал қасында, сірə байы болуы керек, бір жігіт бар... Еркебұлан басына таяқпен періп қалғандай етіп айтқан жолдасынын сөзін саралай алмай қалды. Түсініп еді, жүрегі

жарылардай болып дүрсілдей жөнелді. Еркебұлан үн-түнсіз шығып кетті. Өзінін Қайназардың кабинетіне неге келгенін де есінен шығарып алған тəрізді. Ол əдеттегісіндей, жұмысы біткеннен кейін бірден үйіне қайтпай, баяғы ақылынан адаса жаздаған кезіндегісіндей, бұл түні де көшені кезіп ұзақ жүрді. Бұл кезде Қырмызы өз бөлмесіне кіріп кеткен. Ұйықтап жатыр ма əлде ояу ма - белгісіз. Əйтеуір, бөлмесі қараңғы. Ал Асығат коридордан естілген əр тықырға елеңдеп жұмыс кабинетінде отырған. Еркебұланның келетін уақыты əлдеқашан өткен. Баласының мұндай кешігуінен запы болған əке, баласынын үйге қайтатын уақыты асып бара жатқаннан-ақ əбігерлене қалған. Бір жақсысы Еркебұланның бүгін жобасын қорғайтын күні екенін білетін. Оған өзі де бармақшы еді, Жазушылар одағына шетелден бір қадірлі қонақтар келіп, содан шыға алмай қалған. Алғашқы кезде, мəжілістері ұзаққа созылған шығар, əйтеуір, жобалары өтіп, соның қуанышын жуғалы мүмкін кафе, ресторанның біреуіне кеткен болар деп дəмеленіп ұзақ отырды. Еркебұланы келе қоймады. Институттың кезекші күзетшісіне телефон соғып еді, «Кеңес əлдеқашан біткен, мұнда ешкім жоқ»,- деп жауап берді. Енді амал жоқ, Қайназарға телефон соғуға тура келген. Еркебұланы сотталған кездегі кездескенінде одан көңілі қайтып қалды ма, көптен бері онымен сөйлеспейтін. Қайназар ұйықтап қалмады ма екен деп, ол телефон соғарын да, соқпасын да білмей сəл кідірді. Амал жоқ, соғуға тура келді. Еркебұлан қайда екенін бір адам білсе, осы Қайназар біледі деп ойлады ол. «Күндіз кеңесте бірге болды ғой». Телефонның тұтқасын Қайназардың өзі алды. Əлі жата қоймаған екен. − Иə, тыңдап тұрған Қайназар,- деді ол. − Сөйлеп тұрған Асығатпын,- деді ақын. − Еркебұлан жұмысынан əлі келген жоқ. Бүгін институт кеңесі болады деп еді, болып па еді? − Болған. − Қай сағатта бітті? − Жеті кезінде. − Содан бері жоқ. Оның қайда екенін білмейсің бе? − Білмеймін,- деді Қайназар. Даусы бұрынғыдай емес, тегеурінділеу шықты. Бұрын Қайназар Асығатпен сөйлескенде атақты ақынның даңқын құрметтейтін бе еді, əлде жолдасының əкесі деп

ойлайтын ба еді, біркелкі сыпайы, кішіпейілдік көрсетіп сөйлесетін. Ал бұл жолы терезесі тең кісідей, үні жайбарақат, мығымдау шықты. − Кеңестен кейін маған кіріп шыққан,- деді Қайназар сəл үндемей қалып сөзін жалғап,- содан кейін керген жоқпын. − Əйтеуір, кеңестерің дұрыс етіп пе еді? Қайназар сəл кідіріп қалды. − Дұрыс етті ғой,- деді ол аздан кейін міңгірлей. Асығат оның есінеп тұрып сөйлегенін аңғарып қалды. − Жалпы жұмысын дұрыс деп таптық, тек салынуға тиісті құрылыс объектілерінің идеологиялық тұрғысынан қателік, келісімсіздігін айттық. Соны жөндеулерін талап еттік. − «Идеологиялық тұрғысынан қателік» дейсің бе? Ол құрылыстағы қандай идеология? Қандай қателік? − Асығат Қайназардың телефон трубкасынан тағы есінегенін естіді. Кенет ашу қысып кетті. Бұл Қайназардың өскенін білмейтін. Өзіменен оның былай есінеп тұрып сөйлескеніне шамданып қалды. «Ең болмаса телефон тұтқасын қолымен жауып тұрып есінемей ме» деп ойлады. − Жарайды, ұйқың келіп тұр екен, ұйықтай ғой,-деді ол ренжіп қалғанын əзер басып. Сөйдеді де телефон тұтқасын іле салды. Осылай не істерін білмей əбден бітіп отырғанда, таң сыз бере үйге Еркебұланы келді. Мас емес. Тек көп жүріп шаршағаны көрініп тұр. Баласының аман келгеніне Асығат қуанып қалды. − Қалқам, осы уақытқа дейін қайда жүрдің?- деді Асығат оның жүдеу түріне аяй қарап. − Көшеде, көке... − Неге осыншама ұзақ жүрдің? Еркебұлан. сəл күмілжіп қалды. Ол əкесіне кішкентайынан сырын жасырмай айтып үйренген. Жігіт болса да, сол əдеті жеңді. − Жұлдыз ерге шығыпты, көке...- деді Еркебұлан қиналып. − Оны кім айтты? − Қайназар. − Ол қайдан біледі?

− Жақында Бийскіге барып қайтқан. Өз көзімен көріпті, қасында күйеуі бар дейді, өзі екі қабат екен. − Қасында күйеуі бар дейді? Сөйлесіп пе, қасындағысы Жұлдыздың күйеуі екенін қайдан біліпті? − Жұлдыз екі қабат болған соң жəне қасындағы жас жігітті қолтықтап келе жатқан соң солай ойлаған тəрізді. − Ə... солай де! − Асығат əнеугі сотта берген жауабынан кейін Қайназарды «осы өзі қандай жігіт» деп одан көңіліне секем алған. Оның сондағы «білмеймін» деген сөзіне сенбеген Асығат. Жұлдыздың өзімен сөйлесіп, анығына жетпей, оның қасындағы жігітті күйеуі екен деп жорамалдағанына тағы да нанғысы келмеді. Сол себептен де ол: − Ол өзі Жұлдызбен неге сөйлеспепті?- деп сұрады. − Онысын білмедім. Асығат кенет ойлана қалды. Оның көңілінен Қайназардың «Жұлдыз екі қабат екен» деген сөзі кетпеді. − Жұлдыз расымен екі қабат па екен?- деді ол. − Иə, солай дейді Қайназар. Өз көзімен көріпті. − Онда рас болғаны ғой. − Бұл сөзді ол қинала айтты. Асығат тағы үн-түнсіз ойланып тұрып қалды. Сосын барып, − қалқам, ұлы сөзде ұят жоқ бірдеме сұрасам, шыныңды айтасың ба?- деді қысыла. − Айтамын, сұраңыз. Асығат сұрарын, сұрамасын білмей тағы дағдарып қалды. Дегенмен аздан кейін өзін-өзі зорлай; − Қалқам, Жұлдыз екеуіңнің қатынастарың болып па еді?- деді. Еркебұлан қызарып кетті. − Болған,- деді даусы əзер-əзер шығып. − Онда сен ертең Бийскіге жүруің керек. − Жүре алмаймын. − Неге?

− Мен бүгін-ертең жобамыздың тағдырын шешуім керек. Шешпесем жолдастарым алдында ұят. Ол институтта болған оқиғаны əкесіне бастан-аяқ айтып берді де: − Олардың біздің жобамызға таққан қарғыбауын үзбей, мен еш жаққа кетуге тиісті емеспін! − Қалай үзбексің? − Госстройға барам. Үлкен кеңес шақыруларын талап етем. Не жобаларды белгілі архитекторларға көрсетем. Қайткенде де шындығына жетем. Шамам келгенше күресем. Көне архитектураның əдемі үлгілерін пайдаланғанда тұрған еш қатенің жоқ екенін дəлелдеймін. Онсыз мен жолдастарымның бетіне қарай алмаймын. Осылай етуге, қыруар жұмыс істеген серіктерім алдында борыштымын. − Күрескенің дұрыс,- деді əкесі, − өзіңді орынсыз айыптатып қойғызуға болмайды. Бірақ екі қабат келіншегіңді де сонау ит өлген жерде қаңғытып қоюға қақың жоқ. Оны алып келуің керек. Еркебұланның көңілі жылып кетті. Жұлдыз менен екі қабат болуы мүмкін-ау деген ұғым Еркебұланның ойына да кіріп шықпаған. Енді солай болуының да ғажап емес екенін түсінді. Сөйтсе де: − Жұлдыз менің келіншегім емес қой,- деді Еркебұлан айтатын сөз таба алмай. Еркебұлан мен Жұлдыздың ғашықтық аңызына əйелінен əбден қанық жəне Жұлдыздың ұялғанынан қашып кеткенін білетін Асығат: − Сенің келіншегін! Сенің!- деді. Еркебұлан не дерін білмей: Сонда қасындағы жігіт кім?- деп төмен қарады. − Итім білген бе!- деді Асығат. − Оны барған соң көрерсің. Қыздардың қасында жүрген адамдардың бəрін күйеуі екен деу дұрыс емес. Кім білген. Жəне Қайназардың сөзіне сену де оңай дүние емес. Тек Жұлдыздың Бийскіде болғаны шын болсын. Ол да шағын қала емес. Қызды іздеп табу да оңайға түспес. Қайткенмен де барып іздемесе болмайды. Көшеде көргені рас болса, əрине, Қайназар оның адресін білмейді. Өзіңе іздеуге тура келеді.

Екеуі əрі-бері сөйлесіп, Еркебұлан мұндағы жұмысын бітіргеннен кейін Бийскіге жүрмек болды. Қалай болғанда да Жұлдызбен бір жолығу керек еді. Осы кезде өз бөлмесінен Қырмызы шықты. Уколдан кейін қатты ұйықтап қалған екен. Əйтеуір, Еркебұланның көп кешігіп келгенін білмеген тəрізді... − Немене, осыншама неге ерте тұрдыңдар?- деді ол күйеуі мен баласына таңдана қарап. Еркебұлан абақтыдан шығып, бұрынғы күйіне қайтадан түскеннен бері Қырмызы да біркелкі жөнделіп қалған. Өткен кездегідей жылай беруін де қойған. Тек əлсін-əлсін ұстай беретін көкжөтелі мен көзіне бір көрініп жоқ болып кеткен Жұлдыздың қайғысы ғана жүдетіп жүрген. − Біз əлі жатқан жоқпыз,- деді Асығат. Əлсін-əлсін күйеуі мен баласының басына түсетін қиындықтан əбден запы болып қалған Қырмызы жұлып алғандай: − Неге?- деді үрейлене. − Жай, əшейін. Ананы айтып, мынаны айтып, əңгімелесіп отырып қалдық. − Сосын əйеліне қарады, − қалай ұйықтадың? − Бүгін, құдайға шүкір. Асығат енді Еркебұланға бұрылды. − Күн əлі шыққан жоқ. Сен бірер сағат көзіңнің шырымын алдыр... Бағанағыдай емес, көңілі сəл тынышталайын деген Еркебұлан басын изеді. − Сөйтсем сөйтейін...

ОН БІРІНШІ ТАРАУ Алматы əсіресе соңғы жылдары керемет əдеміленіп кеткен-ді. Қазақстан астанасы алып жатқан он алты мың гектар жердің жеті жарым мың гектарына ағаш егілген. Сондықтан бұл қаланы жасыл қала десе керек-ті. Ертеңіне кешегі институттың техникалық кенесінің шешімін дұрыс емес екенін айтып, Еркебұлан барған Мемлекеттік құрылыс комитетінің жауапты қызметкері, жас архитектор алдына жайған ватман қағазындағы сызықтары мен стол үстіне реттеліп қойылған макеттерге ұзақ қарап отырды да: − Сұлулықты тым жақсы көреді екенсің,- деді күлімсіреп. − Иə, ондай ауруым бар,- деді Еркебұлан, − сұлулық адамның эстетикалық сезімін, рухани байлығын өсіреді ғой. Ал біздің, əсіресе творчество адамдарының міндеті жас ұрпақтың сол сезімін тəрбиелеуге жəрдемдесу ғой. − Ал сенің сондай ойынды институт басшылары қате дей ме? Еркебұлан сəл кідіре сөйледі. − Жоқ, менің ондай ойымды емес, сол ойымды іске асыру үшін қолданған творчестволық шешімімді олар басқаша түсінеді. − Көне архитектура үлгісін жаңа орталыққа пайдаланғаныңды айта ма? − Иə. − Сол да сөз бе екен,- деді Мемлекеттік комитеттің жауапты қызметкері. − Жақсы ойдан мынандай жақсы жоба туса - ол қалайша қабылданбайды? Дегенмен бұл мəселенің басқа жағдайы бар. Жаңа ауданның мəдени-қоғамдық орталығының жобасын жасатып отырған қалалық Советі ғой. Мына жобадағыдай құрылысты салдыруға олардың бөлінген қаражаттары жете ме екен? Жəне сол қаражатты Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы бекіте ме? Бекітсе, қай жылдың жоспарына кіргізді екен? Орталықты қай мезгілден салдырмақшы? Бұл мəселе менімше əлі жоғары жақта қаралып бітпеген мəселе тəрізді еді. Соңғы кездегі жағдайдан ақпарым жоқ. Жарты жылдай шетелде болдым. Бар білетінім, мен бар кезде осы орталыққа жоба жасауға жоспарлау комиссиясының ақшаны əлі бекітпегені есімде.

− Бұл мəселе əлі шешілмеген мəселе болса, сонда біз не істеуіміз керек?- деді Еркебұлан тұнжырай. − Мүмкін шешкен мəселе шығар, мен анығын білмеймін,- деді жауапты қызметкер. − Демек, бұл жоба қалалық Советтің тапсырмасы ғой, заң бойынша соны солардың техникалық советі қарауы керек. Солар бекітуге тиісті. Əрине, мына жобаның ерекшелігін, қызықтығын еске алып, біздің кеңестің де қарауына болады... Сөйтсе де қалалық Советтің бекіткені дұрыс шығар... − Сонда біз қалалық Советке баруымыз керек пе? - деді Еркебұлан «тағы да жүреді екенбіз ғой» деп ренжігендей. − Жоқ, сендердің өйтіп əуре болуларыңның қажеті жоқ. Қалалық Советпен өзім келісемін. Тек техникалық кеңес болады деген күні бір-екі сағат бұрын келіп, мына хаттарды жұрт көретін жерге дұрыстап жайып қою сендердің шаруаларың... Он бес күн еткеннен кейін қалалық Советтің техникалық кеңесі болды. Көпшілік жобаны өте жоғары бағалады. Техникалық кеңестің қорытындысының соңғы сөзін қалалық Советтің председателі айтты. − Бұл жобада ешбір қателік жоқ, бəрі де жақсы, дұрыс, көркем, көңіл толарлық дүние,- деді өзінің əдеттегі сабырлы даусымен, − Біз бұны қабылдауға тиістіміз. Бұнымен қатар жаңа социалистік қалаға, мəдени-қоғамдық орталыққа, көпшілікке жаңа социалистік эстетикалық талғам беретін архитектураның жаңа үлгілерін ойласақ деген пікірдің де жаны бар. Бұдан, əрине, біздің бүгінгі көріп отырған жобамызды жарамайды деген ұғым тумауға тиісті. Бірақ адам баласының алға жүру процесінде іздену ең басты қасиет. Сондықтан мына дарынды жастарға, − ол Еркебұландар отырған жаққа қарады,- болашақ жұмыстарында, архитектура өнерінің біз білмейтін жаңа өрнектерін іздесіп, сондай тың жолдарды да ашсын. Өйткені біздің салатын үйлеріміз, мəдени-қоғамдық орталықтарымыз, тек мына жас архитекторлар зерттеген осы жаңа ауданмен ғана бітпейді ғой. Председательдің сөзін Қайназар бөліп жіберді. − Бірақ бұл жобаның қанша тұратынын байқадыңыз ба? - деді ол. Бұл оның кейінге сақтап келген ең ақырғы дəлелі еді, − бұл үш орталықтың құнына түседі.

− Иə, ол солай,- деді председатель даусын көтермей, − бірақ біздің қаламыз ондай қаражат таба алмайтын кедей қала емес. Мəселе мұнда тұрған жоқ, қажет десе мұндай жобаға одан да көп ақша табамыз. Ал мені қуантып тұрған осындай еліміздің ұлттық көркемдік ерекшелігін түсіне білетін дарынды архитектордың баршылығы. − Жұрт ду қол шапалақтады. Қалалық Советтен келе жатқан Еркебұлан кенет тоқтай қалды. Өз көзіне өзі сенбегендей: − Жұлдыз...- деді үні əзер шығып. − Иə, менмін ғой,- деді дəл қарсы алдында пайда болған қыз. Иə, бұл Жұлдыз еді. Сол баяғы қалпыңдай, қос бұрымы тобығына дейін түсіп, қыпша белі қыналып, жасқа толған үлкен екі көзі қуаныштап нұрланып, не жыларын, не күлерін білмей үн-түнсіз тұр... − Япырмай, сенейін бе, сенбей бе... − Сен! Сен!- деді кенет Жұлдыз қарсы жүріп. − Мен Жұлдызыңмын ғой!.. Жан-жақтарынан өтіп-кетіп жатқан жұрттан екеуі де ұялмады, құшақтар айқаса кетті. Дүние шіркін бұларға адамның бойын балқытып, жүрегін елжіретіп əкетіп бара жатқан əн секілді көрінді. − Мен сені сондай сағындым,- деді Жұлдыз екеуі қатарласып жүріп келе жатқанда. − Сенемін оған, Жұлдыз, сенемін,- деді жігіт,- өз басымнан өткен қасірет. − Онда неге іздеп келмедің? − Қайдан? Қайдан сені іздеп табатын едім? − Қайназар саған айтпады ма? − Қайназар?.. − Иə, Қайназар. Жұлдыз Қайназардың бұны алғаш рет іздеп келгенінен бастап, соңғы жолы Еркебұланның кісі өлтіріп, сотталып кеткеніне дейін

естіртіп, содан кейін Бийскіге келмей кеткенін қоса, əңгімесін бастан-аяқ тегіс айтып берді. Жаңа ғана қуанышы қойнына сыймай келе жатқан Еркебұлан үн- түнсіз томсара қалды. Ол енді ғана бірдемені түсінген тəрізді. Жəне Қайназардың қылығына түсінген сайын, жүдей берді. − Жаныңдағың кім еді?- деді Еркебұлан əлден уақытта. Жұлдыз түсінбей қалды. − Қайдағы жанымдағымды айтасың?- деді ол. Еркебұлан енді оған бір жігіт екеуінің қолтықтасып бара жатқанын Қайназардың көргенін айтты. − Қайназар Бнйскіге тағы келген екен ғой,- деді Жұлдыз таң қалып. − Маған неге жолықпай кетіпті? − Сені бір жігітпен көрген соң... − Жігітпен? − Жұлдыз енді түсінді, − Жоқ сен жаман ойлама, ол Əбілқасым ғой. Жұлдыз енді Əбілқасымның оқиғасын айтып берді. Өзінің қайғылы кезінде оның ағасындай болғанын, толғағы ұстаған шақта Əбілқасымның перзентханаға апарғанына дейін жасырған жоқ. − Ол əлі сол Бийскіде...- деді Жұлдыз, сосын екі көзі жаудырай Еркебұланға қарады. − Менің адалдығыма сен! − Кенет тағы да махаббатын жоғалтып алайын деп тұрғандай жылап қоя берді. − Сенсейші... Сенесің бе? − Сенемін,- деді Еркебұлан,- махаббатымызға опасыздық істемейтініңе сенемін! Екеуміздің махаббатымыз үшін қандай қасірет болса да көтере алатыныңа көзім жеткен! Дəл осы кезде Жұлдыз өзін дүниедегі ең бақытты адаммын деп сезінді. Бұлар бір жетіден кейін, Бийскіге бірге барып, бөбектерін алып келмекші болды. Ертеңіне Еркебұлан Қайназармен кездесті. Анау осы бетпе-бет кездесуді өзі де күткендей екен. − Жарайды, жолдас едік қой дейсің,- деді бір сəт Қайназар, − Ал жолдастық деген не екенін білесің бе өзің? Жолдастық деген бірін-

бірі сыйлау, жолдас деген адамыңның көңілін қалдырмау, ренжітпеу. Өзіне қиын болып тұрса да ренжітпеу, жанына орынсыз жара салмау, шын жолдас бірінің қатесін бірі жасырмас болар. Жұлдызды көргенімді, сөйлескенімді саған айтпағанымды − менің мойныма айып етіп тақпақсың, жолдас емес пе едік дейсің?! Қандай жағдайда жүргеніңді өзің білесің. Ал сенің сондай жағдайыңда, мен саған Жұлдыз сенен қашып, Бийскіде жүр десем не болар еді? Жараңның бетін тырнағандай болар едім. Мен сені аядым, сосын айтпадым. Сондай-ақ сенін қатеңді көрсеткеніме мені айыпты санайсың. Шын жолдас бірінің-бірі адасқанын, қателескенін жасырмауы керек, «дұшпан күлдіре айтады, дос жылата айтады» дегенді білмейтін бе едің? Жұрт сенікі дұрыс десе жаны ашығандықтан айтып отырған жоқ, əзір болса да салынбайтын аудан үшін жігіттердің тауын шағылдырмайық, мейлі, мəз болып жүре берсін дейді. Сен соған мəзсін. Мені айыптайсың. − Тұра тұр, тұра тұр!- деді Еркебұлан шыдай алмай. − Ең алдымен жолдастық деген не, оны қайсымыз қалай түсінеміз, соны айырып алайық. Сен айтқанды, сөз жоқ жолдастық, егер соны жолдасың шын жүрегімен, шын жаны ашып істесе. Ал өтірік жаны ашыса, тіпті өзі сенбей тұрған қатені қате деп жала жапса қалай болады? Жолдастық − алдымен екі адамның бір-біріне деген адалдығы. Адалдықсыз жолдастық та, достық та болмайды. Ал адалдық деген - рухани тазалық. Онсыз сен жолдасын үшін майданда да жан бере алмайсың. Оның қатесін жанын ашып көре алмайсың, оған шын жүректен жəрдем ете алмайсың. Сенің қатең осы рухани тазалығыңның жоқтығы, екі жүзділігің, ішіңде жатқан бақ-күндестігің, көре алмастығың. Ал менің қатем, сенің сондай адам екеніңді білмей келгендігім. Жұлдыздың Бийскіде екенін саған жаным ашығандықтан, жараңның аузын тырнағым келмегендіктен айтпадым дейсің. Сөз болғанына болайын. Жанын ашыса, сол үшін арақ ішіп жындануға таяу жүргенімде: «Сен босқа күйінбе, Жұздызыңды Бийскіде көрдім»,- деп неге айтпадың? Жұлдыздың жоқ болып кеткені маған ауыр тиіп жүргенін білмейтін бе едің? Білетінсің! Маған достық ақыл берудің орнына қайдағы жоқ адамдармен таныстырдың өзіңнің де ақшаңды, олардың да ақшасын аяған жоқсың маскүнем боп жынданып өлсін дедің, енді түсіндім... − Өзің ішкің келіп тұрған соң, ішсін дедім. Күйігін арақпен бассын дедім. − Жарайды, мен күйігімді арақпен басайын-ақ. Ал Жұлдыздың күйігін немен баспақ болдың? Өзі не істерін білмей жүрген адамға «Сенің Еркебұланың маскүнемдікке салынып, жынданып кетті»,- деумен бе? Сенің жаның ашығаны осы ма?

Қайназар тағы сөзін бөліп жіберді. − Иə, осы! Осы! Жұлдызды аядым! Сендей маскүнем үшін қайғырғанша, шындықты естігі, сенен біржолата күдерін үзсін дедім. − Міне, шындыққа енді таядың,- деді Еркебұлан. − Жұлдызды аяғаның үшін емес, оны менен бездіріп, өзіне қарату үшін айттың. Сол себептен маған да оның Бийскіде жүргенін емес, жанында жігіті бар екіқабат Жұлдызды көргеніңді айттың. Жəне қандай кезде айттың? Маған қайдағы бір идеологиялық қатені жапсырып, көңілімнің бір жүдей қалған кезінде айттың! Жұлдыздың өкінішімен басы дел-сал болып кетсін дедің. Қайназар Еркебұланды үшінші рет бөліп жіберді. − Жарайды, бəрі де сен айтқандай-ақ болсын. Сонда осының бəрін мен не үшін істеді дейсің? Жұлдызды жақсы көргенім рас. Бірақ одан үміт үзгенімде де, саған өзің ойлағандай, жолдастық қолымды берген жоқпын ғой. Тіпті, абақтыға кесілгенде де көрген нəрсесін көрмедім деп айтты деп ойлайтын шығарсың? Жарайды, солай-ақ болсын. Сонда осының бəрін не үшін істедім? Алғашқы бір сөзінде бақкүндестіктен, көре алмастықтан істедің деп қалдың. Сен шын солай ойлайсың ба? Менен асып кеткен неменең бар? Құдайға шүкір, институт директорының бірінші орынбасары сен емес, менмін. Мен саған емес, сен маған бағыныштысың. Ал дарыным артық дейтін болсаң, оны да дəлелде. Бəріміз бəйгеге түскен конкурста дарынды болсаң, қайда қалдың? Бəйгені кім алғаны есіңде шығар? Жоқ Еркебұлан, мен сенің ештеңеңді де қызғанбаймын. − Жоқ қызғанасың! Қызғанғанда қандай! Екеуміз бала жастан бірге өстік. Енді түсіндім, сен сол жас кезіміздегі бір түн əуре болып сен əзер шешкен есепті, мен бес минутта шешетінмін. Сені іштей уландыра бастаған бақкүндестік, көре алмастық сол күннен басталған секілді. Ішіндегі сол күндегі кішкентай қызғаныш құрты бірте-бірте бойыңды жайлап алған үлкен жыланға айналған. Сен менің өзіңде жоқ ақ көңілділігімді де, кең пейілділігімді де, тіпті Жұлдыздың мені жақсы көретінін де қызғанасың. Тіпті менің жер басып жүргенімді де көре алмайсың. Өйткені сенің екі жастық үлкендігіңе қарамай екеуміз қатар өстік. Біріміз - бойында еш кір, былғаныш сақталып тұра алмайтын, ағынды өзен тəрізді болсақ, екіншіміз - бар жамандықты бойына сақтаған, тұнып қалған, ағар жері жоқ қара су екенбіз. Сен сол қара сулығыңа тарттың. Енді түсіндім, еш жаққа аға алмадың, өзіңнен-өзің тұрып борсыдың. Ал сондай сасық сулы қара су жанынан мөп-мөлдір боп ағып жатқан өзенге қызықпай ма? Қызығады. Қолынан анау ағынды өзен болуға табиғи жаратылысы жібермесе, ол қара су не істейді? Бар болғаны қызғану болады. Жəне қолынан сол

ағынды судан өш алу келмесе, ол қара су немен көңілін басады? Борсиды, сасық иіс жан-жағындағы жұртты үркітеді, қорқытады. Қайназар орнынан ұшып түрегелді. − Жетеді!- деді ол ақырып. − Тоқтат енді! − Өзім де қазір тоқтаймын,- деді Еркебұлан өзін-өзі əзер ұстап. − Саған бүйтіп күнде келіп керілдесіп жүре алмаймын, аяғына дейін тыңда! Жаңа сен мен қызғанатын ештеңең де жоқ, сен емес, мен директордың бірінші орынбасарымын, мен емес, сен маған бағыныштысың дедің. Əрине, сен бұл сөзіңе өзін сенесің. Ал сөзіңнің қаншалық құнсыз екенін уақыт көрсетер! Қайназар тағы шыдай алмай қалды. − Сонда сен мені ақымақсың демексің бе? Еркебұлан кенет езу тартып күлді. − Неге? Сен ақымақ болуға тиісті емессің өйткені жаңа өзің айттың ғой, директордың бірінші орынбасарымын деп... Ал бірінші орынбасар... − Сен енді жоғарғы орындардың менің бірінші орынбасар етіп көтергенін де бетіме салық етіп баспақсың ба? − Қойшы, сені кім көтергенін мен білмейді дейсің бе? Мəселе, сенің көтерілуіңде емес, сол көтерген жерге дұрыстап отыра білуіңде. Ал сен... − Иə, мен? − Сол отырған жеріңді бағалай біл. Білмейтінің болса білуге тырыс. Біздің өзара конкурсымызда бірінші орын алдым екен деп өзіңді дарынды санама. Конкурстағы жұмысын бəрімізге де қызық көрінген. Жəне Алматының жағдайын - жерінің сейсмикалық құбылыстарға тəп екенін ескергенің де ұнаған. Жаман жұмыс емес еді. Бірақ жақында ғана есіме түсті... Сенің «Ардагерлер сарайың» Қазандағы Сүйінбике мұнарасының көшірмесі. Көшірмесі болғанда жай əншейін, тек көлемін жалпайтқан көшірмесі. Өзіңнің ақыл-ойыңа тəн тіпті жаңа еш нəрсе қоспапсың. − Кенет Еркебұлан тоқтай қалды. Ашу үстінде өзінің кешегі жан жолдасына осыншама ауыр сөз айтқанына өзі де өкінгендей, сəл үндемей кідірді. Сөйтті де қайтадан сөйлеп кетті. Бірақ бұл жолы алғашқы кезіндегідей емес, өзі де бір айыпты адамдай қинала сөйледі. − Анау біздің жобамызға жапқан қате деген жалаң туралы мен еш нəрсе айтқым келмейді. Ондай қатенің барлығына өзің

де сенбейсің. Тек көңіл тарлығынан болар, тіпті жұртқа да жала жауып отырсың. Тек ақырғы айтарым, саған мұндай сөздерді айту маған оңайға түскен жоқ. Бұл өзіме де батады. Əсіресе, кішкентайымнан жолдас көріп келген адамның жолдасым емес екені, бүгінгі күні оны біржолата жоғалтқаным қатты батады. Бірақ айтуға тура келді. Мен жоғалтқанмен, сен өзіңді өзің жоғалтпасын дедім. Əлі де уақыт бар, əлі де ойлануыңа мезгілің жетеді. Ал қош бол, мен кеттім. − Тоқта, тоқтай тұр!- деді кенет жалынғандай Қайназар, шығып бара жатқан Еркебұланға. − Жоқ - деді Еркебұлан, − осы ақырғы сөйлескенім болсын. Ертең менің бөлімім Москвадағы метро жобалау институтының қарамағына көшеді. Біз енді сенің бұйрығыңа бағынбаймыз. Қайназар үн-түнсіз тұнжырап отырып қалды. Кенет ол қолына ұстаған қарындашын сарт еткізіп, екеуміздің жолдастығымыз осылай бітті дегендей, екі қолымен қақ бөлді де, лақтырып жіберді. Жаңағы Еркебұлан айтқан ауыр сөзден тіпті із қалмағандай, Қайназар сəл күлімсіреді. Күлімсіреуінің себебі бар еді, бүгін жұмыс сағаты аяқталар кезде нағашысы бұған телефон соққан. «Сенің директорыңды пенсияға жіберетін болды. Ана Еркебұлан жолдасыңның бір дұрыс жобасын бұрысқа шығармақшы болған көрінеді. Жəне сені де шатастыра жаздапты. Ал оның орнына жігерлі жас маман деп өзіңді бекітпек»,- деген. «Еркебұлан мейлі не десе о десін. Ары таза сол-ақ жақсы архитектор аталсын, ал мен директор болайын. Тек тезірек бекітсінші түге...» Еркебұлан үйіне келсе, əкесі де, шешесі де бір түрлі көңілді екен. Соңғы екі жылда бұл екеуінің мұндай қабақтары жадыраңқы болғанын көрген емес Еркебұлан. «Қандай жақсылық хабар естіді екен бұлар? Əлде Жұлдыздың келгенін білді ме екен?» − Қалқам,- деді шешесі, − біздің үйде бүгін үлкен жақсылық бар. Əкең дəрігерге көрінген екен. − Иə? Енді əкесі сөйледі. − Сенің көңіліңді жүдетпейік деп айтпап едік, осыдан екі жыл бұрын маған дəрігерлер операция істеуге жат деген. Ішіңді індетіп келе жатқан кесел бар, егер дер кезінде операция істетпесең, əрі кетсе

екі жылға жетпейсің деген. Операция істетуге жүрегімнен қорықтым. Екі рет инфаркт болғаным бар ғой. Жəне бөтен себептер де болды... Содан осыдан бір жеті бұрын дəрігерлерге қайта көріне бастап едім, олар бүгін бар анализдерді тексеріп, құлантаза жазылып кетіпсің деді. Сірə, ана жылы қателесті ме олар, əлде азын-аулақ емделгенімнің арқасында ма, əйтеуір, кеселден мүлдем айығыппын... Еркебұланның көңілі кенет толқи жөнелді. «Əке-шеше болсаң осындай бол! Мені аяп, екі жыл бойы əкем қандай күйде жүргенін айтпай келіпті. Ал мен, олардың өз қайғылары жетпегендей істемегенім бар ма? Жоқ, жоқ, мұндай адамдарды құр ғана сыйлап қою аз, бұларға құдайға табынғандай табыну керек. Осылардай болу өмірдегі ең үлкен арманым болсын». − Көке, апа, мені кешіріңдер... - деді ол жыламаса да, жылардай боп қамығып. − Мен білген жоқ едім. Əкесі оның иығына қолын салып, өзіне қарай сəл тартып құшақтады. − Сен не айтып тұрсың?- деді Асығат. − Сенің қайтадан бұрынғы күйіңе келгеніңнен артық бізге қуаныш, жақсылық жоқ. Мүмкін сенің қайта адам болғаның бізді кеселімізден жазған шығар. Қарашы, шешең қазір қандай жасарып кеткен, көзінде қуаныш ойнайды − Енді екеуі Қырмызыға қарады. Ол бұл кезде қуанғанынан көңілі босап кетіп, екі көзінен аққан жас бетін жуып, жылап тұр еді. Бұны көрген Асығат сасып қалды. − Түу, сен де жоқты шығарып...- деп келе жатты да, Еркебұланға бұрылды. − Ал енді бүгін саған айтар қуанышты хабарым бар. Бүгін мен архитектура институтына кездесуге барғанымда Жұлдызымызбен жатақханада бірге жатқан бір жас қыз сенің папаң екенімді естіп, маған Жұлдызымыздың Бийскіде екенін айтты. Міне адресі. Еркебұлан қызарып кетті. − Көке, ол осында,- деді ақырын сөйлеп, − кеше келген. Тағы да шық моншақты нұрға бөленген, жасыл көктем келді. Жер бетін жапқан қызғалдақты, сарғалдақты көк орай шөп ду етіп көтеріліп қалған. Көктөбенің басында қолында кішкентай бөбегі бар Жұлдыз бен Еркебұлан тұрған. Таңертеңгі мезгіл еді. Талғар белесінен қызыл алтын табақтай болып көтерілген күн жер бетіне алтын сəулесін аямай төгіп, жоғарылап таза, сұлу қаланы осы сəтте бұрынғысынан əдемі, керемет сұлу етіп көрсеткен. Жана ғана күн шығар алдында

бұлар Асығат пен Қырмызыны жаз бойы аунап-қунап дем алып қайтуға баяғы өздерінің аулына поезбен шығарып салған. Бұрынғыдай емес, көңілденіп қалған шешесі Қырмызы Жұлдызына: − Осы бөбегіңді өзіммен бірге алып кетсем қайтеді? - деп, пысылдап ұйықтап жатқан нəрестеге қараған. − Əкетсеңіз, əкетіңіз. − Жұлдыз күлген. − Қарай гөр ойларын,- деген Асығат та күліп, − Жұлдызындай тағы жоғалтып алып жүрсең, екеуміз біржолата жүрегіміз жарылып өлерміз. Əке-шешелерін шығарып салғаннан кейін, түні бойы жұмыс істеп шыққан Еркебұлан, Жұлдызы мен кішкентай бөбегін алып, таксимен осы Көктөбенің басына келген. Болашақ Алматы салынатын Алатауды бөктерлей созылған батыс-теріскей жағының таңертеңгі мезгілде қандай екенін көргісі келген. Міне қазір Жұлдыз екеуі сол Көктөбенің басында тұр. Қандай келісімді, қандай бақытты сурет. Лəззат - көктем, жан құлпырған сəн кіріп, Тас қуанған тамырында қан жүріп. Бұл дүниенің шын қызығы тек сонда, Сүйе білсең, күйе білсең мəңгілік, − деп ақын əкелері айтқандай бұлардың да махаббаты мəңгілік болса екен! Кім қайғысына күйе білсе, мəңгілік махаббат солардікі. Бұл Адам ата, Хауа анадан бері келе жатқан қағида. Сұлулыққа көрсеқызарлық ететін Қайназар секілділерге ешкінің құйрығындай шолақ махаббат та жетеді. Өйткені олардың өздері шолақ ойлы, шолақ арманды. Бар тілектері дəрежесін өсіру, өзгелерден жоғары тұру, Қайназар да осындайдың бірі. Ол қазір нағашысы арқылы институттың директоры болды. Бұл да өмір деген ұлы ағынның, сəл ағысы бəсеңдеген бір бұрылысында пайда болған заңдылықтың əсері еді. Дегенмен Жұлдызға қолым жетпесе де, арман еткен дəрежеме жеттім деп ойлады Қайназар. Осындай жұртты басқарар креслода отырсам, талай Жұлдыздар табылады деп ойлайды тағы ол.