Қазақтың Әйтей батыры

Е.Жутсбеков, А.Дэуренбаев, О.^убиев ЭЙТЕЙ БАТЫРЫ



УДК 94(574) ББК 63.3(5 К,аз) Ж 88 Ж утсбеков Е. жене т.б. Ж 88 К^азацтыц Эйтей батыры. / Е. Ж утсбеков, А. Дэуренбаев, Q. ^убиев. - Алматы.: \"Эффект\" баспасы. 2012 ж. - 88 б. ISBN 978-601-221-038-5 Бул ютап XVIII гасырда ем 1р сурген, eniHÎH, бостандыгы мен тэуелс13д!Г1 уш1н жоцгар ц а л м а ц т а р ы м е н кескш ескен уры старга каты сы п, ерен ер л 1п м е н кезге тускен колбасш ы тарихи тулга Эйтей Кулманбетулыньщ туганына 300 жыл толуына орай шыгарылып отыр. Тарихи деректер мен ел ауызындагы урпактан урпакка ж алгасы п 6i3re жеткен шеж1ре мен а н ы з-э н г 1м елерден белгш 1 болганы ндай, А лбанныц Элжан руынан ш ыккан беделд1 ел билеген батыры Цангелдшщ басшылыгымен Эйтей калмакка карсы кептеген согыстарга цатысып эбден шындалады. Эйтей батырдьщ ерлж ici казак халкы барда мэцп жасайды. Ерл1к - елге мура, урпакка уран! Олай болса жас урпак ел коргаган Эйтей батыр eHereciMeH ecepiHe ceHiMÎMi3 м ол Ютап кепшпнк окырманга арналган. УДК 94(574) ББК 63.3(5 Крз) ISBN 978-601-221-038-5 @ Алматы, «Эффект)) баспасы, 2012

Юрм:пе ЕЛ ЦОРЕАЕАН - ЕР БАБАМ Цазац хал^ыныц батыр улы Эйтей Цулманбетулыныц туганына 300 жыл (1712- 1761) Халкымыз сан гасырлар бойы ацсап келген арманына, Алл ага шук1р, мше XXI гасырдын басында жет1п отыр. Эз алдына шацырац кетер1п, теуелс^з ел болдьщ. Жандарын шуберекке т у й т , цандарын торсьщца куйып, ата-мекен1н анталаган жаулардьщ шабуылынан цоргай б^лген цаИарлы ата- бабаларымызды цастерлеп, еске алмасак болмайды! Мьщ елш, мьщ Т1р1лген казак журтына бул ерк1нд1к, бул бостандьщ айрьщша кымбат. Буг1нг1 куш 300 жылдыгын атап еткел1 отырран Эйтей батыр туган жер1н, туган ел1н ежелг! жауымыз куба калмактардан касыктай каны калганша коргап, казак жер1нен куып шыккан, сол жолда курбан болган кайсар улдарымыздыц б1р1 екен! тарихка аян.

Казацтыц Эйтей батыры *** Эйтей ^улманбетулы шапырашты тайпасыныц Асыл руынан шыккан Орынбет урпагы. Ол 1712 жылы цаз1рг1 Алматы облысы, Ецбекш1казак ауданы, Ж арсу езен1н1ц жагасында орналаскан Бесагаш ауылында жылцышыныц отбасында дуниеге келген. Елш щ бас бостандыгы мен теуелс!ЗД1Г1 уш1н, атамекен^н жаудан коргап налу у гит арпалыс жолында жан аямай жасац жинап, куш б1р1кт1рген колбасшы кайраткер, тарихи тулга. Тарихи деректер мен ел аузындагы урпактан урпакка жалгасып, б1зге жеткен шеж1ре мен ацыз- ецымелерден белгш! болганындай Албанньщ Элжан руынан шыккан беделд1 ел билеген батыры ^ангелдшщ басшылыгымен Эйтей калмакка карсы кептеген согыстарга катысып, ебден шьщдалып есед1. Эм1р1Н1ц соцгы кундер1не дейш казактыц шуйг1н жерлерш басып алып, жайлап жаткан калмакты куып, ерен ерл1к корсетт!. Хальщ батыры атанды. 1761 жылан жылы согыстьщ бет1 кайтып, ел басына жец!лд1к туганымен, колбасы Эйтейден айырылган ауыр жыл болды. КеЙ1н Э й тей дщ урпактары бабасыньщ кайтыс болган жерше коныс аударып, ез алдына бф ауыл болды. Бул ауыл - бурынгы Каскелен ауданындагы Интернационал ауылы. 1992 жылы Интернационал ауылына Эйтей батырдыц ес1М1 бершд!. 1Алг-о-с^^О 4 (3*'3/<)-о-тллг

I - бел1м

Щазацтыц Эйтей батыры Осы сурацтарра жауапты Эйтей батырдыц урпацтарыныц б1р1 шеиарепп, тарихшы, зиялы азамат, б1рнеше кпаптын авторы, Меккеге барып цажы атанган Аубай Байгазы улы ны ц \"Э й тей батыр^ клтабындагы мына уз1ндщен толык: м аглумат аласыз. Енд! Аубай аганыц жазып цалдырран ецбегчне кецш аударып, оцып танысайыц:

Е. Ж унмбеков, А. Деуренбаев, 9 . Щубиев *** ...О сы дан б1рнеше жыл бурын, 1 9 9 2 -Н1Ц кектем^нде Алматыдан жарты сагаттыц жолы бар, Алматы - Ташкент сайрагы уст1нде \"Эйтей ауылы\" деген жазу пайда болды. Осы жазу, сайрацтыц тер1ст1к бет1нде орналасцан ауылдыц аты ед1 де, керсетк^ш соган баратын жолды нускайды. Аталган ауыл тургы ндары ны ц Т1лег1мен 1992 жылдьщ он тогызынш ы наурызы нда 1^азац Республнкасы Жогаргы Кецес1Н1ц цаулысы шыгып, ауылдыц тарихи аты цайтадан калпына келт1р1лген едг Ал енд1 осындай цурметке не болган Эйтей К1м ед1? Ол туралы кандай маглумат барын бугшге дей!н бгреу бшсе де, бфеу бшмейд1. Эйтей кешеп замандагы солацай саясаттьщ салдарынан ец болмаса, Кдзак Совет энциклопедиясынан да ти1ст1 орнын ала алмады. Ол шапырашты тайпасыныц Асыл руынан шыццан Орынбет урпагы 1^улманбетт1ц уш баласыныц улкен1. Жастайынан жылцы багып, тай м :тп , асау уйреткен бала, ержеткен шагында аттыц кулагында ойнайтын шабандоз, кеЙ1ннен ат бапкер1, жылцыны жаксы танитын сыншы, (сеЙ1ст1к) дода мен жеке сайыстарга кеп цатысып, шыныгып ескен шымыр денел1 Ж1пт ед1. Эйтей бала жнлт кез1нен-ак XVIII гасырдагы казак жерше, эс1ресе Жет^су елкес1не тутцнылдан шапцын- шыльщ жасаган куба цалмацтыц эд1летс13 согысына царсы курес журызген белд1 каИармандардыц б1р1.

1\\а.за1\\тыц Эйтей батыры Ел1Н1ц бас бостандыгы мен теуел с13Д1Г1 уш1н, атамекен жерд1 жаудан коргап калу уш^н, арпалыс жолында жан аямай жасац жинап, куш б1р1кт1рген колбасшы, кайраткер, тарихи тулга. Тарихи деректер мен ел ауызындагы урпактан урпакка жалгасып б1зге жеткен шеж1ре мен ацыз- эцпмелерден белгш! болганындай, Албанньщ Элжан руынан шыккан беделд1 ел билеген батыры К^ангелдшщ басшылыгымен Эйтей калмакка карсы кептеген согыстарга катысып ебден шьщдалады. Келес1, коктемдег) болатын урыстыц турысатын жер1н К^ангелд1н1ц 031 тацдаган болатын. Сол жерде казактар мен калмактардыц жасактары ек1 т о б е н т басына жиналып, б1рт-б1р1 жекпе-жекке шакырды. Калмактар жагынан зор денел1 алып жасак Жамкайын атын ойнатып ек1 тобен^ц ортасындагы жазыкка шьщты да, найзаньщ ушын казактар жасагына каратты, ол жекпе-жекке шакырудьщ белг1С1 ед1. Жамкайынныц тулгасын корген казактар колы абыржып турып калды, дэт1 шыдап жекпе-жекке жуьщ мацда бел шеш1п ешк1м шыга коймады. Кангелд1н1ц каны карайып сасады. Сол кезде ортадан атан тост), жумыр мойынды, узын куйрьщ, кец танау кулагер1н ойнактатып, 1^ангелд1н1ц алдына Эйтей жетш келед1 де: - А та , батацызды бер 1Ц13, ж екпе-ж екке мен шыгайын! - дед1.

Е. Жун1сбеков, А . Дэуренбаев, О. Цубиев К^ангелдк - Балам, ж астау екенсщ гой, жасыц нешеде, кайратыц цандай ед1? - деп сурады. Эйтей: - Ата, б1р топ тал-шыбьщты бураганда суын шыгарушы ед1м, цаз1р он жет1дем1н - дед1. - Олай болса, еруак колдап, жолыц болсын! - деп, 1^ангелд1 цолын жайып батасын берд1. Ауыздыцпен алы сц ан цулагер1н ор текедей оррытып Эйтей де жазыкка шьщты. Ею жауынгер б!р- б1р1не цуйындай карсы шапты. Басын Ж1берген цулагерд1ц куйрьлы жазьщта ушкан кустын куйры- рындай туп-тузу болып керш д!. Ек1 ат б1р-б1рше жацындасцанда, батырлар уетаран найзалардьщ калканга тиген ащы дауыстары шанк-шацк етш, бар назарын осы екеу1не аударып турран жасактарра естш1п турды. Екеу1 б1р1н-б1р1 кепке дей^н ала алмады. Цалмактын кара куш1 басым болганымен, айла-теспп шамалы екен. Эйтейд1ц кимылына тетеп бере алмай ебден кан сорпага тусед!. Канша уакыт еткеш белг1С13 ед1, б1р кезде кез шеспес жылдамдьщпен кимылдаган Э йтей найзамен калмактьщ К1НД1Г1Н1Ц тусы нан шаншып, бурап-бурап ж^берш, тартып калганда, оньщ 1шек-карны актарылып, ез1мен б1рге жерге тустт Жерге ек1 буктел1п топ ете тускен жауыныц басын Эйтей кылышпен шауып алды. Муны керген казак жасактары куанраннан Д*ярясямляи\" жерд! куц!рент1п Ж1берд1. К^алмактар жары катты абыржыды. Олардыц жан-жакка бытырап каша бастаранын байкаран казактар лап койып жауды кырып

Казацтьщ Эйтей батыры салды. Осы цыргын согыстан к е т н жерд1ц аты \"Ойран тебе\" - болып кала берд1. Ол каз1рг1 Алматы облысы Шелек ауданыныц жер1 ед1. Ата-бабаньщ еруагы колдап, туцгыш рет калмак- тьщ Жамкайын батырымен жекпе-жек сорыста жещске жеткен бала Ж1Г1Т Эйтейд1ц атагы тез арада Жет1су аймагына кец тарады. Бул уакига Актабан шубы- рынды, Алкакел суламаньщ алтыншы жылы ет1п жат- кан мезг!^ коян, 1729 жыл болатын - деп отыратын ауыл аксакалдары. Э йтейд^ц ж у р т к е з ш е т у с 1п, со гы ск а н агы з араласкан ксз) осыдан басталады. Жалындаган жас жолбарыс Эйтей ескери колбасшылык кызметп дереу ез1Н1ц колына алады. Алгашында ескери жоралрыны неден бастарын бшмеген ол, арайын-тураннын б1р жагадан бас, б1р женнсн кол шыгарып уйымшылдьщ демеу1 аркасында Т1зг1н-шылбырды жетег1не алраннан кеЙ1н, аржагын тез-ак мецгер1п кетт1. Б е л 1Н1п -ж ары лм ай , кай та бш ек б1р1кт1р1п, б 1р жудырьщтай жумылып, Т1зе коекан дурыс деп бшген Эйтей, енд1Г1 согысты калмакпен калай жург1зу керек екещцгш акылдасу меселес)мен ез^нен бес-алты жас улкенд1Г1 бар жене ескери теж1рибес1 мод 1лен1ц арры бет1ндег1 колбасшы Наурызбайга дереу озш 1н арнайы адамын Ж1берген. Оран деЙ1н Эйтей карап отырмай жиналган колыныц саны белгЫ болран соц, У ткоцы р б т г т е ту Т1Г1П, жасагын сапка койды да, урысты тунде

Е. Ж у т сб ек о в , A . Деуренбаев, Q. Щубиев бастамак болды. Муны ест^ген Наурызбай Цутпанбст- улы 1лен1ц оц канатындагы Тайбакай откел1нен ет1п, жаудыц TepicTÎK жагынан ^араойдагы Жаман булактын о ц т у с т ж етег1не кел^п ат басын Т1ред1 де, то степ Эйтейге озш1ц келгендМ жон1нде жене согысты калай жург^зу туралы кыска-кыска нускау айтып, хабар- шыны Ж1берд1. Сол тун1 сорыс салу уш1н Эйтей бастаган кол еп- сэтте Ушкоцырдан жок болды. Олардыц кайда кеткен1н душпан бшмей калды. Бул кезде Наурызбайдьщ жарлыгымен Эйтей оз колын eKÎre белд1 де, 6ipÍH тау сагасы Узынагаш кыстагыныц басына карай, ек1нш1 аздаган болег1н, Е^асымбек озен1 аркылы К дскелец мен Шамалганга Ж1бермек болды. Осы жерде айта кету керек, Ka3Ípri ел бш етш Шамалган мен Кдскелец калмак аты. ^алмацтыц ханы Шамал озшщ жаулап алган жерлер1нде б^рнеше мыцдаган казактьщ He6ip боздактарыныц мойнына тас байлаттырып 1ле озенше тастап туншьщтырады. Ел1М13Д1Ц ypiM -бутагы н жойып Ж1беру максатымен жас ecnipÎM балалар мен бас кетерерш е деЙ1нгшерд1 найзамен туйреп аяусыз кырды. Эйелдер мен кыздардыц шашын матап кун кылды. Шамал хан кезшде тагыльщтыц адам е с т т кормеген не 6ip сумдьщ тесшдерш колданды. Оз1Н1ц осындай кан1шер катыгездМмен букш елд1ц уреЙ1н кашырды. Жантуршн ерлгк мундай азаптан корьщкан

Цазацтыц Эйтей батыры халык жан сактау ymÎH тау-тасты, сай-сайды сагалап, бас паналап босцындады. Бул уакита б1рнеше жылга созылган ед1. Ал Кдскелен, осы жауыз Шамал ханньщ cepÎKTeci, сонау Нарынколдан К^аскелецге деЙ1нг1 аральщты алып жатцан калмак ескер!Н1ц колбасшысы, туменбасы. К^ан тег1лген, бет ц а р а т п а й т ы н жойкын кыргынды тжелей басцарган осы Кдскелсц. М1неки, осындай ит корльщты керген елд1, ата коныс бабалардыц туы п-ескен ежелг1 мекен1н калмактыц жезд1, улы тырнагынан азат ету уипн шабуыл белгшенген куннен 6ip кун бурын Наурызбай бастатан кол терютжтен К^аскелецге урыс бастайтын болып кел1сшген ед1. Узынаташ кыстагында он сем^з атан сойылып оркеш1 мен акшелеп Teric шыжтырылып, майы едеЙ1 дайындалган кеспектерге куйылды. Кеш алдында ер ж ауы нгердщ колындагы ек1 кары стай еск! кап жырымы ж^цiшкepтiлiп тш1Н1п, майга батырылып, найзаныц жалаулыгына байланды. С е й т т Эйтей Ушкоцырдьщ етег1ндег1 калмак ескерлерше ымырт жабыла атой салды. К^ыстактарта жакындаганда майы батырылтан кап жырымына от койылды. Айдыц Kemi болатын. К^арацгы тунде калмактарга жан-жактан от каптап, \"Бактиярлап, К^арасайлап\" KyHÎpeHin, т е н т жауын- герлер келе жатты. Жай калмак тупл талай сотысты басынан кеш1рген Шамал хан мен оныц туменбасы Каскелецн1ц ездер1 муны кергенде eciepi кетт1. Букш ---- jw-o-G\\a^o 12 -----

Е. Ж ун1сбеков, A. Деуренбаев, 9 . 1^убиев далада от кеш1п келе жатты. Ерен уЙ1н TÍKTÍpin аз кун болса да рахат ем1рдщ демш татып калган Шамал хан мен Кдскслен жанын салып буйрьщ беруде ед1, 6ipaK оларды тыцдауга тун ¡нннде еш калмактьщ шамасы келмед1. Осы тунде калмак цатты кырылды. Быт-шыт болып кашцанынан калганы ертесше К^аскеленн1н сазында кескшеске туст1. Эйтейдщ К^аскелен сайымен келген жасактары Наурызбай бастаган колга цосылып, олар да ерен ерл1к керсетт1. Жецш1п бара жатцанын аньщ байцаган К^аскелец \"жекпе-жек, жекпе-жек!\" - деп, бар дауысымен айкайга салды. Кашанда ханга хан, бас батырга бас батыр жекпе-жекке шыгатын дестур бар гой. Сондьщтан калмактыц бас батырымен жекпе- жекке урыска шапырашты Наурызбайдьщ ез1 шьщты. Бурын аты белг1С13 болып келген Н аурызбайды Каскелец TÍnii кезге шген де жок. Наурызбай ала атына М1нгенше Ц аскелец тукыл курец!мен майданныц ортасы нан ек1 сыды ры п е т т 1. Э л д е н е т калмацш а айгайлап кояды. Ала атына мшш, майданга Наурызбай беттегенде цалмак б1ткен шу ете туст1. О й т к е т Наурызбайдьщ ерекше тулгасы олардыц мысын басып кет1п ед1. Щатты абырж ып, ж уй кес1 таусылып кетт! ме К^аскелец курен^не камшыны уст1-уст1не салып, бауырлатып- бауырлатып Ж1берд1. Екеу^нщ согысы кепке бармады. Наурызбай салган кексуцп (найза) е дегенде-ац К^аскелецшн жотасынан 6ipan шьщты. 1^аскелецд1 ат уст1нде суйеп турган

Казацтьщ Эйтей батыры Наурызбайдын найзасы екен, найза суырылганда Каскелен жерге сылц кулады, exi буктел^п туст1. Epi ауып бауырына тускен курец exi арткы аягын тепкшеп майданда шауып журд1. Нак сол шацта Шамал ханньщ калмакша айгайы шьщты да, ат устшдеп бар калмак шолан урып ортада турган Наурызбайга лап койды. К,азак колы да аттарына камшы басты. \"Бактиярлаган, ^арасайлаган\" дауыс букш Жет^суды куц!рент1п ж)бергендей болды. Урыс, жулыс, шабыс. Б1реуд1 6ipey 6min болмайды. Ит батпактап, купнк сур^нгендей болды. К^алмактан да, казактан да шыгын аз болмады. Желкесшен жау кутпеген калмактар катты састы. Енд1 каша урыс салган Шамал хан колы TepicTÎK шыгыска карай бет тузедг ^азактар колы соцынан куа жур^п коб1н кырып Ж1берд1. К^алмактардьщ аман калгандары кашып Топар rycin кетт1. Сонымен казак колы темендеп барып, Сорбулак- тыц басына шатыр TÎKTÎ. Bip айдан кейш, караша- кауыстыц аягында сотые кайта басталды. Алташкы сетте-ак казактар калмактыц есш житызбай бас салып, тоз-тоз етп. Енд! амалы таусылган Шамал хан жекпе- жек урысын салу уыйн айгай салды. Бутан Наурызбай- дыц таты да ез1 барды. BipaK Шамалдьщ Наурызбайта Караганда каукары шамалы болып, басмойын шокпармен 6ip урганда-ак Шамал кулады. Ханы кулаган калмактар каша жонелд!. \"К^ашкан жауга катын ер\" дегендей казактар олардьщ артына туст1. 1^алмак ецсес!н кетере алмады. ---- 14 OV-Ë/ù-o-m/b--------------------

Е. Ж у т сб ек о в , А . Деуренбаев, 6 . 1^убиев Осы уакигадан кеЙ1н Наурызбайдыц данкы артып, \"тумен басы\" деген эскери колбасшылык бершд1. Будан кей^н шапырашты Наурызбай батыр колынан кексуцг1с1н ж еттс жасца деЙ1н тус1рмеген бас батыр дэреж ес1нде болып, казак жер1н ц а л м а ц т а р д а н тазартканша аттан тусп еген 1н тарих б ш ед г Тек, ек1Н1шке орай, каз1рп ^аскелец мен Шамалган калмак атымен аталып, оларды согыста жецген Наурызбайдыц ес1М1 елеус13, атаусыз калганы журег1це батады. Эйтей мен Наурызбайдыц колы б1р!ккен сон, булар калмактарга дес бермей кетп, Эйтей осы косында мыц басы болатын. К^алмактар басып алган Ес1к, Талгар, Турген, К^аскелец, Ш амалган, Узы нагаш сиякты казактыц шуйг1н коныстарын Эйтей бастаган кол олардан ебден тазартканша аттан туспед1. Шынды- гында, Эйтей кеЙ1н казакты уятка калдырмайтындай калмактарды кысканда суын шыгаратын батыр болды. Хальщ батыры атанып, ел камкоршысы болды. Оныц ерл1к кимылдарынан ебден зеб1р корген жауларыныц: - дмшем-яу/ - кез1нде Еспенбет батырдыц шеберес1 Керпетай акынныц айтуымен ел арасында ацыз болып тараган- ды (Еспенбет Эйтейд1ц немерес1). Баска батырларга Караганда Эйтейд1ц согыс ед!С1

1^азацтыц Эйтей батыры ерекше болатын. К^арсы келген жаулары басы-коз1н, цол-аягын коргаймын деп жургенде, ол кеб1несе К1НД1КТ1Ц тусы нан найзамен шаншып, болмаеа цылышпен шауып, 1шек-царнын ацтарып, ерд1ц басынан жерге шубатып тус1ред1 екен. Сондьщтан оньщ урысын корген, естн ен цалмац мацайынан алые болуга тырысатын, онымен жекпе-жекке шыгудан цашатын болган. Куз айы. Эйтей салган согыс ызгарынан цашцан калмацтыц алды томен Бозой тусш, Балцаш кол1Н1ц манынан ыгыса бастады. Бул кезде батырдыц шатыры К^аскелецн1н тер1ст1к eтeгiндeгi К^аратебен1ц астындагы сайда, жау коре алмайтын жерде болатын. Осы цоныстыц согыстьщ стратегияльщ улкен мацызы бар екен1н Эйтей ете жацсы б^лген. 1^аратобеде турган оныц жасац- кузетш1с1, б]р топ атты жау тур мак, алыстан шацы зорга кор1нет1н жалгыз атты жолаушыныц келе жатканын Эйтейге хабарлап турган. Себеб1 коз жетер жерд1ц бэр: К^аратобеде турган сацшы-кузетш1ге, тацертецп шыгыстан шыццан кунн1ц сэулес! арцылы тебенщ батысындагы аймактары козге анык коршетш. Туе цайта Алатаудыц баурайындагы ерб^р шатцал, Т1ПТ1 оныц сайындагы шуцкырларына деЙ1н, оз1Н1ц касында тургандай боп байкалатын. Енд1 б1рнеше жылга созылган согыстьщ салдарынан кажыган жасацтарын керш, Эйтей жауырыншыны шакыртады. (Жауырыншы - цойдыц кеу1п калган ----- <ллг-о-б\\а^з о^-з/о-о-^л/ь-----

Е. Жун1сбеков, А . Деуренбаев, 6 . 1^убиев цанда жауырын суйег^не карап, сейлейтш, болжам айтатын адам). Жауырыншыга: - Сарбаздар дем алсын, жауырынга карап жаудыц алыс-жакынын, бет алысын, тагы басцадай да ерекет- тер1н болжап айтып бер, - дейд1. Жауырыншы бие сауым уацыттан кеЙ1н: - Жаудыц бет! ер1 царап тур, соган Караганда олар кеш еп куйретше жецш ген урыстан соц ес1н жинай алмай, найзасын суйрет^п кашып барады, енд! жауын- герлер1цмен б1рге ешнерсеге алацдамай дем алуыца болады, - дедг Осыган еенген Эйтей жМттер1не: - Дем алыцдар! - деп буйырды. Аттан туспей согысып ж у р т ебден шаршаган жасактар кецшдср1 жай тауып, дереу уйкыга кетт1. Сол тунде жайбаракат тыныгып жаткан жауынгер- лерд1 калмактар коршап алып, естерш жигызбай еоккыга жьщты, б^разы кашып кутылды. Эйтей жаудыц ортасында калды. Жалгыз ез! калган Эйтей калмакка берымей, касык каны калганша согысып, олардыц да сазайын берд!. К^азак жасактары кол жинап, кайтадан согысуга келгенде, Эйтейд1 жет1 жер1нен найзамен туйреп, ат бойы жогары к е т е р т койып, ездер! кашып кет1пт1. Э т т ш к е орай, казак пен калмактыц жауырыншы- ларыныц болжам жасаган уакыттары дел сейкес кел т, калмак жауырыншысы ез адамдарын аттарына тер ¡с ---------------< Л Л Л « - 6 \\ 2 ^ 3 ¡у ---------------

Щазацтыц Эйтей батыры мнптзш, казактыц жауырыншысын алдап, кулыгын асырган кер1нед1 - деген ецпме бар. Сол жылы Эйтей цырыцтыц тогызында мушел жасында екен. М ушел жасты адамныц ез ем1рше цау1пт1 жас деп атайды. Эйтей цырыц тогыз мушел жасында жаудыц цолынан цайтыс болса, ол 1761 жылан жылы екен. Демек Эйтей 1^улманбетулы 1712 жылы туылып, 1761 жылы дунне салган. \"Эйтей каймыгу, корку дегенд1 бшмейт1н кезс1Э батыр ед1. Сол кезде оган тен келерл1к батыр болган жоц. Батырльщ цасиет оныц журег1нде де, бшегшде де бар ед1. Б1рац, баска батырлардай Эйтейд)ц багы жанбады, фени дуниеден ерте етт! деп, шыбыл Ж аугаш ар батырдыц курс1Н1п, ж у р е г т елж1рете айтцан ецг1мелер1н екем Аманнан балальщ шагымда талай естуш! ед1м\"- дейд! ел1М13ге белгш1 акын, сазгер Жарылкасын Аман. Эйтейд1ц артында калган балалары Барлыбай, Естемес, Пустымбай урпактары кеЙ1н бабасыныц каза болган жерше коныс теу1п, олардан немере- шеберелер1 е с ш - е р б т ез алдына б1р ауыл болды. Содан бер1 осы ауыл батырдыц атымен аталган. Кей1н коллективтенд1ру (колхозды уйымдастыру) кез1нде де \"Эйтей\" колхозы болып аталды. Эйтейд1ц суйег] койылган беЙ1т, ез ес1м1мен аталган ауылдыц оцтуст1к етег1ндег1 К^аскелец каласыныц тер1ст1Г1мен етет1н Алматы-Ташкент сайрагынан елу- алпыс метрдеп Шошакмола деген жерде. Ол ауылга ---- 18 (Э*'2/Э-о-тлл<--------------------

Е. Жунъсбеков, А. Деуренбаев, Э. Бабиев баратын бурылыс жолдан батысца карай терт жуз метрл1к аралыцта. Орайы келгенде айта кету керек, осы шагын рана ауылда терт б е т т бар. Улы Отан сорысы жылдарында Эйтей колхозында ел баскаратын еркек кшдж калмарандьщтан (барлытын армияра алган) колхозды ейелдер баскарды. Эйтейд1н бесншп урпагы Ес1мн1ц кызы М естура колхоз бастыры болды. Эйтейд1ц уш1нш1 баласы Барлыбайдан туган Маманныц шеберес! Жазылбектщ К1Ш1 улы Андайбект1ц ейел! Алуа партия уйымыньщ хатшысы болды. Кдзактыц дестур! бойынша ертеде ейелдер ата-бабасыныц атын атамаран. Сондыктан ба екен аудан колем¡ндеп б)р межш1сте: - С1здер кай колхоздансыздар? -- деген суракка М естура да, Алуа да 1зеттпик пен едептш1к сактап, бабасыньщ атын атамай жауап бере алмаран. Осы жардайга байланысты аудан басшыларыныц сурак талабы бойынша колхоздыц аты езгерт!Л1п \"Интернационал\" - деп койылды. КеЙ1н шаруашы- льщтардыц 1р1лену1не байланы сты , ол К^арасай (К^аскелец) ауданындагы Ленин атындагы кекен1с-сут кецшарыныц бел1мшес1 болып кала берд1. Каз1р 1930-1933 жылдардагы колдан уйымдасты- рылган жаппай ашаршылык пен бес жылра созылган Улы Отан сорысыныц зардабынан кей^н, каз1р осы ауылда ек1 жузден астам тутш калды, оныц ск! мыцдай улкенд1-к1ш!л1 туррыны бар. Осы кесапаттыц

1^азацтыц Эйтей батыры салдарынан хальщтыц саны курт азайып кетт1, оныц орны ел1 толар смсс, оцалар емес. Капай да болмасын Т1р1 адам ез т1рш1Л1Г1н ¡стеу керек екендн ш тус1нст1н ауыл адамдары: \"Береке, тоцтыц астыцта, астыц атасы - нан, анасы - агарган ак\" екенш жацсы бшгенд1ктен, нег131нен ег1н шаруашылыгымен шурылданганымен, терт тул^к малдыц берш де устайтын. Ие, сондагы гумыр кешкен кариялардын буг1нг1 урпактары мен ауыл туррындары бас косьт, кецесе отырып 1995 жылы Ш1лден1ц сепзшде \"Эйтей рухын жацрырту\" цорын ашты. ... Ал енд1 осы ецпме е т т отырган Эйтей бабаныц Мамыр, Леюр, Барлыбай, Естемес, Пустымбай атты бес улы болды. Лек1рд1ц Атытай, Сурам аталарынан тараган урпацтары цаз1р Ш ымкент аймагыныц Тултбас, Телеби тары баска аудандарыныц жерлер1н мекендейд!. Ал улкен улы Мамырдан тараган урпацта- рыныц кепш1Л1Г1 бабасы Эйтейд1ц туы п -ескен Ецбекш1цазац ауданыныц жер1нде турады. Мамырдыц б1р1нш1 ейел1нен Еспенбет пен Кудабай, ек1нш1 ейелшен Тацатар мен Егорам, уш1нш1 ейел^нен Атан мен Тайлак. Атан, Тайлац - ег^з. Барлыгы алтау. Оныц улкен улы Еспенбет - халыц батыры болган. А тасы Эйтей екеуш щ ем1р1Н1ц кеб1С1 цалмакпен сорысуда еткен. Ол цаз1рг1 Алматы облысы Ецбекш!- казак ауданы Бацтиярда туып-ескен. Еспенбет Мамырулы жастайынан-ак зиялы, атакты адамдардыц

Е. Жун1сбеков, А . Деуренбаев, 8 . 1^убиев жанына ер1п жур1п ел керед1, журт таниды. Олардыц акыл-парасаттылырын, еды жене кес1мд1 шеш1мдер1н, тапцырлыгын, енегел1 1стер1н ойына сактап есед1. Э й тей дщ ущ1нш1 улы Барлыбайдыц б1р1нш1 ейелшен - Жолдыбай, Маман, Жиенбай, Боцаш; ек!нш1 ейелшен - Арранаты, Бебен. Барлыбайдыц екшпн улы Маманнан - Умбетел1, Бурк1тбай, Тетелбек, Сембетел1, Дуйсенбай, Жылкыбай, Турысбек атты жет1 бала болды. Жиенбайдыц шеберес1 К^осуынныц алты улыныц б1р1 1л1пбайдан Бектенбай мен Олжабай. Бектенбай 1911 жылы ж е л т о ц с а н н ы ц отыз б 1р1нде К^арасай ауданы Эйтей ауылында туды. Эйтей ауылынан туцрыш шыккан кернект! мемлекет цайраткер!. Ее б ш т , ат жалын тартып мшуге жараган бала Ж1Г1Т, сонау ойранды отызыншы жылдары ем1р жолын 1ле аудандьщ комсомол комитет1Н1ц б1р1нш1 хатшысынан бастаган. Дуниен1ц ащысы мен тущысын ерте кергенд1ктен, оныц когам кайраткср] болып калыптасу жолы да жан-жакты ед1. Бектенбайдыц 1тс1 Олжабай 1919 жылы кекектщ он тогызында Эйтей ауылында туды. Озшщ ем 1р жолын Талгар ауылшаруашылыгы техникумын б1Т1ргеннен к е й т Е^арулы К уш тер катарындагы жумыстан бастады. Танк командир!, ескери комиссар, рота командир! болды. Согыс б1ткеннен кешн жиырма алты жыл Республиканыц астьщ дайындау 1Мл-о-(у^е 21

1^азацтьщ Эйтей батыры мекемесшде ¡стед1, оныц тогыз жылы министрд1ц б1р1нш1 орынбасары болды. Николай, Торебек, Алмас атты уш улы бар. 2005 жылы батырдыц у рп ац тары арнайы цор ашып, одан тускен каржыга Эйтей батырдыц суйег1 жатцан Шошацмола деген жерге кесене туррызып, ас берд1. Осындай игш1кт1, онеге алар 1с-шараныц басы- цасында батырдыц урпары - белгпн тарихшы, шеж1реш1 Аубай Байразыулыныц ж у р г е т абырой болды. Э 31М13 куе болган Эйтей батырдыц кесенесш ашу рес1мше сол тустагы Алматы облысыныц эюм1 Сер1к Умбетов цатысып, батырдыц бупнп урпагына 13Г1 тшеын быд1рген ед1. Буг1нде Эйтей батырдыц урпацтары Алматы, Жамбьщ Оцтуст1к К^азацстан облыстарында, Алматы, Астана калаларында ом1р сур^п жатыр. лллл-о-с^^) 22

жж II - бeл^м Эйтей урпагынан тараган танымал тулгалар к

Дазадтьщ Эйтей батыры ^осуынов Бектенбай Илипбайулы (1911- 1984) Белгш1 цогам жене мемлекет цайраткер1 1911 жылы Эйтей ауылында дуниеге келген. Курт1дег1 (цаз1рг! ^азакстан деп аталатын 1ле бойындагы ауыл) мектеп-интернатта оцыды. Одан соц Абай аты ндагы К^азак мемлекетт1к педагогикальщ институтында оцып, жогары бш1м алган. 1932-1934 жылдары Лепс1 аудандьщ жер бел1М1 бастыгыныц орынбасары кызмет1н аткарды. 1934-1937 жылдары М ескеудеН шыгыс ецбекш!лер1Н1ц ком м униста университет1нде окыды. 1948-1950 жылдары Мескеудег1 жогары партия мектеб1нде окып, Алматы облыстык партия комитет1Н1ц бел1м бастыгы, Алматы каласы Фрунзе аудандьщ партия комитетш щ б1р1нш! хатшысы, калальщ кецес торагасыныц орынбасары, 1^азакстан- ныц Мэдениет министршщ орынбасары, Алматы калальщ партия комитетшщ екшпи хатшысы, 1961 жылдан 1979 жылга дей^н К^азак С С Р Ж огаргы кецес!Н1ц марапат бол1М1Н1ц басты гы кы зметш аткарды. Ол елге де, баскарушы орындарга да беделд1, ---- <лпл<з-б\\а^€) 24 ----

Е. Ж у т сб ек о в , А. Деуренбаев, Э. Щубиев сыйлы, цурметт1 адам болган. Ол уш рет \"1^урмет белг1С1\" о р д етм ен , кептеген медальдармен марапатталган. Эйтей ауылындагы орта мектеп мемлекет цайраткер! Бектенбай Косуыновтыц ес!м1мен аталады. ^осуынов Олжабай Илипбайулы (1919- 2003) 1919 жылы Алматы облысы К^аскелец ауданы Эйтей ауылында шаруа отбаеында дуниеге келген. Ол 15 жасында Талгар ауылшаруашылыгы техникумына тус1п, оны ойдагыдай б1Т1рген соц, ка^нрп К.Сэтбаев атындагы К^азак улттьщ техникалыц университет1не тусед1. Окуга тускен жылы Совет Армиясы качарына шакырылады. 1940 жылы Волгоград цаласындагы Э скери -саяси училищ есш б1Т1р1п, 1941 жылы Ульяновсюдеп 1-гвардияльщ Кызыл Ту орденд1 танк училнщес1ндег1 оцуын аяцтайды. Отан согысы жылдарында танк, взвод командир!, саяси жетеюш, танк ротасыныц комиссары, танк ротасыныц командир) болды. Ол Дайындау министрл1Г1нде табан аудармай 36 жыл ецбек етед1. Осы уацыт нш нде, оньщ басшы- лы гы м ен ел1М!зде ж огары м ехан и калан ды ры лган онд1р 1с орындары жумыс ¡стед!. Ол ерен ерл1п мен

Цазацтыц Эйтей батыры адал ецбег1 уппн ел1М1зд1ц б1рнеше орден, медальдарымен марапатталды. Елге оралып, отбасын КУРДЫ. 3 улды торбиелеп ес1рд1. 1^аз1р Николай да, Теребек те, Алмас та елге сыйлы тулгалы азаматтар. Абзал азамат 2003 жылы 85 жасында дуние салды. Аубай Байгазыулы (1937- 2006) 1937 жылы Эйтей ауылында туган. Каскелецдег! Абай атын- дагы мектепт! б!Т1рген. 4 жыл эскер катарында азаматтык бо- рышын етеп келген жас жнтт 1960-1965 жылдары Алматы каласындагы Ауыл шаруашылыгы институтында окып, курылыс инженер! мамандыгьш альш шыгады. 1965-1975 жылдары ертурл1 курылыс мекемеле- р^нде 1стеген. 1975 жылдан бастап партия, кецсс орган- дарында басшы кызметтерде болган. Республиканьщ Энергетика жене электрлещцру министрл1Г1 мекеме- лер1нде кызмет еткен. Цазак ССР Мемлекетт1к жоспар- лау комитет^нде бел1м баскарган. \"Эксимбанк\" еюм- ш Ы к департамент1н1ц бастыгы кызмет^н абыройлы аткарды. ---- 26 О^'З/э-о-'тлл;-------------------

Е. Ж утсбеков, А. Деуренбаев, Э. рубиев Ауданныц, облыстьщ, республиканыц тари^ын зерттеп, б1рнеше К1тап шыгарган шеж1реш1. МеК^еге барып, кажылык парызын орындаган. Арды ойлаган абыройлы азамат ешюмн1ц ала я^ бт аттамай, цолынан келсе б1реуге жаксылык жас^уга дайын туратын касиепмен дараланган жан ед1. \"ЭЧтеи батыр\" К1табы мен \"Бейд1бек Баба - Алып Бейтерек атты шеж1ре жинацтыц жарыцца шыгуына уйь^км болып, цыруар ецбек С1щрд1. Буг1нде ул-цызынан тараган урпагы ата ес1мш арД^ц тутып, есш келед1. К^аскелец цаласындагы \"П обеда\" кешес1 К^31р Аубай Байгазыулыныц ес1м1мен аталады. Ом!рбеков Ом1ртай 1939 жылы Эйтей ауылында тугаи. Ецбек жолын мал багудан баетаган. \"Эйтей\" колхозыныц цойын багып, кеЙ1н ол малдар жацадан цурылган КУР^^ ауданына бершгенде \"Курт1\" еовхозына ауысцан. Осы ш аруаш ыльщ та узд1к табы сца жет1п, ауД^н шопандарыныц кеш1н бастады. 1980 жылы К^азац С С Р Ж огаргы Кецес^н1ц депутаты болып сайланды. Мал багудыц асцан шебер1 жыл сайын тел алудан, мемлекетке мал етм дер!н тапсы рудан зор табы стар га ж етед!. Сол у^Д1к

Ц а з а ц т ы ц Ойтей батыры табыстары ymÎH оран 1982 жылы Социалистт Ецбек Epi атары бершд1. К^арапайым ауыл цазагыныц баласы кепке улг1 болып, осылайша енегел1 1С1мен елд1ц ардактысына айналган ед1. Ол 2008 жылы дуние салды. Жун!сбеков Ед!ген Исатулы 1940 жылы 25 кыркуйекте Эйтей ауылында туран. 1959 жылы Алматы зоотехникалык - мал дер1ге Tycin, оны 1964 жылы ойдарыдай 6iTipin, ралым- зоотехник мамандырын алып шыгады. Сол жылы жолдамамен Алматы облысыныц Гвардия ауданындагы Амангелд! колхозында зоотехник болып мал шаруашылыгына араласады. 1966 жылы ез1 туып- ескен К^аскелец ауданы на кел1п, \"Д р уж б а\" кецшарыныц К^ошмамбет бел)мшестде сут фермасын баскарады. Уйымдастырушыльщ, ¡сксрл!к касиет!мен танылган ол 1972 жылы ceyip айында жацадан курылран KypTÎ аудаиыныц \"Бозой\" кецшарында бас зоотехник болып ¡стейд1. 1977 жылы тамыз айында осы ауданда жацадан туйе шаруашылыгы - \"Сарытаукум\" курылран кезде осы совхозра директор

Е. Жунъсбеков, А. Деуренбаев, 9 . Цубиев болып тагайындалды. Директор болып ецбек еткен жылдарында \"Сарытаукум\" совхозыныц экономикасы еркендеп, ауылдыц елеуметт1к жагдайы жацсарып, хальщтыц ел-аукаты, турмысы жаца сатыга кетершд1. Ол 1982 жылы цазан айында Курт1 аудандьщ агроонеркес1пт1к б1рлеспгшщ (РАПО) терагалыгына тагайындалды. Apara 6ip жыл салып 1983 жылы аудандьщ партия комитетшщ хатшысы жене аудан- дьщ атцару комитет!Н1ц терагасы лауазымды кызметтер!н 6ipre атцарды. Бул цызметте 1990 жылга деЙ1н болды. Одан кейш г1 жылдары Алм аты облысында турл! басшыльщ цызметтер атцарды. Облыстьщ кецес терагасыныц орынбасары, терагасы, облыс eKÍMÍHÍH 6ipÍHHJÍ орынбасары, 12-13 шакы- рылган Казацстан Республикасы Жогаргы Кецес1Н1ц депутаты, одан соц облыстьщ Тертш тж кецесшщ терагасы, облыстьщ меслпхаттыц хатшысы тер13Д1 лауазымдьщ кызметтерд! абыроймен аткарды. Ел алдындагы ецбег1 жогары багаланып, ол \"Курмет\" орден1мен, мерекелш медальдармен, Кур мет грамоталарымен марапатталды. Ол - Алматы облысыныц , ез1 туы п-ескен 1^арасай ауданыныц К,урметт1 азаматы. Ka3Ípri уакытта Алматы облысы eKÍMÍHÍH Алматы екшднлнщ жетекш1С1. Эйтей ауылыныц тумасы М еуе Байгазьщызымен 1963 жылы отау курган ол бугшде отагасымен 6ipre урпагыныц цуанышына белен1п отыр. ---------------j u v ' - o - G \\ a - ^ < 3 29 ---------------

Цазацтыц Эйтей батыры Eciмoв Ахметжан Смагулулы 1950 жылы Эйтей ауылында туган. Белгш! мемлекет жене ногам кайраткерг К^азак мемлекетт1к ауыл шаруашылыгы институтын б1Т1ргеннен кеЙ1н, ез1 туып-ескен К^аскелец ауданында ауыл шаруашылыгы салаеында И инженер, \"Ленин\" к е к е тс-су т совхозыныц директоры, Шелек аудандык партия комитет1Н1ц б1р1нш1 хатш ы сы , Алм аты облыетык аткару комитет! терагасыньщ орынбасары, облыстьщ агроенеркес1пт1к комитет1Н1ц терагаеы, Алматы облыстьщ партия комитет1Н1ц хатшысы, республикальщ мемлекетт1к агроенеркес1пт1к комитет! терагасы ньщ б^ртпп орынбасары, К^Р П рем ьер- министрдщ орынбасары, республиканьщ инвестициялау женшдег1 мемлекетпк комиссиясыньщ терагаеы, К^азакстанньщ Бельгия КорольдЫ ндеН тетенше жене екшетт1 елш1С1 кызметтерш аткарды. Одан кеЙ1нг1 жылдары К^азакстан Республикасыныц Ауыл шаруашылыгы министр! болды. 1^аз1р Алматы каласыныц ек!М1. А/\\лл-о-с\\5^$) зд

Е. Ж утсбеков, А. Деуренбаев, 6 . Нубиев Байбек Бауыржан !^ыдыргалиулы 1974 жылы 19 науры зда Алм аты каласында туылган. 1994-1998 жылдары Германия Федеративт^к Республикасында \"Болашак\" багдарламасымен окыран. 3 жогары б1Л1М1 бар: педагогикальщ, сырткы эконо- микальщ жене музыкальщ. Саяси гылымдарыныц кандидаты. \"Ралымдардыц Еуразияльщ экономикалык клубы\" Курметп профессоры. Окуды аяктаганнан кеЙ1н дипломатияльщ кызметте болды. 1999-2002 жылдары К^азакстан Республика- сыныц Майндагы Франкфурт каласындагы Бас консулдыгында референт, атташе жене Берлин каласында ^азакстан Республикасыныц ГФР-дагы Елшш1Г1Н1н экономика бел!М1Н1ц 3 -пп хатшысы болып 1стед1. 2 006-2009 жылдары - К^азакстан Республикасы Президент: Протоколыныц бастыры. 2009 жылдыц тамызында Мемлекет басшысыныц Жарлырымен 1^азакстан Республикасы Президентшщ Эк1мшш1Г1 Басшысыныц орынбасары болып тарайындалды. \"К^урмет\" орден1мен, \"Казакстан Республикасыныц Конституциясына Ю жыл\", \"Астананыц 10 жылдыры\", \"Казакстан Республикасыныц теуелс13Д1Г1не 20 жыл\" мерекелж медальдарымен, \"И л жанашыры\" курмет белг1С1мен, К^азакстан Республикасы П резидент1н1ц Алрыс хаттарымен марапатталган.

Щаза^тыц Эйтей батыры К^азац жене орыс тшдер^нде басылып шыццан \"К^азацстан Республикасы ны ц М емлекетт1к протоколы\" штабы мен \"К^азацстан Республикасы Президеит1Н1ц цатысуымен етет1н ic-шараларды цамтамасыз ету жен1ндег1 практикальщ нусцаульщ\" цуралыньщ жене саяеаттану гылымыныц турл1 меселелерше арналган б1рцатар макалалардыц авторы, \"П резиденттщ 6ip жылы\" К1табыньщ ек1 басылымыньщ цурасты руш ы сы . К^азацстан Республикасы Президент!Hiн \"Болашац\" халыцаральщ стипендиясы стипендиаттары кауымдастыры кецес1Н1ц терагасы. К^азГЗУ камцоршылыц кецесшщ терагасы. С.Д.Асфендияров атындагы К^азУМУ цамцоршылыц кецес!Н1ц M ynieci. \"I сыныпты кенеспп\" дипломатияльщ рангне ие, \"Нур Отан\" ХДП Mynieci. Уйленген, уш бала тербиелеп отыр. 1^аз1р ол ^ а з а ц с т а н Республикасы Президент! Эк1мшш1Г1 Басшысыньщ орынбасары болып 1стейд1. 32 0 ^3/3-°-^ЛЛг













дм/ием 2006 Ж'M í











д м / и ^ м я у м л м н ( ) я д < ; R A J o íy M H O g Й А И М Н ^ М ,Ж'Я/(Й ЙММЛУ СЯЛ/ИЙНЯИ!ЫН()Я.



Дярясям Я^)йМЫМЬЩ



Е. Ж ун1сбеков, А . Деуренбаев, 9 . Цубиев ^усайынов Сер)к Досымханулы 1964 жылы 8 мамырда Алматы облыеы, Кдскелец ауданы, Эйтей ауылында дуниеге келген. 1971 жылы орта мектепт1н б1ртцн сыныбына барып, 1982 жылы аяцтайды. Сол жылы К^азак ауылшаруашыльщ институтына тус^п, оны ойдагыдай тамамдайды. Ецбек жолын 1989-1995 жылдары аралыгында Алматы цаласыньщ электромонтаж баекармаеында баетатан. 1995-2001 жылдары К^аскелец аудандыц электр жуйесшщ мекемес1нде басшылыц кызмст аткарды. 2001-2008 жылдары аралыгында Алматы калалык электр жуйелер1 кес1порнында басшылык етт1. 2008-2011 жылы Алматы калалык Эк1мд1Г1нде энергетика женшдеп баекарма бастыгы болып жумыс аткарады. 2011 жылдан Алматы каласы Эк1мд1Г1Н1ц аппарат басшыеы болып кызмет 1степ келед1. 1998 жылы Карасай аудандьщ мэелихатыньщ, 2007 жылы Алматы калалык мэелихатыньщ депутаты болып сайланган. Ерен ецбег! уш1н б1рнеше мерейтойлык медальдармен марапатталган. ---- 0*'2/э-°-'жь-------------------------