Mersin Olgunlaşma Enstitüsü

MUSKA VE NAZARLIK: Nazar, belli özeliklere sahip kimselerde bulunduğuna inanılan; özellikle savunmasız göz alıcı insanlara, evcil hayvanlara, eve, mala, mülke, hatta cansız nesnelere, zarar veren bakışlardan fırlayan çarpıcı ve öldürücü bir kuvvet olarak tanımlanabilir. Kıskançlık ve haset gibi psikolojik duyguların yarattığı vurucu kuvvetin, ruhun dışa açılan iki noktasından, yani gözlerden fışkırarak kurbanına isabet ettiği inancı vardır. Göze gözle karşı koymak, gözden çıkış yolu bulan bu vurucu kuvvetin zararından korunmanın tek çaresi olarak düşünülmüştür. Bu nedenle rengi ve biçimi gözü andıran her nesne, ya olduğu gibi ya da bazı ek öğelerle birlikte nazarı uzaklaştırıcı muska olarak kullanılmıştır. Geometrik üçgen motifi, en basite indirgenmiş stilize edilmiş göz biçimidir. Anadolu dokumalarında göz motifleri üçgenin yanında kare, eşkenar dörtgen, dikdörtgen, haç, yıldız şekillerinin geometrik uygulamalarıdır. GÖZ: Fizyolojik işlevi görsel algı organı olmak olan göz, aynı zamanda entelektüel algının sembolü olarak da anılmaktadır. İnsan gözü iyi niyetli bakışlar taşıyabileceği gibi, zaman zaman kötü niyetlerin aktarıldığı bir araç olarak da kullanılabilmektedir. Kötü niyetli nazarlar taşıyan gözün kendisi olduğu kabul edilmektedir. Çünkü, bedenin dışa açılan bir organı olan gözün, ışığı alma yetisi nedeniyle derin bir anlamı ve etki gücü vardır Budizm’in ünlü şeflerinden Shiva’nın alnındaki “üçüncü göz”, ruhsal aydınlığın alıcısıdır. Halk arasında, gözün simgesel anlamlarını vurgulayan işitme gözü, gönül gözü gibi deyimler çok yaygındır. Nazar önlemlerinden birisi olan göz motifi, dokumalarda özelikle koçboynuzu, eli belinde ve bereket motiflerinin etrafında ya da içinde görülmektedir. İNSAN: Anadolu’da ölüm doğum döngülü törenlerin ruhun beden değiştirmesi gibi inançların Şaman kültürünün bir devamı olduğu bilinmektedir. Anadolu motiflerinde sık sık rastlanan insan figürü daha çok erkek ve kız çocuğu olarak betimlenmiştir. Bu figürler dokuyan kişinin erkek çocuk beklentisini veya gurbetteki sevgiliyi anlatır.30 30 Erbek, Mine, Çatalhöyük'ten Bugüne Anadolu Motifleri Dösim Yayınları 51

2.4.Mersin İli Ve Çevre İlçelerinde Dokumacılıkta Kullanılan Motifler Resim 60 a: Çarpana Dokumada Kullanılan Motif Çizimleri 52

31 Resim 60 b: Çarpana Dokumada Kullanılan Motif Çizimleri 31 Mut ve Çevresinde Milli El Sanatlarımız( Istar Dokuma) Ankara 1985 Milli Gelenek, Görenek ve El Sanatları Serisi:1 53

Resim 61 a: Çarpana Dokumada Kullanılan Motif Çizimleri 54

Resim 61b: Çarpana Dokumada Kullanılan Motif Çizimleri 55

Resim 61c: Çarpana Dokumada Kullanılan Motif Çizimleri 56

Resim 61 d: Çarpana Dokumada Kullanılan Motif Çizimleri 57

Resim 61e: Çarpana Dokumada Kullanılan Motif Çizimleri 58

32 Resim 61f: Çarpana Dokumada Kullanılan Motif Çizimleri 32 Silifke Folkloru İşlemecilik, dokumacılık, Örücülük, ,Halk Oyunları ve Giysileri T.ONUK, Feriha. AKINARLI, Serpil. ORTAÇ, Özlem ALP Türk Tarih Kurumu Basım evi Ankara: 2004. 59

2.5. Çarpana Dokumada Renk Düzeni Çarpana dokumada, deseni çözgü ipliklerinde kullanılan renkler meydana getirir. Atkı ipliği genellikle görülmediği için çözgü ipliklerinin renginin seçimi öncelik taşır. Işığın kendi öz yapısına veya cisimler tarafından yayılma şekline bağlı olarak göz üzerinde yaptığı etkiye renk denir. Sarı, turuncu, kırmızı renklerle bunların tonları sıcak, mavi yeşil renklerde bunların tonları soğuk renklerdir. Kırmızının bütünleyicisi yeşil, sarının bütünleyicisi mor, mavinin ise turuncudur. Tamamlayıcı renkler yan yana olduklarında, birbirlerinin varlığını daha fazla hissettirirler. Bir uyum ortaya çıkar, yani birbirlerine yakışırlar. Çarpana dokumada güzel bir desen elde etmek için renk uyumuna dikkat etmek gerekir.33 Çarpana dokumada desen hazırlamanın diğer önemli aşamasını, renk konusu oluşturur. Renklerin parlaklık derecesine ton denir. Çarpanalı dokumalarda en etkili unsur olan desen ve desenin belli ilkelere göre renklendirilmesi önemlidir. Çarpana dokumada güzel bir desen elde etmek için renk uyumuna ve renklerin ton değerlerine dikkat etmek gerekir. 34 2.5.1.Renk Dağılım Tablosunun Hazırlanması Renk dağılım tablosunda; çarpanaların ve çözgü iplerinin sayısı, dizgi yönü, çözgü iplerinin renkleri ve çözgülerinin hangi çarpana köşesinden geçeceği renk dağılım tablosunda belirttirilir. Renk dağılım tablosu kareli kâğıt üzerinde, renkli boyalarla hazırlanır. Renk dağılım tablosunda, çözgü iplerinin renkleri tasarlanan deseni oluşturacak şekilde belirtilir. Desen oluşması için en az iki renk olması gerekir. İsteğe göre renk sayısı çoğaltılır. Kullanılan çarpana sayısı tek ya da çift olabilir. Tablo çarpana sayısına göre hazırlanır. Tablo sadece çözgü iplerinin rengini ve çarpanın deliklerinden hangi renk ipliğin geçeceğini gösterir. Renk dağılım tablosunda ipliklerin geçiriliş yönü (dizgi sistemi) mutlaka belirtilmelidir35 33 Demir, Sönmez, Tuna. El Dokumacılığı Ve Çarpana Dokuma 34 Megep Çarpana Dokuma Modülü 2007 35 Demir, Sönmez, Tun. El Dokumacılığı Ve Çarpana Dokuma 60

2.5.2. Kareli Kâğıda Desen Geçirme ve Renklendirme  Çarpana sayısını 10 adet olarak düşününüz. Kareli kâğıtta 10 kare belirleyerek, soldan sağa doğru çarpana numaraları yazınız. (şekil:1) Şekil:1  Alfabetik sıraya göre sol tarafa, yukarıdan aşağıya doğru harfler yazınız. (şekil:2) Şekil: 2  Elde edilen dikdörtgenin hatlarını belirleyiniz. (şekil:3) Şekil: 3  Uygulanması düşünülen desenin yarısını,“6” nolu çarpanaya kadar sembollerle belirleyiniz.(şekil:4) Şekil: 4 61

 Çözgü ipliklerinin çarpanalara geçiriliş yönlerini oklarla belirtiniz.(şekil:5) Şekil: 5  Desenin simetriğini, dikdörtgenin diğer yarısına geçiriniz. (şekil:6) Şekil: 6  Deseni renklendirip, kontrol ediniz.(şekil:7) Şekil: 7 62

3.ÇÖZGÜ İPLİKLERİNİN GEÇİRİLİŞ SİSTEMLERİ 3.1.Çözgü İpliklerinin Çarpanalara Hep Aynı Yönde Geçirilmesi Bu sistemde çözgü ipleri çarpanalara hep aynı yönde geçirilir. (Önden arkaya veya arkadan öne doğru) Düz dizgi sistemi Çarpanaların harf ve numara sırasına göre hep aynı yönde sıralanmasıyla oluşur Dokumada ipliklerin yönü aynı tarafa dönüktür. Bu tür dizgide çarpana sayısının tek veya çift oluşu deseni etkilemez. (şekil:8) ( / / / / / / / /…… ) olarak gösterilir. / ////////////// A B C D 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Şekil 8: Düz Dizgi Sistemi Resim 62: Düz Dizgi Sistemine Göre Dokunmuş Çarpana Dokuma 3.2.Çözgü İpliklerinin Orta Simetri Sistemine Göre Geçirilmesi Bu sistemde çözgü iplikleri, çarpanaların ilk yarısına aynı yönde, ikinci yarısına ters yönde geçirilir. Bu sistemde çarpanaların çift sayıda olması gerekir. 63

Orta simetri Bu sistemle çarpanaların sıralanması, grup simetriği sisteminin benzeridir. Çarpana sayısının tam yarısından bölünerek simetriğinin alınmasıdır. ( / / / / / / \\ \\ \\ \\ \\ \\ ) olarak gösterilir. Dokumanın yönü yarıya kadar bir tarafa, yarısından sonra da diğer tarafa bakar. (şekil:9) /////////\\\\\\\\\\\\\\\\\\ A B C D 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Şekil 9 : Orta Simetriği Desen Raporu Resim 63 : Orta Simetriği Sistemine Göre Dokunmuş Çarpana 3.3.Çözgü İpliklerinin Çarpanalardan Ayna Simetri Sistemine Göre Geçirilmesi Bu sistemde iplikler birinci çarpanada önden arkaya doğru geçirildiyse, ikinci çarpanada arkadan öne doğru geçirilir. Bütün tek numaralı çarpanalardan birincide olduğu gibi, bütün çift numaralı çarpanalardan ise ikincide olduğu gibi geçirilir. Ayna simetri Birbirini izleyen iki çarpananın karşılıklı (yüz yüze) getirilmesiyle oluşan sistemdir. ( / \\ / \\ / \\ / \\...) olarak gösterilir. İpliklerin yönü bir sağa bir sola dönük olduğu için görünümü şiş örgüsüne benzer. (şekil:10) 64

/\\/\\/\\/\\/\\/\\/\\/\\/\\/\\ A B C D 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Şekil 10: Ayna Simetri Desen Raporu Resim 64: Ayna Simetri Sistemine Göre Dokunmuş Çarpana 3.4.Çözgü İpliklerinin Çarpanalardan Grup Simetriği Sistemine Göre Geçirilmesi Bu sistemde çözgü iplikleri çarpanalara geçirilirken gruplar oluşturulur. Aynı yönde çarpanalara geçen çözgü iplikleri 2-2, 3-3, 4-4, 2-3, 2-4, gibi gruplar yapabilirsiniz. Grup simetri Ayna simetriği sistemindeki çarpana sıralamalarının sayılarının Çoğaltılması ile yapılan düzenlemedir. (/ / / / \\ \\ \\ \\ / / / / \\ \\ \\ \\.....) olarak gösterilir. Grup simetride, eşit sayılarda olmak koşulu ile ikili, üçlü veya dörtlü gruplar oluşturabilir.36 (şekil:11) \\ / / / / \\ \\ \\\\ //\\\\////\\\\\\\\/ A 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 B C D 1 2 3 4 5 6 7 89 Şekil 11: Grup Simetri Desen Raporu 36 Megep Çarpana Dokuma Modülü 2007 65

Resim 65 : Grup Simetriği Sistemine Göre Dokunmuş Çarpana 4.DOKUMAYA HAZIRLIK 4.1.Çarpana Hazırlama Çarpanayla dokuma işlemi, çözgü iplikleri geçirilmiş ve gerilmiş çarpanaların kendi çevresinde döndürülmesiyle çözgü iplikleri arasında oluşan ağızlıktan, atkı ipliklerinin geçilerek sıkıştırılması suretiyle gerçekleştirilir. 4.1.1.Çarpana Hazırlamada Kullanılan Araçlar 4.1.1.1. Çarpana Çarpana dokumanın temel aracı çarpanadır. Çarpana değişik şekillerde kesilmiş (üçgen, kare, dikdörtgen, altıgen) köşeleri delikli levhalara çarpana denir. Resim 66: Çarpana dokumada kullanılan kart formları Çarpanalar; kösele, fildişi, ahşap, formika, mukavva, presbant ve plastik gibi malzemelerden hazırlanabilen dokuma aracıdır. Günümüzde en yaygın olarak kullanılan en uygun malzeme, sert kaygan sürtünmelerde aşınmayan 1-2 mm kalınlğında kırılma ve dokuma anında kullanımdan doğan yıpranmalara karşı dayanıklı, kaygan yapısından dolayı, yapılan işi kolaylaştıran özelliklere sahip olan presbant veya ince ahşap levhalardır.37 37 Demir, Sönmez, Tuna El Dokumacılığı Ve Çarpana Dokuma 66

Resim 67: Dokunan Çarpana Dokuma 4.1.1.2.Mekik Çarpana dokumacılığında kullanılan yardımcı bir araçtır. Dokuma yüzeyler, çözgü ve atkı ipliklerinin belli düzenlerde kesişmesiyle meydana geldiğinden çarpana dokumacılığında da çözgüler arasından atkı ipliklerinin geçirilmesi ve bu kesişmenin sağlanması gerekir. Bu işlemi kolaylaştırmak amacıyla, mekik adı verilen araç kullanılır. Mekik, ahşap veya dayanıklı nitelikli farklı malzemelerden yapılabilir. Çarpana dokumada kısa mekikler kullanılır. Resim 68: Mekik 4.1.1.3.Kılıç Çarpana dokumacılığında kullanılan diğer bir yardımcı araçtır. Kartların ileri veya geri yönde olan her çevirme hareketinde, çözgü iplikleri arasında ağızlık oluşur. Dokuma yüzeyinin oluşabilmesi için bu ağızlıktan atkı ipliğinin geçirilmesi gerekir. Kılıç, bu aşamada atılan atkıyı yerleştirip sıkıştırmak amacıyla kullanılır. Kılıç yerine cetvel vb. araçlardan da yararlanılabilir. Resim 69: Kılıç 67

4.2.Çarpana Yapımında Dikkat Edilecek Noktalar 1. Seçilen malzeme istenilen nitelikte olmalıdır. 2. Çarpanalar malzeme üzerinde verilen ölçülere uygun ve hatasız kesilmelidir. 3. Çarpanaların delinecek yerleri verilen ölçülere göre belirlenmelidir. 4. Çarpanaların köşeleri yuvarlanmalıdır. 5. Çarpanaların kenarları zımpara ile düzeltilmelidir 6. Çarpanaların harfleri saat yönüne göre sıralanmalıdır. 7. Hazırlanan her çarpana numaralandırılmalıdır. 4.3.Çarpana Şekilleri (şekil:12) Şekil: 12 4.4.Kare Çarpananın Hazırlanması Şekil: 13 Çarpanaları, mukavva üzerine 7x7 cm. çizerek düzgün bir şekilde kesiniz. Ölçü hazırlarken elin rahat hareket etmesine dikkat ediniz. Karşılıklı köşeleri, 450 açı yapacak şekilde çizgiyle birleştiriniz. Bu işlem çapanaların köşelerinde açılacak delik yerlerini belirlemek amacıyla yapılır. Çarpana köşesinden her iki yöne doğru 1cm. (köşeleri birleştiren çizgi üzerinden) 0,5 ve 1,5 cm içeriye işaret alınız. Bu işaret üzerinden geçerek köşeye bir yay çizip, düzgün bir şekilde kesiniz. (şekil:13) 68

Şekil: 14 Köşegen çizgiler üzerinde 1,5 cm içeriye alınan işaretler, delik yerlerini belirlemektedir. Delme aletini tam işaret üzerinden kullanarak, her çarpanada 4’er delik açınız. Çarpanaların, sol üst köşelerinden başlayarak ve saat yönünde ilerleyerek A, B, C, D harflerini yazınız. Çarpanaların ortalarına, birer numara vererek dokumaya hazır hale getiriniz. (şekil.14) 4.5. Üçgen Çarpanaların Hazırlanması Mukavva üzerine, her bir kenarı 7cm olan eşkenar üçgen çizip, düzgünce kesiniz. Üçgen çarpana kullanımda açılan ağzın dar olmasından dolayı, kenar ölçülerinin 7 cm. den az olmamasına dikkat ediniz. Üçgenin bütün kenarlarının orta noktalarını bularak, karşısına gelen köşe noktaları çizgilerle birleştiriniz. Çarpananın tüm kenarlarında, köşelere 0,5 cm uzaklıkta işaretler alınız. Çizgilerle belirlenen köşegenlerin üzerindeyse delikler için 1,5 cm. içeriye işaret alınız. (şekil:15) Şekil: 15 0,5 cm. içeriden aldığınız işaretleri yay şeklinde birleştirerek, üzerinden düzgünce kesip köşe sivriliğini yok ediniz. Daha sonra (köşegen çizgileri üzerinde) köşelere 1,5 cm. uzaklıkta aldığınız işaretlerden delme aleti ile birer delik açınız. Çarpananın üzerindeki deliklere, saat yönünde A, B, C harfleri yazınız. Son olarak çarpanaları numaralandırıp dokumaya hazır hale getiriniz. (şekil:16) 69

Şekil : 16 4.6.İki (2) Delikli Diktörtgen Çarpananın Hazırlanması Dikdörtgen çarpana için mukavva üzerine 6 x 9,5 cm. ölçülerinde dörtgen çizim yaparak, düzgünce kesiniz. Orta çizgi üzerinde kenara 2 cm. uzaklıkta iki işaret alarak delme aleti ile deliniz. Çarpananın üzerindeki delikleri yukarıdan aşağıya A ve B olarak harflendiriniz. Dikdörtgen çarpanalarında kenarları kare çarpanalarda olduğu gibi yuvarlatılarak kesilir. Son olarak çarpanaları numaralandırıp hazır hale getiriniz.(şekil:17) . Şekil: 17 4.7 Altı (6) Delikli Dikdörtgen Çarpananın Hazırlanması Çarpananın, yatay konumdayken orta noktalarını belirleyerek çizgi çekiniz. Bu çizginin iki yanına uzun kenarlar üzerinde, kısa kenarın ölçüsü kadar işaret alınız. Orta çizginin her iki yanına 1,3 cm. iki çizgi daha çiziniz. Köşegen çizgileri, 45o yapacak şekilde çiziniz. Şekil: 18 70

Delme noktalarını belirlemek üzere orta çizgi üzerinde içeriye doğru 1 cm, köşegen çizgiler üzerinde 0,5 cm. ve 1,5, cm. kenar çizgileri üzerinde ise köşelere 1 cm. uzaklıkta işaretler alınız. Kenar çizgisinde bulunan işaretten başlayarak Köşegen üzerindeki 0,5 cm işaretinden geçirerek diğer kenarındaki işarete ulaşınız. Böylece kenarları yay şeklinde yuvarlatmış olacaksınız. Daha sonra çizgiler üzerinden düzgünce keserek sivri köşeleri yok ediniz. (şekil:18) Orta ve köşegen çizgiler üzerinde belirlenen yerlerden delme aleti ile birer delik açınız. Böylece her çarpananın üzerinde, iki uzun kenara eşit uzaklıkta toplam 6 adet Çözgü deliği hazırlamış olacaksınız Her deliği sol üst delikten başlayarak, saat yönünde A, B, C, D, E, F harfleri veriniz ve çarpanaları numaralandırınız (şekil:19) Şekil: 19 4.8.Çokgen Çarpananın Hazırlanması Çarpana dokumada sekizgen veya altıgen çarpanaları da kullanabilirsiniz. Çarpanaları belirlenen şekilde ve uygun ölçülerde ( bir kenar ölçüsü 5 cm.) düzgünce çizip kesiniz Deliklerin bulunacağı yerleri belirlemek üzere, karşılıklı köşeleri çizgilerle birleştiriniz ve köşegen çizgileri çiziniz. Her kenarda, köşelere 0,5 er cm. köşegen çizgiler üzerineyse 1 cm. içeriye işaretler alınız. Çokgen çarpanalarda delik sayısı çok olduğundan, kenarlara uzaklığı bu kez 1 cm alınız. Köşelere aldığınız işaretleri yay şeklinde birleştiriniz ve düzgünce kesiniz (şekil: 20) Şekil: 20 71

Köşegen çizgileri üzerinde bulunan işaretlere delme aletiyle birer delik açınız. Böylece köşelere eşit uzaklıkta 6 veya 8 delik elde etmiş olursunuz Her deliğe sol üst delikten başlayarak, A, B, C, D, E, F harfleri, saat yönünde ilerleyerek veriniz ve çarpanaları sıra ile numaralandırınız. (şekil: 21) Şekil : 21 5.ATKI VE ÇÖZGÜ İPLERİNİ HAZIRLAMA 5.1. Çarpanada Kullanılan İplik Çeşitleri Çarpana dokuma çözgü yüzlü bir dokuma olduğundan, kullanılacak çözgü ipliklerinin seçimi önemlidir. Çabuk yıpranmayan, esnemeyen, kopmayan ve düzgün olan ipler seçilmelidir. Seçilen ipin kalınlığı yapılacak dokumanın enini ve kalınlığını etkiler. Çarpana dokumada bitkisel, hayvansal veya sentetik iplikler kullanılır. Son yıllarda piyasada çeşitli renk ve kalınlıkta uygun fiyatlarla bulunan merserize pamuk iplikleri pürüzleşmediği ve dayanıklı olduğu için çarpana dokumacılığında yoğun olarak kullanılmaktadır. Resim70: Çarpanada kullanılan pamuk, sentetik, iş orlonu ve domino ip örnekleri Bazı özel çalışmalarda altın ve gümüş telle, simli gibi metal ipliklerde kullanılabilmektedir. Bu tür iplikler, diğerlerine göre daha narin yapıda olduğundan, çözgüden çok, üç iplik sistemli Çarpanalı dokumalarda dokumayı süsleyici nitelikte motif atkısı olarak, susma ve daldırma tekniklerinde tercih edilir. Çarpanaların döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atılan en ipliğine atkı ipi, dokumada boyuna kullanılan ipliklere de çözgü ipi denir. 72

Çarpana dokumada çeşitli cins ve kalınlıkta iplikler kullanılır. Çarpana dokuma çözgü yüzlü bir dokuma olduğundan, kullanılan çözgü ipliklerinin seçimi önemdir. Seçimi yapılacak ipliğin, kullanım yerine ve amaca uygun kalınlıkta olması gerekmektedir. Merserize ve pamuk iplikler dayanıklı olup çile veya yumak şeklinde temin edilmektedir. 5.2. Çözgü İplik Boyu Hesaplama Çözgü ipliklerinin uzunluğu çarpana dokumada yapılacak ürünün uzunluğuna göre belirlenir. Ürünün uzunluğuna (dokuma sırasında ipliklerinin birbiri üzerine sarılmasından ötürü ortaya çıkacak) % 5 ila % 15 kısalma (İplik kalınlaştıkça kısalma artar) payı ayrıca “çözgü artığı“ olarak 50 cm ilave edilir. Çözgü artığı, çarpanaların arkasında kalan ve iplik boyları kısaldığı için çarpanaların döndürülmesi mümkün olmadığından, dokumada kullanılmayan kısımdır. Çözgü Uzunluğu = ürünün uzunluğu + % 5-% 15 kısalma payı + 50 cm (çözgü artığı) Örneğin: bir kemer tasarımı için 100 cm uzunlukta dokuma isteniyorsa, Çözgü Uzunluğu = 100 + 5 + 50 = 155 cm, dir. 5.3.Atkı İpi Boyu Hesaplama Atkı ipi, yapılacak ürünün bitimine kadar kullanılır. Biten atkı ipliklerine ekleme yapılır. 5.4.Atkı İpi Seçme Atkı ipliğin kalınlığı, dokumanın yüksekliğini etkileyeceğinden, genellikle çözgüde kullanılan veya daha ince iplikler, atkı içinde tercih edilebilir. Atkı ipliği çözgü ipliğinden kalın olduğunda, desen çözgü yönünde uzama yapar. Çarpanaların hareketinden sonra atkı ipliği, mekiğe sarılarak ya da küçük melik şeklinde dokumanın eni boyunca gergin veya gözle görülebilecek şekilde bol bırakılarak geçirilebilir. Bu durumda atkı ipliklerin rengi önem kazanır. Dokuma kenarlarının farklı renkte görünmesi istenmediği durumlarda ilk ve son çarpanalardaki kullanılan renk, atkı ipliği olarak kullanılabilir. 5.5.Çözgü Hazırlama Çözgü, çözgü aracında hazırlanır. Çözgü aracı yoksa çözgüye uygun şekilde yere ya da bir duvara sabitlenmiş iki çubuk, bir masanın kenarı veya masanın ayakları bu iş için kullanılabilir. Çubuklar arasındaki mesafe çözgü uzunluğu verecek şekilde ayarlanmalıdır. Renk dağılım tablosundaki belirlenen renklere uygun iplikler temin edilir. Tabloda kullanılan çözgülerin renkleri ve sayısı belirlenir. Renk tablosundaki her bir renk sayılarak ayrı ayrı renk toplamları çıkarılır. Belirlenen renk sayısınca çözgü iplikleri hazırlanır. 73

Mavi = 14 adet çözgü hazırlanır Kırmızı =18 adet çözgü hazırlanır Bej= 8 adet çözgü hazırlanır. Şekil 22: 5.6.Çarpanaları Sıralama Çarpanalar ilk çarpana en üste gelecek, son çarpana en altta olacak şekilde sıralanır. 5.6.1.Çözgü İpliklerini Çarpanalara Geçirme İşlem Basamakları  Renk dağılım tablosunu kolayca görebileceğiniz bir yere koyunuz. Şekil 23: Renk Dağılım Tablosu  “1” numaralı çarpananın yüzü size gelecek şekilde elinize alınız. Şekil 24:  Renk dağılım tablosunda birinci sırada A deliği için gösterilen mavi renkli ipliği elinize alınız. Birinci ipliği A deliğinden önden arkaya doğru geçiriniz. (Şekil:25) 74

Şekil: 25  Mavi renkli ikinci, üçüncü ve dördüncü iplikleri de önden arkaya doğru geçiriniz. (şekil:26) Şekil: 26  Geçirilen dört ipliğin ucunu düğümleyiniz. Şekil: 27  İplikleri geçirilmiş olan çarpanayı masa üzerine koyunuz. Desenin yarısına kadar olan grup diğer çarpanalara da işlemi tekrarlayarak sırasıyla ve aynı yönde üst üste diziniz. Şekil: 28 75

 Altıncı çarpanayı elinize alınız. (şekil:29) Şekil: 29  Renk dağılım tablosuna göre elinize aldığınız iplikleri sırasıyla desenin diğer yarısına (simetrisini) ipliklerin geçiriliş yönü arkadan öne gelecek şekilde geçiriniz. (şekil:30) Şekil: 30  Numara sırasıyla üst üste konulan çarpanaların dağılmaması için başka bir iplikle bağlayınız. (şekil:31) Şekil 31: Çarpana Kartlarının Bağlanması 76

5.6.2.Çözgü İplerini Düğümleme  Numara sırasıyla üst üste koyduğunuz ve dağılmaması için başka bir iplikle bağladığınız çarpanaların düğümlerini eşit ölçüde çekerek bir araya toplayınız.(şekil:32) Şekil 32: Çözgü İplerini Düğümleme sabit bir yere  Sağlam bir iplikle düğümlerin altından sıkıca bağlayarak, tutturunuz.(şekil:33) Şekil: 33  Çözgü ipliklerinin diğer ucunu eşitleyerek tutunuz.  Çarpanaları bağlayan ipliği açınız. Diğer elinizle de çarpanaları bir arada tutarak çözgü ipleri boyunca aşağıya doğru kaydırınız.  Gerginliği bozmadan çözgü iplerinin uçları bir arada olacak şekilde düğümleyiniz ve sağlam bir iplikle, sabit ikinci bir yere bağlayınız.(şekil:34) Şekil 34: Sabit Bir Yere Bağlama 77

6.DOKUMA YAPMA 6.1. Çözgü İpini Bağlama Bütün çarpanalardan çözgü ipliklerinin geçirilmesi bitirildikten sonra her çarpanadan geçen ipliklerin uç tarafındaki düğümleri yan yana getirerek hepsi birden düğümlenip bağlanır. Buradan sabit bir yere bağlandıktan sonra iplikler gerilir. Çarpanaları yavaş yavaş, ipliklerin diğer ucuna doğru, dik durumda çekip yürüterek ipliklerin düzgünlüğü sağlanır. Bu sırada parmaklar kullanılarak ipliklerin ayrılmasına yardım edilir. İpliklerin uç tarafına yakın bir yere gelince iplikler gerdirilip hepsi birden düğümlenir. Buradan da bir kuşak yardımı ile bele bağlanır. Boşta kalan diğer ucu da başka bir sabit yere, iplikler gergin olacak şekilde bağlanır. 6.2.Atkı İpi Hazırlama Teknikleri Çarpanaların döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atılan en ipliğidir. Atkı ipliği kelebek ya da melik yapılarak kullanılır. Atkı ipliği için en uygun olanı meliktir. 6.2.1.Melik Baş ve işaret veya serçe parmaklar arasında “S” çizerek sarılan iplik demetinin bir ucu üzeri sıkı bir şekilde sarılarak hazırlanır. Resim 71: Melik 6.2.2.Yumak Dokumada kullanılan küçük iplik grubuna yumak denir. Resim 72: Yumak 78

6.2.3.Kelebek Baş ve işaret veya serçe parmakları arasında “S” çizerek sarılan iplik demetinin üzeri, demete dik doğrultuda orta kısımdan sıkı bir şekilde sarılarak hazırlanan, atkı ipliğinin çözgü iplikleri arasından kolay geçebilecek şekilde düzenlenmiş bir çeşit yumaktır. Resim 73: Kelebek Yapımı Resim 74: Kelebek 6.3.Çarpana Dokuma Tekniği Çarpana ile dokuma işlemi, çözgü iplikleri geçirilmiş ve gerilmiş çarpanaların kendi çevresinde döndürülmesiyle çözgü iplikleri arasında oluşan ağızlıktan, atkı ipliklerini geçirerek sıkıştırılması suretiyle gerçekleştirilir. Çarpana dokumada desen, dokuma raporuna göre geçirilmiş çözgü iplikleri ile birlikte çarpanaların hareket sistemine göre ortaya çıkar. Yani aynı desen raporuna göre çözgü ipliklerine sahip çarpanalara yaptırılan farklı hareketlerle, sonsuz denebilecek sayıda desen elde edilebilir. Bu nedenle çarpanaların hareket sistemlerini bilmek dokuyucuya aynı çözgü iplikleriyle değişik desenler elde edebilme imkânı verir. Çarpanayla dokuma bu yönüyle değişik uygulamalara açık, dokumacıya hareket serbestliğini sunan bir dokuma tekniğidir. 6.4.Çarpanaların Çevirme Sistemleri Çarpana dokuma tekniğinde iki temel çevirme hareketi söz konusudur. 1. İleri çevirme 2. Geri çevirme Bu çevirme hareketlerinden herhangi birisi yapılmadan dokuma yüzeyi oluşturulamaz. Çünkü çözgü ipliklerinin atkı iplikleriyle bağlantı kurması, çarpanaların ileri ve geri çevrilmesiyle değişen ağızlığa atkı ipliğinin atılması suretiyle gerçekleştirilir. Dolayısıyla bu çevirme hareketleri “Dokumayı ve Deseni Oluşturan Temel Hareketler” olarak tanımlanmıştır. Çarpana ile dokuma yapılırken, biçimi nasıl olursa olsun çarpanaların bir deliğinden diğer deliğine kadar döndürülme işlemine çarpanaların çevrilmesi (döndürülmesi) denir. Burada asıl hedef deliklerin taşıdığı ipliklerdir. Çarpanaları döndürme, çarpanaların dokucuya yakın olan deliği başlangıç noktası kabul edilerek, genellikle bunu izleyen deliği (ilerisindeki ve gerisindeki) dokuyucuya yakın konuma getirmeyi hedefleyen, ileri veya geri doğru döndürme işlemidir ve dokumanın oluşumu için gerekli olan temel çevirmelerdir. 79

Çarpanaların köşe ve köşelerinde yer alan delik sayısı aynı zamanda dokumanın atkı raporunu verir. Yani iki delikli çarpanada iki kez, üç delikli üçgen biçimli çarpanalarda üç kez, dört delikli kare biçimli çarpanalarda dört kez çokgen biçimli çarpanalarda ise köşe/delik sayısı kadar çevirmede bir atkı raporu tamamlanmış olur. Resim 75: Çarpanalara Göre Desen Tablosu ve Dokunmuş Çarpanalar Çarpanaların ileri ya da geri çevrilmesi, çözgü ipliklerinin dokuma yüzeyinde oluşturduğu eğime, dolayısıyla motifin yönüne etkisi vardır. Dokumanın yüzey yapısı (dokusu) ve motifin oluşumunda başlıca iki unsur vardır; birincisi çözgü ipliklerinin çarpanalardan geçiriliş yönü, diğeri ise çarpanaları ileri ya da geri çevirme hareketidir. Çarpana döndürmenin desen oluşturmada da önemli bir rolü vardır. Çünkü çarpanaların değişik düzenlerde döndürülmesi dokuyucuya çeşitli desenler elde etmek imkânı vermektedir. Dokumayı ve deseni oluşturan temel çevirme sistemleri üç ana başlıkta gruplanabilir. 6.4.1.Devamlı Aynı Yönde Çevirme Çarpana döndürmek, bir çarpananın bir köşesinden örneğin “A” köşesinden başlayarak “D” köşesine kadar ileri veya geri döndürülme işlemidir. Desenin oluşmasında çarpanaların döndürülmesi de önemlidir. Çünkü çarpanalar aynı düzende döndürüldüğü gibi değişik düzenlerde de döndürülebilir. Çarpanaların döndürme teknikleri çok çeşitlilik göstermekle birlikte aşağıda belirtildiği gibi gruplama yapılabilir38 6.4.2.Devamlı İleri Döndürme Çarpanaların belirli bir noktadan başlayarak dokuma tamamlanana kadar hep ileri doğru (Dört köşeli olan kartlarda 90 derece) döndürülmesidir. Başlanan harfe tekrar gelindiği zaman, desen şemasındaki görüntü oluşur, döndürme devam ettikçe desen de simetrik olarak birbirini takip eder. Resim 76: Devamlı İleri Döndürme 38 Megep, Çarpana Dokuma Modülü 2007 80

6.4.3.Devamlı Geri Döndürme Çarpanaların belirli bir noktadan başlayarak dokuma tamamlanana kadar hep geri doğru döndürülmesidir. Görüntü ileri doğru döndürmenin tam tersidir. İlmeklerin yönü, ileri döndürülenin tersi yönünde olur. Yani ilmekler sağa doğru meyilli ise sola, sola doğru meyilli sağa doğru döner.39 Resim 77 : Devamlı Geri Dokunmuş Çarpana Dokuma 6.4.4.Çarpanaları Eşit Sayıda İleri ve Geri Çevirme Çarpanaların belirli bir noktadan başlayarak eşit sayılarda ileri ve geri döndürülmesidir. Örneğin; 2 ileri – 2 geri Resim 78: İki İleri, İki Geri Çevirme 6.4.5.Çarpanaları Değişik Sayıda İleri ve Geri Çevirme (Aynı Yönde İplik Geçirme Sistemine Göre) Çarpanaların dokuyucunun isteğine göre belirlenen değişik sayılarda ileri ve geri döndürülmesidir. Örneğin:2 ileri – 5 geri, 3 ileri -1 geri, 9 ileri 5 geri gibi. Resim 79: 9 ileri 5 Geri Çevirme (Aynı Yönde İplik Geçirme Sistemine Göre) 39 Megep Çarpana Dokuma Modülü 2010 81

Örnek Çalışmalar  Çarpanaların hep ileri döndürülmesi ////////// / / / / / / / / / / A B C D 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Şekil 35: Düz Dizgi Sistemi Resim 80: A-B Üste İken hep İleri Çevirme  Çarpanaların değişik düzende döndürülmesi Resim 81: 2 ileri–5 Geri,3 ileri–1 Geri Gibi  Çarpanaların belirli bir düzende ileri ve geri döndürülmesi: 2 ileri–2 geri veya 4 ileri–4 geri gibi //////\\\\\\\\\\\\ A B C D 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Şekil 36: Orta Simetri Sistemi Resim 82: 4 İleri–4 Geri Dokunmuş Çarpana 82

6.4.6. Çarpanaların Desene Göre Kendi İçinde Yer Değiştirmesi Çarpanalar düz dizgi veya ayna sistemine göre sıralanır fakat dokuma desen şemasına göre her çarpananın yer değiştirmesi ile oluşur. Resim 83: Çarpana Dokumada Desen Aktarma 6.4.7. Atkı ipliğinin Aynı Yönde Atılması Düz dizgi sistemine göre yerleştirilen çarpanalarda hep aynı yönden atkı atılımı ile yapılan çarpana kordon (yuvarlak) dokuma Resim 84: Kordon 6.4.8. Çarpanaların Sistemine Uygun Dokuması Çarpanalarda birden çok atkı ipi ve farklı yardımcı gereçler kullanılır, istenilen şekilde çarpana dokumalar yapılır. Ayrıca atkı ipliği kenarlarda uzun bırakıldığı gibi, çarpana üzerindeki ipler bölünerek de ilikli dokumalar yapılabilir. Resim 85: Atkı İpliğinin Kenarlarda Uzun Bırakılması 83

6.5.Desen Oluşumuna Katkıda Bulunan İlave Hareketler Desen oluşumuna katkıda bulunan ilave çarpana hareketleri desen oluşumuna etki eden hareketlerdir. Bu hareketler yalnız başlarına dokuma oluşumunu gerçekleştiremezler. Dokumanın oluşabilmesi, bu hareketleri izleyecek temel hareketler olarak ifade edilen ileri ya da geri hareketlerle sağlanır.  Çarpana sıralamasını değiştirme  Çarpanayı kendi ekseninde sağa ya da sola çevirme 6.5.1.Çarpana Sıralamasını Değiştirme Belirli bir desen raporuna göre geçirilmiş ve gerilmiş olan çözgü iplikleri ile, çarpana sırasında değişiklik yapılarak farklı desenler elde etmek, aynı zamanda dokuma şeridine hacimli bir yapı kazandırmak mümkündür. Bu şekilde çözgü ipliklerinin geçiriliş yönüne bağlı olarak ortaya çıkan dokuma yüzeyindeki iplik eğilimleri de değiştirilebilir. Bu da dokumanın dokusunu ve dolaylı olarak deseni etkiler. Çarpana sıralamasında yapılacak değişiklik dokuyucunun isteği ve dokuma deneyimiyle doğru orantılıdır. Çarpana sıralamasında değişiklik “dokumanın başlangıcında” ve “dokuma esnasında belirli tur aralıklarla” olmak üzere iki şekilde uygulanır. Çarpana sıralamasında değişiklik dokumanın başlangıcında yapılır. Sıra numarasına göre art arda dizilmiş durumdaki çarpanaların sıralanması dokumaya başlamadan önce değiştirilerek planlanan düzene göre yerleştirilir. Daha sonra uygulanan temel hareketlerle dokuma oluşturulur. Böylece desende, hareket noktası olan dokuma desen raporuna göre, değişiklik sağlanır. Bunun için yer değiştirilmesi düşünülen çarpana ya da çarpanalar bulunduğu aralıktan yukarı alınır ve yeni düzenlemeye göre yer alması gereken aralığa yerleştirilir. Resim 86 a: Çarpanaların Bulunduğu Aralıktan Yukarı Alınması 84

Resim 86 b: Çarpanaların Yer Alması Gereken Aralığa Yerleştirilmesi Çarpana sıralamasında ve hareketinde yapılan küçük değişikliklerle dokumaya başlarken temel alınan dokuma raporuna göre desen ve dokuda değişiklik elde edilebilir. Dokumada 5-8 numaralı çarpanalar ile 9-12 numaralı çarpanaların yer değiştirmesi ve ileri hareketle dokunması suretiyle desende ve dokuda değişiklik sağlanmıştır. Doku değişikliği çözgü ipliklerinin eğiminde de gözlenir. 40 Resim 86 c: Çarpanaların Sıralamasında Yapılan Değişikliğin Dokumaya Yansıması Resim: 86 d Bu teknikte çözgü iplikleri düz dizgi sisteminde geçirilir çarpanalar aynı yönden takılır. Aynı renkte iplik geçirilirse tek renkli fitil elde edilir.41. Resim 86 e: Fitilli Doku Görüntüsü Çarpana sıralaması dokuma sırasında belirli tur aralıklarla değiştirilir. 40 Megep Çarpana Dokuma Modülü 2007 41 Demir, sönmez, Tuna. El Dokumacılığı ve Çarpana Dokumacılığı 85

Dokuma desen raporuna göre geçirilmiş çözgü ipliklerini taşıyan ve sıra numarası izleyen düzende yer alan çarpanalar iki, üç ya da dört tur (genellikle iki tur iyi sonuç verir) tek ya da çift yöne çevirerek dokunduktan sonra, dokuyucunun tasarımına göre belirlenen çarpanalar dokumanın üstten ya da alttan alınarak yeri değiştirilir. Aynı şekilde dokumaya devam edilir. Resim 86 f: Çarpana Grubunun Yer Değiştirilmesi ve Çarpana Grubunun İlk Konumuna Getirilmesi Çarpanaların yer değiştirdiği bölümlerde, çarpana dokuma kalın ve hacimli yapı kazanır. Bu işlemde çarpanaların sıralama düzeni belirli aralıklarla değiştirilirken, çarpanaların dokumanın altından ya da üstünden taşınması, şeridin görünümünü etkiler. Resim 86 g: Çarpanaların Alttan ya da Üstten Taşınması Resim 86 h: Çarpana Sıralamasında Değişiklik Yapılması Resim 86 j: İki Şeritli Çarpana Dokuma 86

Resim 86 k: Üç Şeritli Çarpana Dokuma 6.5.2. Çarpanayı Kendi Ekseninde Çevirme Bu hareketler “Desen Aktarma” uygulamaları için geçerlidir. Desene ve dokumaya rehberlik edecek iki rapora ihtiyaç vardır. Birinci dokuma raporu “A raporu” çözgü ipliklerinin çarpanalara geçiriliş yönünü ve renk düzenini gösterir. Çözgü ipliklerinin çarpanalardan geçirilişi “tek yönden” ya da “1:1”iplik düzeninde çift yönden” uygulanabilmektedir. Şekil 37: Desen Raporu Resim 87: Temel Çarpana Hareketleri Desen Aktarma Kenarlar ve orta bölüm olmak üzere “grup düzeninde çift yönden” uygulamalar yapılabilmektedir. Desen aktarmada genellikle iki renk kullanılır. Renklerin biri zemin dokumayı oluştururken diğer renk deseni oluşturacaktır. Desen aktarma uygulamalarında iplik geçirmede renk değişmez. Yani çarpanaların A ve B deliğinden birinci renk, C ve D deliğinden ikinci renk geçirilir. Çok renkli uygulamalar istendiğinde farklı renkler kenarlarda bordür şeklinde ya da zemin dokumada enine veya boyuna desen oluşturmada (tonlamalar veya pastel renkler tercih edilmelidir) kullanılabilir. 87

İkinci rapor “B raporu” ise zemin dokuma üzerine aktarılacak motif ve desen raporudur. Bu rapor A raporunun gösterdiği kart ve çözgü ipliği sayısına göre motifin zemin dokuma üzerindeki yerleşimini verir. Kirkitli dokumalarda kullanılan motifler rahatlıkla çarpana dokumalarda desen aktarma uygulamalarına uyarlanabilir. Ayrıca bu uygulamalarla isim vb. dokuma üzerine aktarmak mümkündür. Raporda dikey doğrultudaki kareler çözgü ipliklerini, yatay doğrultudaki kareler motifi oluşturan atkı ipliği sırası gösterir. Dolayısıyla B raporu hazırlamada tek kare üzerine yerleştirilmiş motif hatlarının dokumaya bir çözgü ipliği kalınlığında yansıyacağı dikkate alınmalıdır. Çözgü iplikleri A raporuna göre geçirildikten sonra dokuma, B raporu üzerinden, her bir atkı sırasında çözgü ipliklerinin renk düzeni incelenerek gerçekleştirilir. Motifi oluşturacak her atkı sırasında, dokumanın çözgü iplikleri B raporundaki çözgü ipliği renk düzeni ile uyumlu hale getirilir Bu uyumu temel kart hareketleri ya da ilave kart hareketleri ile sağlamak mümkündür. 6.6.İplik Sistemlerine Göre Çarpana Dokumalar Çarpana dokuma uygulamaları iki şekilde olur.  İki iplik sistemli  Üç iplik sistemli 6.6.1. İki İplik Sistemli Çarpana Dokumalar Çözgü ve atkı olmak üzere iki iplik grubu kullanılır. İpliklerde tek renk ya da birden fazla renk kullanılabilir. Dokuma tek renk olacaksa atkı ipliği de çözgü iplikleri ile aynı renkte olmalıdır. Birden fazla renk kullanılmak istenirse atkı ipliği, dokumanın sağ ve sol kenarında yer alan renklerden seçilmelidir. Bu gruba giren dokumalar çözgü ipliklerinin geçiriliş yönü ve çarpanaların temel hareket yönüne göre dört başlık altında incelenebilir. 6.6.1.1.Tek Yönlü İplik Geçirme ve Tek Yöne Hareket Bu sistemde çözgü iplikleri çarpanalara tek yönlü (ön yüzünden veya arka yüzünden) geçirilir ve dokuma tamamlanıncaya kadar çarpanalar tek yöne çevrilir. Tek yönlü iplik geçirme sisteminde, toplam çarpana sayısı tek rakamlı ya da çift rakamlı olabilir. Çözgü ipliklerinin çarpanalardan geçiriliş ve kartların hareket yönüne bağlı olarak oluşan dokumanın yüzeyinde hep sağa yatık “Z” yönlü ya da hep sola yatık ”S” yönlü görüntü “fitilli doku” adı ile bilinir Resim 88: Fitilli Dokuma 88

Çarpana dokumalarda dokuma boyunca çarpanaların tek yöne çevrilmesi sonucu çözgü iplikleri birbirine bükülerek dokuma güçlüğü yaratır. Bu nedenle sözü edilen sistem seçildiğinde dokumanın rahat yürütülebilmesi için, belirli aralıklarla çözgü ipliklerini tutan ucundan düğüm açılarak bükümler düzeltilmeli ve dokumaya daha sonra devam edilmelidir. 6.6.1.2. Tek Yönlü İplik Geçirme ve Çift Yöne Hareket Bu sistemde çözgü iplikleri çarpanalara tek yönlü geçirilir ve çarpanalar çift yöne çevrilir. Burada çarpanaların iki ileri, iki geri, dört ileri, dört geri, altı ileri, altı geri vb. çevrilebileceği gibi dört ileri, altı geri, altı ileri, sekiz geri, vb. farklı sayılarda da ileri geri çevrilebilir. Çözgü ipliklerinin tek yönlü geçirildiği bu sistem, dokuyucunun isteğine bağlı olarak çarpanaların farklı sayılarda ileri ve geri çevrilmesi ile dokuma raporunda oldukça farklı desenlerin elde edilmesi sağlanır Resim 89: Dört İleri Dört Geri Resim 90: Yedi İleri Yedi Geri 6.6.1.3. Çift Yönlü İplik Geçirme ve Tek Yöne Hareket Çarpanalara çift yönlü iplik geçirme 1:1 düzeninde, eşit ya da farklı grup düzeninde ve ½ (yarı yarıya) düzeninde olmak üzere üç grupta incelenebilir. Bu sistemde dokuma desen raporu çift sayıda çarpanalardan oluşmalıdır. “1:1 düzeninde” çözgü iplikleri çarpanaların birinin ön yüzünde, diğerinin arka yüzünden geçirilir. “( 1, 3, 5, 7, 9…) çarpanalara ön yüzünden geçirilen çözgü iplikleri, çift rakamlı (2, 4, 6, 8, 10…) çarpanalara arka yüzünden geçirilen çözgü iplikleri” Çarpanalar tek yönde çevrilir. “Sadece ileri ya da geri” burada önden geçirilen çözgü iplikleri sağa yatık arkadan geçirilen çözgü iplikleri ise sola yatık görünümlüdür. Bu nedenle elde edilen doku “düz örgü doku” görünümü verir. Resim 91: Düz örgü dokuma 89

“Grup düzeninde “birbirini izleyen her çarpana grubu için ipliklerin çarpanalara geçiriliş yönü değişir. Yani bir grupta iplikler çarpanalara önden arkaya geçirilmişse, izleyen grupta arkadan öne doğru geçirilir. Çarpanaların gruplandırılması dokuma desen raporunda yer alan motiflere göre yapılır. Dokuma desen raporunda motifin orta hattına göre iplik geçişinin yön değiştireceği çarpana grupları belirlenir. Resim 92: Desen Raporu Ve Grup Düzeninde Çift Yönlü Hareket Sistemine Göre Dokunmuş Çarpana Motiflere göre gruplandırılan çarpanalar her zaman eşit sayıda olmayabilir. Örneğin toplam 22 karttan oluşan bir raporda ilk ve son iki grup 4, ortadaki grup 6 çarpanadan oluşabilir. “1/2 düzeninde” çözgü iplikleri, toplam çarpana sayısının ilk yarısından çarpanaların ön yüzünden, diğer yarısında ise çarpanaların arka yüzünden geçirilir. Ve çarpanalar tek yöne çevrilerek dokunur. Dokuma yüzeyinde oluşan desen orta simetri görünümdedir. Şekil 38: Desen Raporu Resim 93: Çift Yönlü İplik Geçirme Ve Tek Yönlü Hareket Sistemine Göre Dokunmuş Çarpana Dokum 6.6.1.4. Çift Yönlü İplik Geçirme ve Çift Yöne Hareket Burada çözgü ipliklerinin çarpanalara geçirilmesi, “çift yönlü iplik geçirme ve tek yönlü hareket” sisteminde olduğu gibi uygulanır. Burada tek değişiklik çarpanaların da çift yöne çevrilmesidir. Çarpanaları ileri ve geri çevirme sayısı isteğe bağlı olarak 2 ileri – 2 geri, 4 ileri - 4 geri gibi çift; 3 ileri – 3 geri, 5 ileri – 5 geri tek ya da 4 ileri-8 geri, 6 ileri – 3 geri gibi farklı sayılarda da olabilir. Böylece aynı desen raporuna göre geçirilen çözgü iplikleri ile çarpanaların farklı sayılarda çevrilmesi sonucu birbirinden farklı desenlerin oluşumu sağlanır. 90

Çözgü iplikleri çarpanalara dokuma raporuna göre çift yönlü geçirilir. Ancak burada çarpanaların hareketi 2 sırada bir çift yönlüdür. Yani 2 sıra ileri doğru çevrilen çarpanalar 2 sıra geri çevrilir ve elde edilen doku “ pirinç” görünümü verir. Resim 94: Desen Raporu Ve 1:1 Düzeninde Çift Yönlü İplik Geçirme Ve Çift Yönlü Hareket Sistemine Göre Dokunmuş Çarpana 6.6.2. Üç İplik Sistemli Çarpana Dokumalar Bu gruba giren dokumalarda, çözgü ve atkı ipliğinden oluşan ve zemin dokumayı oluşturan iki iplik sisteminin yanında, zemin dokuma üzerinde yer alan motifleri oluşturma da üçüncü bir iplik kullanılır. Bu iplik motifleri oluşturan atkı ipliği yani “motif atkısı” görevini üstlenir. Motif atkısı, desene göre belirli sayıdaki çözgü ipliği sayısı üzerinden çözgülere dik olarak atlama yapar. Bu sistem “susma” “daldırma” ve “serbest teknik ” olmak üzere üç şekilde uygulanır. Topkapı Saray Müzesi’ndeki susma ve daldırma tekniği ile bezeli kuşak, şerit ve kılıç askılarının bazılarında motif atkısı olarak altın ve gümüş metal iplik kullanıldığı ifade edilmektedir. 6.6.2.1. Susma Motif atkısı belli sayıdaki çözgü ipliklerinin üzerinden atlama yapar ve motif tamamlandıktan sonra atkı ipliği ile birlikte yürütülür. Ancak motif atkısının, dokuma şeridinin kenarlarının görünmemesi için sağ ve sol kenarda yer alan çözgü iplikleri ile bağlantı kurmadan dönüş yapması sağlanır. Her motif kenarında aynı iplik yüzeye alınarak kullanılır. Şayet motif aralarında bağlantı varsa motifi oluşturan ilave atkının çözgüler arasına gizlenmesine gerek kalmaz. Resim 95: Susma 91

6.6.2.2. Daldırma: Susma tekniğine benzeyen bu tekniğin tek farkı, tekrar eden her motif için ayrı bir motif atkısının yeni başlangıç yapmasıdır. Yani tamamlanınca iplik kopartılır, tekrarlanacağı kısımda yeniden kullanılır. Resim 96: Daldırma Tekniği 6.6.2.3. Serbest Teknik (Strüktür): Bu teknikte çözgüler tek renk seçilmelidir. Dokumanın deseni, çarpanaların değişik şekillerde döndürülmesi bazı çarpana deliklerinin boş bırakılması ve karışık dizgi sisteminin kullanılmasıyla oluşur. Resim 97: Serbest Teknik (Strüktür) 6.6.2.4.Tel Örgü Tekniği Çarpanalara çözgü iplikleri düz dizgi sisteminde geçirilir. Çarpanalar iki defa önden arkaya iki defa arkadan öne doğru 90o çevrilir. Bu işlem tekrar edilerek tel örgü dokuma elde edilir. Resim 98: Tel Örgü Tekniği 92

7. DOKUMAYI BİTİRME 7.1. Çözgü İplerini Kesme Dokumanın iki ucundan yaklaşık 10-15 cm lik iplik bırakılarak kesilir. Şekil 39: Bitmiş Dokumanın Kesilmesi 7.2. İpleri Çarpanalardan Çıkarma Çözgü ipliklerini çarpanalardan çıkarırken, çarpanaların dağılmasını engellemek için tek taraflı olarak gevşekçe bağlanır. Bağlanan çarpanalar dokuyucuya doğru çekilir. Çekilirken iplerin karışmamasına dikkat edilir. Çarpanalar tamamen çıktıktan sonra tekrar sıkıca bağlanarak bir sonraki dokuma için hazır hale getirilir. 7.3. Atkı İpini Sabitleme 7.3.1.Dikerek Sabitleme Dokumanın başlangıç ve bitiş kısımlarındaki atkı ve çözgü iplikleri dikerek tutturulur. Şekil 40: Atkı İpliğinin Tutturulması 7.3.2.Düğümleyerek Sabitleme Dokuma bitiminde atkı ipi yanındaki çözgü ipliklerinden biri ile düğüm atılarak sabitlenir. Bu işlem dokumanın sökülmemesi için mutlaka yapılmalıdır. 7.4. Uç Temizleme Teknikleri 7.4.1. Püskül Hazırlama Dokumanın ucundaki iplikler bükülerek veya saç örgüsü yapılarak tamamlanır. İstenirse dokumanın içindeki renklerden püskül hazırlanır. Planlanan püskülün boyu kadar kare karton hazırlanarak üzerine istenen kalınlıkta ip sarılır. Sarılan iplik tepeden uzunca bir iplikle boğulur. (şekil:41) 93

Şekil 41: İpi Tepeden Bağlama Sarılan ipliklerin alt kısmı kesilir. (şekil:42) Şekil 42: İp kesme İplikler kartondan çıkarılıp bağlanan kısımdan aşağıya doğru 1 cm ’lik yeri ipliğin bir katıyla birkaç defa sarılarak bağlanır. Aynı iplik iğne yardımıyla aradan geçirilerek yukarıya çekilir.(şekil:43) Şekil 43: Saçak Ucu Bağlama Açık olan uçları makasla kesilerek düzeltilir. (şekil:44) Şekil 44: Saçak Kesme Hazırlanan püskülü dokumanın ucunda bırakılan iplikler dikerek veya bağlayarak tutturulur. Püsküllerin hepsi aynı boyda olduğu gibi kısalı ve uzunlu olarak da bağlanabilir.(şekil:45) 94

Şekil 45: Püskül Bağlama 7.4.2. Süsleyerek Saçak Hazırlama Dokumanın uç kısmındaki ipliklerin hepsi birden bağlanarak ve uçlarına renkli boncuklarla tutturularak da süslenebilir.(şekil:46) Şekil 46: Boncuklarla Süsleme 7.4.3. Kemer Tokasına Takma Hazır kemer tokasına veya başka malzemeleri dokumaya tutturarak kemerler yapılabilir. (şekil:47) Şekil 47: Kemer Tokası Takma 8.MERSİNE ÖZGÜ DOKUMALARDA KULLANILAN MOTİFLERİ ÇARPANA DESEN AKTARMA TEKNİĞİYLE UYGULAMA 1. Sarı Çatkılı Satranç Yanış Desen “Silifke Folkloru İşlemecilik, Dokumacılık, Örücülük Halk Oyunları ve Giysileri” Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 2004 kitabı sayfa 186 da şekil detayı. Ayrıca, “Mut ve çevresinde Milli El Sanatlarımız Istar Dokuma” Ankara 1985 Milli Gelenek ve el Sanatları serisi 1 basımlı kitabı sayfa 47 de sarılı yanış olarak da kaydedilmiştir. Resim: 99 95

Çizim: ‘Tarsus El Sanatları Dokumacılık, Örücülük, İşlemecilik’ Ankara 1998 basımlı kitapta sayfa 69 da çizim no15 Sarı Çatkılı Satranç olarak kaydedilmiştir. Şekil 48 : Sarı Çatkılı Desen A Raporu Şekil 49 : Sarı Çatkılı Desen B Raporu Resim 100: Çift Yönlü Sarı Çatkılı Çarpana Dokuma 2.Sığır Sidiği Bu motif de muhtelif ıstar dokumalarında kenar suyu olarak kullanılmaktadır. Büyükbaş hayvanların yürürken bıraktıkları sidik tek zik zak halinde bir şekil meydana getirir. Sarıveliler köyü ala çuvalda bu motif çift olarak kullanılmıştır.42 Ayrıca, ‘Silifke Folkloru İşlemecilik, Dokumacılık, Örücülük Halk Oyunları ve Giysileri’ Türk Tarih Kurumu Ankara 2004 kitabında sayfa 201 çizim 41 de yer almıştır. Bulunduğu yer Keban s.58 de çul kenarı ince bordürde Sığır Sidiği motifi kullanılmıştır 42 Mut ve çevresinde Milli el sanatlarımız ıstar dokuma Ankara 1985 Milli Gelenek ve el Sanatları serisi 1 s.55. 96

Resim 101: Sığır Sidiği Motifi ve Dokunmuş Hali Çizim: ‘Tarsus El Sanatları Dokumacılık, Örücülük, İşlemecilik’ Ankara 1998 basımlı kitapta sayfa 71 de çizim no39. Ayrıca s.110da Çay boyu Egemen de bulunan çuvalda kullanılmıştır. Şekil 50: Sığır sidiği A Raporu Şekil 51: Sığır Sidiği B raporu Resim 102: Çift Yönlü Sığır Sidiği Yanış Çarpana 3.Saksagan Yanış ‘Mut ve Çevresinde Milli El Sanatlarımız Istar Dokuma’ Ankara 1985 Milli Gelenek ve El Sanatları serisi 1 s.41 de Yanlızcabağ Köyünde İteği denilen dokumada kullanılmıştır. İteği kullanım alanları: İteği üzerinde leğen içerisine un elenir, .hamur yapılan leğen altına konur, saçta pişirilen yufka ekmek soğuması için üzerine bırakılır. Günümüzde İteğinin adı dahi unutulmak üzeredir. Temizliği daha kolay fabrika dokumaların en ücra köşelere kadar girmesiyle bu el sanatı ürünümüz de yok olmaya yüz tutmuştur.43 43 Mut ve Çevresinde Milli El Sanatlarımız Istar Dokuma Ankara 1985 Milli Gelenek ve el Sanatları Serisi:1 97

Resim 103 : ‘Mut ve Çevresinde Milli El Sanatlarımız Istar Dokuma’ Ankara 1985 Milli Gelenek ve El Sanatları serisi 1 s.42 Şekil 52: Saksağan Yanış A Raporu Şekil 53: Saksağan Yanış B Raporu Resim 104: Saksağan Yanış çarpana Dokuma Resim 105: Saksağan ve Sarı Çatkı Yanış çarpana dokuma 4.Eli Böğründe Yanış ‘Mut ve Çevresinde Milli El Sanatlarımız Istar Dokuma’ Ankara 1985 Milli Gelenek ve El Sanatları’ serisi 1 s.29 da Aşağı Köselerli Köyünde kullanılmıştır. Eli böğründe yanış aynı zamanda eli Belinde olarak ta bilinmektedir. Vücudumuzun sırt ve karın arasına kalan boşluğa böğür denilmektedir. ‘Böğrüme vurdun nefesim kesildi’ tabirler kullanılmaktadır. 98

Aynı şekil yığma toprak ve taş yapılı evlerin ön kısımlarına yapılan çıkıntıların altına konulan direklere verilen ikinci bir ağaç desteğin şeklini de andırmaktadır. Aynı tabir burada da kullanılmaktadır. Böğrüne destek ver gb.44 Resim 106: Mut ve çevresinde Milli el sanatlarımız Istar Dokuma Ankara 1985 Milli Gelenek ve El Sanatları serisi:1 s.29. Şekil 54: Eli Böğründe Yanış A Raporu Şekil 55: Eli Böğründe Yanış B Raporu Resim 107: Eli Böğründe Yanış Çarpana Dokuma 44 Mut ve Çevresinde Milli El Sanatlarımız Istar Dokuma Ankara 1985 Milli Gelenek ve el Sanatları Serisi:1 s.29. 99

5. Seymenli Yanış Motif, ‘Tarsus El Sanatları Dokumacılık, Örücülük, İşlemecilik’ Ankara 1998 yayınlı kitapta sayfa 116 da İnköyü namazlağının zemininde Seymenli Yanışı zikzak şeklinde birbirine girift olarak yerleştirilmiştir.45 Resim 108: Tarsus El Sanatları Dokumacılık, Örücülük, İşlemecilik. Ankara 1998 TC. Kültür Bakanlığı sayfa 72 de çizim no:40 Şekil 56: Seymenli Yanış A Raporu Şekil 57: Seymenli Yanış B Raporu 45 Tarsus El Sanatlar, Dokumacılık, Örücülük, İşlemecilik. TC. Kültür Bakanlığı Ankara 1998 100