Mersin Olgunlaşma Enstitüsü

Uzman Öğretmen Payende BOZOKLAR Usta Öğretici Sevil GÜL Fotoğraflar & Grafik Usta Öğretici Ali AKKEÇECİ a

İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ GİRİŞ............................................................................................................................................ 7 1.ÇARPANA DOKUMA .............................................................................................................. 11 1.1.Çarpana Dokuma Hakkında Genel Bilgi............................................................................ 11 1.2.Çarpana Dokumanın Tarihçesi........................................................................................... 16 1.3.Çarpana Dokumanın Kullanım Alanları............................................................................. 17 1.4.Mersin Olgunlaşma Enstitüsünde Yapılan Çarpana Dokuma Örnekleri ........................... 19 1.5.Kolan Dokuma Çeşitleri..................................................................................................... 43 1.5.1.Çarpanasız Olarak Dokunan Kolan Dokuma .................................................................. 43 1.5.2.Çarpanalı Kolan Dokumalar ( Plakalı Dokumalar )........................................................ 45 2.DOKUMA DESENİ HAZIRLAMA................................................................................................ 45 2.1. Çarpana Dokuma İçin Desen Özellikleri .......................................................................... 45 2.2. Çarpana Deseni Hazırlama................................................................................................ 46 2.3. Çarpana Dokumalarda Kullanılan Motifler ve Anlamları................................................. 46 2.4.Mersin İli Ve Çevre İlçelerinde Dokumacılıkta Kullanılan Motifler................................. 52 2.5. Çarpana Dokumada Renk Düzeni ..................................................................................... 60 2.5.1.Renk Dağılım Tablosunun Hazırlanması ........................................................................ 60 2.5.2. Kareli Kağıda Desen Geçirme ve Renklendirme ........................................................... 61 3.ÇÖZGÜ İPLİKLERİNİN GEÇİRİLİŞ SİSTEMLERİ............................................................................ 63 3.1.Çözgü İpliklerinin Çarpanalara Hep Aynı Yönde Geçirilmesi .......................................... 63 3.2.Çözgü İpliklerinin Orta Simetri Sistemine Göre Geçirilmesi ............................................ 63 3.3.Çözgü İpliklerinin Çarpanalardan Ayna Simetri Sistemine Göre Geçirilmesi .................. 64 3.4.Çözgü İpliklerinin Çarpanalardan Grup Simetriği Sistemine Göre Geçirilmesi................ 65 4.DOKUMAYA HAZIRLIK............................................................................................................. 66 4.1.Çarpana Hazırlama ............................................................................................................. 66 4.1.1.Çarpana Hazırlamada Kullanılan Araçlar ....................................................................... 66 4.1.1.1. Çarpana ........................................................................................................................................... 66 4.1.1.2.Mekik................................................................................................................................................ 67 4.1.1.3.Kılıç ................................................................................................................................................... 67 4.2.Çarpana Yapımında Dikkat Edilecek Noktalar .................................................................. 68 4.3.Çarpana Şekilleri (şekil:12)................................................................................................ 68 4.4.Kare Çarpananın Hazırlanması .......................................................................................... 68 4.5. Üçgen Çarpanaların Hazırlanması..................................................................................... 69 4.6.İki (2) Delikli Diktörtgen Çarpananın Hazırlanması.......................................................... 70 4.7 Altı (6) Delikli Dikdörtgen Çarpananın Hazırlanması ....................................................... 70 b

4.8.Çokgen Çarpananın Hazırlanması...................................................................................... 71 5.ATKI VE ÇÖZGÜ İPLERİNİ HAZIRLAMA..................................................................................... 72 5.1. Çarpanada Kullanılan İplik Çeşitleri................................................................................. 72 5.2. Çözgü İplik Boyu Hesaplama ........................................................................................... 73 5.3.Atkı İpi Boyu Hesaplama ................................................................................................... 73 5.4.Atkı İpi Seçme.................................................................................................................... 73 5.5.Çözgü Hazırlama................................................................................................................ 73 5.6.Çarpanaları Sıralama .......................................................................................................... 74 5.6.1.Çözgü İpliklerini Çarpanalara Geçirme İşlem Basamakları ........................................... 74 5.6.2.Çözgü İplerini Düğümleme ............................................................................................. 77 6.DOKUMA YAPMA.................................................................................................................... 78 6.1. Çözgü İpini Bağlama......................................................................................................... 78 6.2.Atkı İpi Hazırlama Teknikleri ............................................................................................ 78 6.2.1.Melik ............................................................................................................................... 78 6.2.2.Yumak ............................................................................................................................. 78 6.2.3.Kelebek............................................................................................................................ 79 6.3.Çarpana Dokuma Tekniği .................................................................................................. 79 6.4.Çarpanaların Çevirme Sistemleri ....................................................................................... 79 6.4.1.Devamlı Aynı Yönde Çevirme........................................................................................ 80 6.4.2.Devamlı İleri Döndürme ...................................................................................................................... 80 6.4.3.Devamlı Geri Döndürme...................................................................................................................... 81 6.4.4.Çarpanaları Eşit Sayıda İleri ve Geri Çevirme................................................................ 81 6.4.5.Çarpanaları Değişik Sayıda İleri ve Geri Çevirme (Aynı Yönde İplik Geçirme Sistemine Göre)......................................................................................................................................... 81 Örnek Çalışmalar...................................................................................................................... 82 6.4.6. Çarpanaların Desene Göre Kendi İçinde Yer Değiştirmesi ........................................... 83 6.4.7. Atkı ipliğinin Aynı Yönde Atılması............................................................................... 83 6.4.8. Çarpanaların Sistemine Uygun Dokuması ..................................................................... 83 6.5.Desen Oluşumuna Katkıda Bulunan İlave Hareketler ....................................................... 84 6.5.1.Çarpana Sıralamasını Değiştirme.................................................................................... 84 6.5.2. Çarpanayı Kendi Ekseninde Çevirme ............................................................................ 87 6.6.İplik Sistemlerine Göre Çarpana Dokumalar ..................................................................... 88 6.6.1. İki İplik Sistemli Çarpana Dokumalar ........................................................................... 88 6.6.1.1.Tek Yönlü İplik Geçirme ve Tek Yöne Hareket............................................................................... 88 6.6.1.2. Tek Yönlü İplik Geçirme ve Çift Yöne Hareket ................................................................................. 89 6.6.1.3. Çift Yönlü İplik Geçirme ve Tek Yöne Hareket ......................................................... 89 6.6.1.4. Çift Yönlü İplik Geçirme ve Çift Yöne Hareket ................................................................................. 90 6.6.2. Üç İplik Sistemli Çarpana Dokumalar.................................................................................................. 91 6.6.2.1. Susma .............................................................................................................................................. 91 6.6.2.2. Daldırma: ......................................................................................................................................... 92 6.6.2.3. Serbest Teknik (Strüktür):............................................................................................................... 92 6.6.2.4.Tel Örgü Tekniği................................................................................................................................ 92 7. DOKUMAYI BİTİRME ...................................................................................................... 93 c

7.1. Çözgü İplerini Kesme........................................................................................................ 93 7.2. İpleri Çarpanalardan Çıkarma ........................................................................................... 93 7.3. Atkı İpini Sabitleme ...................................................................................................... 93 7.3.1.Dikerek Sabitleme ........................................................................................................... 93 7.3.2.Düğümleyerek Sabitleme ................................................................................................ 93 7.4. Uç Temizleme Teknikleri.................................................................................................. 93 7.4.1. Püskül Hazırlama ........................................................................................................... 93 7.4.2. Süsleyerek Saçak Hazırlama .......................................................................................... 95 7.4.3. Kemer Tokasına Takma ................................................................................................. 95 8.MERSİNE ÖZGÜ DOKUMALARDA KULLANILAN MOTİFLERİ ÇARPANA DESEN AKTARMA TEKNİĞİYLE UYGULAMA ............................................................................................................ 95 1. Sarı Çatkılı Satranç Yanış .................................................................................................... 95 2.Sığır Sidiği............................................................................................................................. 96 3.Saksagan Yanış ..................................................................................................................... 97 4.Eli Böğründe Yanış ............................................................................................................... 98 5. Seymenli Yanış .................................................................................................................. 100 6.Armutlu Yanış: .................................................................................................................... 101 7.Ayak Yanışı......................................................................................................................... 102 8.Yanlızcabağ Köyü Çuval Kulpu Kolan Dokuma ................................................................ 103 9.Tarak yanışı ......................................................................................................................... 104 ................................................................................................................................................ 104 10.Tarsus Belediyesi Müzesinde Bulunan Çarpana Dokuma (I) ........................................... 105 11.Tarsus Belediyesi Müzesinde Bulunan Çarpana Dokuma (II).......................................... 106 9.ÖRNEK ÇALIŞMA: ÇARPANA DOKUMA VE EL NAKIŞLI (SUSMA TEKNİĞİ) YELEK VE BOYUNLUK YAPMA .................................................................................................................................... 107 9.1.Boyunluk Yapım Aşamaları............................................................................................. 108 9.2. Yelek Yapım Aşamaları .................................................................................................. 109 10. KAYNAKÇA…………………………………………………………………………..106 d

ÖN SÖZ Geleneksel Türk El Sanatlarının geçmişini geleceğe aktarmak, ancak onu yaşatmakla mümkün olabilir. Bu araştırma projesinde enstitümüze düşen görev, unutulmaya yüz tutmuş çarpana dokumayı yaşatmak ve Mersin yöresi kirkitli dokumalarında kullanılan motifleri çarpana dokuma tekniği ile gelecek nesillere aktarmaktır. Kültür hazinelerimizden birisi olan çarpana dokumalar hızlı gelişen teknoloji ve makineleşme nedeni ile gerilemiş hatta kaybolamaya yüz tutmuştur. Enstitümüz çarpana dokumanın, geleneksel halini koruyup, gelişimini sağlayarak gelecek nesillere canlı örnekler aktarabilmek açısından oldukça önemli misyon yüklenmiştir. Geçmişi oldukça eskiye dayanan çarpana dokumacılığı, el sanatları içinde önemli bir yere sahiptir. Geçmişteki ve günümüzdeki kullanım alanları ile ilgili yapılan araştırmalar bu ürünlerin tanıtımını ve ürüne olan talebi arttıracaktır. Araştırmada konumuz; MERSİN’E ÖZGÜ DOKUMALARDA KULLANILAN MOTİFLERİN ÇARPANA DOKUMA TEKNİĞİYLE UYGULANMASIDIR. Araştırmada Mersin ili ve ilçelerinde dokunmuş olan çul, çuval, heybe, iteği ve seccadelerde var olan motifler tespit edilip çarpana dokuma tekniğine uyarlanmıştır Günümüzde tasarımcılarımıza düşen görev; her biri sanat eseri olup yok olmaya yüz tutan, el emeği göz nuru dokumaların, tasarımlarda kullanılmasıdır. Bu dokumaların yeniden canlandırılarak, benzer çalışmaların yapılması ve yaygınlaştırılması son derce önemlidir. Hızla değişen toplumsal beğenilerin ve isteklerin paralelliğinde geleneksel kimliğini bozmadan, kilim ve çullarda var olan desenleri gün ışığına çıkararak, çağdaş tasarım anlayışıyla çarpana dokumalarında yaşatmak gerekmektedir. Çarpanaları yeni tasarımlarda kullanmak, çarpana dokumaların unutulmasını önlemek ve kullanımını yaygınlaştırmak amacı ile iş bu çalışma yapılmıştır. e



Giriş Eğitim; insan davranışlarında, kendi yaşantısı yoluyla istendik değişmeler meydana getirme sürecidir. Eğitim, insan yetiştirme sanatıdır. Ayrıca eğitim, bireylerin karşılıklı iletişimi, yani bilgi alışverişidir. Bu edebiyat, bilim, fizik, teknik veya sanat gibi alanlarda geçerlidir.1 Sanat; bazen düşüncelerin, bazı durumların ya da olayların beceri ve düşünce gücü kullanılarak ifade edilmesine ya da başkalarına iletilmelerine yönelik yaratıcı insan etkinliğidir. Sanat, insanoğlunun evrendeki varoluşuyla başlamıştır. İnsanoğlu sanat aracılığıyla duygu, düşüncelerini yani bir takım soyut olan kavramları somut olarak ortaya çıkarmıştır. 2 Halk arasında sanat sözcüğü, insan ihtiyaçlarından birinin karşılanması konusunda öğretilen ve yapılan iş anlamında kullanılmaktadır. Sanat, insanın doğa karşısındaki duygu ve düşüncelerini çizgi, renk, biçim, ses, söz ve ritim gibi araçlarla güzel ve etkili bir biçimde ve kişisel üslupla ifade etme çabasından doğan bir faaliyet olarak tanımlanmaktadır. Sanat ve sanat ürünleri çağdan çağa ve toplumdan topluma farklılık göstermiş, çok farklı biçimlerde değerlendirilmiş ve insanoğlunun vazgeçilmez bir parçası haline gelmiştir.3 Başka bir değişle sanat, insanların duygu ve düşüncelerini, heyecanlarını, ruhsal dengelerini başkalarına aktarabilme yani duygu ve düşüncelerini biçimlendirilmesidir.4 Toplumun geçmişteki anlayış biçimlerini, duygu ve düşüncelerini bizlere aktaran en önemli unsurlardan biride el sanatlarımızdır.5 El sanatları; süslemeye emeğin yanı sıra renk, zevk, duygu ve düşünceleri de eklenmesiyle, Türk’ün milli zevk ve yaratıcılığının ortaya konmasıdır.6 El sanatları; bireyin bilgi ve becerisine dayanan genellikle doğal hammadde kullanıldığı elle ve basit aletler dışında makine gücüne ihtiyaç duyulmadan yapılan ve toplumun, gelenek ve göreneklerini, folklorik özelliklerini, yapan kişinin zevk ve becerisini yansıtan gelir sağlayıcı üretime yönelik etkinlerdir.7 1 Özcan, DEMİREL. Öğretme Sanatı. Pegem A Yayınları. ANKARA:2004.s.7. 2 Sibel, AKTAŞ. “Seramik Sanatı Eğitiminde Görsel ve Düşünsel Kavramların Yaratıcılığa Katkıları”. Yüksek Lisans Tezi. ANKARA:2003.s.13. 3 Kerim, KAYHAN. Sanat Eleştirisinde kural ve ölçüler. Bursa:1971.s.4. 4 Hüsnü, ZÜBER. “Türk Süsleme Sanatı”. Kültür ve Sanat Dergisi. Cilt sayı no.6.Ankara:1972.s.21. 5 İsmail, ÖZTÜRK. “Seramik Sanatının Duvar Süslemesine Etkileri” II. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri. İzmir:1982.s.155. 6 Hülya serpil, ŞAHİN. “Elazığ İl Merkezindeki Çeyizlerde Bulunan ve Hammaddesi Lif Olan El Sanatı Ürünleri”. Yüksek Lisans Tezi. Ankara:1998.s.1. 7İsmail, ÖZTÜRK. Geleneksel Türk El Sanatlarına Giriş. Ankara:1994.s.6. 7

El sanatlarımız, Türk halkının yaratıcılık fikrini geliştirmiş, milli sanat zevkinin kuşaklara aktarılmasında geleneğe ve göreneğe dayanan anlatımıyla ayrı bir önemi vardır. El sanatları ortaya çıktığı yöre insanın, çevre şartları, kültürel değerleriyle gelişip şekillenerek oluşmaktadır. El sanatları ürünleri değişen değerleri karşısında orijinalinden desen, renk malzeme ve teknik yönünden değişime uğramaktadır. Bu değişim de el sanatlarımızın yozlaşmasına neden olmaktadır.8 Sanat ve sanat ürünleri, çağdan çağa ve toplumdan topluma farklılık göstermiş, çok farklı biçimlerde değerlendirilmiş, buna karşın bütün insanlık tarihi boyunca, insanoğlunun vazgeçilmez bir parçası haline gelmiş ve bütün insanlık tarihi boyunca var olmuştur. El sanatlarının tabiatın şartlarından korunma, örtünme ve örtme ile yaşam koşullarına kolaylık sağlama ihtiyacından vakadır. Kişinin kendisine faydalı olacak eşyayı hazırlarken; elinin, ürünün, renk, zevk, desen ve biçim ahengi beraberliğinde geliştirmesi, elbette şahsi kabiliyet ve maharete dayanırken, aynı zamanda yöresel karakterini de aksettirmektedir.9 Başlangıçta insanların örtünmek, bezenmek ve çeşitlilik ihtiyaçlarını karşılamak üzere basit araç yapımıyla başlayan el sanatları daha sonraları süslenmek, yaşadıkları mekânları süslemek ve artan ihtiyaçlarını karşılamak üzere geliştirilmeye ve türlerinde ise artışlara neden olmuştur.10 El sanatlarımız, yüzyıllar boyu Türk kültür ve anlayışını kendine özgü desen, renk ve uygulama teknikleriyle ortaya koymuştur. Türk halkının yaratıcılık fikrini geliştirmiş, milli sanat zevkinin kuşaklara aktarılmasında, geleneğe ve göreneğe dayanan anlatımıyla, dönemin en iyi yansıtıcısı olmuştur. Başka milletlere nasip olmayan çok zengin ve muhteşem bir geçmişi olan Türk el sanatları, bir milletin kültür ve kişiliğinin en canlı belgelerinden sayılır. Türk halkının zevk üstünlüğünü, zekâsını, incelik ve yaratıcılığını tamamıyla yansıtan, çok zengin çeşit ve köklü geçmişe sahip olan dokumalar topluma iyi ve güzeli görmede yardımcı olurken aynı zamanda maddi imkânları sınırlı ailelerin geçim kaynağı olmaktadır. 1. Araştırmanın Önemi ve Tanımı Araştırma konusu, MERSİN’E ÖZGÜ DOKUMALARDA KULLANILAN MOTİFLERİN ÇARPANA DOKUMA TEKNİĞİYLE UYGULANMASI olarak belirlenmiştir. El sanatı, ürünleri değişik malzemelerden üretilmekte ve göz nurunun, uzun sabrın, gönüllerdeki düşüncelerin, sanat olarak meydana getirilmesidir. 8 ŞAHİN. A.g.e. s.1-2. 9 Sevim, BAŞLANGIÇ. “El Sanatlarının Dünü ve Bugünü”. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri. İzmir:1981.s.97. 10 Yener, ALTUNTAŞ. “El Sanatlarının Dünü, Bugünü ve Sorunları”. El Sanatları Yaklaşım ve Sorunları Sempozyumu. Ankara:1994.s.2. 8

Çarpana dokumalar da Türk el sanatları içerisinde maddi ve manevi kültür ürünleri olarak önemli bir yere sahiptir. Türk kültüründe önemli bir geçmişi olan Çarpana dokumalar, günümüzde varlığını sürdürmeye çalışan maddi kültür örnekleri arasında yer alır. Anadolu’da daha çok geleneksel kullanım alanlarında değerlendirilen çarpana dokumalar günümüz ihtiyaçları doğrultusunda ve turistik amaçlı olarak farklı alanlarda kullanılabilir niteliklere sahiptir. Geleneksel özelliklerin korunması yanında yapılacak yeni tasarımlar, bu köklü sanatın yaşatılması ve geliştirilmesi açısından önem taşımaktadır. İnsanlık tarihinde bilinen en eski günden itibaren el sanatları insanlar için büyük önem taşımıştır. İlk zamanlarda daha çok ihtiyaçlarını gidermek ve dış etkilerden korunmak amacıyla yapılmıştır. İleriki zamanlarda süslenmek amacıyla geliştirilerek günlük hayatımızda önemli bir yer tutmuştur. Kültür hazinelerinden olan çarpana dokumalara gereken önemin verilmemesinin nedeni ile el sanatlarımızdan olan çarpana dokuma gerilemiş hatta kaybolamaya yüz tutmuştur. El sanatlarımızı, gelecek nesillere canlı örnekler aktarabilmek, yozlaşmasını önleyerek geleneksel haliyle sürdürmek ve gelişmesini sağlamak el sanatı ürünlerinin kullanıma sunulmasını sağlamak, doğada bulunan hammaddeleri ürüne çevirerek değerlendirilmesini sağlamak açısından; çarpana dokuma ile kilim motiflerinin yapılması yaşatılması oldukça önemlidir. Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kültürümüzü yansıtan birçok el sanatları yapılmaktadır. Bunlardan birisi de Mersin ili ve çevre illerinde yapılan dokumalardır. Bu dokumalardaki motiflerin unutulmaması için dokumalarda kullanılan motiflerin çarpana dokumalarda kullanılmasına ve araştırmaların devamını enstitümüz sağlayacaktır. Çarpana dokuma üzerine yapılan araştırmalar ve incelemeler sınırlıdır. Gerekli değeri veremediğimiz el sanatları ürünlerimizde insanlarımızın alın teri hünerli elleri ve gönlünün inceliği ile bütünleşen estetik güzellikleri vardır. Dokuma incelik ve güzellikler arasında en güzel yere sahip el sanatları ürünlerimizdendir. Dokuma, kadınlarımızın duygu ve düşüncelerini, sevinçlerini, üzüntülerini, ümitlerini, sevgilerini, acılarını, kızgınlıklarını, pişmanlıklarını en iyi şekilde renklerle ve motiflerle ( Yanışlarla ) ifade ettikleri ürünlerimizdir. Araştırmamız yörede unutulmakta olan çarpana dokuma sanatımızı yapanlara yardımcı olması ve el sanatımızı tanıtması açısından önemlidir. Diğer araştırmacılara ışık tutması, yapılan araştırmalara yenisini katmak ve ilgili sorunları yetkililere iletmek açısından önem taşımaktadır. 9

2. Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın genel amacı, geleneksel el sanatlarımızdan olan çarpana dokuma konusunda Mersin ilinde yöresel inceleme yapmak, toplanan kaynakları sistemli olarak düzenlemek, unutulmayla yüz tutmuş, eski önemini yitirmiş geleneksel çarpanaları dokuyarak gelecek kuşaklara aktarabilmektir. 3. Sınırlılıklar Bu araştırma; - Mersin il kütüphanesinden temin edilen Türkçe kaynaklarla sınırlıdır. - Mersin ili ve çevre ilçelerinde yazılan el sanatları kitaplarıyla sınırlıdır. - Çarpana ile ilgili yazılan kitaplarla ve makalelerle sınırlıdır. - Yerinde araştırıp incelenen dokumalarla sınırlıdır. 4. Sayıltılar Bu araştırma, aşağıdaki varsayımlar doğrultusunda yürütülecektir. - Araştırma için belirlenen yöntem ve tekniklerin araştırma açısından uygun olduğu varsayılır. - Türkçe literatürlerden elde edilen kaynakların geçerli ve güvenilir oldukları varsayılır. - Araştırma konusunda başvurulan tezler, kaynaklar, güvenilir varsayılır. - Elde edilen verilerin geçerli ve güvenilir olduğu varsayılır. - Araştırma için süre ve olanakların yeterli olduğu varsayılır. - Araştırma konusunda araştırmacı, teknik bilgi ve beceri açısından yeterli olduğu varsayılır. 5. Tanımlar a) Sanat: İnsanların duygu ve düşüncelerinin, heyecanlarının, ruhsal değerlerinin başkalarına ulaşabilmesi yeni duygu ve düşüncelerinin biçimlendirilmesine denir.11 b) El Sanatları: Zorlu bir gereksinimden çok süs eşyası gereksinimini karşılamaya dönük tüketicinin desen, renk, model gibi zevklerine hitap eden kişisel yaratıcılık hüneri gerektiren malların yapımıyla ilgili etkinlik koluna denir. c) Kompozisyon: Motifleri birleştirerek oluşturulan şekil bütünlüğüdür. d) Motif: Tek başına bir birim olan, ancak yan yana geldiğinde bir bezemeyi oluşturan şekillerden her birine denir.12 e) Teknik: Bir sanat bir bilim bir meslek dalında kullanılan metotların tümü.13 11 ZÜBER. A.g.e.s.21. 12 Taciser, ONUK. İğne Oyaları ve İşleme Yöntemleri. Türkiye İş Bankası Baskı 2.Ankara:1988.s.2. 13 Fatma, ÖZCAN. Türk El Sanatlarından Örnekler. Akademi Yayınları. Ankara:1993.s.57. 10

1.ÇARPANA DOKUMA 13 1.1.Çarpana Dokuma Hakkında Genel Bilgi Çarpana, dokuma çözgü ve atkı ilikleri ile yapılan en basit dokuma tekniğidir. Bu dokuma el tezgâhlarındaki gücüler görevini gören, genellikle kare şeklinde ve köşeleri delikli kartlarla yapılır.14 Mukavva, kalın kösele veya ceviz ağacından yapılan kare, üçgen, dikdörtgen veya altıgen şeklindeki levhalara çarpana adı verilmektedir. Çarpana dokuma ise bu kartlarla yapılan çözgü ve atkı ipliği olarak yün, pamuk, keten iplikler veya kıl gibi gereçlerin kullanıldığı, yassı ve şerit şeklindeki en basit dokuma tekniğidir. Çarpana ile dokuma işlemi, çözgü iplikleri geçirilmiş ve çarpanaların kendi çevresinde döndürülmesiyle çözgü iplikleri arasında oluşan ağızlıktan, atkı ipliklerini geçirerek sıkıştırılması suretiyle gerçekleştirilir. Çarpana dokumada desen, dokuma raporuna göre geçirilmiş çözgü iplikleri ile birlikte çarpanaların hareket sistemine göre ortaya çıkar. Yani aynı desen raporuna göre hazırlanmış çözgü ipliklerine çarpanalara yaptırılan farklı hareketlerle sonsuz denebilecek sayıda desen elde edilebilir. Resim 1: Kare Kartlarla Desen Aktarma Tekniği İle Yapılan Saksağan Yanışı Çarpana Dokuma 13 14 Demir SÖNMEZ, Tuna El Dokumacılığı ve Çarpana Dokuma 11

Resim 2: Kare Çarpana ile Saksağan Yanışı Dokuma Örneği Resim 3: Kare Çarpana ile Dokunmuş Örnek Resim 4: Kare Çarpana ile Dokunmuş Örnek Resim 5: Kare Çarpana ile Dokunmuş Örnek 12

Resim 6: Kare Çarpana ile Dokuma Yapımı Dar enli ve boyları oldukça uzun, kırsalda çeşitli kullanım alanları bulan (yük eşyalarını bağlamada, taşımacılıkta, hayvanların yükünü bağlamada, çadır direklerini bağlamada çocuk taşımacılığında vs.) şerit halindeki çözgü yüzlü dokumalara genel olarak \" kolan dokuma \" adı verilmektedir. Resim 7: Kolan Dokuma İle Yapılmış Örnek Çalışma 13

Resim 8: Yük Taşımacılığında Kullanılan Kolan Dokuma Çarpana dokumalarda çeşitli renkte çözgü ipliklerinin, atkı ile birleştirilerek belirli genişlikte kullanılan temel araç çarpanalardır. Genellikle kare şeklinde kartlar kullanılmakla beraber üçgen, altıgen, sekizgen ve dikdörtgen kartlar da kullanılmaktadır.15 15 Akpınarlı, Feriha H. , Ortaç Serpil H. (2007). \"Ankara Çubuk ilçesi Çarpana Dokumaları\", I. Uluslararası Türk El Dokumaları Kongresi Bildirileri, Konya: S.Ü. Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı Yayınları, Konya. 14

Çarpana dokumalar; çarpana adı verilen kartların kullanılması ile elde edilen ince şerit halindeki dokumalardır. Deri, ince ağaç levha, kalın mukavva gibi malzemelere, 3 – 4 – 6 veya 8 köşeli ve köşelerine birer delik delinmiş dokuma araçlarına çarpana denilmektedir. Renk dağılım tablosuna göre hazırlanan çözgü iplikleri çarpanaların deliklerinden geçirilir. Çarpanaların döndürülmesiyle oluşan çözgü aralığında atkı ipi atılarak dokumaya devam edilir. Çarpana dokumanın her iki yüzünde de çözgü iplikleri egemendir, dokuma çözgü yüzlüdür. Çarpanalar yabancı kaynaklarda plaka olarak isimlendirilmektedir.16 Renk dağılım tablosuna göre çarpanaların deliklerinden birer iplik geçirilen bu kartların 90 veya 180 derece döndürülmeleri ile açılan aralıktan atkı ipliği atılması sonucu çarpana dokumalar elde edilir.17 Desene göre çarpanlara geçirilen çözgülerin bir ucu dokuyucunun beline, diğer ucu sabit bir yere veya iki ucu karşılıklı çakılmış çubuklara bağlanarak dokunan çözgü yüzlü dokumalardır. Kolan dokumaları için şimdiki mekikli dokumaların ilkel halidir diyebiliriz. Çarpana ve kolan dokumalar yakından incelendiğinde farklı oldukları gözlenebilir.18 Kolan (çarpana) dokumada sadece belirli genişlikte dokumalar elde edilmektedir. Ancak biten kolonlar yan yana eklenerek geniş dokumalar elde edilebilir.19 Resim 9 a: Çarpana Dokuma Örneği Resim 9 b: Çarpana Dokuma Örneği 16 Demir Sönmez, Tuna, El Dokumacılığı ve Çarpana Dokuma 17 Onuk, Taciser; Akpınarlı F. Ortaç S. Ve ark. (2005). Ankara İli El Sanatları Besleme Kültürü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sitesi :(2006) Ankara. 18 Megep, Çarpana Dokuma Modülü: 2010: 3. 19 Demir Fatma, Er Binnaz, “Manisa İli Gördes İlçesi Kalemoğlu Köyü Kolan Dokumacılığı ve Kullanım Alanları” II. Uluslararası Türk El Dokumaları Kongresi ve Sanat Etkinlikleri, Konya: S.Ü. Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı Yayınları:2009. 15

Resim 9 c: Resim a ve b Çarpana Dokumalarının Yan Yana Eklenmesiyle Yapılan Boyunluk. (Geniş çarpana örneği) 1.2.Çarpana Dokumanın Tarihçesi Çarpana dokuma tekniğine, çok geniş alanlara yayılmış olarak hemen hemen bütün topluluklarda rastlanmıştır. Bu tekniğin tarihi, Mezopotamya’da İ.Ö 4000 yıllarına kadar indirilebiliyorsa da Sus Mabedinde (Elam) bulunan fildişi çarpana İ.Ö 3000’ e tarihlendirilmektedir. En eski çarpana dokuma ise ‘‘Ramses-Kuşağı’’ adı ile bilinen örnektir.5.20 m. Uzunluğunda,0.33 m. Eninde olan dokuma 342 plaka ile beyaz, mavi, kırmızı, sarı ve yeşil ipliklerden yapılmıştır.20 Anadolu’da çarpanacılık eski bir gelenek olarak aşiretler tarafından sürdürülmektedir. Bu aşiretlerden çoğu yerleşik düzene geçtiğinden dolayı sadece yaz aylarında kara çadırlarda yaşamaktadırlar. Bundan dolayı çarpana ve benzeri teknikle dokunan kolon dokumalara ilgi azalmıştır. Ama hâlâ göçerlerde çarpana dokuyan kadınlar vardır. Çarpana dokumalar da diğer dokumalarımız gibi özellikle turistlerin yoğun olduğu yerlerde ilgi görmektedir. Üretimin eski dokumalarla çok benzerlik göstermemesi ilginin az olmasına neden olmaktadır. En eski uygarlıklardan olan Mısır’da yatay ve dikey dokuma tezgâhlarının yanında kuşak ve kumaş için çarpanalı tezgâhlar da kullanılmıştır. M.Ö. 3000 yıllarında yapılmış olan Susa mabedinin temellerinde bulunan, fildişinden yapılmış, köşelerinde delikli eser de, bir çarpana levhasıdır M.Ö ilk yüzyıllara ait Tunus’taki Puni mezarlarında, 200 kadar, köşeleri delinmiş levhacık bulunduğundan söz edilmektedir. M.S üçüncü ve dördüncü yüzyıla tarihlenen; Kuzey Almanya’da Anduln yakınındaki mezarlarda, dokumacılığa ait diğer araçlarla birlikte tunçtan yapılmış minyatür boyutlarda çarpanaların bulunduğundan söz edilmektedir. M.S 850 yılında ölen Norveç kraliçesi Asa’nın Oseberg (G. Norveç) yakınında eğlence yatında gömüldüğü mezarında çok kıymetli bir buluntu keşfedilmiştir. Ölünün yanında 20 Demir Sönmez, Tuna, El Dokumacılığı ve Çarpana Dokuma s.66 16

bozulmadan korunabilmiş 52 tahta çarpanadan ibaret bir takım bulunmuştur. Çarpanalara işlemenin başladığını gösterecek şekilde keten iplikleri gerilmiştir Avrupa’nın Kuzey ülkelerinde zengin mezar hediyeleri bulunmuştur. Götze (1908), Anduln (K. Almanya) yakınındaki mezarlarda, dokumacılığa ait diğer araçlarla birlikte tunçtan yapılmış minyatür boyutlarda çarpanaların varlığını bildirmektedir. Bu çarpanalar özellikle mezar hediyeleri olarak takliden yapılmıştır. Bunların M.S.3. ve 4. yüzyıla ait olduğu bilinmektedir Bilinen en eski çarpana dokuması, 342 levhacıkla dokunmuş ve \"Ramses kuşağı\" denilen bir buluntudur. Kuzey Almanya ve Danimarka’da yapılan bataklık kazılarında 3.ve 4.yüzyıla ait çarpana ile yapılmış, şerit halinde dokumalar ele geçirilmiştir. Güney Norveç’teki Evebö’de 6.yüzyıla ait mezar buluntuları arasında, üzerinde hayvan figürleri bulunan at kılı ile dokunmuş bir şerit dokuma bulunmuştur. Anadolu’da çarpanacılık, eski bir gelenek uyarınca, aşiretler tarafından sürdürüle gelmektedir. Bu aşiretlerden çoğu yakın zamanlarda köylere yerleşmiş ve yazları dağlarda hayvanların otlaklarda otlatarak kara çadırlarda yaşamaktadırlar.21 1.3.Çarpana Dokumanın Kullanım Alanları  Çadırlarda (tutturmada), Topak Evlerde  Hayvanların koşum takımlarında (süslemede)  Kadın giysilerinde ( baş süslemesinde, kemer, kuşak, kolye (boyunluk), vb  Erkek giysilerinde (barutluk, fişek çantası, kılıç askısı, yün çorapları bağlamada vb.)  Çocuk kundağı, beşik vb. sırtta çocuk taşımada,  Taşımacılıkta (sepet, çuval, heybelerde sap olarak)  Cenaze merasimlerinde (taşıma amaçlı)  Günümüzde ise ev aksesuarlarında, giyim aksesuarlarında kullanılmaktadır 21Aytaç, Çetin, El Dokumacılığı Temel Ders Kitabı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi:1982. 17

Resim 10:Çarpana Dokuma Örneği (Bebeğini sırtında taşıyan kadın) Son yıllarda köylerde geleneksel dokumaların az olarak üretilmesi, eski dokunmuş örneklerin genellikle kaybolması nedeniyle bugün köylünün elinde, dokuyacağı eski örneklerin kalmadığı görülmüştür. Günümüzde ev tekstilinde, giyim ve giyim aksesuarlarında kullanılan çarpanalı dokumalar, genel olarak çuval, sepet, heybe saplarında, koşum takımlarında, çadırlarda, keçelerin tutturulmasında, önlük ve elbise kuşaklarında vb. yerlerde kullanılmaktadır. Günümüzde çağdaş fonksiyonel ve estetik nitelik taşıyan ürünleri süslemek amacıyla farklı şekillerde tasarımlar geliştirilmektedir.22 22 Megep Çarpana Dokuma Modülü (2007) 18

1.4.Mersin Olgunlaşma Enstitüsünde Yapılan Çarpana Dokuma Örnekleri Resim 11:Çarpana Dokuma Örnekleri Resim 12:Çarpana Dokuma Örneği Resim 13:Çarpana Dokuma Örneği 19

Resim 14:Çarpana Dokuma Örneği(Halhal, Bileklik) Resim 15:Çarpana Dokuma Örneği Resim 16:Çarpana Dokuma Örneği 20

Resim 17: Çarpana Dokuma Örneği (Kemer) Resim 18: Çarpana Dokuma Örneği (Anahtarlık) 21

Resim 19: Çarpana Dokuma Örneği Resim 20: Çarpana ile Süslenmiş, El Dokuma Kumaş Çanta Resim 21: Çarpana Dokuma İle Süslenmiş Arşiv Çalışması Giysi Ayrıntıları 22

Resim 22: Çarpana Dokuma Örneği Resim 23: Çarpana Dokuma Örneği Resim 24: Çarpana Dokuma Örneği Resim 25: Çarpana Dokuma Örneği Resim 26: Çarpana Dokuma Örneği 23

Resim 27: Çarpana Dokuma Örneği Resim 28: Çarpana Dokuma Örneği Resim 29: Çarpana Dokuma Örneği Resim 30: Çarpana Dokuma Örneği Resim 31: Çarpana Dokuma Örneği 24

Resim 32: Çarpana Dokuma Örneği Resim 33: Çarpana Dokuma Örneği (Kemer Çalışması) Resim 34: Çarpana Dokuma Örneği 25

Resim 35: Çarpana Dokuma Örneği (Kemer Çalışması) Resim 36: Çarpana Dokuma Örneği (El Dokuma Çanta) 26

Resim 37: Çarpana Dokuma Mut Yöresi Kemer Çalışması Resim 38: Çarpana Dokuma Örneği (Portföy Çanta Çalışması) 27

Resim 39: Çarpana Dokuma Örneği (İpad Kılıf Çalışması) 28

Resim 40: Çarpana Dokuma ve Türk Düğümü(Zafer Topu) ile Yapılmış Duvar ve Kapı Süsü 29

Resim 41: Çarpana Dokuma Örneği Resim 42: Çarpana Dokuma Örneği (Çanta Çalışması) 30

Resim 43: Çarpana Dokuma Örneği Resim 44: Çarpana Dokuma Örneği (Çanta, Boyunluk ve Kemer Çalışması) 31

Resim 45: İnce Çarpanalarla Süslenmiş Yazma Çanta Resim 46: Çarpana İle Süslenmiş Sandalet 32

Resim 47: Çarpanalı Portföy Çanta Resim 48: Çarpana Dokuma İle Süslenmiş Arşiv Çalışması Başlık ve Kemer 33

Resim 49: Çarpana Dokuma İle Süslenmiş Arşiv Çalışması Başlık ve Kemer 34

Resim 50 a: Çarpana Dokuma İle Süslenmiş Arşiv Çalışması Başlık Kemer ve Cepken Resim50 b: Çarpana Dokuma (Resim 50a’nın Ayrıntısı) Örneği 35

Resim50 c: Çarpana Dokuma İle Süslenmiş Arşiv Çalışması Kemer ( Resim 50 a’nın Ayrıntısı ) Resim50d: Çarpana Dokuma (Resim 50a’nın Ayrıntısı) Örneği 36

Resim51a:Çarpana Dokuma Arşiv Çalışması Başlık ve Kemer 37

Resim 51 b: Çarpana Dokuma Arşiv Çalışması Başlık Arkası (Resim 51a’nın Ayrıntısı) 38

Resim 52: Çarpana Dokuma Yelek Arşiv Çalışması 39

Resim 53: Çarpana Dokuma Arşiv Çalışması Boyunluk, Kemer ve Baş Süslemeleri 40

Resim 54: Çarpana Dokuma İle Süslenmiş Yelek ve Kemer (Arşiv Çalışması) 41

Resim 55 a: Çarpana Dokuma İle Süslenmiş Giysi (Arşiv Çalışması) 42

Resim 55 b: Çarpana Dokuma İle Süslenmiş Başlık (Arşiv Çalışması) 1.5.Kolan Dokuma Çeşitleri Kolan dokumalar, kullanılan araca ve tekniğe göre çarpanasız ya da çarpanalı olarak iki türde dokunmaktadır. Çarpanalı olan dokuma daha çok çarpana olarak bilinmektedir. Kolan ve çarpana dokumalar, gücü yerine çarpanaların ve gücü çubuğunun kullanılması, atkı ipinin mekikle geçirilmesi nedeniyle mekikli dokumalar içinde de değerlendirilmektedir. 23 1.5.1.Çarpanasız Olarak Dokunan Kolan Dokuma Her türlü yük taşıma işlerinde kullandığımız kolanı (ip) genellikle insanlar ihtiyaçlarına göre kendisi dokurlar. Bunun için üç adet, bir metre kadar boyunda çıtanın uçları bağlanır. Çadır direği şeklinde yere dikilir. İki adet kazık, yaklaşık üç metre kadar mesafeye çakılır. Kolanın enine göre iki kazık boyunca ip gerilir. Üçayaklı sehpa orta yere kurulur. İpleri aşağı yukarı ayıracak sistem de iplerin tek tek bağlanmasıyla oluşturulur. Dokuma ipi bir sağa, bir sola geçirilerek kolan dokuma işi başlar. Tahtadan yapılmış, kılıç denilen bir aletle ipe vurularak sıkışması sağlanır. Dokuma işi bitince uçları saç örgüsü gibi örülür veya uçlarına püskül, saçak, boncuklarla süslemeler yapılır. Böylece dokumanın sökülmesi engellenir ve kullanılacak yere göre süslemeler değişebilir. 24 23 SARIOĞLU, H. Cavidan B.E. ve Arkadaşları. 1981. “Çarpanalı Dokumalar ”, YA-PA Yayınları, Ankara. 24 Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-1 (Ocak-Haziran) s.123-139.Kolan Dokumanın Giysi Tasarımında Kullanılması / H. YÜCEER ARSLAN 43

Resim 56: Mut Yörüklerinden Bir Kolan Dokuma Resim 57: Çarpanasız Kolan Dokuma Örneği 44

Resim 58: Kolan Uçlarının Saç Örgüsü veya Püsküllerle Süslenmesi 1.5.2.Çarpanalı Kolan Dokumalar ( Plakalı Dokumalar ) Çarpana dokuma en basit dokuma tekniğidir. Deri, ince levha, karton vb. sert malzemelerden üçgen, dörtgen veya altıgen şeklinde kesilmiş ve köşeleri delikli çarpana araçlarına, renk dağılım tablosuna göre hazırlanan çözgü iplikleri, çarpanların deliklerinden geçirilip, çarpanaların 90 derece veya 180 derece döndürülerek atkı ipliği atılması ile elde edilen ince dokumaya çarpana dokuma denir.25 2.DOKUMA DESENİ HAZIRLAMA 2.1. Çarpana Dokuma İçin Desen Özellikleri Desen: Duygu ve düşüncelerin herhangi bir yüzey üzerinde çizgilerle oluşturduğu şekil olarak ifade edildiği gibi, sanatsal bir çizim olarak da düşünülebilir. Çarpana dokumalarda uygulanan desenler sürekliliği olan ince uzun desenlerdir. Küçük motiflerin değişik sistemlerde tekrarlanması ve birbirine bağlanması sonucu elde edilen desenlerdir. Resim 59: Çarpana Dokuma Örneği 25 ONUR, T. ve Arkadaşları. 1998. “İçel El Sanatları”, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. 45

Çarpana dokumada deseni, çözgü ipliklerinde kullanılan renkler meydana getirir. Atkı ipliği genellikle görünmediği için çözgü ipliklerinde renk seçimi öncelik taşır. Çarpana dokumada güzel bir desen elde etmek için renk uyumuna ve renklerin tonuna dikkat etmek gerekir. Renk, desenin tasarımda en önemli ögesidir. Çarpana dokumaların deseni, çözgü ipliklerinin renklerine, çözgü ipliklerinin çarpanalardan geçiriliş sistemine ve çarpanaların hareket düzenine göre değişir. 2.2. Çarpana Deseni Hazırlama Çarpana dokuma tekniği desenli veya desensiz uygulanabilir. Desenli dokunan çeşitlerinde, el dokumacılığının birçok alanında olduğu gibi, uygulanması planlanan desenin hazırlanması, sonra dokuma işlemine geçilmesi çarpana dokumacılığının önemli aşamalarından birini oluşturur. “Çarpana Dokuma Desen Raporu” belirlenen desenin uygulanabilmesi için, hangi renkteki çözgü ipliğinin hangi nolu çarpanadan, nasıl bir düzenle geçirileceğini gösteren rapor olarak tanımlanır.26 2.3. Çarpana Dokumalarda Kullanılan Motifler ve Anlamları Önemli bir süsleme unsuru olan motif, genellikle kaynağını tarih öncesi zamanlarda yaşayan ilkel sanattaki sembollerden almıştır. Motif, bir yüzeyin süsleyicisi olmanın yansıra çoğu kez bir kültür aktarımının sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Motifler, sözsüz dil anlatım aracıdır. 27 Çarpanaların kullanım yerlerine bakılırsa insanlara, hayvanlara, çocuklara ve konuta nazar değmemesi, ayın bereketli geçmesi için, göz motifinin sık kullanılmasının nedeni anlaşılmış olur. Çarpanalarda göz motifine genellikle dörde bölünmüş olarak rastlarız. Burada kötü bakışı dörde bölerek etkisini azaltmak amacı güdülür. Çengel ve çakmak motifleri sivri uçlarıyla kötü bakışı saptırmak, pıtrak motifi ise kötü gözü dikenleriyle uzaklaştırmak amacıyla kullanılır. Küpe: Anadolu’da nişanlılık simgesidir. Tarak motifi, evlilik sembolüdür. Saç bağı motifiyse, hem evlenmeyi hem de ölümü simgeler. Bereket ile İlgili Motifler: Anadolu’da koçboynuzu ve eli belinde bereket, uğur, saadet, kısmet, mutluluk sembolü olarak kullanılan iki motiftir. 26 Megep çarpana Dokuma Modülü: 2007 Ankara. 27 Silifke Folkloru İşlemecilik, Dokumacılık, Örücülük, Halk Oyunları ve Giysileri T.ONUK, Feriha. AKINARLI, Serpil. ORTAÇ, Özlem ALP Türk Tarih Kurumu Basım evi Ankara 2004 46

Yüzey Doldurma Amacına Yönelik Motifler: Çarpanalarda kullanılan sığır sidiği, döşeme, ok ucu, testere ağzı gibi motifler genellikle bir anlam taşımaz. Bunlar dokumalara başlanırken veya motif değişimleri sırasında ortaya çıkan yüzeyi doldurma amacına yönelik motiflerdir.28 Türk dokumalarında en çok kullanılan motifleri şu şekilde kategorize etmek mümkündür. 1- Hayvansal motifler; En çok kullanılan kuş motifi olmak üzere ejder, akrep, yılan, kurtağzı, kurt izi ve böcek motifleri kullanılır. 2- Bitkisel motifler; Ağaç, yaprak, çiçek ve meyve motifleri kullanılır. 3- Geometrik motifler; Dokuma kolaylığından dolayı en çok tercih edilen, motif türüdür. En çok görülün şekilleri, üçgen, dörtgen, dikdörtgen ve eşkenar dörtgendir. 4- Karışık motifler; Madalyon, rozet, çengel, sütun, yazı, harf, damga, im vs. kullanılır. 5-Sembolik motifler; Dokuyucunun duygu düşünceleri ile doğa güçlerini simgeleyen motiflerdir. Bu gruba kuş, hayat ağacı, el, tarak, ibrik, kandil vb. girmektedir.29 AKREP: Akrep motifi korunma amaçlı motiflerden biridir. Bu motif şeytanın ruhunu temsil eder. Efsaneye göre akrep şöyle der: Ben ne doğal bir ruhum ne de şeytan. Bana dokunan herkese ölüm getiririm. İki boynuzum bir kuyruğum var. Boynuzlarımın adı acımasızlık ve nefret; kuyruğum ise hançerdir. Ben sadece bir kez doğururum. Diğer yaratıklarda bereket işareti olan doğum benim için bir ölüm işaretidir. Her an pusuda öldürmek üzere bekleyen akrep, kötü niyetin ve nedensiz kavganın bir simgesidir. Anadolu insanı evlerinde akrebin yürümesinin zor olduğu dokuma kilimler kullanır. Nasıl kendisini nazardan korumak için göz işaretli nazarlıklar kullanıyorsa, zararlı mahlûkata karşı da kilimlerinde, dokumalarında akrep motifini kullanmaktadır. Akrep motifi zeminde ve dış bordür süslemelerinde kullanılmaktadır. Akrebin zehrinin korkusundan dolayı, insanlar kendilerini bu hayvana karşı korumak için, akrep veya akrep kuyruğuna benzer mücevherleri taşırlar. Akrep motifi korunma amaçlı motiflerden biridir 28 Megep çarpana Dokuma Modülü 2007 Ankara. 29 Şahamettin Kuzucular , 23 Temmuz 2012GELENEKSEL SANATLAR / Halı Kilim Giysi Dokuma Türk Kilimlerinin Motifleri Desenleri Ve Anlamları 47

KUŞ: Anadolu insanı kuş ile hasbıhalini, bazen ejderle kavgasını halıya koyarak, bazen çift kafalı kuş yapıp tapınağın girişine yerleştirerek, bazen kafasına tüy takarak her vesile ile sergilemiştir. Kartal kemiğinden müzik aleti, serçe gözünden nazarlık yapmış, Hezarfen örneğindeki gibi kuşkanadı takıp Galata Kulesinden kendini aşağı salmış; kuşun gagası, kanadı, pençesi ayrı ayrı stilize edilerek Anadolu insanının günlük yaşamının bir parçası olmuştur. Anadolu sembolizminde kuş pek çok anlama gelmektedir. Kuş bazen sevgi, sevgili, bazen ölen kişinin ruhudur. Kuş kadın ile özdeşleşmiştir. Kutsaldır. Özlemdir. Haber beklentisidir. Kuvvet ve kudreti temsil eder. Örneğin kartal Anadolu’da kurulmuş medeniyetlerin pek çoğunun sembolü olmuştur. Gökyüzünü temsil eden, gelecekten haber veren, ruhları öbür dünyaya götüren, kutsal bir hayvan olarak kabul edilir. Osmanlı kadifelerinde, kumaşlarında, çinilerinde, mezar taşlarında stilize edilmiş tavus kuşu, hayat ağacı etrafında çift kuş, horoz, bülbül, kaz gibi hayvanların işlendiği görülmektedir. Mendil, uçkur, peşkir, yatak örtüsü, minder örtüsü, namaz örtüsü olarak kullanılan çeyizlik örnekler günümüze kadar gelen eşsiz örneklerdir. EJDER: Genelde aslanpençeli, kuyruğu yılanı anımsatan kanatlı bir hayvan olarak stilize edilen ve büyük bir yılan olarak kabul edilen ejder, hazinelerin ve gizli şeylerin bekçisidir. Ejder hava ve suların hâkimidir. Ejder ile Zümrüt’ü Anka’nın kavgası bereketli yağmurlar getirir. YILAN: Yılan en eski tanrılardandır. Hayatın güçlerinin efendisidir. Hayatı yaratmış ve devam ettirmiştir. İnsanın ruhunu temsil eder. Deri değiştirmesinden dolayı “ölmezlik” fikrini sembolleyen yılan birçok efsanenin ve büyünün temel ögesi olmuştur. Yılan toprak altında, mağaralarda yaşadığından ve ölenlerin ruhlarının da buralarda yaşadığı kabul edildiğinden dolayı yılanın atalarla sıkı bir ilişkisi olduğu söylenir. Yılan, çeşitli sanat eserlerinde kuvveti, ölümsüzlüğü ve dünyanın yaradılışını sembolize eden önemli bir motif olarak görülür. Anadolu dokumalarında yılan motifi zik zak (meander), bulut ve ejder şeklinde yorumlanmıştır. Yılan ilk çağlardan beri Anadolu’da kutsal bir varlık sayılır; ona karşı korku ile karışık bir saygı beslenir. Hekimliğin sembolü olan çift başlı yılan zehir/panzehir birliğini tanımlar. 48

DAMGA- İM: Türkler tarih boyunca aile, oba, oymak, boy, devlet gibi kavramları ifade etmek için belirli figürleri, damga=im olarak kullanmışlardır. İm/damgalar o kişinin, o toplunun var oluşunun simgesidir. Bu uygulama, hem soy ve aile adının sürdürülmesini, hem de aileye ait değerli eşyaların yitirilmemesini sağlamaktadır. Hatta üretilen her dokumanın, her araç gerecin hangi toplumun kültürü olduğunun gelecek nesiller tarafından bilinmesini sağlamıştır. Bugün kullanılan piktogramlar, şirket logoları hatta rumuzlar bu geleneğin bir uzantısıdır. İm motifi de hayat ağacı motifi gibi ölümsüzlük ve neslin sürdürülmesi ile ilgili motifler arasında yerini almaktadır. İz bırakma tutkusunun ulusal bir yanı yoktur, toplumların varlıklarını devam ettirme güdüsü evrenseldir. Binlerce yıl, altı yüzden fazla uygarlığa beşik olan Anadolu, çeşitli kültürlerin akışını sağlayan bir köprü görevi yapmıştır. Denilebilir ki Anadolu, bu medeniyet kalıntılarının muhteşem bir terasıdır. KOÇBOYNUZU: Bereket, kahramanlık, güç, erkeklik sembolü olan koçboynuzu motifi, Anadolu kültüründe ana tanrıçadan sonra, ya da onunla birlikte kullanılan bir motiftir. Boynuz sembolü insanlık tarihinde her zaman güç kuvvet timsali olan erkekle özdeşleştirilmiştir. Boynuz formunun yer aldığı motiflere, dokumacı kadınlar tarafından, boynuzlu yanış, koçlu yanış, gözlü koç, koçbaşı gibi isimler verilmiştir. Koçboynuzu motifi koçun önden, yandan ve tepeden görünüşü spiral, hilal gibi şekillerle stilize edilerek dokumalara aktarılmıştır. Güç ve kuvvet, erkeklik simgesi olan koçboynuzu motifi, erkek tanrı simgesi olarak, Sümer’de ana tanrıça İnanna’nın eşi Dumuzi, Akad’da İştar’ın eşi Tammuz, Mısır’da İsis’in eşi Osiris, Hitit’te Hapt’in eşi Telepinu, Frig’de Kibele’nin eşi Attis, Helen’de Afrodit’in eşi Adonis olarak karşımıza çıkar. Türk süsleme sanatındaki hayvan stilizelerinin en güzel örnekleri, koç, koyun veya dağ keçisi heykellerinden oluşan mezar taşlarında görülmektedir. Anadolu da koçboynuzu motifli halı ve kilimler günümüzde de yaygındır. Bu motif, dokumaların genellikle göbek ve bordür kısımlarında kullanılır. BEREKET: 1.Grup: Dut, karpuz, kavun, nar, incir, üzüm, bitki ve yılan, ejder, koç, boğa, geyik, kelebek, balık gibi, hayvanlardan oluşan formda bereket motifleri sonsuz mutluluğu ifade eder. 2.Grup: Ağaç, çiçek ve yaprak motiflerinden oluşur. Lotus, Tanrıçalara uğur ve bereket sağlayan çiçek. Hayat ağacı ; bereket ve bolluk simgesi. Nar ; bereket sembolü. 49

3.Grup: Cansız kayalar, sular, dağlar ve bazı doğa varlıklarından oluşur. Dokumalar; evrenin yapısını ve hareketini simgeler. Ege Dionisos törenleri bunu sembolize eder. Dionisos, doğar, ölür ve yeniden doğar. Ölüm dirim döngülü bereket sembolüdür. SAÇBAĞI: Evlilik isteği göstergesidir. Doğum ve çoğalmayı sembolize eder. Evlenmek isteyen genç kızlar zülüf keserler, tek örgü yaparlar. Yeni evli genç kadınlar saçlarını çift örerler. Uçlarına renkli ipliklerle süslerler. KÜPE: Cinselliği sembolize eder. Çatalhöyük’te bulunan örneklerde genç kızın evlilik isteğini belirtmek maksadıyla takıldığı tespit edilmiştir. Erkekler de küpe takmışlar. Ahiler (tüccarlar) sağ kulağa mesleklerinin zirvesinde olduklarını sembolize eden küpe takmışlar. Padişah ve Dervişler ve de Zenneler de küpe takmışlardır. BUKAĞI: Atların ön iki ayağına takılan otlaktan uzaklaşmalarını engelleyen zincirin adı. Ailenin devamını simgeler. Aşk ve birleşimi sembolize eder. Nişan yüzüklerinin kırmızı kurdeleyle bağlanması da bu sembollerden biridir. SUYOLU: Su, yeniden doğuşun, bedensel ve ruhsal yenilenmenin, yaşamın sürekliliğinin, bereket, soyluluk, bilgelik, saflık ve erdemin sembolüdür. En etkin arınma sembolüdür. O hem yasamın hem de ölümün kaynağıdır. Anadolu'da su yaşamın kendisidir. Anadolu kadınının bütün gün iç içe yaşadığı su, dokumalara motif olmuştur. Su yaşamı simgeler. PITRAK: Pıtrak tarlalarda bulunan, dikenleriyle insanlara ve hayvanlara yapışan bir bitkidir. Pıtrağın üzerindeki dikenlerin kötü gözü uzaklaştırdığına inanan Anadolu insanı onu nazarlık motifi olarak kullanmıştır. \"Pıtrak gibi\" deyimi ağaçlardaki meyve bolluğunu ifade etmektedir, bu yüzden de un çuvallarında, tandır örtülerinde ve pişmiş toprak kapların üzerinde kullanılmıştır. EL, PARMAK, TARAK: Yaratıcı gücün sembolü olan \"El\" insanı hayvandan ayıran en önemli organdır. Neolitik ve Paleotik dönem mağara resimlerinde el ve parmak figürleri resmedilmiştir. El şekillerinin, mağara duvarlarında dinsel bir yaklaşımla tekrarlandığı tespit edilmiştir. Tunç devrinde büyük el ve ayak izleri resmedilmiştir. Eller kuvvet, kudret ve hükmetme gücünü simgeler. Anadolu'da \"el motifi\" dokumalarda hem gerçekçi, bir üslupla hem de stilize edilerek beş çubuk ve beş nokta şeklinde yorumlanmıştır. Parmak ve ona benzeyen tarak motifleri, geometrik olarak üçlü, beşli, yedili sayılar kullanılarak dokunur. Bir gövdeye bağlanan çeşitli çubuk formlarından oluşur ve duruma göre el, parmak veya tarak isimlerini alır. 50