หนังสือการเมืองไทย

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดีตจนปจจบุ ัน” บทท่ี ๑ บทนาํ 1 ประเทศไทยเรา ปกครองดวยระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริยทรงเปนประมุข มาต้ังแตป พุทธศักราช ๒๔๗๕ หากจะพูดไปแลวก็ตั้งแตพระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว ทรงพระราชทาน รัฐธรรมนูญใหแ กป ระชาชนคนไทย ครั้งวนั ท่ี ๒๔ มถิ นุ ายน พุทธศกั ราช ๒๔๗๕ น้ัน โดยมใี จความวา “ขาพเจา มีความเต็มใจทจ่ี ะสละราชอํานาจ อนั เปน ของขา พเจาอยูแตเดิมใหแกราษฎรโดยทั่วไป แตขาพเจาไมยินยอมยก อํานาจท้ังหลายของขา พเจาใหแกผใู ด คณะใด โดยเฉพาะ เพ่ือใชอํานาจนั้นโดยสิทธิ์ขาด และโดยไมฟงเสียงอัน แทจริงของราษฎร” จากน้ันเปนตนมาประเทศไทยก็ไดมีการเปล่ียนแปลงและปกครองในระบอบประชาธิปไตยอันมี พระมหากษตั ริยทรงเปนประมขุ และพระบาทสมเดจ็ พระปกเกลาเจาอยหู ัวกท็ รงสละราชสมบตั ิของพระองค โดย เสดจ็ ไปยงั ประเทศแถบยุโรป จนกระทัง้ พระองคไดเสด็จสวรรคคตในตางประเทศและหลังจากที่พระองคสละ พระราชสมบตั ทิ างรฐั บาลไทย ไดกราบบังคมทลู อญั เชิญพระวรวงศเธอพระองคเจา อานันทมหิดล ขึน้ ครองราชยสืบราชสันตติวงศเ ปน พระมหากษตั รยิ รัชกาลท่ี ๘ แทนพระองค หากจะพูดไปแลว การเมอื งไทยตัง้ แตอดตี จนปจ จุบันจะมีลักษณะที่คลายคลึงกันมากในแงของระบบความคิดและพฤติกรรมของ ระบบ ปจ จยั หลงั ท่ีทําใหเปน ไปอยา งนน้ั ผูเขียนพิจารณาวาประกอบไปดว ย ตัวผนู ํา ตามมาดว ยคณะของผูนํา ตัว แปรทส่ี าํ คัญทส่ี ดุ คือประชาชนผไู มเ หน็ ชอบกบั พฤติการณของคณะผูน าํ ประเทศในขณะนน้ั การเมอื งไทยผูริเรม่ิ จรงิ ๆแลว เรม่ิ ต้งั แตสมัยรัชการท่ี ๔ สมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ซ่ึง ในสมัยน้ันเรียกวายุคการลาอาณานิคมซ่ึงมีมากในแถบเอเชีย ถาพูดถึงในสวนของประเทศไทยก็ถูกชาติ มหาอํานาจในขณะนน้ั คอื อังกฤษและฝรัง่ เศสทเ่ี ขามาในแถบเพื่อนบานไทยและในท่ีสุดเกิดการแยงชิงดินแดน ดวยวิธีทางกฎหมายและการลงโทษทางกฎหมาย ซึ่งสมัยนั้นประเทศสยาม(ไทย)ยังมีการลงโทษแบบทารุน กลาวคอื การตอกเล็บเพื่อใหสารภาพรบั ผดิ หรือวาการบีบขมับเพ่ือใหพูดความจริงเพ่ือการสอบสวนเอาความผิด กบั ผูถ กู กลาวหาเกดิ ปญหาจากการทส่ี ยามประเทศไปทําสนธสิ ญั ญาเบารงิ่ กับองั กฤษ ซง่ึ ขอ สาํ คญั ประการหน่ึงคือ เรอ่ื งของ สิทธิสภาพนอกอาณาเขต จนสยามประเทศเสียดนิ แดนบางสว นในรัชการที่ ๔ มาจนถงึ รัชกาลท่ี๕ สยามประเทศเสียอธิปไตยทาง ศาลคือการทคี่ นยุโรปมาอาศยั สยามประเทศในขณะนั้นไดทําผิดกฎหมายสยามในขณะนั้นและไมมีการลงโทษ จากทางศาลไทย แตก ลบั เปนวาผูกระทาํ ผิดน้นั ตอ งไปขึ้นศาลประเทศของคนสัญชาติน้ันอาศัยอยูกอน กลาวคือ คนตา งชาติท่ที ําผิดในเมอื งสยามขอยกเวนที่จะไมใชก ฎหมายสยามบงั คับ สยามจึงเสียอธิปไตยทางการศาล และ 1 ชยั อนันต อรญั ถิตย นายกสโมสรนกั ศึกษา มหาวทิ ยาลัยอบุ ลราชธานี , ประธานศูนยประสานงานยุวชนประชาธิปไตย ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ป 2551- 2552 1

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจุบัน” พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยหู ัวทรงใชกุศลโลบายโดยมีการตราประมวลกฎหมายแพงและพาณิชยขึ้น เปนครงั้ แรก การปรบั ปรงุ ระบบบรหิ ารราชการแผน ดิน ในสมยั รัชการท่ีในพระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เมือ่ พระองคข น้ึ ครองราชยใ นป พ.ศ. ๒๔๑๑ นั้น เปนชวงทสี่ ําคัญยิ่ง เพราะในขณะน้ันชาติมหาอํานาจตะวันตก ไดร ุกรานเขามาในเอเชียเปนจํานวนมาก การที่จะปรับปรุงประเทศสยามใหทันตอสถานการณโลกปจจุบันใน ขณะนัน้ เปน เรอื่ งที่ตอ งทาํ เปนการเรงดว น โดยเฉพาะการปฏิรูประบบการศาล และระบบกฎหมายเพ่ือใหสยาม หลุดพนจากขอเสียเปรียบในเร่ืองสิทธิสภาพะนอกอาณาเขต พระองคจึงทรงแตตั้งองคมนตรีสภาและรัฐ มนตรสี ภาใหเปนสภาทีป่ รกึ ษาราชการและชว ยวางนโยบายในการปกครองและพัฒนาประเทศชาตใิ หกาวหนา พระองคท รงริเรมิ่ การศกึ ษากฎหมายโดยสงกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์พระโอรสในพระองคไปศึกษา กฎหมายยังมหาวิทยาลยั ออกซฟอรด2 ประเทศองั กฤษจนสําเรจ็ การศกึ ษามากอตั้งโรงเรียนกฎหมายขึ้นในสยาม นอกจากน้ีพระองคย งั ทรงปรบั ปรงุ ระบบบริหารราชการแผน ดินโดยเปลีย่ นแปลงในดา นโครงสรางการปกครอง ประเทศ ทรงมีพระบรมราชโองการใหยกเลิกระบบจตุสดมภแบบเดิม และทรงสถาปนาระบบกรมขึ้น ซึ่งตอมา เปน กระทรวงจนปจจบุ ัน ในขณะนั้นสถาปนาข้ึนท้ังหมด ๑๒ กรม ดังน้ี ๑. กรมมหาดไทย ๒. กรมพระกลาโหม ๓. กรมทา ๔. กรมวัง ๕.กรมเมือง ๖. กรมนา ๗. กรมพระคลงั ๘. กรมยุตธิ รรม ๙. กรมยทุ ธนาธิการ ๑๐.กรมธรรมการ ๑๑.กรมโยธาธิการ และ ๑๒.กรมมุรธาธิการ สําหรบั การบริหารในสว นภูมิภาค ไดนําการปกครองแบบ มณฑลเทศาภิบาลมาใชแทน โดยเร่ิมจากโครงสรางเล็กแลวขยายผลออกไป โดยรวม ๒ หัวเมืองเปน ๑ มณฑล สวนในแตล ะหัวเมอื งหรอื จังหวัด แบงการปกครองเปน อําเภอ ตาํ บลและหมูบานรวมกันเรียกวาเทศาภิบาล และ นบั เปนพระมหากรุณาท่ีพระองคทรงเปน ผูนาํ แหงราชอาณาจกั รสยามดวยพระปรชี าสามารถ ทาํ ใหผานพนความ ยุงยากหลายประการในขณะที่มีความกดดันท้ังจากอังกฤษและฝร่ังเศส ซึ่งพระองคทรงสรางกองทัพเรือและ กองทัพบก ทางรถไฟ เรอื กลไฟ การไปรษณีย เปนความลาํ้ หนา ของสยามเพ่ือใหทัดเทียมอารยะประเทศเพ่ือการ พัฒนาทางดานกฎหมายและเพ่ือคนื อาํ นาจอธปิ ไตยอํานาจทางการศาล กฎหมายสยามคืนมาน่ันเอง และผลดีทํา ใหส ยามมกี ารพัฒนารอบดานในแบบไทยๆ จนปจ จบุ นั กระท่ังการเมืองการบริหารมาถึงยุครัชกาลที่๖ พระองคไดทดลองใชระบบรัฐสภาโดยใชเขตดุสิตใน ปจ จบุ นั เปนเขตทดลองการใชร ะบบบริหารราชการแบบการเลือกตั้งสภาผูแทนและมีการพัฒนามาเร่ือยๆจนยุค ของรัชกาลที่ ๗ พระองคทรงพระราชทานรัฐธรรมนูญปกครองประเทศใหกับราษฎรไทยทุกตัวคน ถือเปน จดุ เริ่มตน การเมืองไทยที่มกี ารพฒั นาอยา งเปน รปู แบบสากล 2 แสวง บุญเฉลมิ วภิ าส ประวตั ิศาสตรกฎหมายไทย น.๑๕๙ โรงพิมพส ํานกั วิญูชน พิมพค ร้ังที่ ๖ พ.ศ.๒๔๔๙: อางถึงใน เสลา เรขะรุจิ และอดุ ม ประมวล วิทยา, ๓๐ เจาพระยา,โรงพิมพนยิ มวิทยา พ.ศ. ๒๕๐๔ น.๕๙๕-๕๙๖ 2

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” บทที่ ๒ ทีม่ าของกฎหมายและการเมอื งสมยั กรงุ สุโขทัย ที่มาของกฎหมายและการเมืองสมัยกรุงสุโขทัย เปนการเมืองภายในท่ีทําใหมีการปรับเปล่ียนระบบ การปกครองไปตามกระแสของพออยูหวั โครงสรา งทางการเมืองสมยั สุโขทัย หากกลาวถึงอาณาจักรสุโขทัยน้ัน อาณาจกั รสโุ ขทัยเปน เปนการรวมตวั ของบรรดาเมืองทเ่ี ปนนครรฐั ของคนไทยเขาดวยกันเปนครั้งแรกเพ่ือขับไล พวกขอมท่มี ายึดครอง การรวมตัวของเมอื งตางๆสมัยสโุ ขทัยเปนการรวมตัวแบบหลวมๆ คลายลักษณะรูปแบบ สมาพนั ธรัฐ (Confederation State) ในชวงแรกศนู ยก ลางของอาณาจักรคือกรุงสโุ ขทยั มีกษัตริยป กครอง มีอาํ นาจ สูงสุด รูปแบบการปกครองจึงเปนแบบ “ราชาธิปไตย” (Monarchy) โดยมีราชวงศสุโขทัยหรือพระรวงเปน กษตั ริยสบื ตอกนั มา 9 รชั กาล (หนังสอื บางเลม กลา วไว ๘ รัชกาล3) เปน เวลา 100 กวาป ระหวาง พ.ศ. 1762-1891 จึงทําใหระบบกฎหมายในขณะน้ันยังเปนแบบธรรมดาแตมีรูปแบบการถือเอาจารีตประเพณี ศีลธรรม ขนบธรรมเนยี มมาเปน เกณฑในการตดั สินคดพี พิ าทอยมู ากหลายกรณีโดยการเอาพราหมณหรือกษัตริยมาเปนผู ตัดสินวาความเพื่อใหเกิดความยุติธรรมและเที่ยงธรรมและยังมีการจัดโครงสรางทางการเมืองการปกครอง แบง เปน 3 ระดับ 1. การปกครองเมืองหลวงและหัวเมอื งชั้นใน 2. การปกครองหัวเมอื งช้ันนอก 3. การปกครองหวั เมอื งประเทศราชหรอื ประเทศเมอื งข้นึ หัวเมืองช้ันในจะมีเมืองหนาดาน 4 ทิศ เรียกวา “เมืองลูกหลวง” โดยสงพระโอรสหรือพระนัดดาของ กษัตริยไ ปปกครอง เพ่อื ปองกันพระนครหรือเมืองหลวง ในเขตเมืองหลวง จะจัดใหมีระบบการบริหารราชการ แบบจตสุ ดมภ คอื มหี นว ยงานหลกั ชว ยราชการ 4 กรม คือ 1. กรมเวยี ง ทาํ หนา ท่ีดูแลราชการดานกจิ การความสงบในเมอื ง 2. กรมวัง ทาํ หนาท่ีดูแลกิจการตา งๆ ภายในวงั 3. กรมคลัง ทําหนา ที่ดแู ลดานการคา เก็บภาษี การตดิ ตอกับตา งชาติ 4. กรมนา ทําหนา ท่ีดแู ลดานการเพาะปลกู การเกบ็ เสบยี งอาหาร แมสมัยสุโขทัยจะปกครองระบอบกษัตริย แตในชวง 3 รัชกาลแรก การรวมศูนยอํานาจไมมีมาก การ ควบคมุ กาํ ลงั คนไมเ ขมงวด ไมม รี ะบบทาสสําหรับคนไทย ยกเวน เชลยศกึ ตางชาติ ในชวง 3 รัชกาลแรก กษัตริย กับราษฎรใกลช ดิ กนั มาก เหมอื นพอ กบั ลกู ประชาชนมีสิทธิรองเรียนเมื่อมีทุกขรอนได มีสิทธิเสรีภาพมากกวา 3 แสวง บญุ เฉลมิ วภิ าส ประวตั ิศาสตรกฎหมายไทย น.๖๓ โรงพิมพสาํ นกั วิญูชน พิมพค รัง้ ที่ ๖ พ.ศ.๒๔๔๙ 3

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจุบัน” ในชวงรัชกาลหลังๆ กษัตริยในชวง 3 รัชกาลแรก จึงเรียกวา “พอขุน” แสดงถึงความสําคัญของผูชายในการ ปกครอง และความสมั พนั ธใกลช ิดกบั ราษฎร ในระยะหลังอิทธิพลของศาสนาพุทธและพราหมณ ทําใหสถานะ ของกษัตริยเปลย่ี นมาเปน “ธรรมราชา” และ “สมมุติเทพ” มากขึ้น ระยะหางดานความสัมพันธระหวางกษัตริย กับราษฎรมีมากขึ้นตามลาํ ดบั การเรยี กชอื่ กษัตรยิ จึงเปลี่ยนมาเปน “พญา” หรอื “พระยา” แทนคาํ วา “พอขนุ ” การใชอํานาจควบคุมและจํากัดสิทธิของราษฎรมีมากข้ึนในปลายยุคทําใหเกิดระบบของกฎหมายที่ เรียกวากฎ ระเบยี บขน้ึ เพ่ือใชในการควบคมุ คน อกี ทั้งการรวมศนู ยอ าํ นาจมมี ากขึ้น โดยเฉพาะในระยะหลงั ท่ีมีหัว เมอื งตอนใตเร่ิมรวมตวั ตงั้ อาณาจักรใหมขนึ้ มาแขงขัน การควบคุมหัวเมืองช้ันนอกและประเทศราช จะใชกําลัง ทหารควบคุม หากไมออนนอม สวามิภักดิ์ จะยกกองทัพจากเมืองหลวงไปปราบ นอกจากนี้ยังมีการสราง พันธมิตรกบั อาณาจักรใกลเคียงเชน อาณาจักรลานนา อาณาจักรลานชาง อาณาจักรศรีวิชัย (นครศรีธรรมราช) ตอ มาเกดิ ความออ นแอของผนู าํ ในชวงปลายยุค ไมเกงในการรบ ทําใหหัวเมืองตอนใต แถบลุมแมนํ้าเจาพระยา ตอนลา ง ประกาศตัวไมขึ้นกบั อาณาจกั รสโุ ขทยั รวมตัวกันขึ้นเปนอาณาจักรใหม คือ “อาณาจักรอโยธยา” หรือ “อาณาจกั รอยุธยา” ราว พ.ศ. 18934 4 แสวง บุญเฉลิมวภิ าส ประวตั ศิ าสตรกฎหมายไทย น.๗๙ โรงพมิ พสาํ นักวญิ ชู น พิมพคร้งั ที่ ๖ พ.ศ.๒๔๔๙ 4

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” บทท่ี ๓ การเมอื งสมัยกรงุ ศรีอยุธยา อาณาจักรอยุธยาเปนการรวมตัวของหัวเมืองลุมแมนํ้าเจาพระยาตอนลาง เพื่อสรางศูนยกลางอํานาจ แขงขันขันและไมข้ึนกับอาณาจักรสุโขทัย บรรดาหัวเมืองสําคัญท่ีรวมตัวกัน ไดแก อูทอง สุพรรณบุรี ลพบุรี และอโยธยา และมอบใหเมืองอโยธยา เปน เมืองหลวงในระยะตอมาความเขมแข็งของอาณาจักรอยุธยา เกิดจาก ความมงั่ คั่งทางการคาสําเภา และอทิ ธิพลของศาสนาพราหมณตอผูนําทางการเมือง ซ่ึงเนนการมีอํานาจเด็ดขาด ของกษัตริยหรือผนู าํ ทางการเมอื งการปกครอง อาณาจกั รอยธุ ยาใชรูปแบบการปกครองแบบ “สมบูรณาญาสิทธิราช” (Absolute Monarchy) หรือ การ ปกครองทกี่ ษัตริยม อี ํานาจเดด็ ขาดโดยสมบรู ณแ บบ โครงสรา งการปกครองของอยธุ ยาคลายสุโขทยั แบงหวั เมือง เปน 3 ชั้นเชน กนั คือ หวั เมืองชนั้ ใน หัวเมืองชน้ั นอก และหวั เมอื งประเทศราช กองทัพหรือทหารมบี ทบาทสําคัญ ในการรกั ษาอาํ นาจของกษัตรยิ  ถากษัตริยออนแอ ไมมคี วามสามารถ ก็จะถูกโคนลมราชวงศโดยผูนําทางทหาร แลว สถาปนาราชวงศใ หมข ึน้ มาปกครองแทน อาณาจกั รอยุธยามีการปกครองโดยกษัตริยจาก 5 ราชวงศ รวม 33 พระองค ภมู ิหลังทางประวตั ศิ าสตร เร่ืองราวเก่ียวกับการกําเนิดของอาณาจักรอยุธยา และพระราชประวัติความเปนมาของสมเด็จพระ รามาธบิ ดที ่ี 1 (พระเจา อูทอง) ผกู อตงั้ อาณาจักรนี้ ยังเปนเรื่องคลุมเครือหาขอยุติไมได และเปนปญหาที่ถกเถียง กนั มากในหมนู ักประวัตศิ าสตร สรุปประเด็นท่ีเหมอื นกันไดแ ตเพียงวา สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 ทรงประสูติใน ราว พ.ศ.1857 และทรงอภิเษกสมรสกับเจาหญิงแหง แควนสพุ รรณบุรี ซงึ่ ขณะนั้น (พทุ ธศตวรรษที่ 19) เปนแควน ทีม่ ีอํานาจทางการทหาร และเปนคูแขงทางการเมืองของแควนละโว (แควนลพบุรี) ซ่ึงจากพันธะทางดานการ แตงงานทําใหเกิดการเชือ่ มโยงทางการเมอื งระหวา งแควน สาํ คัญทั้งสองในลุมแมน ํ้าเจา พระยาตอนลา ง มีสมมุติฐานที่นาเชื่อถือไดวาสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 เสด็จมาจากเมืองกัมโพช ซ่ึงนักประวัติศาสตร สันนษิ ฐานวา หมายถึงเมอื งศนู ยก ลางในลมุ แมน ํ้าเจา พระยาที่เคยอยูใ ตอิทธพิ ลของเขมร คือเมอื งละโวห รือลพบุรี และไดท รงยา ยมาสรา งเมอื งใหมท อ่ี ยุธยาในป พ.ศ. 1893 ขณะทีท่ รงมพี ระชนมายุได 36 พรรษา การที่พระองคทรงตัดสินพระทัยสรางศูนยอํานาจทางการเมืองแหงใหมท่ีอยุธยาน้ัน คงเปนเพราะวา อยุธยามีทําเลทีเ่ หมาะสมกวาลพบรุ ี ท้ังในดานยุทธศาสตร และในดา นทาํ เลการคา กบั ตางประเทศ อีกทง้ั ยังมีความ อุดมสมบูรณในดานการเกษตรดวย จึงเหมาะท่ีจะเปนศูนยอํานาจทางการเมืองแหงใหมในลุมแมนํ้าเจาพระยา ตอนลางทเ่ี ชอ่ื มโยงแควนละโวแ ละแควน สพุ รรณบรุ ีเขา ดว ยกัน 5

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจบุ ัน” ทางดา นยทุ ธศาสตร อยธุ ยาตัง้ อยใู นบรเิ วณทล่ี มุ มแี มน้ําลอมรอบถึง 3 ดาน ไดแก แมน้ําลพบุรีทางดาน เหนอื แมนา้ํ เจา พระยาทางดา นตะวนั ตกและดานใต ดงั นั้นเพียงแตขุดลําคูข่ือหนาทางดานตะวันออกเช่ือมแมน้ํา เหลา นน้ั อยุธยากก็ ลายเปนเมืองเกาะท่มี ลี าํ น้ําลอมรอบครบทั้ง 4 ดา น ลกั ษณะเชน น้ีนับเปน ปราการธรรมชาติอัน ม่ันคง ชวยปองกันการโจมตีของขาศึกไดเปนอยางดี นอกจากน้ัน การต้ังอยูในบริเวณท่ีลุม ทําใหชวงระยะ ระหวา งเดอื นกนั ยายน – ธนั วาคมของทุกปจะมนี าํ้ หลากทวมรอบกรุงศรีอยุธยาเปนบริเวณกวาง เทากับเปนการ บงั คับใหขาศึกมีโอกาสมาลอมโจมตีกรุงศรีอยุธยาไดเพียงปละ 8 เดือนเทาน้ัน และเมื่อถึงหนาน้ําหลากแลว ก็ จาํ ตองถอยทัพกลบั ไปโดยปรยิ าย ทําเลทต่ี ั้งเชนนี้ยงั มีประโยชนทางดานการคาขายกับอาณาจกั รทอ่ี ยูลึกเขา ไป เชน สโุ ขทัย ไดส ะดวก โดย อาศยั แมน ํ้าเจาพระยาและสาขา ตลอดทั้งการที่อยุธยาอยูไมไกลจากปากนํ้ามากนัก ทําใหอยุธยาสามารถติดตอ คาขายทางเรือกับตางประเทศไดอยางสะดวก รวมท้ังสามารถทําหนาท่ีเปนพอคาคนกลางในการติดตอคาขาย ระหวา งพอคา ตางชาติกับอาณาจักรที่อยลู กึ เขาไป หรอื ทําหนาที่เปนพอ คาคนกลางติดตอคา ขายระหวางพอคาจีน ญี่ปนุ กบั พอคา ตางชาติอนื่ ๆ อีกดว ย นอกจากน้ันตง้ั แตแรกเร่มิ กอตง้ั อาณาจักรอยุธยายังมีพื้นฐานท่ีดีทั้งทางดานเศรษฐกิจ วัฒนธรรม และ ดานกาํ ลังทหาร ซง่ึ พ้ืนฐานที่ดีดงั กลาวมสี ว นเกอ้ื หนนุ ใหอ ยุธยาสามารถพัฒนาความเจรญิ รุงเรอื ง สรางความเปน ปก แผน ไดอ ยางรวดเร็ว จนกาวข้นึ มาเปนศูนยอ ํานาจทางการเมืองในลมุ แมน าํ้ เจาพระยาทงั้ ตอนบนและตอนลาง ฐานะและอาํ นาจหนาท่ีของพระมหากษัตรยิ  ฐานะและอาํ นาจหนา ทขี่ องพระมหากษัตริยน ั้นหากจะยกตัวอยางก็เชนวา ทรงเปนเจาชีวิต ทรงเปนเจา แผนดินหรอื พระเจาแผน ดินนั่นคือระบอบสมบูรณาญาสิทธิราช สมัยสุโขทัยเรียกวาพอขุน ซ่ึงทรงเปนผูครอง นคร เปนการปกครองแบบพอปกครองลูก สมัยอยุธยาจึงเปนแบบสมมุติเทพ ท่ีเราเรียกพระนามวา พระเจา แผนดนิ ซง่ึ เหตุท่เี รยี นหรือกลาวพระนานของกษัตริยขึ้นตนเชนในเพราะในสมัยอยุธยาไดรับอิทธิพลทางลัทธิ ทางศาสนาและนกิ ายตา งๆเปนจํานวนมาก เชนลัทธิมหายานปนกับลัทธิพราหมณวากษัตริยทรงเปนจักรพรรดิ บางสมยั เรยี กพระนามของกษตั ริยวา พระธรรมราชา5 นน่ั ก็เพราะในสมัยของกษตั รยิ พ ระองคน ั้นทรงไดปกครอง โดยใชหลักธรรมเปนหลักในการปกครอง อาณาจักรอยุธยาปกครองดวยระบอบราชาธิปไตยเชนเดียวกับ อาณาจักรสุโขทยั ในระบอบน้ี พระมหากษตั รยิ ทรงเปนผูนําสูงสุดของอาณาจักร และทรงไวซ่ึงพระราชอํานาจ อยางเด็ดขาดแตพระองคเดียวในการปกครองท้ังในยามสงบและในยามสงคราม แมวาสุโขทัยและอยุธยาจะใช ระบอบการปกครองแบบเดียวกัน แตก็มีความแตกตางกันในดานคติหรือแนวคิดท่ีใชเปนหลักในการกําหนด ฐานะและอํานาจหนาที่ของพระมหากษัตริย ในสมัยสุโขทัยแนวคิดหลักที่ใชในการกําหนดก็คือ คติท่ีวา “พระมหากษัตรยิ ท รงเปน ประดจุ บดิ าของประชาชน” จงึ เปน เรื่องท่ีนา สนใจวาในสมัยอยุธยาใชแนวคิดหรือคติ ใด 5 ประมวล รุจนเสร,ี พระราชอาํ นาจ,น.๑๕,๗๓,๙๗, พิมพค รั้งท่ี ๙, สุเมธ รจุ นเสรพี ิมพ 6

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจ จุบัน” พระมหากษตั ริยในสมยั อยธุ ยาทรงรับแนวคิดเรอ่ื ง เทวราชา จากเขมร ซ่ึงเขมรเองก็ไดรับจากอินเดียอีก ตอหน่ึง คติเรื่องเทวราชามีพื้นฐานมาจากลัทธิพราหมณ คตินี้มีความเช่ือวาพระมหากษัตริยทรงมิใชมนุษย ธรรมดา หากทรงเปนองคอวตารของพระเปนเจาในศาสนาพราหมณ ซึ่งอาจจะเปนพระศิวะ (พระอิศวร) หรือ พระวษิ ณุ (พระนารายณ) องคใดองคห นงึ่ ความเชอื่ นจ้ี ะปรากฏในพิธีบรมราชาภิเษก ในพธิ ีน้ีพราหมณซึ่งถือกัน วาเปนชนกลมุ เดยี วทส่ี ามารถตดิ ตอกบั พระเปนเจาไดโดยตรงจะเปนผสู าธยายมนตอ ญั เชิญพระเปน เจา ใหเ สด็จลง มาสถิตในองคพระมหากษัตริย นอกจากน้ันในระหวางประกอบพิธี พราหมณจะใชคําพูดกับพระมหากษัตริย เหมือนดงั เชนพดู กบั พระศิวะ หรือพระวิษณุ และจะถวายสัญลักษณตาง ๆ ของพระเปนเจาแดพระมหากษัตริย ดวย เชน พระสังวาลยธุรํา พระแสงราชาวุธ และพระบรมนามาภิไธยท่ีมีคําวา “ทิพยเทพาวตาร” ซ่ึงแปลวา “อวตารของพระเปนเจาบนสวรรค” ส่ิงตาง ๆ เหลาน้ีท่ีประกอบในพิธีบรมราชาภิเษกแสดงใหเห็นวา องค พระมหากษัตริยไดท รงกลายเปนพระเปนเจา แลว เมอื่ พระมหากษตั รยิ ท รงอยใู นฐานะเปน เทพเจา ก็ตองมีการสรางระเบียบแบบแผนและกฎเกณฑตาง ๆ เพื่อใหสอดคลองกับฐานะและความยิ่งใหญของพระองค สถาบันพระมหากษัตริยในสมัยอยุธยาจึงมี ลักษณะเฉพาะ ทีเ่ ปนแบบแผนแนน อนกวา สมยั สุโขทัย กฎเกณฑต า ง ๆ ท่ีสรางข้ึนมีอยูหลายประการพอจะสรุป ไดดงั นค้ี ือ ประการแรก มีกฎขอ บงั คบั วา พระมหากษตั ริยจ ะตองทรงอยใู นทสี่ ูงเหนือผูอ ่ืนใดท้งั สน้ิ การตั้งที่ประทับ ของพระมหากษัตริยจึงตองอยูเหนือคนอื่น ๆ จะอยูตํ่ากวาหรือจะอยูเสมอกันไมได กฎขอบังคับนี้ตอมาได กลายเปน ขนบประเพณี ทาํ ใหทกุ คนตอ งลดตนใหต ่ําลงไปเม่ืออยตู อ หนาองคพ ระมหากษตั รยิ  เพราะพระองคทรง เปนเทพเจา จาํ ตอ งทรงอยเู หนือมนุษยทั้งปวง ประการท่ีสอง พระมหากษัตริยจะตองทรงแยกพระองคตางหากออกจากคนอ่ืน ๆ เพราะเมื่อพระองค ทรงเปนเทพเจาแลว จะทรงคลุกคลีกับคนธรรมดาสามัญไมได จะทําใหขาดความเคารพ และทําใหเสื่อมในคติ ความเช่ือ กฎเกณฑขอนี้ทําใหพระมหากษัตริยทรงอยูในฐานะสูงสงและล้ีลับ จนกระท่ังราษฎรธรรมดาไม สามารถจะเขา ถงึ ไดอกี ตอ ไป ประการทสี่ าม ทีป่ ระทับของพระมหากษัตรยิ คอื พระบรมมหาราชวงั นน้ั จะไดร ับการสรางข้ึนโดยเจตนา ใหมีกฎเกณฑแ ละมีพิธีการตาง ๆ เหมอื นดั่งเปนเทวสถานในศาสนาพราหมณ โดยปกติในเทวสถานจะมีเทวทาสี คอื ทาสหญิงของพระเปนเจาอยูเปน จํานวนมาก ทําหนาท่ีปรนนิบัติรับใชพระเปนเจา ในพระบรมมหาราชวังก็ เชนกนั จะมีนางสนมกํานลั อยูเปน จํานวนมาก เพอื่ ปรนนบิ ตั ิรับใชองคพระมหากษตั รยิ  นอกจากน้ันจะมพี ราหมณ ประจําราชสํานักมีหนาท่ปี ระกอบพธิ ีกรรมตาง ๆ เพอื่ บูชาพระมหากษตั ริยซง่ึ ทรงมีฐานะเปน เทพเจา ประการที่สี่ มีการสรา งราชาศพั ทข้ึนสําหรับใชกบั องคพระมหากษัตรยิ และพระราชวงศ สว นประการสดุ ทา ย คือ การออกกฎขอบังคับหรือขอหามตาง ๆ มากมายเก่ียวกับองคพระมหากษัตริย เชน หามจับตององคพระมหากษัตรยิ อยา งเด็ดขาด หามมองพระมหากษตั ริย หามถามอาการพระประชวร หามเอย พระนามจริงของพระมหากษัตริย และหามขุนนางวิวาทชกตีกันในเขตพระราชฐาน เปนตน หากผูใดทําผิดกฎ ขอบังคบั เหลาน้ี จะไดร บั โทษทางอาญา 7

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจจุบัน” กลาวโดยสรุป พระมหากษัตริยในสมัยอยุธยาทรงอยูใ นฐานะเทพเจาตามคตคิ วามเชือ่ ของลัทธิพราหมณ 6 และสถาบันพระมหากษัตริยในสมัยนั้นมีหลักการและแบบแผนท่ีแนนอน ในดานพระราชอํานาจ เน่ืองจาก พระมหากษัตรยิ ทรงมีฐานะสงู สง เปน อวตารของพระเปนเจา พระมหากษตั รยิ จ งึ มีพระราชอํานาจมาก เปนผูทรง อํานาจอธิปไตยสูงสุดของแผนดนิ ในสว นของภาระหนาท่พี ระมหากษตั รยิ ท รงมหี นา ที่ในการทําสงครามปองกนั ราชอาณาจักรใหพน จากภยั ของอรริ าชศัตรู รักษาความสงบเรียบรอยของสังคม คุมครองชีวิตและทรัพยสินของ อาณาประชาราษฎร ทาํ นบุ ํารงุ สง เสรมิ ศาสนา ศิลปะ วัฒนธรรม และประกอบพิธีตาง ๆ สําหรบั พระนคร แมวาพระมหากษัตริยในสมัยอยุธยาจะทรงไดรับคติเทวราชาจากเขมร แตความเปนเทวราชาของ พระองคก็มิไดมีลักษณะเด็ดขาดและสมบูรณเหมือนเชนประเทศตนเคาคติความเชื่อ ดังจะเห็นไดวา พระมหากษตั รยิ ส มัยอยุธยาไมเคยทรงเกณฑแ รงงานคนเปนจํานวนมากไปสรางปราสาทหินขนาดใหญเพ่ือเก็บ พระบรมศพ ดงั เชน ที่กระทาํ กันในอาณาจักรเขมร ทเ่ี ปน เชนนเี้ พราะพระมหากษัตริยไทยทรงไดรับอิทธิพลจาก ศาสนาพทุ ธ ซงึ่ เนน วา ผปู กครองจะตอ งยึดมัน่ ใน “ทศพธิ ราชธรรม” ราชจรรยานุวัตร และจกั รวรรดิวตั ร เทวราชา ของอยธุ ยาจึงมลี ักษณะปานกลาง กลา วคือ ไมเ ปนเทพเจา ท่ีสูงสงมากอยางเขมร แตใ นขณะเดยี วกนั ก็มิไดเปนคน ธรรมดาอยางสุโขทัย ปจจุบันประเทศไทยไดถือวาสถาบันพระมหากษัตริยทรงเปนพระประมุขแหงรัฐ ซ่ึงมี หนา ที่หรอื พระราชอํานาจตา งๆนานาอาทเิ ชน พระราชอาํ นาจตามกฎหมาย พระราชอํานาจตามนิติราชประเพณี เปนตน สถาบนั พระมหากษตั รยิ ท ม่ี ีความศกั ดส์ิ ิทธ์ิ สูงสง และมีพระราชอํานาจเด็ดขาดนาเกรงขามน้ี ไดมีสวน อยา งมากในการชวยสนบั สนนุ ใหอ าณาจักรอยธุ ยาท่ีกวางใหญไ พศาลสามารถดาํ รงอยูไดนานหลายรอยป การเมอื งภายใน การเมอื งภายในอาณาจักรอยุธยากลาวไดวา ตลอดระยะเวลา 417 ป เปนเรื่องของการแยงชิงอํานาจทาง การเมืองระหวางเจา นายในราชวงศ และระหวางเจานายในราชวงศกับบรรดาขุนนางเปนสวนใหญ และในบาง สถานการณก ม็ ชี าวตา งชาตเิ ขา มาเกีย่ วขอ งดวย อาณาจักรอยุธยามีกษัตริยครองราชยรวม 34 พระองค มีปญหาการแยงชิงราชสมบัติเกิดขึ้นหลายครั้ง หลายหน โดยสรปุ เหตกุ ารณสาํ คญั ไดแก ครั้งแรก หลงั จากทีส่ มเดจ็ พระรามาธบิ ดีที่ 1 (พระเจาอูท อง) (พ.ศ.1893 – 1912) เสด็จสวรรคตในป พ.ศ. 1912 พระราเมศวร (พ.ศ.1912 – 1913) พระราชโอรสไดเสดจ็ ครองราชยสบื ตอ มาไดเ พยี งปเ ดียว ก็ถกู ขุนหลวงพะ ง่ัวซ่ึงมีศักด์ิเปนพระปตุลา (ลุง) ซึ่งขณะน้ันครองเมืองสุพรรณบุรี ไดยกกองทัพมาแยงราชสมบัติและประสบ ความสําเร็จ สมเดจ็ พระราเมศวรมไิ ดท รงสูรบดวย และยอมแพแตโดยดี ขนุ หลวงพะงั่วสถาปนาพระองคข้ึนเปน สมเด็จพระบรมราชาธริ าชท่ี 1 ครั้งท่ีสอง เม่ือสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 (ขุนหลวงพะง่ัว) (พ.ศ.1913 – 1931) เสด็จสวรรคต พระ ราชโอรสพระชนมายเุ พียง 15 พรรษา พระนามวา เจาทองลัน ครองราชยสืบตอมาไดเพียง 7 วัน สมเด็จพระราเม 6 แสวง บุญเฉลมิ วภิ าส ประวตั ศิ าสตรก ฎหมายไทย น.๘๓ โรงพมิ พส าํ นักวญิ ูชน พมิ พครั้งที่ ๖ พ.ศ.๒๔๔๙ 8

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดีตจนปจจุบัน” ศวรไดเสดจ็ ยกกองทพั จากลพบรุ มี าชิงราชสมบตั จิ ากพระเจาทองลันเปนผลสําเร็จ และโปรดใหสําเร็จโทษท่ีวัด โคกพระยา คร้ังที่สาม สมเดจ็ พระรามราชา พระราชโอรสของสมเด็จพระราเมศวร เมื่อข้ึนครองราชย (พ.ศ.1938 – 1952) ได 14 ป ทรงมีเรื่องทะเลาะวิวาทกบั เจา เสนาบดีซงึ่ เปนขุนนางผูใหญ เจาเสนาบดีจึงหนีจากอยุธยาไปเชิญ พระอนิ ทราชา เจา เมืองสุพรรณบรุ ซี ึง่ เปนพระราชนดั ดา (หลาน) ของขุนหลวงพะงัว่ เสดจ็ ยกกองทัพลงมายึดกรุง ศรีอยุธยาจากสมเดจ็ พระรามราชา และเนรเทศพระองคไปอยทู ่ีปาทา คจู า ซ่งึ ปจ จบุ ันยังไมทราบวาคอื สถานทีใ่ ด ครัง้ ทีส่ ่ี เกิดขน้ึ ภายหลังจากสมเด็จพระเอกาทศรถเสด็จสวรรคตแลว พระศรีเสาวภาคย พระราชโอรส เสด็จข้ึนครองราชย จากน้ันไดถูกพระศรีศิลป พระราชโอรสอีกพระองคหนึ่งของสมเด็จพระเอกาทศรถ ซ่ึง ขณะนั้นเสด็จออกผนวชไดส มณฐานนั ดรเปนพระพิมลธรรม ซองสมุ พรรคพวกจํานวนมากแยงชิงราชสมบัติให สาํ เร็จ พระศรีศิลปห รอื พระพิมลธรรมก็เสด็จข้ึนครองราชยเ ปน สมเด็จพระเจาทรงธรรม คร้ังที่หา เม่ือสมเด็จพระเจาทรงธรรมสวรรคต มีการแยงชิงราชสมบัติระหวางเจานาย 2 พระองค ผล ปรากฏวา พระเชษฐาธริ าชไดครองราชสมบตั ิโดยกําจัดพระศรีศิลปไดสําเร็จ แตเม่ือสมเด็จพระเชษฐาธิราชเม่ือ ขน้ึ ครองราชยแลว ไดแ ตง ต้งั ขุนนางท่สี นับสนุนพระองค คอื พระศรวี รวงศข น้ึ เปน สมหุ พระกลาโหม จากน้ันสมุ หพระกลาโหมรวมกับขุนนางหลายคนไดเกิดขัดแยงกับสมเด็จพระเชษฐาธิราช จึงทําการกําจัดสมเด็จพระ เชษฐาธิราช และอัญเชิญพระอาทิตยวงศ พระอนุชาของพระเชษฐาธิราชขึ้นครองราชสมบัติ เม่ือสมุหพระ กลาโหมไดร ับแตง ตั้งเปนผสู ําเร็จราชการจึงหาทางกาํ จดั บรรดาขนุ นางที่เคยรวมมือกันมากอ น และถอดถอนพระ อาทิตยวงศจากราชสมบัติ และตนเองใหก า วขึน้ สูร าชบลั ลงั ก ทรงพระนามวา สมเด็จพระเจาปราสาททอง ถือไดวา การเถลงิ อํานาจของสมุหพระกลาโหมจนในท่ีสุดใหขึ้นครองราชสมบัติน้ันเปนจุดสุดยอดของ อํานาจทางการเมืองของขนุ นางฝายปกครองในระบบราชการท่ีผุดข้ึนอยางชัดเจน หลังสมัยสมเด็จพระนเรศวร เปน ตนมา คร้ังที่หก เมื่อส้ินรัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททอง เกิดการแยงชิงราชสมบัติขึ้นอีกคร้ังหน่ึง พระ นารายณราชโอรสซ่ึงเกิดแตพระมเหสีซึ่งเปนพระราชธิดาของพระเจาทรงธรรม ไดรับชัยชนะและเสด็จข้ึน ครองราชยไดส ําเร็จ โดยการกําจัดเจา นายพระองคอนื่ และเหลาบรรดาขุนนางฝา ยปกครอง และเม่ือไมทรงไววาง พระทัยเหลา ขนุ นางไทย ทางออกของสมเดจ็ พระนารายณจึงทรงเลือกใชชาวตางชาติบางกลุม อาทิ อิหรานและ ฝรงั่ เศสเปน ฐานกาํ ลังและพันธมิตรที่แนบแนน คร้งั ท่ีเจ็ด เม่อื สมเดจ็ พระนารายณทรงประชวรใกลสวรรคตประมาณ 2 เดือน พระเพทราชาซึ่งเปนขุน นางฝายปกครองในกรมขา ง ไดร บั ความไวว างพระทยั และความโปรดปราน เนื่องมาจากมารดาเปนพระนมของ สมเดจ็ พระนารายณ นอ งสาวเปนสนมเอก และตวั พระเพทราชาเองก็แสดงความกลาหาญในการสงครามไดเปน ผูนําของคนหลายกลุมที่มีความไมพอใจในสภาพการณที่เปนอยูเวลานั้น ทําการขับไลฟอลคอนและฝร่ังเศส ตลอดจนเจา ฟาอภยั ทศ พระอนุชาของสมเด็จพระนารายณ และพระปย ราชโอรสบุญธรรมไดสําเร็จ และเล่ือน ฐานะจากขนุ นางขน้ึ เปน กษตั ริยใ นเวลาตอมา พระเพทราชาทรงใชวิธีเสริมสรางสิทธิธรรมโดยอภิเษกพระราช ธดิ าของสมเด็จพระนารายณเปน พระมเหสี แลวทรงสถาปนาพระญาตพิ ระวงศขึ้นเปนเจานายระดับตาง ๆ พรอม 9

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจจบุ ัน” ทงั้ ทรงตอบแทนผทู มี่ ีสวนชว ยใหไ ดราชสมบตั ิท่ีสําคัญ ไดแก ขุนหลวงสรศักด์ิ ไดเปนเจาทรงกรมระดับสูงสุด คอื กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล ครัง้ ทีแ่ ปด เม่อื สมเด็จพระเพทราชาสวรรคต กรมพระราชวังบวรสถานมงคลไดข้ึนครองราชสมบัตสิ บื แทนเปน สมเด็จพระเจา เสอื (พ.ศ.2246 – 2251) ทรงโปรดเกลา ฯ ใหป ระหารชวี ติ เจานายและขุนนางหลายคน รวมทั้งพระราชโอรสของสมเดจ็ พระเพทราชา ครง้ั ท่ีเกา เมื่อพระเจาเสือเสด็จสวรรคต เจาฟาเพชรราชโอรสซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมพระราชวังบวร สถานมงคลขนึ้ ครองราชยสืบแทนโดยราบรื่น พระนามวา สมเดจ็ พระเจาทา ยสระ (พ.ศ.2251 – 2275) จากนั้นทรง สถาปนาเจาฟา พรพระอนุชาเปน กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล เม่ือใกลส้ินสดุ รชั กาลก็เกิดปญหาการแยง ชงิ ราช สมบตั ขิ นึ้ อีกคร้งั หนง่ึ ระหวา งกรมพระราชวงั บวรสถานมงคลกับฝายพระราชโอรสของสมเด็จพระเจาทายสระ คือ เจาฟาอภัยและเจาฟาปรเมศร ชัยชนะตกเปนของฝายกรมพระราชวังบวรสถานมงคลในท่ีสุด และทรง สถาปนาขนึ้ เปนสมเดจ็ พระเจา บรมโกศ (พ.ศ.2275 – 2301) คร้งั ทีส่ ิบ เมื่อสน้ิ รชั กาลสมเดจ็ พระเจา บรมโกศ เกิดการแยงชิงราชสมบัตขิ ้นึ อกี ครั้งหนึง่ ระหวางพระราช โอรส 2 พระองค กรมขุนพรพินติ เจาฟาพระองคเ ล็กซงึ่ ไดรบั การสนบั สนนุ ใหไดรับการสถาปนาเปน กรม พระราชวังบวรสถานมงคล ไดข ้ึนครองราชยเ ปน สมเด็จพระเจาอุทมุ พร เมอ่ื เดอื นมิถุนายน พ.ศ.2301 แตก ถ็ ูกกรม ขุนอนรุ ักษม นตรพี ระเชษฐาแยง ชิงราชสมบตั ไิ ดสําเร็จในเดือนกรกฎาคมปเดียวกันพระนามวา สมเด็จพระเจา เอกทศั น และครองราชยส บื มาจนกระท่ังกรุงศรีอยธุ ยาเสยี กรงุ ใหแกก องทัพพมา ในป พ.ศ.2310 ปญหาการสืบราชสมบตั เิ ปน ปญหาท่เี รอื้ รังในเวทีการเมอื งสมัยอยุธยา อนั เน่อื งมาจาก ประการแรก ไมมกี ารกําหนดกฎหมายและประเพณีวา ดวยการสืบราชสมบตั ใิ หเปนทแ่ี นชดั ประการท่สี อง กลยทุ ธใ นการปอ งกนั การโจมตจี ากพมา โดยจัดกําลังปองกันเปน 3 วงั คือ วังหลวงเปนท่ี ประทับของพระเจาแผน ดิน คอยปอ งกนั ตอนเหนอื ของเมือง วังหนาเปนท่ีประทับของผูดํารงตําแหนงพระมหา อุปราช คอยปองกันดานตะวันออก และวังหลังเปนที่ประทับสําหรับเจาฟาอันดับรองลงไป คอยปองกันดาน ตะวนั ตกของเมือง วังหลงั ยงั ครอบคลุมพน้ื ท่กี บั วงั หนาทางดา นใต วงั หนา เปรียบเสมอื นพระมหากษตั รยิ อ งคท่ีสอง มีราชทนิ นามคอื กรมพระราชวังบวรสถานมงคล สวน วังหลงั คอื กรมพระราชวงั บวรสถานพมิ ุข ดวยเหตทุ ี่แตละวังตางมีกองทหารของตนเอง โอกาสในการแยงชงิ ราช สมบัติจึงมีความเปนไปไดสูง เม่ือเกิดความขัดแยงกันขึ้นระหวางเจานายในราชวงศ หรือระหวางเจานายใน ราชวงศก บั บรรดาขุนนางฝายปกครองทัง้ หลาย การจดั รปู แบบการปกครอง การจดั รูปแบบการปกครองของอาณาจกั รอยธุ ยาแบง ไดเ ปน 2 ลกั ษณะใหญ ๆ คือ การจัดระเบียบราชการ บริหารสวนกลาง หรือการปกครองราชธานี และการจดั ระเบียบราชการบรหิ ารสวนภมู ิภาค ก. การจัดระเบียบราชการบริหารสวนกลางหรือการปกครองราชธานี การจัดระเบียบราชการบริหาร สวนกลาง หรอื ราชธานีสมัยกรุงศรีอยุธยาน้ัน มีลักษณะผสมระหวางการปกครองแบบไทยท่ีไดมาจากสุโขทัย 10

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจุบัน” และแบบขอม กลาวคอื การจดั การปกครองอาณาเขตใชรูปแบบเดยี วกบั กรงุ สุโขทยั 7 คือ เอาพระนครศรีอยุธยาซึ่ง เปนราชธานีไวตรงกลาง มีเมืองหนาดา นทัง้ 4 ดา น มเี มืองลพบุรีอยูดานเหนือ เมืองนครนายกอยูดานตะวันออก เมอื งพระประแดงอยดู า นใต และเมืองสพุ รรณบุรีอยูดานตะวันตก ระยะทางไปมาระหวางเมืองราชธานีถึงเมือง หนาดานภายใน 2 วัน เมืองในเขตราชธานีนี้ พระมหากษัตริยทรงไวซึ่งพระราชอํานาจโดยสมบูรณในการ อํานวยการปกครอง โดยมีเสนาบดี 4 คน หรือที่เรียกวา “จตุสดมภ” อันมี เวียง วัง คลัง และนา เปนผูชวย โดย กําหนดอํานาจหนา ท่ขี องจตุสดมภไ วด ังน้ี (1) เวยี งหรือเมือง เสนาบดผี บู งั คับบัญชารับผิดชอบเปนที่ “ขุนเมือง” เปนพนักงานปกครองทองที่และ บังคับบญั ชาขุนแขวง อําเภอ กํานนั ในเขตกรงุ รกั ษาความสงบเรียบรอย ปราบปรามโจรผูราย บังคับบัญชาศาล พิจารณาความฉกรรจม หนั ตโทษ ซึง่ เปน แผนกความนครบาล ตลอดจนปกครองเรอื นจาํ (2) วัง เสนาบดีผูบังคับบัญชารับผิดชอบเปนท่ี “ขุนวัง” รับผิดชอบเกี่ยวกับราชการในพระราชสํานัก รักษาพระราชมณเฑยี ร พระราชวังช้ันนอกชนั้ ใน จดั การพระราชพิธี บงั คบั บญั ชาขา ราชการฝายในทัง้ ปวง และมี หนาท่ตี ุลาการพิจารณาตัดสินอรรถคดีทัง้ หลาย (3) คลัง เสนาบดีผบู ังคบั บญั ชารบั ผิดชอบเปน ที่ “ขุนคลัง” มีหนา ทร่ี บั ผิดชอบเก่ียวกับการรักษาพระราช ทรัพยทเี่ ปน รายไดเ ขา สูพระคลงั และเปน ทจ่ี า ยเงินราชการ จัดการเกี่ยวกับภาษีอากรตาง ๆ รวมทั้งบังคับบัญชา ศาล ซ่งึ ชําระความเก่ียวกับพระราชทรพั ย (4) นา เสนาบดีผูบังคับบัญชารับผิดชอบเปนที่ “ขุนนา” มีหนาที่ดูแลรักษานาหลวง เก็บหางขาวคานา จากราษฎร จัดหาและรักษาเสบยี งอาหารสาํ หรบั พระนครและพระราชวงั จัดซื้อขาวขน้ึ ฉางหลวง และจายขาวใน ราชการทั้งปวง มีอํานาจบังคับบัญชาศาลท่ีมีหนาที่พิจารณาพิพากษาคดีซ่ึงเก่ียวของดวยที่นา โค กระบือ เพ่ือ ระงับขอ พิพาทของชาวนา การจัดระเบียบราชการบริหารสวนกลางแบบจตุสดมภนั้น ไดมีการปรับปรุงคร้ังใหญในรัชสมัยของ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ โดยพระองคท รงพิจารณาเห็นวา การจัดระเบียบการปกครองประเทศของไทยแต เดมิ ซ่งึ ใชหลกั การปกครองแบบทหารเปนหลกั น้ันยังไมเ หมาะสม ควรท่ีจะแยกกจิ การฝา ยทหารกบั พลเรอื นออก จากกัน เพ่อื ใหการปกครองประเทศมีการแบง หนา ท่ี ความรับผิดชอบอยางเปนสัดสวนไมกาวกายกัน โดยไดต้ัง เสนาบดีขนึ้ อกี 2 ตาํ แหนง ในพระราชพงศาวดารใชวา “เอาทหารเปน สมหุ พระกลาโหม เอาพลเรือนเปนสมุหนา ยก” คือต้ังหนวยงานขึ้นใหมอีก 2 หนวย โดยใหสมุหพระกลาโหมเปนหัวหนาราชการฝายทหารท่ัวไปหนวย หน่งึ และใหสมหุ นายกเปนหวั หนา ราชการฝา ยพลเรือนทั่วไปอีกหนวยหนึ่ง เสนาบดี 2 ตําแหนงน้ีมียศเปนอัคร มหาเสนาบดี สงู กวาเสนาบดีจตุสดมภ การบริหารราชการสวนกลาง ภายหลังการเปล่ียนแปลงของสมเด็จพระ บรมไตรโลกนาถจงึ แยกไดด ังน้ี (1) การทหารทั้งปวงจัดเปนแผนกหนงึ่ มสี มุหพระกลาโหมเปน หัวหนาบังคับบัญชา ตําแหนง สมหุ พระ กลาโหมมักจะมียศเปน “เจาพระยามหาเสนาบด”ี 7 น. ๗ เพิม่ เตมิ 11

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจจบุ ัน” (2) การฝายพลเรอื นท้ังปวง อยูภายใตการบังคบั บัญชารับผิดชอบของสมุหนายกตําแหนง สมหุ นายก มกั จะมยี ศเปน “เจาพระยาจักร”ี โดยมเี สนาบดจี ตสุ ดมภเปนผชู วย และไดเปลย่ี นนามจตสุ ดมภใหมดังนี้ ก. กรมเมือง เรียกวา นครบาล ตาํ แหนง เจา กรมมียศ “พระนครบาลเมอื ง” ข. กรมวัง เรียกวา ธรรมาธิกรณ ตําแหนง เจา กรมมยี ศ“พระธรรมาธกิ รณ” ค. กรมคลัง เรยี กวา โกษาธิบดี ตําแหนงเจา กรมมียศ “พระโกษาธบิ ด”ี ง. กรมนา เรียกวา เกษตราธบิ ดี ตําแหนง เจากรมมยี ศ “พระเกษตราธิบด”ี การจัดการปกครองประเทศ โดยแบงอาํ นาจหนา ทีค่ วามรับผดิ ชอบเปนกิจการทหารฝายหนึ่ง และกิจการ พลเรอื นฝา ยหน่ึงนน้ั ไมประสบผลสาํ เร็จเทาท่ีควร นานไปกล็ บเลอื นเปลย่ี นแปลงไปจากเดิม กลาวคือ แทนที่สมุ หพระกลาโหมจะมหี นา ทีร่ บั ผดิ ชอบกิจการทหารและสมุหนายกจะรบั ผดิ ชอบ กิจการฝายพลเรือน ตามท่ีสมเด็จ พระบรมไตรโลกนาถไดจ ดั ไว หากแตไดเปล่ียนเปนใหแบงหัวเมืองนอกเขตราชธานีออกเปน 2 ภาค “หัวเมือง ฝา ยภาคเหนอื ใหสมุหนายกบังคับบญั ชาท้ังฝายทหารและพลเรือน หวั เมอื งฝา ยภาคใตใ หสมหุ พระกลาโหมบังคับ บญั ชาเชนกนั การทไ่ี มสามารถจะแยกกิจการฝา ยทหารและพลเรือนออกจากกันไดโดยเด็ดขาดน้ันเหน็ จะเปนเพราะ เหตุผลท่วี า หลกั การปกครองของผูคนของไทยเราแตเดิม จนกระทง่ั ถงึ รชั กาลพระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา เจาอยูหัวแหง กรุงรัตนโกสนิ ทร กอนทจี่ ะมพี ระราชบญั ญตั ิลักษณะเกณฑท หารออกใชบ งั คับในป ร.ศ. 122 นนั้ ถือวา ชายฉกรรจท กุ คนตองมีหนา ทีเ่ ปนทหารปองกนั ประเทศชาติในยามสงคราม คร้นั เม่อื ยามสงบจึงกลับมาทาํ มาหากนิ ตามถิ่นภูมิลําเนาของตนตามปกติ ข. การจัดระเบียบราชการบริหารสวนภูมิภาค การจัดระเบียบราชการบริหารสวนภูมิภาค หรือการ จัดการปกครองหวั เมืองของกรุงศรอี ยธุ ยายุคตน กอนการปรับปรุงในแผนดนิ สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถนนั้ ใช หลักการเชน เดียวกบั การปกครองหวั เมอื งในสมยั กรงุ สโุ ขทัย กลาวคือ ไดมีการแบงการปกครองหัวเมอื งออกเปน เมืองราชธานี เมืองหนาดาน หรือเมืองลูกหลวง เมืองพระยามหานคร และเมืองประเทศราช ใชรูปแบบและ นโยบายการปกครองหัวเมอื งประเภทตา ง ๆ ดงั กลา วเชนเดยี วกบั สมัยสโุ ขทัย ครนั้ ตอมาในรชั สมยั ของสมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ พระองคไ ดทรงปรบั ปรงุ รปู แบบและนโยบายการ ปกครองหัวเมืองใหม ใหสอดคลองกับสภาพของประเทศท่ีเปลี่ยนแปลงไป และเพื่อเอกภาพความม่ันคงแหง ราชอาณาจกั ร รูปแบบและนโยบายการปกครองหัวเมืองแบบเกา มขี อ บกพรองทส่ี ําคญั อยปู ระการหน่งึ คอื รัฐบาล กลางไมสามารถจะควบคมุ การบรหิ ารราชการของบรรดาหวั เมอื งท่อี ยหู างไกลจากราชธานีไดอยางใกลชิด ท้ังนี้ เพราะเหตุวา การแบงพื้นท่ีในการปกครองยังไมเหมาะสม เชน เขตหัวเมืองราชธานี มีพ้ืนที่คับแคบเกินไป ระยะทางจากเมอื งหลวงถงึ เมอื งหนาดา นทงั้ 4 ดา น เพียงชวั่ ระยะทางเดินเทา 2 วนั (ประมาณ 50 กโิ ลเมตร) สว นหัวเมอื งชั้นนอก อนั เปนเมอื งพระยามหานครนั้น บางเมืองก็อยูไกลจากราชธานีมาก ทําใหยากแก การควบคมุ สอดสอ งโดยใกลช ดิ ประกอบกบั การคมนาคมในสมัยนน้ั ยังไมเ จรญิ บรรดาเมืองพระยามหานครจึงมี 12

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจุบัน” อิสระเกอื บเตม็ ทใี่ นการปกครอง แทบจะไมตองขึ้นตอรัฐบาลกลางที่เมืองหลวงเลย สภาพเชนวาน้ีเปนอันตราย ตอ ความมนั่ คงและเอกภาพของชาติเปนอยางยิง่ กลาวคือ การแบงเขตการปกครองแบบเดิมนั้น พระมหากษัตรยิ พระองคใ ดทรงมีพระบรมเดชานุภาพมาก เกงกลาในการสงคราม บรรดาเจาเมืองพระยามหานครก็เกรงกลัว ยอมอยูใต พระบรมเดชานุภาพของพระองค โดยสงบ พระมหากษัตริยก็สามารถปกครองรักษาความม่ันคงและเอกภาพของอาณาจักรไวได แตถา พระมหากษัตริยพระองคใดหยอนพระบรมเดชานุภาพลง บรรดาเจาเมืองพระยามหานครท้ังหลายก็จะพากัน กระดางกระเดื่อง คิดตั้งตนเปนอิสระไมยอมข้ึนตอรัฐบาลกลาง ทําใหรัฐบาลกลางมีภาระตองสงกองทัพไป ปราบปราม ถา พระมหากษัตรยิ ออ นแอมาก บรรดาเมืองพระยามหานครจะกอกวนใหเกิดความปนปวนมากข้ึน เชน สง กองทัพเขามารบกวนพระราชอาณาเขตและเมอื งหลวง ทําใหเกิดความยุงยากในการปกครองและการทํา มาหากนิ ของราษฎร บานเมอื งเกดิ ความระสํา่ ระสาย อาจถึงขัน้ สูญเสียเอกราชของชาตไิ ด ดงั เชนท่ีกรุงสุโขทัยได ประสบกับปญหาเชน นี้มาแลว จนตองกลายสภาพมาเปนเมอื งข้นึ ของกรงุ ศรอี ยธุ ยาไปในทส่ี ุด สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงเห็นถึงขอบกพรองและอันตรายในการจัดระเบียบการบริหารสวน ภูมิภาค หรือนโยบายการปกครองหัวเมืองแบบเกา พระองคจึงทรงดําริที่จะแกไขเปลี่ยนแปลงการจัดระเบียบ ราชการบริหารสว นภูมิภาคใหม โดยยกเลิกเมอื งหนาดานท้ัง 4 ดานของราชธานี และไดขยายอาณาเขตของราช ธานีออกไปใหกวางขวางกวาเดิมหลายเทา ท้ังน้ีก็เพ่ือขยายอํานาจการปกครองของรัฐบาลกลางใหสามารถ ครอบคลุมอาณาเขตใหกวางที่สุดเทาท่ีจะทําได โดยรวบอํานาจการปกครองไวในสวนกลางใหมากท่ีสุด เพื่อ ประสทิ ธิภาพและพระบรมเดชานภุ าพในการปกครองบงั คบั บญั ชา จงึ ใหหวั เมืองชน้ั ในอยใู นวงราชธานเี ปนเมือง ช้ันจัตวา บรรดาหัวเมืองชั้นในซึ่งไดแกไขใหมน้ัน ไดขยายอาณาเขตออกไปครอบคลุมถึงทองท่ีที่ปจจุบันนี้ เรยี กวา จังหวดั ราชบุรี เพชรบุรี ประจวบคีรีขันธ กาญจนบุรี สมุทรสงคราม นครปฐม สุพรรณบุรี สมุทรสาคร นครสวรรค ชัยนาท ฉะเชิงเทรา ชลบรุ ี ปราจนี บุรี และนครนายก สว นระเบยี บการปกครองหวั เมอื งภายนอกวงราชธานนี นั้ ยังคงจัดเปนเมืองพระยามหานครตามเดิม แต แบงออกเปน เมอื งชนั้ เอก โท และตรี ตามขนาดความใหญเ ลก็ และความสาํ คัญของเมืองน้ัน ๆ หัวเมืองประเภทน้ี ตอ มาเรยี กวา “หัวเมอื งช้นั นอก” หัวเมืองชนั้ นอกเหลานี้ไดรวมเอาเมืองเล็ก ๆ ไวในอาณาเขตเชนเดียวกับเมือง ราชธานี พระมหากษตั ริยท รงเลือกและแตง ตง้ั พระราชวงศหรือขา ราชการช้ันสูงผเู ปนท่ีไววางพระราชหฤทัยเปน ผูสําเร็จราชการเมืองเหลานี้ มีอํานาจบังคับบัญชาการสิทธิขาดอยางเปนตัวแทนของพระองคทุกอยาง และมี กรมการพนกั งานปกครองทุกแผนกอยา งเชน ในราชธานี นอกจากนี้ยงั ไดมกี ารจัดระเบียบการปกครองสว นยอ ยของเมอื งออกไปอกี คอื มกี ารแบงเขตการปกครอง ทอ งที่ภายในเมือง ๆ หนึ่งเหมือนกันหมด ท้ังเมอื งภายในวงราชธานแี ละเมืองพระยามหานคร โดยไดจัดแบงการ ปกครองทองทีอ่ อกเปน ดังน้ี 1. เมือง คือ จังหวดั ในปจจบุ ัน ถา เปนเมืองในวงราชธานี ผูปกครองเรียกวา “ผูรั้ง” ถาเปนเมืองช้ันนอก เรยี กวา “เจาเมือง” เมืองหน่ึงแบง เขตออกเปนแขวง 13

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจจบุ ัน” 2. แขวง คอื อาํ เภอหรอื เขตในปจ จบุ ัน ผูป กครองแขวงเรยี กวา “หมืน่ แขวง” คลาย ๆ กับนายอําเภอ หรือ หวั หนาเขตในปจจุบนั แขวงหนง่ึ แบง เขตออกเปน ตําบล 3. ตาํ บลหนึ่งแบงออกเปน บาน ตรงกับปจจุบันเรียกวา หมูบาน พนักงานปกครองตําบลเรียกวา กํานัน มักไดร บั บรรดาศักดเิ์ ปน “พนั ” 4. บาน หรือหมูบาน รวมหลายบานแตไมมีกําหนดจํานวนคนหรือจํานวนบานไว มีผูใหญบาน ซึ่ง ผูปกครองเมอื งแตง ต้งั เปนหัวหนา ฉะนั้นในบรรดาอาณาจกั รของชนชาติไทยในอดีตทผี่ า นมาทงั้ หมด กรงุ ศรอี ยธุ ยาถือวาเปนอาณาจักร ที่เจริญรุงเรืองที่สุดเมื่อวัดโดยบรรทัดฐานแทบทุกชนิด อยางไรก็ตามเพ่ือความเขาใจท่ีถูกตองย่ิงขึ้น กอนที่ผู ศึกษาจะทาํ การศึกษาถึงการเมืองการปกครองในสมัยอยธุ ยาจงึ มคี วามจาํ เปน อยา งยิง่ ท่จี ะตองมคี วามรูความเขาใจ ในประวัติศาสตรของอาณาจักรอยธุ ยาในระดบั ทพ่ี อเพยี งจะมองเห็นภาพการเปลี่ยนแปลงและทราบถึงปจจัยที่มี ผลตอการเมอื งการปกครองตลอดช่วั เวลาของอาณาจักรอยธุ ยา แมว าในเร่ืองกําเนิดของอาณาจักรอยุธยาจะยัง เปน ประเด็นทางวชิ าการทโี่ ตแ ยง กันและไมส ามารถหาขอสรปุ รวมกันได อนั เน่อื งมาจากการขาดหลักฐานในการนาํ มาเปนขอ มลู อา งอิงไดอยางเปนรูปธรรม แตเพื่อการศึกษาให เขาใจถงึ การเมอื งการปกครองในสมยั อยธุ ยาเราคงตองยอมรับขอมูลประวัติศาสตรในภาพรวมแมวานั่นจะเปน เพียงขอ มูลหรือสมมตฐิ านทไี่ มใ ชค วามถูกตองทง้ั หมดกต็ าม ทวา สิง่ หน่ึงท่ีผูศ กึ ษาในเชงิ ประวตั ิศาสตรจ ะตองตระหนักถึงก็คือ ประวัติศาสตรมักถูกเขียนตีความ โดยคนท่ีอยูในสมัยหลังจากเหตุการณในประวัติศาสตรไดเกิดข้ึนแลวเพราะฉะนั้นคงเปนการยากยิ่งที่ ประวัตศิ าสตรจะมีความถูกตอ งโดยปราศจากขอถกเถยี งและโตแยงจากจากบุคคลผูท าํ การศึกษาซ่ึงมีชีวิตอยูหลัง เหตกุ ารณในประวัติศาสตรท่แี ทจ ริง 14

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจุบัน” บทที่ ๔ การเมอื งสมัยกรุงธนบรุ ี ภูมิหลังทางประวตั ศิ าสตร สมัยธนบรุ ีเปนระยะหัวเล้ียวหวั ตอระหวา งสมัยแหง การแตกสลายของอาณาจักรอยุธยา และสมัยของการ ฟนฟอู าณาจักรขน้ึ มาใหม ระยะเวลา 15 ป ของสมัยธนบุรีนี้เริ่มขึ้นในลักษณะที่สังคมเต็มไปดวยความปนปวน เน่ืองมาจากสงคราม และส้ินสุดลงดวยปญหาการเมืองภายใน ในดานการเมือง เม่ืออาณาจักรอยุธยาสลายตัวลง และสมเด็จพระเจาตากสินพยายามท่ีจะสถาปนา อาณาจักรข้ึนมาใหมน ้ัน ผูนําทางการเมืองในทองถ่ินตาง ๆ พยายามตั้งตัวเปนอิสระในรูปของอาณาจักรเล็ก ๆ ไดแ ก เจาพระฝางในภาคเหนือ เจาพระยาพิษณโุ ลก ในแถบพษิ ณุโลก – นครสวรรค พระยานครศรีธรรมราชใน ภาคใต กรมหม่นื เทพพิพิธในภาคตะวันออกเฉียงเหนอื สมเด็จพระเจา ตากสนิ ทรงสถาปนาอํานาจเหนือหัวเมอื งเหนือ แถบพษิ ณโุ ลก พจิ ิตร และหัวเมืองในภาค ตะวนั ออกเฉยี งเหนอื แถบนครราชสีมาไดในป พ.ศ.2311 ปต อ มาก็ไดหัวเมอื งในภาคใต โดยทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหน ครศรีธรรมราชเปล่ยี นฐานะจากการเปน เมอื งเอก มาเปน เมืองประเทศราช ผูครองนครศรีธรรมราชมี ฐานะเปน กษัตรยิ ซ ึง่ ปกครองเมอื งประเทศราช อันมหี วั เมืองในภาคใตหลายเมอื งเปนบรวิ าร พ.ศ.2313 ไดด ินแดน ของเจาพระฝาง และตอมา พ.ศ.2317 จึงไดเชียงใหมและหัวเมืองอื่น ๆ ในลานนาไทยเปนประเทศราช และ หลงั จากนั้นไปกย็ ังตอ งทําสงครามอีกเปนระยะ ๆ ระหวา ง พ.ศ. 2318 - 2321 ตอ งทําสงครามกับพมา ซึ่งพยายาม จะกลับเขามามีอทิ ธพิ ลในลานนาไทยและลมุ แมนา้ํ เจา พระยา พ.ศ.2322 ตีไดเวยี งจันทน และในปส ุดทายกอนเกิด รฐั ประหาร กองทัพไทยก็ยกไปตเี ขมร จะเห็นไดวา ตลอดชวงสมัยธนบุรี สังคมหาไดอยูในสภาวะปกติสุข อยางไรก็ตามหลังจากเสียกรุงศรี อยธุ ยาเพยี งสองป สมเดจ็ พระเจา ตากสินกท็ รงเปนผูนําในการสรางอาณาจักรข้ึนใหมไดสําเร็จ หลังจากนั้นทรง ดําเนนิ การฟนฟรู ะบบและสถาบันที่สาํ คัญเพ่ือสรางเสถียรภาพของอาณาจักร ดงั นั้นหลังเสียเอกราชครั้งท่ี 2 และการลมสลายของกรุงศรีอยุธยา ใน พ.ศ. 2310 พระยาตากไดตีฝาวง ลอ มพมาไปต้ังมัน่ เพอื่ กชู าติทเี่ มอื งจนั ทบรุ ี ปลายป 2310 ทรงสรางพนั ธมิตรกับชาวจีนริมชายฝงทะเลตะวันออก สรางกองทพั ทเ่ี ขม แข็งเพือ่ ขับไลพมา โดยยกทพั เรอื จากจันทบุรีมายังเมืองธนบุรี ปราบทหารพมาและคนไทยที่ ทรยศ หลงั จากน้ันยกทัพเขาตคี า ยโพธิส์ ามตน ของพมาแตก สามารถยกทัพเขายึดกรุงศรีอยุธยาคืนได แตกรุงศรี อยธุ ยาเสยี หายมาก ยากที่จะบูรณะ จึงยายเมืองหลวงมาเมืองธนบุรี ซึ่งมีปอมปราการแข็งแรงและเปนเมืองเล็ก ใกลปากแมน าํ้ เจา พระยา พระยาตากไดรับการสถาปนาเปน “สมเด็จพระเจากรุงธนบุรี” และทําการรวบรวมดินแดนไทยที่ แตกแยกกนั เปนอสิ ระเขา มารวมกัน โดยการปราบปรามชุมนุมตางๆที่ตั้งตัวเปนใหญคราวเสียเอกราช คร้ังที่ 2 ชาวบานมกั เรยี กพระเจากรุงธนบรุ วี า “สมเดจ็ พระเจา ตากสิน” 15

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดีตจนปจจบุ ัน” การเมอื งชวงนเี้ ปน ชวงของการทาํ สงครามขับไลพ มา และปราบคนไทยที่ตั้งตัวเปนใหญ ไมยอมขึ้นกับ กรงุ ธนบรุ ี ปลายสมยั ทรงสง กองทัพไปตีเชียงใหม เขมร และลาวใหกลบั มาเปนประเทศราชของไทย สมยั ธนบุรี พระเจาตากสนิ ทรงนาํ รูปแบบการปกครองแบบอยธุ ยามาใช เพราะตองการใหบานเมืองคืน กลบั สูสภาพเดิม ทรงใชยุทธศาสตรการปองกันประเทศแบบปองกันเชิงรุก ไมใชการต้ังรับขาศึกในเมืองหลวง แตอ อกไปรับศึกถึงชายแดน ทรงฟน ฟเู ศรษฐกิจโดยการจูงใจใหคนไทยกลับมาทาํ มาหากนิ ในเมอื งหลวง โดยการ แจกขา วสาร และที่ดินใหทาํ กนิ พระเจา ตากสินทรงยกยองทหารเอก คอื เจาพระยาจกั รี ขึ้นเปน สมเด็จเจาพระยา มหากษัตรยิ ศ กึ มฐี านะสงู สดุ ในทางการเมอื งเพอ่ื เปน การยกยอ งความสามารถของขุนนางทีม่ ฝี ม อื พระเจาตากสินทรงสรางขวัญกําลังใจแกร าษฎรดวยการสรางวัดและวังขึ้นมาใหม เพ่ือใหเกิดศูนยกลาง ความเจริญท้งั ดานการปกครอง เศรษฐกิจ และศาสนา พระเจาตากสิน ทรงโปรดใหชาวตางชาติมาต้ังบานเรือน ใกลพระนคร โดยเฉพาะชาวตางชาติท่เี ปนเชลยศกึ ทีก่ วาดตอ นมา ทาํ ใหเกดิ แรงงานทีพ่ อเพยี ง ในชวงปลายสมัยเกดิ ความไมสงบในพระนคร เนอ่ื งจากมีการคิดกอ การกบฏ เพอ่ื ตอตา นพระเจาตากสิน โดยกลา วหาวาทา นทรงมีพระสติฟน เฟอ น ในทสี่ ุดการเมืองสมัยธนบรุ กี ็ถึงทางตัน เกดิ การจลาจลในพระนคร ทํา ใหสมเด็จเจา พระยามหากษัตรยิ ศ ึก ตอ งรบี ยกทพั กลับจากสงครามกับเขมร เพื่อเขามาแกไขสถานการณในพระ นคร ทายสุดมีความจําเปนตองสําเร็จโทษพระเจาตากสินและราชวงศ เพ่ือความสงบในบานเมือง สมเด็จ เจาพระยามหากษตั ริยไ ดร บั การสถาปนาขึ้นเปน กษัตรยิ  ภายใตร าชวงศจ ักรี ในวนั ท่ี 6 เมษายน พ.ศ. 2325 การจลาจลปลายกรุงธนบุรี พระยาสรรคเ ปน ตัวชูโรงอนั ดบั แรกเร่ิมตน การจลาจลอยูท่ีพระยาวิชิตณรงค ผรู กั ษากรุงเกา ไดสัมปทานการขดุ ทรัพยส ินที่อยธุ ยา กอนกรงุ แตกชาวอยุธยาฝงทรัพยสินเงินทองของตนลงดิน ไวแลว แยกยา ยกันหนี หนไี ปไดก ม็ ี ตายกนั ไปก็มาก พอถงึ สมัยธนบรุ ี จึงเกิดการตามลา หาขุมทรัพยในอยุธยากัน ใหญ เปนเหตุใหพ ระยาวชิ ติ ณรงคเ กดิ ไอเดียขอสมั ปทานผกู ขาดการขดุ ไวคนเดยี ว โดยถวายคาสัมปทานแกพระ เจาตากปละ ๕๐๐ ชง่ั ในพระราชพงศาวดารกลา ววาพระยาวชิ ติ ณรงคไ มไ ดขดุ อยางเดียว แตไปรีดนาทาเรนเอาจากราษฎรชาว อยธุ ยาดว ย จะเพ่ือใหคมุ หรือไงไมร ู ราษฎรก็เลยลุกฮือข้ึน แตถาไมเชื่อพงศาวดาร เอาแตเน้ือลวนๆมาก็บอกได เพยี งวา ในตอนปลายธนบุรี เกิดจลาจลท่อี ยุธยา ชาวบา นฮือกันเขาไปปลนเผาบานพระยาวิชิตณรงคเจาเมือง ฆา ตายกนั เรยี บท้ังลูกเมยี พระเจาตากกใ็ หพ ระยาสรรค ขนุ นางธนบรุ ไี ปปราบ ทนี ี้หวั หนาพวกปลน น้ันชอื่ ขนุ แกวเปนนองพระยา สรรคเอง แทนท่ีพ่ชี ายไปปราบนองจะยอมโดยดีเพราะเกรงพ่ี กก็ ลบั เกลี้ยกลอ มพชี่ ายใหเขาเปนพวกแลวยกพวก มาถึงธนบรุ ี ธนบรุ นี นั้ เขา งายดายจรงิ ๆ พระยาสรรคพ าพวกบุกเขา มาลอมวงั ไดสาํ เรจ็ ไมร ูวา ทหารรักษาเมืองไปไหน กันหมด ทหารท่ีปองกันพระเจาตากเหลือเพียงทหารฝร่ังลอมวังและทหารราชองครักษซ่ึงเปนพวกนับถือ คริสตศาสนา พวกนีส้ ูเ ตม็ ทแี่ ตกาํ ลงั นอย พระเจา ตากก็เสด็จไปที่คุกปลอ ยนักโทษออกมาสู แตส ูฝายพระยาสรรค เพยี งคืนเดยี วพระองคกก็ ลบั ใจไมส ู จดหมายเหตกุ รมหลวงนรินทรเทวีเลาเอาไวนาวิเคราะหมากวา การสูรบกัน ครั้งน้ี \" ผูคนบางเบารวงโรยนกั \" หมายถงึ วา ทางธนบุรี กําลังฝา ยพระเจา ตากไมมีเลย 16

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจ จุบัน” การกบฎครั้งน้ีแปลกมาก เพราะฝายพระเจาตากมีทหารเกงๆหลายคน คือพระยาธิเบศร พระยารามัญ พระยาอํามาตย พวกน้สี ูตายลากปนใหญข ึน้ ปอมมายิงจนขาศกึ ถอยหนี แตแ ทนทพ่ี ระเจาตากจะตีพระยาสรรคให แตกอยา งทเี่ คยทํากับขา ศึกมานับคร้งั ไมถว น กลบั บอกวา \"….เสด็จกลบั ออกไปรบั สั่งหามวา สิ้นบุญพอแลว อยา ใหยากแกไ พรเ ลย พระยาธิเบศร พระยารามญั พระยาอาํ มาตย มใิ หส อู ยตู ายดว ยเจาขาวแดง...\" คือหามทหารพวก นั้นไมใหส ตู ายเพราะเหน็ แกพ ระคณุ เจา นาย ทรงถือวา \"สนิ้ บญุ ทา นแลวก็อยา ใหทหารลําบากตองมาตายแทน\" การท่ีทรงตัดสินพระทัยเชนน้ี ก็ทําใหนักประวัติศาสตรบางทานเห็นวา พระเจาตากมิไดเสียพระจริต ตรงกันขา มทรงรูวาอะไรเปน อะไร และยังมพี ระกรุณาตอ ขาแผนดินดว ยดีเหมอื นเดมิ แตบ างคนกล็ งความเห็นวา ..เปน เพราะทรงรูวาอํานาจของพระองคจ บสิ้นลง ไมเขมแขง็ ไดเ หมือนเดมิ .. พระยาสรรคเ มื่อชนะแลว กไ็ มไ ดท าํ อันตราย แตใ หนมิ นตพ ระราชาคณะมาบรรพชาพระเจาตาก เรียกวา บวชใหพน ทางโลกไปเสยี เร่ืองน้ี พระเจา ตากพอพระทยั มากทไ่ี ดบวช มิไดเ สยี ดายราชสมบตั ิ “ทรงพระสรวล ตบ พระเพลา วา เอหิภิกขุลอยมาถึงแลว…อยูในราชสมบัติ ๑๔ ป ๔ เดือน ทรงผนวช\" คําวา \"เอหิภิกขุ ลอยมาถึง แลว\" แปลวา การไดบ วชโดยงา ยดายไมม ีพธิ ีรีตองอะไร เปนส่งิ ท่ที รงพระประสงคอยางยิง่ พระยาสรรคหัวหนาคณะรฐั ประหารไดอาํ นาจมางายดายเกนิ คาด ก็ไมไดหยุดอยูแคนั้น เพราะในธนบุรี ตอนนน้ั วา งคนแมทพั สาํ คญั ๆคอื เจา พระยาจักรีและเจาพระยาสรุ สีหไปทําศึกอยูขางนอก พระยาพิชัยไปเปนเจา เมอื ง กรมหม่นื อินทรพิทักษพระราชโอรสพระองคใหญก็ไมอยูไปเขมร เหลือแตหลานชายคือกรมขุนอนุรักษ สงคราม พระยาสรรคก็จับตัวไวได แลว ครองอํานาจอยใู นธนบรุ ี พงศาวดารบอกวาพระยาสรรคกลอ มกรมขนุ อนุรักษส งครามเปนพวก รวมท้ังพระยาทั้งหลายท่ีเคยเปน ฝา ยพระยาเจาตากดว ย เจา พระยาจกั รีและเจา พระยาสุรสหี ไ ดข าววาธนบรุ เี กดิ เหตรุ าย ก็สงหลานชายคอื พระยาสุริ ยอภยั ใหก ลับมาโดยดว น เขา เมืองได (แตบ างแหง บอกวาพระยาสุริยอภัยอยูในกรุงธนไมไดไปไหน) แตจะเปน อยางไหนกต็ าม แนๆคอื มกี ารปะทะกันในธนบรุ รี ะหวางฝายธนบุรีและพระยาสุรยิ อภัย หัวหนาฝายพระยาสรรค คือกรมขุนอนรุ ักษสงคราม ถึงตอนน้ีตองขอแทรกบทบาทผูหญิงเกงเอาไวคนหน่ึง คือเจาศิริรจจา ภรรยาเจาพระยาสุรสีห เปน นอ งสาวเจาเจ็ดตนของทางเหนอื สามีไมอยู ตัวเองสามารถคุมทหารมอญออกรบ ชวยพระยาสุริยอภัยสูกรมขุน อนรุ กั ษสงคราม กรมขุนอนุรกั ษส งครามแพ พระยาสุริยอภัยก็คุมกําลังในเมืองเอาไวได สวนพระยาสรรคออน นอมบอกวา ไมม ีเจตนากบฎ เปนเร่อื งของกรมขนุ อนรุ กั ษส งคราม ตวั เองตงั้ ใจจะรักษาเมืองไวมอบใหเจาพระยา จกั รี ถา หากวาเราไมเ ชอื่ พงศาวดาร มองกันแตเหตุการณ ก็จะเห็นวา การปะทะในตอนแรก เกิดจากฝายพระยา สรรครบกบั พระเจา ตาก กรมขนุ อนุรักษสงครามอยฝู า ยพระเจาตาก ฝายแรกชนะ พระเจาตากยอมแพแลวผนวช ตอ จากนั้นเกิดอะไรขึ้นไมทราบ ถา หากวาพระยาสรรคไ มรูเห็นกับกรมขุนอนุรักษสงครามจริงๆ ก็แปลวามีการ ปลอยกรมขนุ อนุรักษส งครามเปน อิสระ คุมกําลังทางทหารมารบกับพระยาสุริยอภัยได โดยไมไดปราบพระยา สรรคเ สียกอน กลายเปนศึกระหวางหลานพระเจา ตากกับหลานของเจาพระยาจักรีเสยี แทน ฝา ยหลานชายเจาพระยาจักรี ชนะ สว นพระยาสรรคก ลบั บอกวาเขา ขา งเจา พระยาจักรี ทีท่ าํ รฐั ประหารมา ไมไ ดเ พอื่ ตวั เอง 17

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” ขอตัง้ ขอ สงั เกตดงั นี้ 1.กาํ ลังทหารในกรงุ ธนบรุ ี สูก าํ ลังพระยาสรรคไมไดถึงขั้นพระเจาตากทรงขอใหเลิกสู แสดงวากําลังมี นอยกวากันมากหรอื เปลา 2.พระยาสรรคคนนี้เปนบุตรของพระยาสรรคคนเดิมท่ีเปนทหารคนสนิทท่ีเคยรวมรบในชวงการ รวบรวมแผนดนิ แตพ ระยาสรรคค นเดิมก็เสยี กาํ ลังท่ีสะสมไวในศกึ อะแซหวนุ ก้ี ตัวพระยาสรรคผูลูกเองก็เพิ่งรับ ราชการมาไมก ปี่  จะนาํ กําลังมากมายจากท่ไี หนไปปราบจลาจล 3.ถาพระเจา ตากทรงทราบวาตัวการกอจลาจลเปนนองชายพระยาสรรค นาจะใหพระยาสรรคไปเกลี้ย กลอมโดยไมต อ งนาํ กําลังไปดวย เพราะการนํากําลังไปใชว า จะชวยอะไรได ดังน้นั จะเหน็ วากําลังของพระเจาตากสว นมากไดม อบใหกรมขนุ อินทรพิทักษยกไปปราบจลาจลที่เขมร และกําลังสวนนอ ยท่ีเหลือไวรกั ษากรงุ ไดมอบใหพ ระยาสรรคไปปราบจลาจล แลวพระยาสรรคไ ดนาํ กาํ ลังนั้นมา ปฏิวัติ ผมกลับเห็นวากําลังสวนที่พระยาสรรคไดไปนาจะเปนสวนนอย กําลังที่ใชปฏิวัตินาจะเปนกําลังจาก \"แหลง อน่ื \" ท่เี ตรยี มไว ซง่ึ ก็ไมเก่ียวขอ งกับการปราบจลาจลดว ย กําลงั ท่พี ระยาสรรคน าํ ออกจากกรงุ ธนบุรนี าจะมี จุดประสงคเพือ่ ลดทอนกําลงั ของพระเจาตากโดยอา งเหตุการณจลาจลมากกวา โดยถารวมถึงเหตุการณท่ีทัพพระ ยาสรุ ยอภัยมาถึงกรุงธนบุรีไดในเจ็ดวันนับจากมีเหตุ ท้ังๆที่การเกณฑกําลังน้ันตองอาศัยเวลา และเวลาน้ันทัพ ของเจา พระยาจักรีท่ีไปรวมปราบเขมรโดยยกไปทางโคราชซ่ึงพระยาสุริยอภัยดูแลอยูกลับไมเกณฑทหารจาก โคราชไปดวย และทัพของเจา พระยาจักรี กบั เจา พระยาสุรสีห กเ็ ดินทพั ชา มาก (ยงั ไปไมถ ึงเขมรทง้ั ๆที่ทพั กรมขุน อินทรพิทกั ษถูกญวนลอ มไวท ่เี ขมรเรยี บรอ ยแลว) ก็นาสงสัยอยา งทตี่ ง้ั ขอสงสัยไว นอกจากน้ี ผมเคยไดอา นพงศาวดารในสมัยร.๑กอนทจ่ี ะอานหนงั สอื เลมอ่ืนกเ็ คยรูสกึ สงสยั อยวู า ร.๑ทรง ใหค วามชว ยเหลือพวกองเชียงสือในการสงครามแยงชงิ อาํ นาจในญวนอยางมากจนแนแปลกใจ ก็ดูจะสอดคลอง กบั สมมตฐิ านถึงเหตกุ ารณท ่ีเกิดขน้ึ ดวย ในหนังสือ \"ไทยรบพมา \" อธบิ ายไวอ ยางน8ี้ \" การที่พระเจากรุงธนบุรที าํ แกพระสงฆดังกลาวมา เมื่อทราบถึงไหนคนท้ังหลายก็พากันตกใจ เห็นวา เกิดวิปรติ ขน้ึ ในบานเมอื ง บางพวกกโ็ กรธแคน บางพวกกส็ งสารพระสงฆซ่ึงตองรับพระราชอาญา เกิดโกลาหล สะดงุ สะเทือนกนั ไปท่วั พระนคร ครั้นตอมาพระเจา กรุงธนบุรีซาํ้ มีอาการเกดิ ทรงระแวงวาขาราชการพากันลอบ ลกั พระราชทรพั ย ใหโ บยตจี าํ จองและบางทีก็เอาตวั ผูตอ งหาขึน้ ยางไฟจะใหร ับเปนสัตย แลวพระราชทานรางวัล แกผเู ปนโจทกฟ องรอ ง กเ็ ลยเปนเหตุใหค นพาลแกลงใสค วามฟองผอู น่ื ชุกชมุ ขึ้น มคี นตอ งโทษกกั ขงั เฆี่ยนตี และ ที่ถกู ประหารชีวติ มากขน้ึ ทุกที ขาวที่วิปริตข้ึนในกรุงธนบุรีเห็นจะทราบไปถึงสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึก เม่ือราวเดือน ๑๑ หรือเดือน ๑๒ จึงใหรอการที่จะทําสงครามกับญวนไว แลวใหพระยาสุริยอภัยผูเปนหลาน กลบั มายงั เมอื งนครราชสีมา ใหมาคอยฟง เหตกุ ารณท างกรงุ ธนบรุ ี ถา เห็นวา บา นเมืองจะเกิดเปนจลาจลจริง ก็ให 8 หนังสือ \"ไทยรบพมา \"(ไมทราบปและผูเขียนและสถานทพี่ ิมพ เนอื่ งจากหนงั สือเกามาก) 18

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจบุ ัน” รีบยกกองทพั เมอื งนครราชสมี าเขามารักษากรุงธนบุรีไว พระยาสุริยอภัยก็กลับมาคอยฟงเหตุการณอยู ณ เมือง นครราชสมี า\" คณุ พระนายต้ังคาํ ถามเขา ที ทาํ ใหเกิดคําถามข้ึนในใจดิฉันวา สมมุติวาเหตุการณเปนอีกอยางหนึ่ง เจาพระยาจักรี( หรอื สมเดจ็ เจาพระยามหาฯ)ไมกลบั มาธนบุรี แตเดินหนา ไปรบกับญวนตามเดิม การรบน้ีกวาจะ กลับมาไดกก็ นิ เวลานานเปน ปส องปสามป เราคดิ วา ทางธนบรุ จี ะเปน อยา งไร หากความวุนวายนนั้ มจี ริง เมอ่ื พระยาสุริยอภัยควบคมุ สถานการณใ นธนบรุ ไี ดแ ลว เจา พระยาจักรีทราบก็ยกทัพกลับมา แลวก็สั่งให ไตสวนพระเจาตากตอหนาขุนนาง ถึงเร่ืองเฆี่ยนตีพระสงฆ ลงโทษขาราชการถึงขั้นยางไฟ พระเจาตากรับผิด ท้ังหมด จงึ มีการปรึกษาขนุ นางทงั้ หลายเรอื่ งลงโทษ กม็ คี าํ ตัดสนิ ออกมาวา ใหประหารชวี ิต กอนถูกประหาร พระ เจาตากขอผูคุมใหพ าไปพบเจาพระยาจกั รี วา “ตวั เราก็ส้ินบุญ จะถงึ ท่ีตายแลว ชวยพาเราแวะเขา ไปหาทา นผูสําเร็จ ราชการ จะขอเจรจาดวยสัก ๒-๓ คํา\" แตเจาพระยาจักรีโบกมือมิใหนํามาพบ ผูคุมก็หามกลับไป แลวนําไป ประหารดวยการตัดศีรษะที่ปอมวิชัยประสิทธ์ิ ศพฝงที่วัดบางยี่เรือใต ภายหลังเม่ือสถาปนากรุงเทพแลวจึงขุด ขึ้นมาพระราชทานเพลิง รัชกาลที่ ๑ และกรมพระราชวังบวรฯ เสด็จไปพระราชทานเพลิงเองท้ัง ๒ พระองค หลงั จากประหารชีวติ พระเจาตากแลว กไ็ ตสวนกรมขุนอนุรักษสงครามและพระยาสรรค แลว ประหารชีวิตท้ัง ๒ คน 19

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจ จบุ ัน” บทท่ี ๕ การเมืองสมยั กรุงรตั นโกสินทร การเมอื งสมยั รตั นโกสินทรแ บงออกไดเปนการเมืองอยูสามตอนคือ ตอนตน ตอนกลาง และตอนปลาย ดงั จะกลา วตอไปนี้ การเมอื งสมัยรัตนโกสนิ ทรตอนตน สมยั รัชกาลที่ 1 แหง กรุงรตั นโกสินทร คือ สมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรง สบื ทอดนโยบายการสรา งชาติใหย ิ่งใหญเ ชน เดยี วกบั พระเจา ตากสิน โดยทรงยา ยเมืองหลวงมายังฝงตรงขามกรุง ธนบุรี9 คอื กรงุ เทพมหานครอมรรัตนโกสินทรฯ ทรงสรา งวัดและวังเพ่ิมขึน้ และบรู ณะวดั เกา แก ทรงขยายพระ ราชอาณาเขต เพ่ือระดมกําลังแรงงานจากทาสเชลยกลับมา ทรงสรางพันธมิตรกับประเทศจีน อาศัยคนจีนทํา การคา สวนคนไทยทาํ การผลิตสนิ คา การเกษตร สมยั รชั กาลที่ 2 ทรงเนน การพฒั นาดา นศิลปวฒั นธรรม เชน ภาษา วรรณคดี และศาสนา การศึกสงคราม ลดนอ ยลง ทาํ ใหมีเวลาพัฒนาเศรษฐกิจมากข้นึ สมยั รัชกาลท่ี 3 เรม่ิ มีศกึ สงครามกบั ประเทศเวียดนามและลาว สว นพมา ไมมารบกวนไทย เพราะตกเปน เมืองขึ้นขององั กฤษ ปลายสมัยรัชกาลที่ 3 ราว พ.ศ. 2369 ชาตติ ะวนั ตกเร่ิมแผอทิ ธิพลทางการคา และการทหารเขา มาในรูปแบบการลาอาณานคิ ม ทําใหไ ทยตอ งทําสนธิสัญญากับอังกฤษคร้ังแรก คือ สัญญาเบอรน่ี ทรงเนนการ สรา งความม่ันคงทางเศรษฐกิจ และการทหาร เพือ่ ปองกันการรกุ รานจากชาติตะวันตก เชน อังกฤษ ฝร่ังเศส และ โปตเุ กส ตลอดจนประเทศเพื่อนบา น เชน ลาว เขมร และเวียดนาม การเมืองการปกครองไทยในชวง 3 รัชกาลแรกมีความมั่นคงอยางมาก สามารถสรางราชอาณาจักรให กลบั มายิ่งใหญไดเชน เดียวกบั สมัยอยธุ ยา สรปุ ไดวา ชว งรัตนโกสินทรต อนตน เปน ยคุ สรางบานแปลงเมือง การเมืองสมัยรัตนโกสนิ ทรตอนกลาง สมยั รชั กาลท่ี 4 เร่ิมมีภัยคุกคามจากชาติตะวนั ตก คอื อังกฤษ และฝรั่งเศส ทําใหตองทําสนธิสัญญาเปน ไมตรีและเปดประตูการคาแบบเสรีเปนครั้งแรก ใน พ.ศ. 2398 คือ สนธิสัญญาบราวริ่ง ทําใหตองเริ่มปฏิรูป บา นเมอื งเพือ่ ใหท ันสมยั แบบตะวนั ตก เพ่อื ไมใ หช าติตะวันตกดูถกู และใชเปนขอ อางในการเขายึดครองเปนอาณา นิคม รัชกาลท่ี 4 เริ่มปฏิรูปการศกึ ษากอ น ตอ งการใหร าชวงศและขุนนางมีความรวู ิทยาการแบบตะวันตก เชน ภาษาองั กฤษ และวิทยาศาสตร ขณะเดียวกันระบบเศรษฐกิจเร่ิมเปลี่ยนแปลงจากการผลิตเพ่ือยังชีพมาเปนการ ผลิตเพอื่ การคามากขึ้น 9 แสวง บุญเฉลมิ วภิ าส ประวัตศิ าสตรกฎหมายไทย น.๑๑๕ โรงพิมพส าํ นักวญิ ูชน พมิ พค รงั้ ที่ ๖ พ.ศ.๒๔๔๙ 20

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจจุบัน” สมยั รัชกาลท่ี 5 พ.ศ. 2411-2453 เปนยุคของการปฏิรูปบานเมืองอยางแทจริงและรอบดาน มีการปฏิรูป การศกึ ษา ระบบราชการ ระบบสาธารณสขุ การปกครองทอ งถน่ิ และ การคมนาคม ยกเลกิ การมีทาสแบบสนั ติวิธี รชั กาลที่ 5 ทรงใชวธิ กี ารสงคนไปศกึ ษาตางประเทศและการเสด็จดงู านตางประเทศเปนเครอื่ งมือในการพัฒนาใน ดานตางๆขางตน สมัยรชั กาลท่ี 6 ทรงดําเนินนโยบายการปฏริ ูปสืบตอจากรัชกาลท่ี 5 แตเนนในเรื่องชาตินิยม เพื่อใหคน ไทยรักชาติมากข้ึน ขณะเดียวกันทรงเล็งเห็นภัยของสงครามท่ีเกิดจากชาติตะวันตก จึงทรงเนนในเร่ืองความ สามัคคีและการมีกองกําลังอาสาสมัครเพื่อใชในยามสงคราม ซึ่งก็คือ “กองเสือปา” เปนกองกําลังสนับสนุน นอกเหนือจากการมกี องทพั บกและกองทัพเรอื ขณะเดียวก็ทรงวางรากฐานระบอบประชาธิปไตย โดยการฝกหัด การปกครองแบบประชาธปิ ไตยในเมืองจําลอง “ดุสิตธานี” ในพระราชวงั พญาไท ทงั้ น้ีเนอื่ งจากกระแสเรียกรอง เรื่องนเ้ี ร่มิ มีมากขึน้ หากสังเกตเบื้องตน ในชวงรัตนโกสินทรตอนตน ยงั คงรปู แบบของระบอบราชาธิปไตย อันเปนระบอบ การปกครองท่ีสืบทอดมาชานาน การเปลี่ยนแปลงภายในตัวระบบอยูท่ีการปรับบทบาทของสถาบัน พระมหากษัตริย ซึ่งเปนสถาบันสูงสุดที่ทําหนาที่ปกครองประเทศ รูปแบบของสถาบันกษัตริยในสมัย รตั นโกสนิ ทรตอนตน คลายความเปน เทวราชาลงเปนอยา งมาก ขณะเดยี วกนั ก็กลบั เนนคตแิ ละรปู แบบของธรรม ราชาข้นึ แทนท่ี อยา งไรก็ตามอาํ นาจอนั ลน พนของพระมหากษัตรยิ ก็มีอยูแตในทางทฤษฎี เพราะในทางปฏิบัติพระราช อํานาจของพระองคกลับถูกจํากัดลงดวยคติธรรมในการปกครอง ซึ่งอิงหลักธรรมของพระพุทธศาสนา คือ ทศพธิ ราชธรรม กับอกี ประการหน่งึ คอื การถูกแบง พระราชอํานาจตามการจดั ระเบียบควบคุมในระบบไพร ซึ่งถือ กันวา พระมหากษตั รยิ ถ ือมูลนายสูงสดุ ทอ่ี ยูเหนือมลู นายทง้ั ปวง แตในทางปฏิบัติพระองคก็มิอาจจะควบคุมดูแล ไพรพ ลเปนจาํ นวนมากไดท วั่ ถึง จึงตองแบงพระราชอํานาจในการบังคับบัญชากําลังคนใหกับมูลนายในระดับ รอง ๆ ลงไป ในลักษณะเชน นี้มลู นายที่ไดรับมอบหมายใหกํากับไพรและบริหารราชการแผนดินตางพระเนตร พระกรรณ จึงเปนกลมุ อํานาจอีกกลุมหนึง่ ซึง่ กลมุ ใดจะมอี าํ นาจเหนือกลุมใดก็แลวแตสภาพแวดลอมของสังคม ในขณะนัน้ เปน สําคญั ในสมัยรัตนโกสนิ ทร มูลนายกลุมที่มีอํานาจทางการเมืองและบทบาทในการบริหารประเทศเปนอยาง มาก คือ กลมุ ขนุ นางตาํ แหนง สาํ คัญ ๆ ในการบริหาร นับแตเสนาบดีจนถึงเจากรมตาง ๆ อยูภายใตการควบคุม ของขุนนางแทบท้งั ส้ิน ทีเ่ ปน เชนนี้สบื เนื่องมาจากสภาพการณของประเทศในขณะน้ันอยูในชวงของการต้ังพระ ราชวงศใ หม การสถาปนาพระญาตขิ ้นึ เปน พระราชวงศท ําไดไ มม ากนัก เพราะพระญาตขิ ององคปฐมราชวงศขาง ฝา ยพระบิดาและพระมารดามีนอ ยมาก และไมปรากฏหลักฐานชัดเจน เพ่ิงจะมาปรากฏชัดเพียงในรุนของทายาท สมเด็จพระพทุ ธยอดฟา จุฬาโลกลงมาเทา นัน้ อยา งไรก็ตาม การที่ขนุ นางข้นึ มามอี าํ นาจทางการเมอื งตามความจําเปน ของสภาวะแวดลอมเม่ือแรกตอน ตง้ั กรงุ รัตนโกสนิ ทรนั้น เทากับเปนกา วแรกท่ที ําใหกลุมขุนนางส่งั สมและสืบทอดอํานาจ จนกลายเปนกลุมพลัง ทางการเมืองท่มี คี วามสําคญั ตอ เสถยี รภาพของสถาบนั กษตั ริยในเวลาตอ มา 21

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจบุ ัน” ในสวนของการปกครองและการบริหารประเทศ ในสมัยรัตนโกสินทรต อนตน กลาวไดวา รูปแบบของ การปกครอง ทั้งในสวนกลางและสวนภูมิภาคยังคงยึดตามแบบฉบับที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงวาง ระเบียบไว จะมีการเปลี่ยนแปลงกเ็ พียงเลก็ นอย เชน ในสมยั รัชกาลท่ี 1 โปรดเกลาฯ ใหคืนเขตการปกครองในหวั เมอื งภาคใตกลับใหสมุหพระกลาโหมตามเดิม สวนสมุหนายกใหปกครองหัวเมืองฝายเหนือ สวนพระคลังดูแล หวั เมืองชายทะเล ในดานระบบการบริหาร ก็ยังมีอัครมหาเสนาบดี 2 ฝาย คือสมุหนายกเปนหัวหนาฝายพลเรือน ดูแล บังคบั บญั ชาหวั หนา ฝายเหนือ และสมหุ พระกลาโหมเปนหัวหนา ราชการฝายทหาร ดูแลบงั คับบญั ชาหัวเมืองฝาย ใต ตําแหนง รองลงมาคือ เสนาบดจี ตุสดมภ แบง ตามช่ือกรมทมี่ ีอยู คอื เวียง วัง คลัง และนา10 ในบรรดาเสนาบดี ท้ัง 4 กรมน้ี เสนาบดคี ลงั จะมีบทบาทและหนาที่มากที่สุด คือ นอกจากจะบริหารการคลังของประเทศแลว ยังมี หนาที่ดแู ลบงั คบั บญั ชาหัวเมอื งชายทะเลตะวันออก เสนาบดีทั้งหลายมีอํานาจส่ังการภายในเขตความรับผิดชอบของตน รูปแบบท่ีถือปฏิบัติก็คือ สงคําส่ัง และรบั รายงานจากเมืองในสังกดั ของตน ถามีเรอ่ื งรา ยเกดิ ข้นึ เสนาบดเี จา สังกัดจะเปนแมทัพออกไปจัดการเรื่อง ตา ง ๆ ใหเ รียบรอย มีศาลของตวั เองและสทิ ธิในการเก็บภาษีอากรในดนิ แดนสังกัดของตน รวมท้ังดแู ลการสักเลข ทะเบียนกาํ ลังคนในสงั กัดดวย การบรหิ ารในระดับต่ําลงมานน้ั อาศยั รปู แบบของการปกครองคนในระบบไพร คอื แบง ฝายงานออกเปน กรมกองตา ง ๆ แตล ะกรมกอง มอี ํานาจหนาท่ใี นการจัดการควบคมุ กาํ ลังคนในสงั กดั ของตน โครงสรางของแตละ กรม ประกอบดวยขนุ นางขา ราชการอยางนอย 3 ตําแหนง คือ เจากรม ปลัดกรม และสมุหบัญชี กรมมีท้ังขนาด ใหญและขนาดเลก็ กรมใหญม กั เปนกรมสาํ คญั เจา กรมมบี รรดาศักดถ์ิ งึ ขนาดเจา พระยาหรอื พระยา กรมของเจานายท่ีมีความสําคัญมากท่สี ุด ไดแก กรมของพระมหาอุปราช ซึ่งเรียกกันวา กรมพระราชวัง บวรสถานมงคล กรมของพระองคม ไี พรพ ลข้ึนสงั กดั มาก กรมของเจานายมิไดทําหนาท่ีบริหารราชการโดยตรง ถอื เปนกรมทีค่ วบคมุ กาํ ลังคนเปนสาํ คัญ เพราะฉะน้นั การแตงตงั้ เจานายข้นึ ทรงกรมจึงเปน การใหท้ังความสําคัญ เกียรติยศ และความม่ันคง เพราะไพรพลในครอบครองเปนเครื่องหมายแสดงถึงอํานาจและความมั่งคั่งของมูล นายผูเปน เจา ของ การบริหารราชการสวนกลาง มีพระมหากษัตริยเปนมูลนายระดับสูงสุด เจานายกับขุนนางขาราชการ ผูบังคบั บัญชากรมตา ง ๆ ท้งั ฝายทหารและพลเรือนฐานะเปนมูลนายในระดับสูง ชวยบริหารราชการ โดยมีนาย หมวด นายกอง เปนมูลนายระดบั ลา งอยูใตบ ังคบั บัญชา และทําหนาที่ควบคุมไพรอีกตอหนึ่ง การสั่งราชการจะ ผานตามลาํ ดบั ช้ันของมูลนายลงมาจนถึงไพร สําหรบั การปกครองในสว นภูมิภาคหรือการปกครองหวั เมืองนั้น ขน้ึ อยูกับอัครมหาเสนาบดี 2 ทาน และ เสนาบดีคลังดังไดกลาวไวขางตน หัวเมืองแบงออกเปนสองช้ันใหญ ๆ ไดแก หัวเมืองชั้นในและหัวเมือง 10 แสวง บุญเฉลิมวิภาส ประวัติศาสตรก ฎหมายไทย น.๑๑๖ โรงพิมพสาํ นักวิญชู น พิมพครัง้ ที่ ๖ พ.ศ.๒๔๔๙ 22

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจุบัน” ชนั้ นอก11 การแบง หัวเมืองยงั มีอีกวิธีหนึง่ โดยแบง หวั เมืองออกเปน 4 ข้ัน คือ เอก โท ตรี จัตวา ตามความสําคัญ ทางยุทธศาสตรแ ละราษฎร12 หัวเมืองช้ันในเปนหนวยการปกครองท่ีอยูใกลเมืองหลวงมีเจาเมืองหรือผูร้ัง ทําหนาท่ีเปนหัวหนา ปกครองดูแล สว นหวั เมืองชัน้ นอก มที ง้ั หัวเมอื งใหญ หวั เมืองรอง และหวั เมอื งชายแดน หวั เมืองเหลานีอ้ ยูใตการ ปกครองของเมอื งหลวง ตองรายงานมายงั เสนาบดีเจาสงั กดั การดาํ เนินงานภายในอยูภายใตการควบคุมดูแลของ เจา เมืองและขา ราชการในเมอื งน้ัน ๆ นโยบายทีใ่ ชในการปกครองหัวเมืองในสมยั รตั นโกสนิ ทรตอนตน มีการเปลี่ยนแปลงเพ่ือความกระชับ ย่งิ ข้นึ กลาวคอื รชั กาลที่ 113 ไดท รงออกพระราชกาํ หนดตดั ทอนอํานาจเจา เมืองในการแตงตั้งขาราชการท่ีสําคัญ ๆ ทุกตําแหนง โดยโอนอํานาจการแตงต้ังใหเปนของเสนาบดี หรือเจากรมท่ีเก่ียวของในกรุงเทพฯ แมแต ขาราชการแขวงกไ็ ดรับการแตงตงั้ จากกรมเมืองในเมืองหลวง นับเปนการขยายอํานาจของสวนกลาง โดยอาศัย การสรางความจงรักภักดีใหเกิดข้นึ กบั เจา นายท้งั สองฝา ย คอื ทง้ั เจา เมืองและขา ราชการที่แตงตั้งตนในสวนกลาง ตําแหนงตาง ๆ เหลานี้ตองรายงานตัวตอผูตั้งทุกป ทั้งนี้เพื่อผลในการควบคุมไพรพลและเกณฑไพรมาใช เพราะฉะนั้นมูลนายในเมืองหลวงจึงไดค วบคมุ สัสดีตา งจังหวัดอยางใกลช ดิ สว นการปกครองในประเทศราช เชน ลาว เขมร มลายูนน้ั ไทยใชวิธีปกครองโดยทางออม สวนใหญแลว จะปลูกฝงความนยิ มไทยลงในความรสู ึกของเจานายเมืองขึ้น โดยการนําเจานายจากประเทศราชมาอบรมเล้ียงดู ในฐานะพระราชบุตรบุญธรรมของพระมหากษตั ริยใ นราชสาํ นกั ไทย หรือสนับสนุนใหมกี ารแตงงานกนั ระหวา ง เจานายท้ังสองฝาย และภายหลังก็สงเจานายพระองคน้ันไปปกครองเมืองประเทศราช ดวยวิธีน้ีจึงทําใหเกิด ความรสู กึ ผูกพนั กันขนึ้ ระหวา งกษตั รยิ ไทยกับเจา นายเมอื งขนึ้ การปกครองหรอื การขยายอาํ นาจอิทธิพลในอาณาจักรตา ง ๆ เหลานี้ ฝายไทยและประเทศราชไมม กี ารทาํ สัญญาเปนลายลกั ษณอักษร แตข นึ้ กับอํานาจความมน่ั คงของราชอาณาจักรไทย เพราะฉะน้นั ในชวงใดท่ีประเทศ ออ นแอ เมืองขึน้ กอ็ าจแขง็ เมืองหรอื หันไปหาแหลงอาํ นาจใหม เพราะฉะน้ันเมื่อมหาอํานาจตะวันตกแผอิทธิพล เขามาในดินแดนแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต ปญหาเร่ืองสิทธิในเขตแดนตาง ๆ จึงเปนประเด็นสําคัญท่ีตอง เจรจาทาํ ความตกลงกนั ทางดานสังคมและเศรษฐกิจในสมัยแรกตั้งกรุงรัตนโกสินทรซ่ึงยังคงรูปแบบของระบบไพรและ เศรษฐกจิ แบบพอยงั ชพี นั้น เรม่ิ มกี ารปรบั เปล่ยี นเมอ่ื ไดรบั แรงกระทบจากปจจัยภายอนกและปญหาจากตัวระบบ เอง อาทิ การหล่ังไหลเขามาของคนจีน การขยายตัวทางการคาโดยการเขามาแสวงประโยชนทางการคาของ ประเทศมหาอํานาจตะวันตก ภาวะสงคราม ตลอดจนความเสื่อมถอยของกลไกภายในตัวระบบ ปจจัยตาง ๆ 11 น. ๒๒ ,การปกครองมีลกั ษณะคลา ยกับการแบงหวั เมืองปกครองคลายกบั สมยั รัชกาลของ สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ 12 รอง ศยามานนท, ประวัตศิ าสตรไทย,คณะกรรมการสงเสริมหนงั สือตามแนวพระราชดําร,ิ พ.ศ. ๒๕๒๗, น.๑๑๔-๑๑๕ 13 ม.ร.ว.อคิน รพพี ฒั น, สังคมไทยสมยั รตั นโกสินทร พ.ศ.๒๓๒๕-๒๔๑๖(ม.ร.ว.ประกายทอง สริ สิ ุขและพรรณี สรุงบุญมี แปล),โครงการตาํ รา สังคมศาสตรฯ ,พ.ศ.๒๕๑๘,น.๙๒ 23

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจจบุ ัน” เหลา นเี้ ปนแรงผลักดนั สําคัญทท่ี าํ ใหร ฐั บาลตอ งแสวงหาทางออกดวยการจัดระเบียบสังคม และดําเนินนโยบาย ทางเศรษฐกจิ เพื่อจรรโลงไวซ ึ่งเสถียรภาพของราชอาณาจักรเปน สาํ คัญ ภารกจิ หลกั ของพระเจา แผน ดินในยุคเริ่มตนของกรุงรัตนโกสินทร คือ การปองกันราชอาณาจักร และ การสถาปนาความมั่นคงภายใน ถือกันวาเกียรติยศของกษัตริยอยูท่ีการขยายอิทธิพลของราชอาณาจักร เพราะฉะน้ันกษัตริยที่ทรงมคี วามสามารถทางดานการศกึ สงครามจึงเปนทีน่ ยิ มยกยอ งของคนไทยทั่วไป อยางไรก็ ตามหากพระมหากษัตรยิ พ ระองคน้ันไมส ามารถแผข ยายอิทธิพลเพ่มิ ได กต็ องรกั ษาอทิ ธพิ ลทีม่ ีอยูเดิมใหคงสภาพ ไว พระราชภารกจิ ในประเด็นดังกลาวขา งตนเรมิ่ มกี ารปรับเปลย่ี นโดยเฉพาะในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ซึ่งนับเปนชวงหัวเล้ียวหัวตอของสังคมการเมืองไทย เพราะเปนยุคสมัยท่ีเกิดการ เปลี่ยนแปลงในเกือบจะทุก ๆ ดาน การเขามาของจักรวรรดินิยมตะวันตก นับเปนปจจัยสําคัญที่เรงเราให สภาพการณต าง ๆ ปรับเปลีย่ นเรว็ ย่ิงข้ึน ไมวาจะเปนรูปแบบของเศรษฐกิจ สภาพแวดลอมทางสังคม ตลอดจน การดาํ เนินนโยบายทางการเมือง การเปลีย่ นแปลงในคร้ังนเ้ี ปนเรอื่ งที่มิอาจจะหลกี เลย่ี งไดอกี ตอ ไป และไดสงผล มาสสู ังคมไทยโดยสว นรวมในระยะเวลาตอ มา พระราชภารกิจของกษตั ริยในยุคใหมน้ี คอื การดําเนนิ นโยบายทางการเมอื งและการทตู เพ่ือรกั ษาเอกราช อธิปไตยของประเทศชาติ เกยี รติยศของกษัตริยม ไิ ดอยทู ี่การขยายดินแดน แตเปนการรักษาดินแดนสวนใหญไว ใหได ในสวนท่เี ปนภารกิจของผูนําทางสงั คมนนั้ กษตั รยิ ก็คอื ผูน ําในการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงสังคมใหทันสมัย เพื่อใหทัดเทียมหรืออยางนอยก็ไมเปนท่ีดูแคลนของชาติตะวันตกท่ีเร่ิมเขามามีบทบาทในสังคมเศรษฐกิจการ เมอื งไทย ทง้ั หมดนี้ คือพระราชภารกิจท่ีพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงดําเนินมาตลอดรัชสมัยของ พระองค ซง่ึ สนิ้ สุดลงในป พ.ศ.2411 รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวถือไดวาเปนยุคของการปฏิรูปคร้ังย่ิงใหญของ ประเทศในทุก ๆ ดา น ที่นบั ไดวา เปนการเปลี่ยนแปลงอยางพลิกแผนดิน โดยเฉพาะการปฏิรูปทางสังคม ไดแก การเลิกทาสและการยกเลกิ ระบบไพร การเปลี่ยนแปลงระบบการศึกษาและการยุติธรรม การปฏิรูปทางเศรษฐกิจ อาทิ การปรบั ปรงุ นโยบายดา นการคลัง การภาษอี ากร การคมนาคม ซ่งึ ชว ยใหร าษฎรมีการกินดีอยดู มี ากยิ่งขึ้นแต ส่งิ ทถี่ อื ไดวาเปนการปฏิรปู ท่มี คี วามสําคัญอยา งยง่ิ กค็ ือ การปฏิรปู การปกครองแผน ดนิ 24

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจจุบัน” บทที่ ๖ มูลเหตูการปฏริ ูปในสมยั รัชกาลที่ ๕ มลู เหตุสําคญั ท่ที ําใหม กี ารปฏริ ปู การปกครองแผนดิน มูลเหตุสําคัญท่ีพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจา อยหู วั ทรงปฏริ ูปการปกครองแผนดินน้ันอาจแบงได 2 ประการ คอื 1. มลู เหตุภายนอก 2. มลู เหตุภายในประเทศ 1. มูลเหตุภายนอก ไดแก ปญหาทางการเมืองระหวางประเทศและความกดดันตาง ๆ ที่ประเทศไทย ไดรบั ในขณะน้นั ปญ หาทางการเมืองระหวางประเทศเกิดขึ้นเน่ืองจากประเทศมหาอํานาจตะวันตก โดยเฉพาะ อยางย่ิงอังกฤษและฝรั่งเศสมีนโยบายแสวงหาอาณานิคมในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใตอยางกวางขวาง องั กฤษสามารถครอบครองอินเดยี เปนอาณานิคมไดเปน ชาติแรกในภมู ภิ าคเอเชียใต ตอมาในป พ.ศ.2395 อังกฤษ ยึดครองพมาไดท้ังหมด และ พ.ศ.2417 ยึดครองมลายู สวนฝรั่งเศสน้ันเมื่อแพสงคราม 7 ป แกอังกฤษ ทําให ฝรง่ั เศสตองสูญเสียอาณานิคมในทวปี อเมริกาเหนอื และอนิ เดียใหแกอังกฤษ ฝรั่งเศสจึงจําเปนตองแสวงหาอาณา นคิ มใหมช ดเชย ฝร่งั เศสไดเริม่ เขามามอี ิทธิพลเหนอื ดนิ แดนแหลมอนิ โดจีน และเรม่ิ ยึดครองเมืองไซงอ นไดในป พ.ศ.2402 ในป พ.ศ.2422 ฝรัง่ เศสยึดครองประเทศญวนทั้งประเทศ หลังจากน้ันฝร่ังเศสไดดําเนินกุศโลบายทุก วถิ ีทางในการยึดครองเขมรและลาว ในทสี่ ดุ ก็ทําไดสาํ เรจ็ เม่อื องั กฤษและฝรัง่ เศสสามารถยึดครองประเทศเพ่ือน บานของไทยไดหมดเชนนี้ ทําใหประเทศไทยตกอยทู า มกลางวงลอ มของประเทศตา ง ๆ ซึ่งตกเปน อาณานคิ มของ องั กฤษและฝรัง่ เศส ประเทศไทยตกอยใู นฐานะทล่ี าํ บากและเปน เปาหมายตอ ไปทีป่ ระเทศมหาอํานาจท้ังสองจอง จะดําเนินการยึดครอง แตดวยบุญบารมีและการดําเนินวิเทโศบายอยางชาญฉลาดสุขุมคัมภีรภาพอยางยิ่งของ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจา อยหู ัว และพระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว พระมหากษัตริยผูมีคุณอัน ประเสริฐตอประเทศไทยและประชาชนชาวไทย เราจึงสามารถรกั ษาเอกราชไวไ ด แตถงึ กระน้นั ประเทศไทยก็ยัง ตอ งสูญเสียดินแดนบางสวน และสิทธิบางประการ เชน สิทธิสภาพนอกอาณาเขต14 (Extra territorial rights) คือ ยอมใหชาวอังกฤษและคนในบังคับอังกฤษขึ้นศาลกงสุลแทนศาลไทย และไทยจะเก็บภาษีสินคาขาเขาไมวา ประเภทใด ๆ เกินกวารอยละสามไมได การท่ีเราจําตองยอมสูญเสียดินแดนบางสวนและสิทธิบางประการเพื่อ แลกเปลย่ี นกับผลประโยชนท ่ีสาํ คญั ของชาตไิ ว กเ็ น่ืองมาจากการที่ประเทศไทยเราดอ ยกวา ประเทศมหาอาํ นาจทั้ง สองท้ังในดานการทหาร การเศรษฐกจิ ระบบการปกครอง ฯลฯ ทาํ ใหเราไมอยูในฐานะที่จะดําเนินนโยบายทาง การเมืองระหวางประเทศอยางแข็งกราวได ประกอบท้ังไทยเราก็ไดเห็นบทเรียนความผิดพลาดในการดําเนิน นโยบายดงั กลาวจากประเทศเพ่ือนบาน จนทําใหตองสญู เสียเอกราชตกเปน อาณานคิ มของชาตมิ หาอาํ นาจทงั้ สอง ไปจนหมดแลว ฉะนั้น ประเทศไทยจึงพยายามใชวิธีการผอนปรนและนโยบายเสียสละสวนนอย เพื่อรักษา 14 แสวง บญุ เฉลิมวภิ าส ประวัตศิ าสตรก ฎหมายไทย น.๑๓๕-๑๓๘ โรงพมิ พส าํ นกั วิญชู น พมิ พครั้งที่ ๖ พ.ศ.๒๔๔๙ 25

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจ จุบัน” ผลประโยชนส ว นใหญของชาติไวอยางละมุนละมอม ในการดําเนินความสัมพันธและการแกปญหาขอขัดแยง ระหวางประเทศไทยกับประเทศมหาอํานาจท้ังสอง 2. มูลเหตุภายในประเทศ ไดแก มลู เหตุอันเกิดจากระบบการปกครองของประเทศทลี่ าสมยั จนมีผลทําให ประเทศชาติออ นแอ ขาดเอกภาพของชาติ ทาํ ใหเราตองตกอยูในสภาพเสียเปรียบ และสูญเสียดินแดนหลายคร้ัง หลายหนในการติดตอสัมพันธกับประเทศอังกฤษและฝรั่งเศส ขอเท็จจริงน้ีเปนท่ีประจักษไดจากพระ ราชหัตถเลขาของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ลงวันที่ 18 มกราคม ร.ศ.114 (พ.ศ.2438) ซ่ึงทรงมี มาถงึ กรมหมื่นดาํ รงราชานภุ าพ เสนาบดกี ระทรวงมหาดไทย เพ่ือใหช วยแถลงถงึ นโยบายการปฏริ ูปการปกครอง ของพระองค ในโอกาสทม่ี ีการประชมุ ขา หลวงเทศาภิบาลข้ึนเปนปแรกและครั้งแรก ซ่ึงมีความตอนหนึ่งวา “… เขตแดนเราแตก อ นยอ มตดิ ตอ กนั กับประเทศซึ่งมธี รรมเนียมบานเมอื ง และมีกําลงั คลายคลึงกันโดยรอบ แตบัดน้ี ฝายตะวันตกโอบข้ึนไปเหนือ เมืองเหลานี้ตกเปนของอังกฤษ ขางฝายตะวันออกโอบขึ้นไปเหนือตกเปนของ ฝรัง่ เศส เมืองเราตง้ั อยูทา มกลางประเทศทม่ี ีการปกครองอยา งกวดขันและมีกําลงั มากกวา เจา ของเดมิ โดยรอบ ยอม มีการที่เก่ียวของในปลายเขตแดนอยูเสมอ ไมเปนตางคนตางอยูไดเหมือนอยางแตกอน การซึ่งจะรักษามิใหมี อนั ตรายทั้งภายในและภายนอกไดม ีอยู 3 ประการ คอื พดู จากนั ในทางไมตรีอยางหนึง่ มีกาํ ลงั พอทจ่ี ะรักษาความ สงบเรียบรอยของบานเมืองอยางหนึ่ง การปกครองใหเสมอกันอยางหน่ึง ถาจะรักษาโดยทางไมตรี ไมมีกําลัง พอที่จะรักษาความสงบเรียบรอยของบานเมืองได การเจรจาทางไมตรีก็จะไมสําเร็จไปไดเสมอ ถาไมจัดการ ปกครองใหเรียบรอ ย ทุนซึ่งจะเปนที่ต้ังใหมีกําลงั พอรักษาความสงบเรยี บรอ ยไดน้นั ก็จะไมพบ การซงึ่ จะใหกําลัง บรบิ ูรณไดตอ งอาศัยความปกครองใหราษฎรไดทํามาหากนิ โดยสะดวก ไดร บั ผลประโยชนอ นั เกิดข้ึนจากแผนดิน ซึง่ จะไดม าเสียภาษีอากร จงึ จะเปน กําลงั บานเมืองได” ขอ ความในพระราชหตั ถเลขาฉบับน้ี สะทอนใหเหน็ ถึงขอเท็จจริงบางประการ ที่นาพิจารณาดังน้ี 1. แตเ ดิมมาประเทศไทยกบั ประเทศเพื่อนบานขา งเคียง ไมวา จะเปน พมา มลายู หรือเขมร ญวน ลาว ตา ง ก็มีความเจรญิ และกาํ ลงั กองทพั ใกลเคียงกัน ทาํ ใหการติดตอ สมั พันธกนั ไมส ูจะมีปญ หามากนัก ครั้นเมื่อประเทศ เพ่ือนบานตกเปนอาณานิคมประเทศที่เจริญแลว ประเทศเจาของเมืองข้ึนยอมจะนําเอาความเจริญน้ันมาใชกับ อาณานิคมของเขา ทาํ ใหเ กดิ การเปรยี บเทยี บระหวางประชาชนตามชายเขตแดน อาจเปนสาเหตทุ ําใหค นไทยท่ีอยู หางไกลจากเมืองหลวงเกิดหลงผดิ เห็นเขาดกี วาเรา เจริญกวาเรา อันเปนผลเสียทําใหขาดความผูกพัน ขาดความ จงรักภกั ดตี อ ประเทศชาติ ทําใหป ระเทศชาติขาดความสามัคคเี ปนน้ําหนึง่ ใจเดยี วกนั 2. เม่ือประเทศมีอาณาเขตติดตอกัน ความสัมพันธยอมมีตอกัน ถาเกิดขอขัดแยงกันข้ึน การใชกําลัง กองทัพทําสงครามแกป ญ หา ประเทศไทยอยใู นฐานะเสยี เปรยี บ เพราะระบบการปกครองท่ีลาสมัย ทําใหเกิดผล เสียหลายดา น เชน เศรษฐกิจไมดี ประชาชนยากจน รายไดของประเทศอันเกิดจากภาษีอากร ก็ไมเพียงพอท่ีจะ นาํ มาใชจ ายทาํ นุบํารุงประเทศและกองทัพ ยอมทําใหเสียเปรียบในการสงคราม ในขณะท่ีประเทศเพ่ือนบานมี แสนยานภุ าพท่ดี ีกวา เพราะประเทศมหาอํานาจเจา ของอาณานคิ มใหก ารอดุ หนนุ 26

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดีตจนปจ จุบัน” 3. การรักษาเอกราชของชาติดวยวิธีการทางทูต จะไดผลก็ตอเม่ือประเทศไทยมีความเจริญอยูในฐานะ เทยี มบา เทียมไหลกับประเทศมหาอาํ นาจได การเจรจาหรือการรักษาไมตรีดวยสันติวิธีระหวางประเทศใหญกับ ประเทศเล็ก ประเทศทใ่ี หญกวามีแสนยานภุ าพดกี วา ยอ มจะขาดความเกรงใจ และถือโอกาสเอาเปรยี บดวยวิถีทาง ตาง ๆ อยางเชน ท่ีไทยตองเสยี เปรียบและอดทนตลอดมาในการเจรจากับองั กฤษและฝรงั่ เศส ระบบการปกครองของไทยไดม กี ารปฏิรูปกันคร้ังสุดทายในแผนดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ และ สมเด็จพระรามาธิบดีท่ี 2 ระหวางป พ.ศ. 1991 – 2072 จนกระท่ังถึงรัชกาลท่ี 5 แหงกรุงรัตนโกสินทร เปน ระยะเวลาเกือบ 400 ป ท่ีมิไดมีการเปลย่ี นแปลงระบบการปกครองในสาระสําคัญแตอยา งใด ทําใหการปกครองที่ เปน อยลู า สมัย ไมเ หมาะสมกบั สภาพบา นเมอื งที่เปลยี่ นไป ดังท่ีพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวมีพระ ราชดํารัสความตอนหนึ่งวา “…….จึงเห็นวาการปกครองในบานเมืองเราซึ่งเปนไปในปจจุบันนี้ ยังไมเปนวิธี ปกครองทจ่ี ะใหก ารทงั้ ปวงเปน ไปสะดวกไดแ ตเดิมมาแลว คร้นั เมือ่ ลว งมาถงึ ปจจุบันน้ีบานเมืองย่ิงเจริญขึ้นกวา แตก อนหลายเทา การปกครองอยา งเกาน้นั ก็ย่งิ ไมสมกบั ความตองการของบา นเมอื งหนกั ขนึ้ ทกุ ท…ี ..” นอกจากนี้ การกาํ หนดอาํ นาจหนา ที่ของหนวยงานตา ง ๆ ท่มี อี ยแู ตเดมิ ก็เปล่ยี นแปลงไปไมแนน อน ไมม หี ลักเกณฑข นึ้ อยูกับ “กระทรวงใดอธบิ ดมี อี าํ นาจมาก กร็ วบรวมราชการและผลประโยชนไดมาก กระทรวงใดอธิบดีมีอํานาจนอยก็ เกอื บจะไมไดทําการอนั ใดและไมม ีผลประโยชนอันใด บางกระทรวงก็มีการงานมากจนเหลือลนจนทําไมไหว บางกระทรวงก็ไมมกี ารอะไรจะทํา…… อนึ่ง กรมตาง ๆ แยกกันอยู ไมม ีผูใ ดบังคับบญั ชาใครเปนลําดับ และไมมี การสโมสรพรอมเพรียงกัน เมื่อมีราชการอันใดข้ึนก็ซัดทอดโยเยกันไป กวาจะเดินไดตลอดทุกกรมบรรดาท่ี เก่ียวขอ งก็เปนการเนิน่ ชาเสยี เวลา” กลา วโดยสรุป ระบบการปกครองท่ีลาสมัยเปนปญหาที่มีอันตรายอยางยิ่งตอเอกราชอธิปไตยของชาติ และเปนปญหาทีม่ ผี ลกระทบตอ ชวี ติ ความเปนอยูของพลเมืองที่อยูภายใตการปกครองโดยตรง พระบาทสมเด็จ พระจลุ จอมเกลาเจา อยหู วั ทรงเล็งเหน็ ถึงความจาํ เปน ทจ่ี ะตองมีการปฏิรปู การปกครองอยา งพลิกแผน ดนิ “เพ่ือให เปน การม่ันคงในการเปนเอกราชของกรงุ สยาม เปน ความสุขแกราษฎรท้ังปวงสบื ไป” การปฏิรูปการปกครองสว นกลาง กอนที่จะมกี ารปฏริ ปู การปกครองในสมัยรัชกาลท่ี 5 ประเทศไทยมีรปู แบบการปกครองเชนเดียวกับการ ปกครองในสมยั กรงุ ศรอี ยธุ ยาซง่ึ สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถไดทรงปรบั ปรงุ ไว ครั้นมาถึงในสมัยรชั กาลที่ 5 ภาระงานทางดา นบริหารมเี พิ่มขึ้นมากกวาสมยั กอ น ๆ เพราะความเจริญของ บานเมือง โครงสรางของการบริหารแบบเดิม ทําใหเสนาบดีที่เกี่ยวของไมสามารถปฏิบัติงานท่ีเพ่ิมขึ้นอยาง มากมายไดอยา งมปี ระสิทธภิ าพ และทาํ ใหมคี วามซํา้ ซอนกาวกายในการปฏบิ ัตริ าชการ เกิดงานการคั่งคางสะสม จึงเกิดความจําเปนตองมกี ารปรับปรุงการบริหารขึ้น ย่ิงไปกวานั้นอาจกลาวไดวาการปรับปรุงคร้ังน้ีสวนหน่ึงก็ เปนการตอบสนองขอเรียกรอง เมื่อ พ.ศ.2428 (ร.ศ.103) ของเจานายและขาราชการท่ีไดกราบบังคมทูลใหทรง ปรบั ปรงุ ระบบการบรหิ ารราชการแผนดินเสยี ใหม 27

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจุบัน” ดงั นน้ั ในป พ.ศ.2435 พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา เจาอยหู ัวจึงไดม ีพระบรมราชโองการเปลีย่ นแปลง การปกครองจากแบบเดิมไปเปนระบบกระทรวงโดยใหมีกระทรวงทั้งส้ิน 12 กระทรวง 6 กระทรวงแรก คือ มหาดไทย กลาโหม ตางประเทศ วงั นครบาล และเกษตรพาณชิ ยการนั้นตรงกับท่ีเคยมมี าแตเดิม อีก 6 กระทรวง ทเ่ี หลอื เปนกระทรวงท่ีต้ังขนึ้ ใหม คือ พระคลังมหาสมบัติยุทธนาธกิ าร ยุตธิ รรม ธรรมการ โยธาธิการ และมุรธาธิ การ ใหมีการแบงแยกหนาท่ีความรับผิดชอบใหเปนสัดสวน และใหทุกกระทรวงมีฐานะเทาเทียมกัน ยกเลิก ตําแหนง อคั รมหาเสนาบดีและตําแหนง เสนาบดี แตกระทรวงกลาโหมยงั คงมีหนาที่บังคับบัญชาหัวเมืองปกษใต ฝายตะวันออก ตะวันตก เมอื งมลายู ประเทศราช กระทรวงมหาดไทยมหี นา ที่บังคับบัญชาหัวเมืองฝายเหนือและ ประเทศราชในแถบนนั้ กระทรวงตา งประเทศก็แบงหนาทีม่ าจากกระทรวงพระคลัง ซ่ึงมีหนาท่ีคาขายติดตอและ สรา งสัมพนั ธกับชาวตา งประเทศอยูแลว หลังจากการจดั ระเบยี บการบรหิ ารใหมใ นป 2435 แลว พระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลาเจา อยหู วั ไดเสด็จ ประพาสตางประเทศอีก 3 คร้ัง ทุกครั้งที่เสด็จเยือนตางประเทศพระองคก็ไดทรงศึกษาระบบการบริหารของ ตา งประเทศเพื่อนํามาแกไขขอบกพรองท่ีเกิดขึ้นจากระบบบริหารที่ทรงจัดขึ้นใหม การปรับปรุง แกไขไดมีมา ตลอดรัชสมยั ตามแตค วามจาํ เปน ทเี่ กดิ ขึ้น ตอมาไดม ีการแบง อํานาจหนา ที่ของกระทรวงกลาโหมและมหาดไทยออกจากกันอยางชัดเจน เม่ือมีการ จดั รปู การบริหารใหม พ.ศ.2435 หนาที่ของกระทรวงทั้งสองยังเปนไปตามที่มีอยูเดิม แบงปนแตอาณาเขตการ บังคับบัญชาหัวเมืองเทานนั้ แตในป 2437 ไดโปรดใหก ระทรวงมหาดไทยดูแลหัวเมืองท้ังหมดทั่วราชอาณาจักร ยกเวนกรุงเทพฯ และเมืองใกลเคียง กระทรวงกลาโหมดูแลดานการทหารทั้งทัพบกและทัพเรือ ลดกระทรวง ยทุ ธนาธิการลงเปน กรมขึ้นอยกู บั กระทรวงกลาโหม ยุบกระทรวงมรุ ธาธร ใหโอนหนา ทร่ี าชการของกระทรวงนี้ ไปอยูในกรมราชเลขานุการ ใหรวมกระทรวงเกษตรพาณิชยการเขากับกระทรวงพระคลังและต้ังกระทรวง เกษตรธิการขน้ึ มาใหม ในทายท่สี ุดเมอ่ื สิ้นรัชสมัย ปรากฏวามกี ระทรวงท้ังสิ้น 10 กระทรวง คือ มหาดไทย กลาโหม นครบาล ตางประเทศ พระคลังมหาสมบตั ิ วัง เกษตราธิการ ยุตธิ รรม โยธาธกิ าร ธรรมการ การปฏิรปู การปกครองสว นภูมภิ าคและสวนทอ งถ่ิน หลังจากที่ไดจัดใหม ีการปฏิรปู การปกครองโดยเปล่ียนจากแบบจตุสดมภมาเปนกระทรวงตาง ๆ แลว ก็ ไดมกี ารปรบั ปรุงเปลยี่ นแปลงระบบการบริหารงานหัวเมืองใหมเพ่ือใหสอดคลองตองกันและเพ่ือเปนการรวม อํานาจเขา สูเมืองหลวงโดยเด็ดขาด การปกครองหวั เมอื งในตนรัชสมัยนั้นมีลักษณะเหมือนกับที่เปนมาในยุคกอน ๆ คือ เปนเร่ืองของการ “กนิ เมือง” หวั เมืองสามารถปกครองตนเองไดอยา งเปน อสิ ระและผูกพันกับสวนกลางนอยมาก คนที่ปกครองหัว เมืองเหลา นีก้ ค็ ือ คนพ้นื เมอื งในทองถิ่นนน้ั เองโดยไดร บั แตง ตัง้ ใหเปนเจาเมอื ง ทั้งนก้ี เ็ น่ืองจากวาคนสวนกลางไม ตองการที่จะออกไปรับราชการตามหวั เมือง เพราะเกรงความลําบากตา ง ๆ และเพราะความไมส ะดวกทางดานการ คมนาคมอีกดวย 28

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดีตจนปจ จุบัน” เจา เมืองมกั จะเปนคนทม่ี ีความสามารถของเมอื งน้ัน ๆ เม่อื ไดเปนเจาเมืองก็จะไดเปนอยูตลอดชีวิต และ ลกู หลานก็มักจะไดเปนตอ ๆ กันมา เจาเมืองเหลานี้อาจจะเปนนักรบหรือนายภาษีอากรมากอน หนาท่ีของเจา เมืองท่มี ีตอเมืองหลวงก็คือ จะตองทําหนาที่สงคาภาษีอากรท่ีเก็บไดมายังกรุงเทพฯ สวนที่เปนกําไร เจาเมืองก็ สามารถเก็บไวได เจาเมืองยังมีหนาที่เก็บคาน้ําคานา คาราชการดวย เจาเมืองสามารถหักเก็บสวนลดของเงิน เหลานไ้ี วไ ดโ ดยสง สว นที่เหลือมากรุงเทพฯ เพ่ือเปนสวย สวนเมืองประเทศราชตองสงตนไมเงินตนไมทองมา ถวายพระมหากษัตรยิ ในกรุงเทพฯ สามปต อ คร้ังและไมต อ งสง ภาษอี ่นื ใดมาอกี เลย จึงทําใหเจาเมืองมั่งมีเงินทอง สามารถเก็บไวใ ชจายเล้ยี งดผู ูคนและสรา งอทิ ธิพลข้ึน สวนการวาราชการนั้นก็จัดใหมีการวาราชการท่ีบานของ เจาเมืองน้ันเอง ไมไดมีที่ทําการแยกออกไปตางหาก การปฏิบัติงานตาง ๆ จึงอยูในอํานาจของเจาเมืองท้ังสิ้น ความสมั พันธระหวางเมืองหลวงและหวั เมอื งเหลานเี้ ปนไปอยา งหละหลวมมาก คร้ันมาถึงในสมัยรัชกาลท่ี 5 รัฐบาลตองการรวมอํานาจการปกครองเขาไวยังจุดเดียว จึงจัดใหมีการ ปกครองแบบเทศาภิบาลข้ึน การปกครองแบบเทศาภิบาลเริ่มขึ้นเม่ือมีการแบงปนหนาที่ระหวาง กระทรวงกลาโหมและกระทรวงมหาดไทยใน พ.ศ.2437 (ร.ศ.113) โดยใหหัวเมืองท้ังหมดขึ้นอยูกับ กระทรวงมหาดไทยแทนการที่จะกระจายอาํ นาจบังคับบัญชาหัวเมืองไปอยูกับกระทรวงตาง ๆ หลายกระทรวง ดังที่มีมาแตก อ น ตอมากไ็ ดมีพระราชบัญญัตปิ กครองทอ งที่ ร.ศ. 116 (พ.ศ.2440) และขอบังคับลักษณะปกครอง หวั เมอื ง ร.ศ.117 (พ.ศ.2441) ท่ีตราขึน้ เพอื่ จัดการปกครองหวั เมอื งต้ังแตร ะดับสูงสดุ จนถึงระดบั ต่ําสดุ การปกครองโดยระบบเทศาภิบาลน้ีเปนระบบท่ีมีหนวยบริหารราชการท่ีประกอบดวย ขาราชการตาง พระเนตรพระกรรณของพระบาทสมเดจ็ พระเจาอยูห วั ไปทาํ หนาที่แทนรฐั บาลกลาง อยูในเมืองภูมิภาค เพ่ือดูแล ทุกขสุขของราษฎรและสงเสริมความเจริญของบานเมือง การปกครองแบบเทศาภิบาลแบงลําดับข้ันตอนการ ปกครองออกเปน ระดับตางกนั คือ มณฑล จังหวดั อําเภอ ตําบลและหมบู า น มณฑลรวมเอาเมือง (จังหวัด) อยางนอยสองเมืองขึ้นไปมาไวดวยกัน มีขาหลวงเทศาภิบาลไปประจํา มณฑลและคณะ มีขาหลวงใหญเปนประธาน มีขาหลวงยุติธรรม ขาหลวงมหาดไทย ขาหลวงคลัง แพทยและ เลขานุการเปนขา หลวงผชู วย ตาํ แหนง ขาหลวงใหญถือวา เปน รองจากเสนาบดีกระทรวงแตเหนือกวาขาราชการ อนื่ ๆ ในมณฑลนั้น อํานาจหนา ทีข่ องขา หลวงใหญคือ เปนผูบังคับขาราชการในมณฑลใหปฏิบัติตามกฎหมาย และระเบยี บแบบแผน ควบคุมความประพฤติของขา ราชการในมณฑลและดูแลทุกขสุขของราษฎร สวนจังหวัด หรอื เมืองนั้น รวมเอาอาํ เภอตัง้ แตส องอําเภอเขาไวด วยกนั ใหผ ูวาราชการเมืองพรอมดวยกรรมการเมืองซงึ่ มอี ยูแต เดิมเปนผปู กครองโดยอยูภายใตก ารบังคับบัญชาของขาหลวงใหญ อําเภอเปนหนวยการปกครองที่เล็กลงมาโดยรวมเอาตําบลหลาย ๆ ตําบลเขาดวยกัน มีนายอําเภอเปน ผูปกครองรวมกับคณะกรรมการอําเภอ สวนตําบล และหมูบานนั้น เปนหนวยการปกครองระดับลางสุด โดย หลายหมบู านรวมกันเปนตําบล ราษฎรเปนผูเลือกราษฎรดวยกนั เปนผใู หญบ านปกครองหมูบา น และผูใหญบาน จะเลือกผูใหญบานดวยกันขึ้นเปนกํานันปกครองตําบลตามกฎหมายเดิมกอนที่จะมีการปกครองในระบบ เทศาภิบาล เจา พนักงานปกครองเมืองเปน ผูแ ตงตัง้ ผใู หญบ า น 29

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” การจัดต้ังมณฑลเทศาภบิ าลไดดําเนินการอยางคอยเปนคอยไปทีละ 2 – 3 มณฑล จนถึงป 2449 จึงไดมี การจดั ต้งั มณฑลเทศาภิบาลขึ้นจนทั่วราชอาณาจักร จะเหน็ ไดว าการปกครองในรูปแบบท่ไี ดก ลาวมาขางตน เปน การปกครองทม่ี ีขัน้ ตอนการบังคับบัญชาลดหลั่นกันมาตั้งแตสวนกลางจนถึงระดับตําบลหมูบาน ซ่ึงมีลักษณะ ของการรวมอํานาจการปกครองเขาสศู นู ยกลางอยางแทจริงอยางท่ีไมเคยเปนมากอนแมการปฏิรูปการปกครอง สวนภมู ิภาคในสมัยรัชกาลท่ี 5 จะประสบผลสาํ เร็จเปนอยางดีจนเปนรากฐานของการปกครองสวนภูมิภาคที่ใช อยูใ นปจจบุ นั แตก็ประสบปญหาตางๆ มากมายไดแ ก การขาดตัวบุคคลทีม่ คี วามรูค วามสามารถท่จี ะสง ไปปฏิบัติ หนาที่ เนอื่ งจากการปกครองระบบนย้ี ังใหมตอ เมอื งไทยมาก จึงตองการคนที่เขาใจการปฏิบัติงานแผนใหม และ เปนท่ไี ววางพระทัยไดวา จะสามารถปฏิบัติงานไปไดด ว ยดี เรื่องคา ใชจ า ยในระบบการปกครองแบบใหมนีร้ ฐั บาลกลางจะตองมีคาใชจายเพ่ิมขึ้นอีกมากมาย ทั้งใน สว นท่เี ปนเงนิ เดือนขาราชการและคา ใชจา ยอ่นื ๆ จงึ มีการเรงรัดการจัดเก็บภาษี และโอนอํานาจการจัดเก็บภาษีมา เปน ของสวนกลาง ปญหาท่ีคอนขางจะสําคัญมากในการจัดการปกครองสวนภูมิภาคแผนใหมที่ใหอํานาจมารวมอยูท่ี ศนู ยก ลาง คือ การกระทบกระทั่งกบั เจา เมอื งและผนู ําในสว นภูมิภาค การขยายการปกครองไปในสวนภูมิภาคยอม เปนการกระทบกระเทือนตอผลประโยชนของผูครองเมืองที่มีมาแตเดิม เทาท่ีเปนมาสวยสาอากรผลประโยชน ตาง ๆ ของแผนดินนน้ั ถอื วา เปนของเจาเมืองทั้งส้ิน สุดแลวแตเจาเมืองจะนําไปจับจายใชสอยอยางไร ไมมีการ ควบคุมกัน เมือ่ รัฐบาลเขา ไปเก่ยี วของกบั การจัดเก็บภาษีกย็ อ มหมายความวา ผลประโยชนท เ่ี จาเมอื งเคยไดมายอม จะตองสูญเสีย หรือไดลดนอยลงไปกวาแตกอน ยิ่งไปกวาน้ันรัฐบาลกําหนดรายไดใหแกเจาเมืองและกรรม การเมืองดวย รายไดท เ่ี พ่มิ ข้นึ จากการจดั เก็บภาษแี ผนใหมแ ทนที่จะตกเปน ของเจานายในทองถ่ิน กลับตองถูกสง มายังรัฐบาลกลางเพือ่ ใชจ ายเปนเงนิ เดือนขา ราชการ จึงกอใหเกิดความไมพอใจอยูทั่วไป ความไมพอใจในดาน เศรษฐกิจจงึ กลายมาเปน ปญหาสาํ คญั ในการรวมหวั เมอื งตาง ๆ ไวก บั สวนกลาง ความไมพ อใจนีบ้ างคร้งั ก็นําไปสู ความรนุ แรง เชน เกิดกบฏผมู บี ุญ กบฏเงย้ี ว และกบฏพระยาปราบสงครามขนึ้ เพ่อื ตอ ตานอํานาจจากสว นกลาง กบฏผูมีบญุ เชื่อวาเปน ปฏิกิริยาของคนพนื้ เมอื งในภาคอสี านทม่ี ีตอการปฏิรูปการปกครองของสวนกลาง ชวงท่ีเกิดกบฏ (พ.ศ.2444 – 2445) นั้น เปนชวงที่รัฐบาลไทยไดพยายามเขาควบคุมหัวเมืองทางภาคอีสานให รดั กมุ ย่ิงขึน้ มีการเปล่ียนแปลงระบบราชการในภาคอีสานเสยี ใหม มกี ารยุบตาํ แหนงบางตําแหนงซ่ึงทําใหกรรม การเมอื งบางคนท่ีไมไ ดรบั การแตง ต้งั ใหมม คี วามไมพ อใจ เพราะทําใหตนเสียอํานาจไป บางคนก็เสียประโยชน จากการเก็บภาษีก็ทําใหไมพอใจ สวนราษฎรนอกจากจะยากจนแลวยังถูกฉอโกงบีบบังคับใหเสียภาษีโดย ขาราชการในทองถ่ินดวย จึงเกิดความไมพอใจขึ้นโดยท่ัวไป ประจวบกับในขณะน้ันไทยไดเสียดินแดนแถบ ใกลเคียง จึงเกดิ มีผคู ดิ ตอ ตานอาํ นาจของรัฐบาลกลางข้นึ โดยรวมตวั กันเปนหมอลาํ เดินทางไปชักชวนประชาชน ใหเ ขา รวมเปน สมคั รพรรคพวกดวย และเกลยี้ กลอมใหค นทัง้ หลายเชื่อวาจะมีเจาผูมีบุญองคใหมมาชวยเหลือให พนจากสภาพท่เี ปน อยู ตอ มาเมื่อมีกําลังมากข้ึนก็เกิดปะทะกับกําลังของทางฝายรัฐบาลท่ีสงไปปราบปรามและ กลายเปน กบฏข้ึน 30

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจจุบัน” กบฏเงยี้ ว เกิดข้นึ เมื่อ พ.ศ.2445 เช่ือวาสาเหตุของกบฏเงีย้ วก็คือ ความไมพอใจของราษฎรและเจาเมืองที่ มตี อ ขาราชการทไ่ี ปจากสวนกลางเพราะเสยี ประโยชน และขา ราชการสวนกลางมีจํานวนนอยไมสามารถเขาไป ควบคมุ ทกุ ขสขุ ของราษฎรไดอยา งทัว่ ถงึ บางคนกไ็ มส ามารถเขาถึงประชาชนหรือมีการกดขี่แรงงานจนเกินไป กบฏเง้ียวเมืองแพรนี้ไดรับการสนับสนุนจากท้ังเจานายเมืองแพรและลําปาง เพราะไมพอใจที่ตนตองสูญเสีย อาํ นาจทมี่ ีอยางเดด็ ขาดไป เม่อื กบฏยดึ เมืองไดส ําเร็จทั้งราษฎรและเงย้ี วตางกช็ วยกนั สังหารคนจากสวนกลาง ซึ่ง แสดงใหเห็นวา ทัง้ ราษฎรและเจา นายเหลานไี้ มตอ งการใหส วนกลางเขา ไปแทรกแซงหรือควบคุม กบฏจึงเกดิ จาก ความไมพ อใจที่อํานาจของรัฐบาลกลางเพ่ิมพูนขึ้นเปนลําดับ และทําใหราษฎรตองเสียภาษีอากรมากกวาท่ีเคย เปนมา กบฏพระยาปราบสงคราม (กบฏพญาผาบ) เกดิ ขนึ้ เมือ่ ป 2432 ในขณะทก่ี รุงเทพฯ เริ่มขยายการปกครอง แบบมณฑลเทศาภิบาลไปยังหวั เมอื งตอนเหนือ มกี ารสง ขา ราชการจากกรุงเทพฯ ไปควบคุมที่หัวเมืองเชียงใหม ใหจัดระบบการปกครองแบบใหม ใหมีการจดั เก็บภาษตี ามแบบทก่ี รุงเทพฯ กําหนด มีการผูกขาดภาษีอากรและ เพ่มิ ภาษอี ากรขน้ึ อกี มากมายเพ่อื ใหร ฐั บาลกลางมีรายไดม ากขน้ึ เพยี งพอสําหรบั จายแกขา ราชการที่ไปปฏิบัติงาน ท่ีหวั เมือง รวมทั้งสําหรับจัดสงมากรุงเทพฯ และเหลือใหแกเจาผูครองเมือง จากความพยายามที่จะเก็บภาษีให ไดม ากจนคุม กบั รายจา ยดังกลา ว เจาภาษไี ดพ ยายามขูดรีดเก็บภาษแี ละใหเสยี ภาษีเปนเงนิ แทนการเก็บเปนผลผลิต ตามทีผ่ ลิตไดอยางท่ีเคยเปน มา ในขณะนนั้ มณฑลพายัพยงั มีระบบเศรษฐกิจแบบเลี้ยงตัวเอง ระบบเงินตรายังไม เปนที่คุนเคยของราษฎรจึงกอใหเกิดความไมพอใจ เมื่อราษฎรไมมีเงินจายก็จะถูกลงโทษอยางรุนแรง ทําให ราษฎรโกรธแคนและรวมตัวกนั ตอ ตา นโดยใหพระยาปราบสงคราม (พญาผาบสงคราม) เปนผนู ํา แตก็ถูกฝายเจา ภาษีและฝายขุนนางไทยปราบปรามลงได ทถ่ี กู จับบางคนกถ็ งึ กบั ถูกลงโทษประหารชีวิต ปฏิกิริยาตอตานของเจานายพื้นเมืองและราษฎรทั้ง 3 กรณีที่กลาวมาแลวเปนการตอตานอํานาจจาก สวนกลาง ซ่ึงอาจจะสรปุ ไดว าเกิดขน้ึ จากการที่คนตามหัวเมืองตา ง ๆ ขาดความรูสึกวา ตนผกู พนั อยูภ ายใตร ัฐบาล เดยี วกนั ท้งั นเ้ี พราะความเคยชนิ จากการที่เปน อิสระจากการควบคุมของสวนกลางมาโดยตลอด การริเร่ิมจัดการ ปกครองสว นภมู ภิ าคในสมัยรัชกาลที่ 5 จึงเปนส่งิ ใหมและตอ งการการเปลีย่ นแปลงท่ีคอยเปนคอยไปเพื่อใหเกิด การยอมรับอํานาจของสว นกลาง สําหรบั การปฏริ ปู การปกครองสว นทองถ่ินน้ัน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดทรงโปรด ใหม กี ารประกาศตงั้ สุขาภบิ าลข้ึนเปนแหง แรกทที่ า ฉลอมเม่อื พ.ศ.2448 โดยใหสขุ าภิบาลเก็บภาษีโรงรานภายใน เขตสุขาภบิ าลมาใชจ า ยเพื่อการสขุ าภบิ าล ตอ มากจิ การสุขาภิบาลเจรญิ รุง เรอื งขึ้นมากและเปนประโยชนต อคนใน ตําบลน้ัน ๆ จึงไดมกี ารออกพระราชบญั ญัตจิ ัดการสขุ าภบิ าลตามหัวเมอื งขนึ้ ใน พ.ศ.2450 โดยยึดหลักการเดิมวา ภาษีโรงรานตําบลใดก็ใหใชสําหรับการสุขาภิบาลในตําบลนั้นเพื่อประโยชนสุขของคนที่อาศัยอยูในการ สุขาภิบาลนั้น แตการจะใชพระราชบัญญัติน้ีเม่ือใดหรือในตําบลใด จะประกาศเปนคราว ๆ ไปในหนังสือราช กิจจานเุ บกษา 31

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจ จบุ ัน” ตลอดรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ไดมีสุขาภิบาลรวมกันท้ังส้ิน 7 แหง เปน สุขาภบิ าลตาํ บล 1 แหง สุขาภบิ าล 6 แหง และนบั ไดวาเปน การวางรากฐานการบริหารงานสุขาภิบาลข้ึนเปนครั้ง แรกในประเทศไทย ซ่งึ นอกเหนือจากจะเปนการชวยสงเสริมการบริหารงานเพื่อประโยชนสุขของมวลชนใหมี ประสิทธภิ าพดีข้ึนแลว ยงั เปนการเปด โอกาสใหป ระชาชนไดเขา มามีสวนรวมในการปกครองประเทศ ซ่ึงนับวา เปนการปูพื้นฐานไปสูก ารปกครองระบอบประชาธิปไตยในระยะเวลาตอ มา ในรัชสมัยของพระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกลา เจาอยหู ัว รัชกาลท่ี 6 ไดทรงปรบั ปรงุ โครงสรา งการบรหิ าร การปกครอง บางประการในสมยั ของพระองคด ังนี้คือ 1. กรณีของสว นกลาง พระองคไดต ัง้ กระทรวงขึ้นมาใหมค อื กระทรวงทหารเรือเม่ือ พ.ศ.2453 โดยแยก กรมทหารเรือเดิมออกจากกระทรวงกลาโหม มาตั้งกระทรวงใหมขึ้นทําหนาท่ีเกี่ยวกับทหารเรือโดยเฉพาะ ขณะเดียวกันเพ่ือใหการประสานงานระหวางราชการของฝายทหารบก (กระทรวงกลาโหม) กับราชการฝาย ทหารเรือ (กระทรวงทหารเรือ) ไปไดดวยดี ไดทรงตั้งสภาปองกันราชอาณาจักรข้ึนโดยพระองคเองทรงดํารง ตาํ แหนงประธานสภานี้ นอกจากนี้ยงั ทรงต้งั กระทรวงมุรธาธร ทไ่ี ดถ กู ยกเลิกไปในสมัยรัชกาลท่ี 5 ขึ้นมาใหมอีกเม่ือ พ.ศ.2454 ทรงปรับปรงุ ราชการในกระทรวงโยธาธกิ ารใหมแ ลวเปลี่ยนชอื่ เปน กระทรวงคมนาคม เมื่อ พ.ศ.2454 และตอมา ไดทรงรวมกระทรวงนครบาลเขากบั กระทรวงมหาดไทยแลว ปรับปรุงราชการในหนาท่ีของกระทรวงสําคัญนี้ หลายประการ ขณะเดยี วกันนั้นก็ไดมีการจัดระเบียบราชการในกระทรวงโยธาธิการ (หรือกระทรวงคมนาคม) ใหม โดยไดตั้งกรมศิลปากรขึ้นมาใหมอีกกรมหนึ่งโดยแยกงานการชางท่ีเปนประณีตศิลป (ซึ่งแตเดิมเรียกวา “กรมชางสบิ หมู” ไดแ ก ชา งเขียน ชางรัก ชางหุน ชางสลัก ชางปน ชา งหลอ ฯลฯ) จากกรมโยธา กระทรวงโยธาธิ การ และโอนกรมพพิ ธิ ภณั ฑจ ากกระทรวงธรรมาธกิ ารมาจดั ต้ังเปนกรมใหมข นึ้ เมื่อวนั ที่ 27 มนี าคม 2454 2. กรณขี องสว นภูมิภาค พระองคไ ดทรงปรับปรงุ การปกครองสวนนที้ ีส่ ําคัญคือ ทรงเปดใหรวมมณฑล หลายมณฑลเขา ดวยกันเปน ภาค แตล ะภาคมีอปุ ราชเปนผบู ังคับบัญชา ซึ่งผูท่ีจะมาเปนอุปราชไดทรงกําหนดให เปนขา ราชการช้ันผใู หญท มี่ ีฐานนั ดรระหวา งเสนาบดแี ละสมหุ เทศาภบิ าล โดยทําหนาท่ีตางองคพระมหากษัตริย และข้ึนตรงตอพระมหากษตั รยิ เชนเดียวกัน สมุหเทศาภิบาลไมตองข้ึนตรงตอกระทรวงมหาดไทย ท้ังนี้เพื่อให การสง่ั การเปน ไปดวยความรวดเรว็ และรดั กุมตอสถานการณบ า นเมือง ซึ่งในเร่ืองของการตั้งอุปราชและการยาย สงั กัดของสมหุ เทศาภบิ าลมขี อสังเกตดังนคี้ ือ (1) เปนการเปลยี่ นแปลงท่ีมผี ลกระทบตอ โครงสรางทางการเมืองและการปกครองที่รัชกาลที่ 5 ไดทรง วางไวเพราะการตั้งตําแหนงอุปราชและการยายสังกัดของสมุหเทศาภิบาลมายังองคพระมหากษัตริยดังกลาว เทากับเปนการถายถอนอํานาจการปกครองสวนภูมิภาคจากกระทรวงมหาดไทยไปรวมไวยังสถาบัน พระมหากษตั รยิ อ กี ครั้งหนึง่ ซงึ่ นับวา เปนการถอยหลงั ไปสูระบบเกา 32

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดีตจนปจ จุบัน” (2) แสดงถงึ ความขัดแยงในพระบรมราโชบายระหวา งพระองคก บั กรมพระยาดํารงราชานุภาพ ซ่ึงดํารง ตาํ แหนงเปน เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยมาตัง้ แตร ชั กาลท่ี 5 การดําเนินการของพระองคดังไดกลาวมาตอนตน สว นหน่งึ ตอ งการตัดทอนอํานาจและอทิ ธพิ ลอันกวา งขวางของเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย 3. การปรับปรงุ ฝายตุลาการ กิจการฝายตุลาการแตเดิมมาอยูกับฝายบริหาร รัชกาลที่ 5 ไดทรงพยายาม แยกงานยุติธรรมออกจากฝา ยบรหิ ารโดยการโอนงานศาลตาง ๆ ที่กระจัดกระจายตามกรมและกระทรวงตาง ๆ ไปสังกัดกระทรวงยุติธรรมเพยี งกระทรวงเดยี ว ในสมัยของรัชกาลท่ี 6 พระองคท รงปรับปรุงกิจการของฝายตุลา การอีกครง้ั หนึ่งคอื โอนศาลฎีกาซงึ่ ขน้ึ อยูกับองคพระมหากษัตริยมาสังกัดกระทรวงยุติธรรม พรอมกันน้ันไดมี การจดั ระเบยี บราชการในกระทรวงยุติธรรมเสยี ใหมเ ม่อื พ.ศ.2455 โดยแยกหนา ท่ีราชการในกระทรวงน้ีออกเปน ฝายธุรการสวนหนึ่งและฝา ยตุลาการอีกสว นหนึง่ ใน พ.ศ.2457 ไดทรงโปรดใหตั้งเนติบัณฑิตยสภาข้ึนเปนสภา ในพระบรมราชูปถัมภ ท้งั น้เี พือ่ สง เสริมการศึกษาวิชากฎหมายและการวา ความ ควบคมุ จรรยาความประพฤตขิ อง ทนายความ ขบวนการ ร.ศ.130 หลังจากรัชกาลท่ี 6 ไดขึ้นครองราชย (23 ต.ค. 2453) ไดไมนานนัก รัฐบาลไดสืบทราบวามีคณะ นายทหารและพลเรือนกลมุ หน่งึ ตั้งสมาคม หรือขบวนการขึ้นมาช่ือวา อนารคิสต (Anarchist) มีสมาชิกประมาณ 800 – 1000 คน สมาชิกของขบวนการดังกลาวสวนใหญเปนทหารบกวัยหนุมมีอายุเฉลี่ยระหวาง 20 – 25 ป ผูที่ เปน หัวหนาขบวนการนค้ี ือ นายรอ ยเอก ขนุ ทวยหาญ (เหล็ง ศรีจันทร เปนนายแพทยทหารประจําโรงเรียนนาย รอ ยทหารบก และเปนนายแพทยป ระจาํ พระองคก รมหลวงพษิ ณโุ ลกประชานารถ) เดิมคณะผรู เิ ร่มิ กอการมี 2 คน คอื ร.ต.เหรยี ญ ศรีจนั ทร กับ ร.ต.จรูญ ษตะเมษ ซ่ึงเปนนายทหารอยูกรมทหารราบที่ 12 มณฑลนครชัยศรีทั้ง 2 คน ตอมาไดเชญิ ร.อ.ขนุ ทวยหาญพิทักษ มาเปน หวั หนาผกู อการโดยมีการปรกึ ษาความลับคร้งั แรกท่บี า น ร.อ.ขุน ทวยหาญพิทกั ษท่ีถนนสาธร เมือ่ วนั ที่ 11 มกราคม 2454 โดยมีผูเขารวมปรึกษา 7 คน ประกอบดวย ร.อ.ขุนทวย หาญพิทักษ ร.ต.เหรียญ ศรีจันทร ร.ต.จรูญ ษตะเมษ ร.ต.เนตร พูนวิวัฒน ร.ต.ปลั่ง บูรณโชติ ร.ต.ม.ร.ว.แช รัชนกี ร และ ร.ต.เขียน อทุ ัยกูล สมาชิกของขบวนการเหลานวี้ างแผนจะเปลยี่ นแปลงการปกครองโดยลดพระราช อํานาจของพระบาทสมเดจ็ พระเจาอยูหัวลงมาอยูใตกฎหมายเหมือนกษัตริยอังกฤษ กลาวอีกนัยหน่ึง เปนความ พยายามเปลยี่ นแปลงการปกครองจากระบอบสมบรู ณาญาสิทธริ าชย มาเปน ระบอบประชาธิปไตยน่ันเอง สําหรับ สาเหตุของการเคลื่อนไหวดงั กลา วจากท่ีไดม กี ารศึกษากนั ในเรอ่ื งนส้ี ืบเนอื่ งมาจากเหตุผลหลายประการ ประการท่ีหนง่ึ สมาชิกขบวนการ ร.ศ. 130 ไมพอใจรัชการท่ี 6 มากอน กลาวคือในขณะท่ียังทรงดํารง พระราชอิสริยยศ เปน สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชในปลายรัชกาลท่ี 5 (พ.ศ.2452) ในเรื่องที่ทรงลงโทษทหารท่ี ทะเลาะวิวาทกับมหาดเล็กของพระองคโดยใหทรงเฆ่ียนหลังนายทหารบกจํานวน 5 คน ตามประเพณีจารีต นครบาลจนถึงสลบอยกู ับขอ่ื คา ประการทสี่ อง หลงั จากการครองราชยของรชั กาลท่ี 6 สมาชกิ ขบวนการ ร.ศ.130 ซึ่งสวนใหญเปนทหาร เกดิ ความไมพอใจรัชกาลท่ี 6 ในเรือ่ งตา ง ๆ ดังตอ ไปนี้ คอื 33

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดีตจนปจจุบัน” 1) การจัดตง้ั กองเสอื ปา ซึง่ ทางทหารถอื วา เปน การซาํ้ ซอ นกบั ทหารและทาํ งานแขง ดกี ับทหาร แทรกแซง กิจการหนาที่ของทหาร ทําใหความม่ันคงของชาติเส่ือมลงเปนอันมาก นอกจากน้ีกิจกรรมเสือปายังทําใหตอง สนิ้ เปลืองมากถงึ แมจะเปนเงนิ พระคลงั ขางที่ แตก เ็ กดิ เร่อื งวพิ ากษว ิจารณว าการใชจา ยเงนิ ของพระมหากษัตริยใน เสอื ปา นี้ทาํ ใหเศรษฐกิจของชาตไิ มม น่ั คง ทาํ ใหวิกฤตการณก ารเงินทท่ี รดุ หนกั อยูแลว ทรดุ หนกั ลงไปอีก 2) ลักษณะการปกครองของพระองค ไมว าจะเปนเร่ืองการพยายามใกลชดิ กบั ราษฎร แตกลับไมย อมตรัส กับผูใดเวลาไปเย่ียมเยยี น คือ มีพระราชอธั ยาศยั เครง ขรึมตลอด หรอื เรอื่ งการทพี่ ระองคใ ชร ะบบอุปถมั ภเ ปนหลัก ในการปกครองซึง่ เก่ียวกับเรื่องน้ีเปนเรื่องที่พวกขบวนการ ร.ศ.130 ไมพอใจ และมีความนอยใจเปนอยางมาก เพราะทรงแตงตง้ั เฉพาะพวกพองของพระองคท าํ ใหเ กิดมคี วามระส่าํ ระสายในการปฏบิ ตั หิ นาท่ี 3) วกิ ฤตการณทางเศรษฐกิจ นับต้งั แตว กิ ฤตการณท างดานการเงนิ การคลงั วกิ ฤตการณก ารผลิตขาว และ สภาพความยากจนของชาวนา ประการทส่ี าม เน่ืองจากสมาชกิ ของขบวนการ ร.ศ.130 เปน ผลผลติ ของความกาวหนาทางดานการศึกษา วทิ ยาการใหม ไดเรยี นรเู รอ่ื งการเมอื งการปกครองทั้งภายในและภายนอกประเทศ นอกจากน้ียังไดรับรูขาวสาร การเปล่ียนแปลงทางการเมืองในตางประเทศ เชน การปฏิวตั เิ พอื่ สถาปนาการปกครองระบอบประชาธิปไตย ใน ประเทศตุรกี และอหิ รานใน พ.ศ.2451 เปนตน รวมทง้ั ไดรบั อิทธิพลจากนักคิดนักเขียนรวมสมัยของไทยที่มีหัว กาวหนาในเวลานั้น เชน เทยี นวรรณ หรอื ต.ว.ส. วรรณาโภ และ ก.ศ.ร. กุหลาบ เลยทําใหพวกน้ีรวมตัวกันและ กอ การเคลอื่ นไหวทางการเมืองขนึ้ จากทีก่ ลาวขางตน สรุปไดว า การท่ีเกิดขบวนการ ร.ศ. 130 และไดมีการเคล่ือนไหวทางการเมืองข้ึนมา สาเหตสุ ําคัญเกิดขึ้นจากความไมพ อใจในการปรับปรุงการปกครองในรัชกาลที่ 6 บางเรื่อง กับวิกฤตการณทาง เศรษฐกจิ ท่เี กดิ ขึ้นทม่ี ีลกั ษณะรนุ แรง จึงเปน สว นสําคญั ทําใหสมาชิกขบวนการดังกลาวเกิดการขาดความศรัทธา ในการปกครองระบอบสมบรู ณาญาสิทธิราชย จึงพยายามทําการเคล่อื นไหวเพ่ือเปลย่ี นแปลงระบอบการปกครอง ดังกลา วใหเปนการปกครองในระบอบประชาธิปไตย 34

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดตี จนปจจบุ ัน” บทที่ ๗ การเมืองการปกครอง ในรชั สมัยของพระบาทสมเดจ็ พระปกเกลาเจาอยูหวั พระราชกรณียกิจทางการปกครองและการเมืองระหวาง พ.ศ.2468 – 2475 พระราชกรณียกจิ ของพระบาทสมเดจ็ พระปกเกลา เจา อยหู ัว ในดานการเมอื งการปกครองทส่ี ําคญั ไดแ ก 1. การตั้งอภิรฐั มนตรสี ภา อภริ ัฐมนตรสี ภา15นีเ้ ปรียบดังทีป่ รึกษาราชการชั้นสูงแกพระองค อภิรัฐมนตรี ชุดแรกท่ีทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ แตง ต้งั ตามพระราชดาํ รสั เมื่อวันท่ี 28 พฤศจิกายน พ.ศ.2468 ณ พระทน่ี ่ังอมริ นทรวนิ จิ ฉยั น้นั ประกอบดว ยพระบรมวงศ 5 พระองค คือ 1. สมเด็จเจา ฟา ฯ กรมพระยาภาณุพนั ธุวงศวรเดช 2468 – 2471 2. สมเดจ็ เจา ฟาฯ กรมพระนครสวรรควรพินติ 2468 – 2475 3. สมเดจ็ เจา ฟาฯ กรมพระยานริศรานวุ ตั ิวงศ 2468 – 2475 4. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ 2468 - 2475 5. พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระจันทรบุรีนฤนาถ 2468 – 2475 เจา นายผใู หญ 5 พระองคน ที้ รงมคี วามรคู วามชาํ นาญแตกตางกันดงั นี้คอื สมเดจ็ เจา ฟาฯ กรมพระยาภาณุ พันธุวงศว รเดชเปน ผใู หญทั้งในพระราชวงศ ขา ราชการทั้งทหารและพลเรอื น สมเดจ็ เจาฟา กรมหลวงนครสวรรค ทรงเปน ใหญใ นทหารทง้ั ทหารบก ทหารเรอื สมเด็จเจาฟา ฯ กรมพระยานรศิ รานุวตั วิ งศ ทรงเปนอคั รศิลปน และที่ นบั ถอื วา เทย่ี งธรรม กรมพระยาดํารงราชานุภาพทรงเชี่ยวชาญทางดานการปกครองทองที่และราชการพลเรือน ทั่วไปทกุ ดาน กรมพระจนั ทรบรุ ีนฤนาถทรงเปนผเู ชย่ี วชาญทางเศรษฐกิจ ท้ังหา พระองคเปนที่ทรงนับถอื ขององค พระมหากษตั ริย อภิรัฐมนตรีทําหนา ทีถ่ วายขอปรกึ ษาราชการในพระองคและแผน ดินจนถงึ พ.ศ.2475 หลงั จากท่ีไดมกี าร เปลยี่ นแปลงการปกครองโดยคณะราษฎร เมอ่ื วันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ.2475 ไดมีประกาศยกเลิกอภิรัฐมนตรีสภา เมื่อวนั ท่ี 14 กรกฎาคม พ.ศ.2475 2. รัฐมนตรีสภา เปนสภาของรัฐมนตรี เกิดขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อ พ.ศ.2435 มีหนาที่ใหคําปรึกษา ราชการแผนดิน ซ่ึงหนาท่ีมีความคลุมเครือไมชัดเจน ทําใหสภาน้ีมีลักษณะการดําเนินการบางประการท่ีเปน ประโยชนต อบานเมืองไมเต็มที่ พระบาทสมเด็จพระปกเกลาฯ จึงทรงคิดปรับปรุงสถาบันน้ีใหมีประสิทธิภาพ ย่ิงขึ้น จึงทรงโปรดใหทําหนาท่ีพิจารณาปรึกษากฎหมายตาง ๆ ใหมีประสิทธิภาพตามท่ีไดรับพระบรมราช 15 แสวง บุญเฉลิมวภิ าส ประวตั ศิ าสตรก ฎหมายไทย น.๑๕๕-๑๖๑ โรงพิมพส ํานักวิญูชน พมิ พค รง้ั ที่ ๖ พ.ศ.๒๔๔๙ เปรยี บเทยี บกบั กรณกี ารตั้งองคมนตรสี ภาและรฐั มนตรสี ภา ท่ใี ชใ นการเพื่อเปนทป่ี รึกษาราชการแผน ดินและบริหารราชการแผน ดินในสมัยรัชกาลที่ ๕ 35

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” โองการ รฐั มนตรแี บง เปน 2 ฝา ย คือ เสนาบดีหรอื ผแู ทน และผทู ีพ่ ระองคทรงแตงตั้ง ในระยะตอมาบทบาทของ รฐั มนตรสี ภาลดลง จงึ ไดม ีพระราชบัญญัติยกเลิกในวันที่ 7 ธันวาคม พ.ศ.2475 3. เสนาบดีสภา เปนสถาบันสืบทอดมาจากรัชกาลที่ 5 การประชุมมักไมไดเร่ืองราวมากนักกอนการ ปรับปรุงของรัชกาลที่ 7 เพราะเสนาบดีมักไมประสานงานกัน และไมใครแสดงความคิดเห็นในขอราชการ พระมหากษัตรยิ ตอ งทรงทําหนา ที่เปน ผูประสานงานระหวา งกระทรวงอยูต ลอดเวลา รัชกาลที่ 7 ทรงปรับปรุงให มีระเบียบวาระและวัตถุประสงคของการประชุม ทรงเปลี่ยนหนาท่ีของเสนาบดีโดยใหเปนฝายรับนโยบายไป ปฏบิ ัติอยางเดียว ขอราชการท่ีเสนาบดีเสนอจะนําเขาท่ีประชุมอภิรัฐมนตรีสภากอนแลวจึงนํามาพิจารณาในท่ี ประชมุ เสนาบดีสภา จากนัน้ เม่อื ทูลเกลาฯ ถวาย มพี ระบรมราชวินจิ ฉัยเปน ท่ีสดุ แลว เสนาบดเี จาของเรื่องจึงรับไป ดาํ เนินการได 4. องคมนตรี เปนสถาบันที่สืบทอดมาจากรัชกาลที่ 5 แตมิไดมีบทบาทมากนักในการบริหารราชการ แผนดิน เพราะเปน การแตง ตง้ั ผูจงรกั ภักดีตอ พระมหากษตั รยิ มจี ํานวนมากเพ่ิมขึ้นเรอื่ ย ๆ ถึง 233 คนในสมัยของ พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว พระองคจึงทรงปรับปรุงเสียใหม โดยทรงประกาศใชพระราชบัญญัติ องคมนตรพี ทุ ธศักราช 2470 พระราชบัญญัติฉบบั นี้ นอกจากจะวาดว ยการแตงตั้งและการออกจากองคมนตรีแลว ไดกาํ หนดใหม สี ภากรรมการองคมนตรขี ้นึ เปนคร้ังแรก ประกอบดวยกรรมการ 40 คนอยูในวาระยังคนละ 3 ป เม่ือครบกาํ หนดจะทรงแตงตัง้ ใหมอีกก็ได ตอ มาไดม ปี ระกาศยกเลกิ พระราชบัญญตั ิองคมนตรี พุทธศักราช 2470 หลังจากท่ีไดมีการประกาศใชพระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผนดินสยามช่ัวคราว พุทธศักราช 2475 รวมท้งั ยกเลกิ สภากรรมการองคมนตรีกับใหเ พกิ ถอนตําแหนง องคมนตรีทงั้ หมดอกี ดวย 5. สขุ าภบิ าลและเทศบาล การพัฒนาทางการเมอื งใหเปน ประชาธิปไตยโดยการกระจายอํานาจจากเบ้ือง บนสเู บือ้ งลางในสมัยรชั กาลท่ี 7 เปน การสานตอ กิจการสขุ าภิบาล ซึ่งเร่ิมมาแตค ร้ังสมยั รชั กาลที่ 5 พระองคมีพระ ราชประสงคจะปรบั ปรุงกิจการสุขาภบิ าลใหเปนรปู แบบของการบริหารสว นทองถน่ิ แบบเทศบาล (Municipality) หรอื ทเี่ รียกกนั ขณะนั้นวา ประชาภบิ าล ทรงตั้งคณะกรรมการขึ้นเพื่อศึกษาเร่ืองน้ีโดยเฉพาะ หลังจากศึกษาแลว คณะกรรมการชุดน้ีไดเสนอวาโครงการประชาภิบาลหรือเทศบาลยังไมสมควรปลอยใหราษฎรดําเนินงาน เทศบาลตามลาํ พัง เพราะยงั ไมมีความรทู างดานนเี้ พียงพอ อยางไรก็ตามควรมีการทดลองเลือกต้ังกรรมการท่ีไม เปน ขาราชการประจาํ เขา รวมดําเนินการดวย นอกจากนี้คณะกรรมการยังไดเสนอวาการวางแนวทางในการจัด เทศบาลควรเปน แบบคอยเปนคอ ยไปทงั้ น้ีเพ่อื ใหเ กิดความมั่นคงและสมควรแยกหนาที่ของสขุ าภบิ าลท่ีตอ งทําทงั้ ดานรกั ษาความสะอาดและการใหราษฎรรูจักปกครองตนเองในรูปแบบการปกครองทองถ่ิน โดยใหหนาท่ีการ รักษาความสะอาดเปนหนาที่ของกรมสาธารณสุข สวนหนาท่ีใหความรูในการปกครองตนเองเปนของกรม มหาดไทย การดําเนินงานเพือ่ จดั ตั้งรปู แบบของเทศบาลและสุขาภิบาลของพระองคประสบปญหาหลายประการ ดว ยกนั นับตัง้ แตเ ร่มิ ตน ปรบั ปรงุ และเปลีย่ นแปลงจนกระทั่งถงึ การเปล่ียนแปลงการปกครอง 24 มิถุนายน 2475 พระราชบัญญัตเิ ทศบาลจงึ มไิ ดปรากฏออกมาแตอ ยา งใด 36

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” โดยสรุปการบรหิ ารราชการแผน ดนิ นนั้ อาํ นาจสิทธเิ ด็ดขาดมิไดอ ยูในบุคคลเดียว แตอยูในกลุมบุคคลท่ี เปนพระราชวงศโดยเฉพาะอยางยิ่งอภิรัฐมนตรีสภา พระมหากษัตริยทรงขาดอํานาจในระบอบ สมบูรณาญาสิทธิราชย เพราะมคี ณะบุคคลมีหนาท่ีและความรับผดิ ชอบรวมกบั พระองค และบอยคร้ังคณะบุคคล เหลานไ้ี ดทดั ทานพระราชดาํ รทิ ี่พระองคทรงตง้ั พระทยั ท่ีจะทาํ นุบํารุงความสขุ สมบูรณใหเ กิดกับทวยราษฎรของ พระองค จึงสรา งความผดิ หวงั ตอสามัญชนที่มคี วามรูความสามารถและมกี ารศกึ ษาดี โดยเฉพาะอยางย่ิงผูที่ไดรับ การศึกษาจากตางประเทศทมี่ คี วามคนุ เคยตอ วิธกี ารและวถิ ชี วี ิตของบคุ คลในระบอบประชาธปิ ไตย สาเหตสุ ําคญั ของการเปล่ยี นแปลงการปกครอง สาเหตสุ ว นหนึ่งของการเปล่ียนแปลงการปกครองเกดิ จากปญ หาทางการเมอื งการปกครอง อาทิ ความไม พอใจในระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย ปญหาการผูกขาดอํานาจของอภิรัฐมนตรีสภา ปญหาความขัดแยงใน กองทัพและปญหาความขัดแยงระหวา งผูนําสามัญชนกบั ราชวงศ ซ่งึ แยกอธิบายไดดงั น้คี อื 1. ความไมพอใจในระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย ความไมพอใจในระบอบการปกครองแบบ สมบรู ณาญาสิทธริ าชย ในรชั สมัยของพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลาเจาอยูหัว ยังคงคุกรุนเรื่อยมาจนถึงในสมัย ของพระบาทสมเดจ็ พระปกเกลา เจาอยูหวั ความไมพ อใจดังกลา วมีดว ยกันดงั ตอ ไปน้ี ๑.ทหารมคี วามรูสกึ วา ถกู เหยียดหยามและไมไ ดรับความสนใจจากผนู ํา ๒.การส้ินเปลอื งงบประมาณแผนดนิ เปนไปโดยเหตผุ ลไมส มควร ๓.การแบงช้ันระหวางพวกท่ีเรียกตนเองวา เจา กับไพร ๔.ขนุ นางผูใ หญมคี วามเสอ่ื มทราม เหลวแหลก ๕.ขา ราชการทาํ งานเอาตวั รอดไปวนั หนึง่ ๆ โดยไมค ดิ ถึงประเทศชาติ ๖.ราษฎรไมไดร ับการนําพาในการประกอบอาชพี ๗.ชาวไรช าวนาไมไดร บั การชวยเหลือสง เสรมิ ใหอยใู นฐานะอันดีขึน้ ๘.ทุพภิกขภยั ความอดอยากแผไ ปทั่วในหมูกสิกร – ชาวนา เมอื่ ธรรมชาตไิ มอ าํ นวย ๙.ภาษีอากรเพมิ่ ขึ้นทกุ ป ๑๐.ผูรกั ษากฎหมายใชอํานาจเกนิ กวา กฎหมาย กอ ความเดือดรอ นแกป ระชาชน ๑๑.ขาดการศึกษาของพลเรอื นเพือ่ มใิ หสตปิ ญญาเฉลยี วฉลาดทัดเทยี มชนชัน้ ปกครอง ๑๒.ความเจรญิ ของบานเมืองขาดการทะนุบํารุง โดยเฉพาะอยางย่ิง คือเร่ิมตนเปดประเทศพรอม ๆ กับ ญีป่ ุน แตค วามเจริญของบา นเมอื งเทยี บกนั ไมไดเ ลย ในรัฐสมัยของพระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัวไดพยายามแกไขปญหาเหลานี้เสมอมา แต แนวความคดิ ของประชาธปิ ไตยทเ่ี กดิ จากความพยายามท่ีจะเปลย่ี นแปลงการปกครองของประเทศ โดยขบวนการ ร.ศ.130 น้ัน ไมหยุดอยูนิ่ง ความคาดหวังของกลุมผูนําในแนวคิดทางการเมืองเหลานี้ยังคงปรารถนาท่ีจะนํา ระบอบการปกครองที่ตนไดเห็นไดศึกษามาปกครองประเทศ และตองการใหพระมหากษัตริยพระราชทาน รัฐธรรมนูญโดยเร็ว ซึ่งผูนําบางคนไดมีโอกาสทราบวารัชกาลที่ 7 ทรงมีพระราชดําริท่ีจะพระราชทาน 37

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” รฐั ธรรมนูญ… เพราะในขณะที่เสด็จเยือนสหรัฐอเมริกาเม่ือเดือนเมษายน ป พ.ศ.2474 พระองคไดใหสัมภาษณ หนังสือพิมพส่ีฉบับที่ไวท เพลน มลรัฐนิวยอรก (White Plains, New York) โดยประกาศวาพระองคกําลัง เตรียมการดวยความสมัครพระทัยท่ีจะจํากัดพระราชอาํ นาจสวนพระองคใ หน อ ยลงเปนลําดับ โดยใหส ทิ ธิเลือกต้ัง แกป ระชาชนโดยหวังวาจะเปนการปพู ้นื ฐานของการปกครองแบบประชาธปิ ไตยในอนาคต เม่ือประชาชนไดรับ การฝกฝนใหรูจักปกครองตนเอง ข้ันแรกจะเปนการใหสิทธิประชาชนในการเลือกตั้งระดับเทศบาล ซ่ึงจะให ความรูความชํานาญแกชาวไทยได พระองคไดมอบใหพระยาศรีวิศาลวาจา ที่ปรึกษากฎหมายกระทรวงการ ตา งประเทศ และนายเรมอนด สตีเวนส ทีป่ รกึ ษากระทรวงการตางประเทศเตรียมรางรัฐธรรมนูญ และพระองค ตรสั วาตองการใหรฐั ธรรมนญู แกราษฎรโดยเร็วทีส่ ดุ ใหทนั วนั ท่ี 6 เมษายน 2475 ซ่งึ เปนวนั ครบรอบมหาจักรี แต แนวพระราชดาํ รนิ ไี้ ดรับการทดั ทานจากพระราชวงศซึ่งเปนอภิรฐั มนตรีสภา และขุนนางชั้นสงู ความคาดหวังที่ไมสมหวังกอใหเกิดปฏิกิริยาในหมูผูเรียกรองรัฐธรรมนูญมากยิ่งข้ึน และเปนมูลเหตุ ผสมผสานกบั แนวความคดิ ทางการเมืองทป่ี รากฏมาต้ังแตสมัยรัชกาลที่ 5 รชั กาลที่ 6 คือความไมพอใจในระบอบ สมบรู ณาญาสิทธริ าชย ทําใหแ นวความคดิ ทางการเมืองน้ีรนุ แรงยิ่งขึน้ โดยเฉพาะบรรดาคนหนุม ผมู กี ารศึกษาตาง ไมพอใจ ซ่งึ ตอ มาปรากฏวา การสรรหาคัดเลอื กบรรจุแตง ต้ังขา ราชการกระทาํ โดยใชระบบอุปถัมภ เชน ตําแหนง อภิรัฐมนตรีและเสนาบดี ซึ่งสวนมากเปนเจานายและพระราชวงศ บุคคลหนุมท่ีมีการศึกษาเหลาน้ีจึงเห็นวา พระบาทสมเดจ็ พระปกเกลา เจา อยูห ัวทรงตกอยูใตอิทธิพลของพระบรมวงศานุวงศ และมีความไมเห็นดวยเพ่ิม มากขน้ึ กบั การปกครองทีอ่ ยใู นอํานาจของบุคคลคนเดยี ว 2. ความไมพอใจระบบอภิรัฐมนตรีสภา เมื่อพระเจาอยูหัวรัชกาลที่ 7 เสด็จขึ้นครองราชยในเดือน พฤศจกิ ายน 2468 พระองคม ีพระชนมายุ 32 พรรษาเตม็ พระองคเคยรบั ราชการมาแตในการทหาร จึงตองการผูมี ความรูความชํานาญในราชการพลเรอื น จึงทรงตงั้ อภิรัฐมนตรีสภาข้ึนเพอื่ ชว ยงานดา นนี้ มสี มาชกิ เปน สมเด็จพระ เจาบรมวงศเ ธอ พระเจา บรมวงศเ ธอ และสมเดจ็ พระเจา พี่ยาเธอ ประธานอภริ ฐั มนตรสี ภาพระองคแ รกคือ สมเด็จ เจาฟากรมพระยาภาณุพันธุวงศวรเดช อภิรัฐมนตรีสภาประชุมกันทุก ๆ สัปดาห พระเจาอยูหัวเสด็จเขารวม ประชุมดวย อภิรัฐมนตรีสภาจะกราบทูลถวายความเห็นในเร่ืองราชการและเร่ืองภายในพระราชวงศ แลว พระบาทสมเดจ็ พระเจา อยูหัวทรงตัดสนิ พระทยั และทรงรบั ผดิ ชอบแตพระองคเดียว การแตงต้ังอภิรัฐมนตรีสภา ในตน รชั กาลใหป ระโยชนใ นแงชวยเหลอื พระองคใ หเ กิดความชาํ นาญในการบรหิ ารราชการแผนดินดวยพระองค เอง แตเ มื่อสมาชกิ ทิวงคต หรือสน้ิ พระชนม พระเจา อยหู ัวจะทรงตัง้ สมาชิกทดแทนทุก ๆ คราว อนั ทําใหดเู ปน วา พระเจาอยูหวั ไมมีพระราชประสงคท่จี ะทรงรบั ผิดชอบแตผ ูเดยี ว มบี คุ คลหลายระดบั ไมพ อใจการแตงต้ังและการดําเนนิ งานของอภิรฐั มนตรีสภา เพราะสมาชิกทั้งเกาและ ใหมลวนเปนพระราชวงศชั้นผูใหญทุก ๆ คราว คนสามัญท่ีเปนคนดีมีความรูความสามารถหรือความชํานาญ เพียงใดกไ็ มเ คยไดรับการแตงตั้งเลย สภาพเชน นีก้ อใหเ กิดความขัดแยง รนุ แรงมากขึ้นระหวางเจา กบั ขนุ นางและผู ไดร บั การศึกษา 38

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจจบุ ัน” 3. ความแตกแยกในกองทัพไทย นอกจากความแตกแยกราวฉานในกลุมเจากับขุนนางและกับสามัญชน แลว ความแตกแยกที่เกิดขึ้นในกองทัพไทยก็ไดปรากฏแทรกซอนอยูดวย คือความแตกแยกไดเกิดข้ึนนับจาก ระยะเวลาทมี่ กี ารดุลขา ราชการออก จนถึงกบั เสนาบดีกระทรวงกลาโหมลาออกจากตําแหนง พรอมทั้งการที่กลุม นกั เรยี นทหารจากฝร่ังเศสตองการเปลี่ยนระบบทหารใหเปนไปตามระบบการทหารของฝร่ังเศส ซึ่งขณะน้ันมี กลุม นายทหารซึ่งจบจากเยอรมนีเปน กําลงั สาํ คัญอยใู นกองทัพ อาทิ พ.อ.พระยาพหลพลพยุหเสนา16 และพ.อ.พระ ยาทรงสรุ เดชรวมอยดู ว ย ความแตกแยกทางดานความนิยมในระบบฝรงั่ เศสหรอื เยอรมนีทําใหแตละฝายแกงแยง และบีบคัน้ กนั และกันทาํ ใหขาดความสามคั คีในกองทพั ไทย 4. ความขัดแยงในเร่ืองสวนตัวระหวางกลุมนักศึกษาในฝร่ังเศสกับพระราชวงศชั้นสูงบางพระองค ก็ ปรากฏใหเ ห็นอยูเสมอโดยเฉพาะอยางย่ิงเมื่อนักเรียนไทยในฝรั่งเศสฟองมายังพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัววา เอกอัครราชทูตไทยขณะนน้ั ทําความเส่ือมเสียแกประเทศชาติ เรอื่ งโกงเงนิ หลวงที่เปน ทนุ เลา เรียนของนักเรียน สภาพความขัดแยง และความแตกแยกในชนชัน้ เจา ขุนนาง ทหาร และระหวางกันเปนสภาพการเมืองท่ี ปรากฏใหเห็นอยูเสมอ จากระบบการปกครองที่อยูในมือของกลุมอภิสิทธิชนในสมัยของพระบาทสมเด็จ พระปกเกลา เจาอยหู วั และนับวา เปน สาเหตุสาํ คญั สาเหตหุ นึ่งทกี่ อ ใหเกิดการเปล่ยี นแปลงการปกครอง พ.ศ.2475 คณะราษฎร17 กลมุ บุคคลผูเปนนักศึกษาจากตางประเทศท่ีมีระบอบการปกครองแบบประชาธิปไตยไดคิดกันวาการ ปกครองระบบสมบูรณาญาสิทธิราชยลาสมัย ไมอาจทําใหประเทศชาติเจริญกาวหนาได เพราะปญหาทางดาน สังคม เศรษฐกิจ การเมอื ง มไิ ดร ับการแกไ ข ในระบอบการปกครองเกา และเชือ่ ม่ันวา หากมีการเปล่ยี นแปลงการ ปกครองเปน แบบใหมแ ลวจะแกปญหาดังกลาวไดและทําใหประเทศมีความเจริญรุงเรืองอยางรวดเร็วทัดเทียม อารยประเทศตะวันตก ประกอบกบั บคุ คลกลุมนม้ี คี วามไมพอใจพระราชวงศ ขณะศึกษาอยูไดรับอุดมการณทาง การเมืองแบบใหมดวย เหลานี้มีสวนผลักดันใหมีการเตรียมการเปล่ียนแปลงการปกครองโดยเร่ิมตนประชุม วางแผนที่บานนักเรยี นไทยในฝรั่งเศส เมือ่ พ.ศ.2467 ผเู ขา รว มประชุมมดี งั นี้คอื 1. นายปรีดี พนมยงค 2. ร.ท.แปลก ขีตตะสงั คะ18 3. นายประยรู ภมรมนตรี 4. ร.ท.ทัศนัย นิยมศกึ 5. นายตัว้ ลพานกุ รม 6. นายแนบ พหลโยธนิ 16 รองศาสตราจารยน รนิติ เศรษฐบตุ ร,สารนกุ รมการเมอื งไทย,ฉบับรวมเลม ๑-๒,น.๑๓๖, พ.ศ.๒๕๔๗,สํานักงานเลขาธกิ ารสภาผแู ทนราษฎรพมิ พ 17 รองศาสตราจารย นรนติ ิ เศรษฐบตุ ร,สารนกุ รมการเมืองไทย,ฉบบั รวมเลม ๑-๒,น.๖๐ พ.ศ.๒๕๔๗,สํานักงานเลขาธกิ ารสภาผแู ทนราษฎรพมิ พ 18 รองศาสตราจารยน รนิติ เศรษฐบุตร,สารนุกรมการเมืองไทย,ฉบบั รวมเลม ๑-๒,น.๗๘-๗๙, พ.ศ.๒๕๔๗,สํานกั งานเลขาธิการสภาผแู ทนราษฎรพิมพ 39

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมอื งไทย“อดีตจนปจจุบัน” 7. หลวงศิรริ าชไมตรี (จรูญ สงิ หเสน)ี กลมุ บุคคลเหลานซ้ี ง่ึ ตอ ไปจะกลายเปนคณะราษฎรโดยแทจ รงิ หลงั จากกลับไปรับราชการในประเทศ ได ต้งั เปาหมายปฏิบัติการของกลมุ ไว 3 ประการดังน้ีคือ 1. ศกึ ษาและวางแผนปฏิบตั ิ 2. หาพรรคพวกและผูสนับสนุนซง่ึ จะตอ งเปน บุคคลสาํ คญั ในหนวยราชการ 3. ตองทาํ การหาทนุ ในการดําเนนิ งาน ผนู ําของกลุม บคุ คลเหลา นี้ ไดแก นายปรีดี พนมยงค หรอื หลวงประดษิ ฐมนูธรรม ซึง่ เปน ชาวอยุธยา เกิด เมอื่ ป พ.ศ.2443 บิดามารดาเปน ชนช้นั กลาง มอี าชพี ในการคา ขายและทํานา นายปรีดีไดรับการศึกษาในโรงเรียน สามัญของรัฐบาลจนจบชั้นมธั ยมบรบิ รู ณแลวจงึ เขาศกึ ษาตอ ในโรงเรียนกฎหมาย ภายหลังที่เรียนจบและไดเปน เนติบัณฑิตไทยแลวไดเขารับราชการในกระทรวงมหาดไทย ตอมาในป พ.ศ.2463 สอบชิงทุนของกระทรวง ยตุ ธิ รรมไดและไปศึกษาจนจบปริญญาเอกทางกฎหมาย รวมทั้งไดปริญญาช้ันสูงในวชิ าการเศรษฐกิจอกี ดว ย และ กลับมารับราชการในกระทรวงยุติธรรมไดบรรดาศักด์ิเปนหลวงประดิษฐมนูธรรม ตอนหลังไดลาออกจาก บรรดาศักดิ์ ขณะทศ่ี ึกษาในตา งประเทศ นายปรีดี ไดมีโอกาสเผยแพรแ นวความคิดของเขาแกนายประยูร ภมรมนตรี รอ ยโท หลวงพบิ ลู สงคราม หลวงทัศนัยนิยมศกึ และไดรวมมือกันปฏิบัติการตามอุดมการณที่วางไว 3 ประการ ดงั กลาว บุคคลท้ัง 4 น้ีถือไดวาเปนบุคคลผูริเร่ิมวางแผนการและเปนผูนําชั้นแนวหนาในการเปลี่ยนแปลงการ ปกครอง 24 มิถุนายน พ.ศ.2475 ความคิดปฏิวัตขิ ณะน้ันดเู หมือนจะเปนความคิดที่เลือนลางเพราะแตละคนเปน เพยี งนายทหารและขา ราชการช้ันผนู อ ยไมไ ดม อี ํานาจควบคุมกําลังสวนใหญพอท่ีจะนํารัฐประหารยึดอํานาจได ซ่งึ บุคคลเหลา นก้ี ็มิไดล ะความพยายามแตทมุ เทใหกบั งานสําคัญคือ ขยายอดุ มการณแ นวความคิด อาศัยการตีสนิท ชิดเช้ือกบั นายทหารระดบั สงู และขาราชการทมี่ ีอาํ นาจตามเจตนารมณเดิม การเสาะหากําลังและสมาชิก เพ่ิมเติม รวมทัง้ เงนิ ทุนไดด าํ เนนิ ตอ ไปเรอื่ ย ๆ จนประสบความสาํ เร็จ คอื นอกจากจะไดค นหนุมมาเพิ่มเติมซ่ึงไดแก นาย ตวั้ ลพานกุ รม ไดรบั ปริญญาเอกในวชิ าวิทยาศาสตร นายแนบ พหลโยธิน นักเรียนไทยในอังกฤษ และหลวงสิริ ราชไมตรีแลวยังไดชักจูงนายทหารชั้นผูใหญ ซ่ึงขณะน้ันมีความเบ่ือหนายตอระบอบการปกครอง สภาพ เศรษฐกจิ และสังคมซึ่งไมไดรับการแกไข และไดลอบวางแผนยึดอํานาจของรัฐ ซึ่งเผอิญไปสอดคลองกับแผน ของกลุม คณะราษฎร ซึง่ เปน นายทหารและขา ราชการช้นั ผูนอ ย คนเหลาน้ันยังลังเลใจในการที่จะยึดอํานาจการ ปกครองอยู จนกระท่งั ในตอนปลายป พ.ศ.2475 กระบวนการหาสมาชกิ เพมิ่ ของกลมุ คณะราษฎรก็ไดขยายแวดวง เขามาถึง กลมุ นายทหารชัน้ ผใู หญท ่ีเปนสามญั ชนและขุนนางท่ีไมพอใจระบอบการปกครองในขณะนั้นและได ลวงรูแผนการปฏิวัติของกลุมนายทหารช้ันผูนอย และเขารวมดวย ผูนําของกลุมนายทหารช้ันผูใหญดังกลาว ไดแก 1. พนั เอก พระยาพหลพลพยหุ เสนา 2. พนั เอก พระยาทรงสุรเดช 3. พันเอก พระยาฤทธอิ ัคเนย 40

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจจบุ ัน” 4. พันโท พระประศาสนพ ิทยายุทธ 5. นายทหารซง่ึ เปนอาจารยใ นโรงเรียนนายรอยทหารบกอีกหลายนาย กลุมนายทหารผูใหญเหลานี้ไดชวยกันขยายขอบเขตของสมาชิก และรวมวางแผนการปฏิวัติกับกลุม นายทหาร และพลเรือนช้นั ผูน อ ย สมาชกิ ในขณะนัน้ มีเพียง 114 คนเทา นั้น คือ นายทหารช้ันผใู หญอ ยใู นกลุมของ พนั เอกพระยาพหลพลพยหุ เสนา และพนั เอกพระยาทรงสรุ เดช 8 คน นายทหารชั้นผูนอยที่อยูในกลุมของพันตรี หลวงพิบูลสงคราม และหลวงทศั นัยนิยมศกึ 23 คน นายทหารเรอื ซงึ่ นําโดยหลวงสนิ ธุสงครามชัย 18 คน และอีก 65 คน ซง่ึ เปน พลเรอื นนาํ โดยหลวงประดษิ ฐม นูธรรม แตท หารเหลา นี้กม็ ิไดเ ปน ทหารทีอ่ ยใู นหนาท่ีคุมกาํ ลงั แตท ําหนาท่ีเปนนายทหารฝายเสนาธิการ ยกเวน พระยาฤทธอิ คั เนย ซึง่ เปน ผูบงั คบั การกรมทหารปนใหญท่ี 1 รักษาพระองค ซ่ึงขณะนั้นกย็ งั ไมต กลงใจแนวแนวา จะรวมมือดวยอยางจริงจังหรือไม ซึ่งทําใหคณะราษฎรหนักใจตอการยึดอํานาจคร้ังน้ี พ.อ.พระยาทรงสุรเดช ไดร ับมอบหมายจากกลุมใหห าทางแกปญหาดังกลา วนคี้ ือ ใหห าวธิ กี ารท่จี ะใหไ ดมาซงึ่ กาํ ลงั ทหารท่ีจะใชในการ ยดึ อํานาจ การขบคดิ แกป ญ หาประสบผลตอนตน ป พ.ศ.2475 นัน่ คือ จะตอ งมกี ารเคล่อื นกําลังทหารโดยการออก คําสัง่ และคาํ ชกั ชวนปลอมวา ใหกองกาํ ลงั บางสว นเคลอ่ื นกาํ ลังออกไปปราบปรามผคู ิดกบฏตอ รัฐบาลโดยเฉพาะ กรมทหารมา ท่ี 1 รักษาพระองค และบางสวนชมการฝก ของนักเรยี นนายรอยทหารบกและทหารเรือ ณ พระที่นั่ง อนนั ตสมาคมในวนั ที่ 24 มิถนุ ายน พ.ศ.2475 เหตกุ ารณว นั ท่ี 24 มิถุนายน พ.ศ.2475 รุงอรุณของวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ.2475 กําลังทหารบก ทหารเรือ ก็ไดมารวมกันท่ีพระท่ีน่ังอนันต สมาคม ทงั้ หมดเปนกองกําลังในพระนคร บุคคลเหลาน้ีมารวมกันโดยรูตัวและไมรูตัว จากคําสั่งปลอมทั้งของ กองทพั บกและกองทพั เรือ สวนนายทหารอืน่ ๆ ท่คี ุมกาํ ลงั ไดตามเสด็จไปเฝาพระเจา อยหู วั ทพ่ี ระราชวังไกลกงั วล หวั หนิ พวกทรี่ ูตวั ไดแ ก ผูน าํ กอการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ซ่ึงไดถือโอกาสประกาศคําสั่งของคณะปฏิวัติตอ ทหารบกและทหารเรือที่มาชุมนุมกัน ณ ท่ีน้ัน ผูท่ีประกาศคําส่ังของคณะปฏิวัติก็คือ พันเอกพระยาพหลพล พยุหเสนา ซ่ึงข้ึนไปยืนอยูบนรถถังรองประกาศแกเหลาทหารที่มาชุมนุมกันวา บัดน้ีคณะราษฎรไดทําการยึด อํานาจการปกครองจากรฐั บาลสมบูรณาญาสทิ ธิราชย เพอ่ื ท่ีจะจัดตงั้ รัฐบาลในระบอบประชาธิปไตยขึ้นปกครอง ประเทศ ทหารทง้ั หลายพากันโหรองตอ นรับคณะปฏิวัติ เนื่องจากมคี วามไมพอใจระบอบการปกครองแบบเกา อยู แลว แตบางคนก็จําใจทําไปอยา งสับสนตอเหตุการณขณะนัน้ คณะปฏวิ ัติไดค วบคมุ สถานการณไวไดโดยสิ้นเชิง และไดเ ชญิ เจานายและพระราชวงศบ างพระองคท ี่คมุ กาํ ลังทหารมากกั ไวโดยใหประทับอยูภายในพระน่ังอนันต สมาคมเพื่อเปน องคประกนั ของคณะราษฎร โดยเฉพาะสมเดจ็ เจาฟากรมพระนครสวรรคว รพินติ ซง่ึ พระองคท รง มีพระราชอํานาจมากที่สุด โดยคุมกําลังทหารและพลเรือนของประเทศสวนใหญไว และไดทูลใหลงพระนาม ประกาศที่คณะราษฎรนํามาถวายซ่งึ มขี อ ความวา “ดว ยตามท่ีคณะราษฎรไดยึดอํานาจการปกครองแผนดินไวได โดยมีความ ประสงคขอใหญท่ีจะใหประเทศสยามไดมีธรรมนูญการปกครองแผนดินนั้น ขาพเจาขอใหทหาร 41

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจ จบุ ัน” ขาราชการ และราษฎรท้งั หลายจงชวยกนั รักษาความสงบ อยา ใหเ สียเลือดเนื้อ ของคนไทยดวยกันโดยไมจําเปน เลย” 19 คณะปฏิวัติไดอาศัยประกาศน้ีซึ่งเปนเสมือนคํารับรองจากผูมีอํานาจสูงสุดขณะนั้นออกคําสั่งใหสวน ราชการทกุ แหง ทั่วประเทศรวมทั้งกําลงั ทหารหวั เมืองควรปฏิบัติหนา ทีไ่ ปตามปกติ โดยไมมีการหยุดชะงักใด ๆ เลย ฝายพลเรอื นของคณะปฏวิ ัตนิ ําโดยนายควง อภยั วงศ ไดปฏบิ ัติงานในวนั นี้ดว ยเชนกัน โดยออกตระเวน ตัดสายโทรเลข โทรศพั ท ทั้งพระนครธนบุรี เพ่ือปด กนั้ การตดิ ตอ สอ่ื สารและสง่ั การในสายการบังคับบัญชาหรือ ตดิ ตอกบั พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูห ัวซึ่งพระองคทรงประทับอยู ณ พระราชวังไกลกังวล หัวหิน สวน นายปรีดี พนมยงค มันสมองของคณะปฏวิ ตั ไิ ดจ ัดทําแถลงการณของคณะปฏวิ ตั ิเพือ่ แจกและแถลงตอสื่อมวลชน ในวนั ปฏวิ ัตนิ น้ั ดว ยเชน กัน เมื่อเหตกุ ารณภ ายในพระนครวงั เปน ไปดว ยดี คณะราษฎรก็ไดทําหนังสือราชการซึ่งลงนามโดยพันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา พันเอกพระยาทรงสุรเดช และพนั เอกพระยาฤทธิอคั เนยสง ไปกราบถวายบังคมทูลพระ เจาอยูหัวรัชกาลที่ 7 ณ พระราชวังไกลกังวล หัวหิน และอัญเชิญในหลวงกลับสูพระนครเปนกษัตริยภายใต รฐั ธรรมนญู การปกครองแผนดินซึ่งคณะราษฎรไดรา งข้ึน ในวันท่ี 25 มถิ ุนายน 2475 คณะราษฎรก็ไดรบั คําตอบจากพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวจากหัวหิน แจง วาพระองคท รงยอมรบั ความส้นิ สุดแหง พระราชอาํ นาจสทิ ธิของพระองค และทรงรับทราบถงึ การตั้งรัฐธรรมนูญ ประชาธิปไตย ในแบบมีพระมหากษัตริยเปนองคพระประมุขของประเทศ พระองคไดทรงมีรับสั่งดวยวา พระองคเองก็ไดท รงคิดท่ีจะใหประเทศไทยไดมีรัฐบาลในระบอบประชาธิปไตยอยูแลวเหมือนกันและทรงต้ัง พระทยั วา พระองคจ ะทรงดาํ รงตําแหนง องคพระประมุขของรัฐ และไดทรงพระราชทานอภัยโทษโดยลงพระ ปรมาภิไธยในกฎหมายนิรโทษกรรมซึ่งรางขึ้นทูลถวายโดยหลวงประดิษฐมนูธรรม นิรโทษกรรมใหแก คณะราษฎรผยู ึดอาํ นาจการปกครองแผนดินในคร้งั นั้น รวมความแลว ความสาํ เรจ็ ในการปฏิวัติคร้ังน้ี สวนสําคัญ ประการหน่งึ ขึ้นอยกู บั ความวอ งไวของคณะราษฎรและการปฏบิ ตั ิหนาท่ีอยางเครงครัดตามกฎระเบียบขอบังคับ และคําสั่งของฝายรัฐบาลคือ ทราบแผนการปฏิวัติกอนแตอางวายังไมมีอํานาจจับกุม หลังจากไดปรึกษากับ กระทรวงยุติธรรมแลว ความชกั ชาเหลา นเ้ี ออื้ อํานวยใหก ารเปล่ยี นแปลงการปกครองเปนไปโดยสะดวกตามแผน ทีว่ างไวสมบรู ณท ี่สดุ แนวนโยบายและหลกั การของคณะราษฎร แนวนโยบายของคณะราษฎรซึ่งกําหนดขึ้นมีอยูดวยกัน 10 ประการ ซึง่ กําหนดเปาหมายกวา ง ๆ เพอื่ ใหง านของคณะราษฎรสาํ เรจ็ ลลุ วงตามความประสงคก ็คือ 1. ตองใหม พี ระเจา แผน ดินตลอดไป 2. ตองทาํ เพอ่ื ประชาธปิ ไตย 3. ตอ งฟง ความเห็นซง่ึ กนั และกัน 19 สธุ าชัย ยม้ิ ประเสร็ฐ ๒๕๕๐. “สายธารประวตั ศิ าสตรประชาธปิ ไตย”บทนําประชาธิปไตย,น.๑บรษิ ทั พ.ี เพรส จํากัด: พิมพ 42

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจจบุ ัน” 4. ตองมีความเห็นอันเที่ยงตรง 5. ตอ งทาํ เพื่อมงุ จรรโลงประเทศใหกา วหนา 6. ตอ งไมทรยศตอ ประเทศชาติ 7. ตองมคี วามซื่อสตั ยสุจรติ 8. ตองไมเยอหย่ิงลืมตวั 9. ตองมคี วามประพฤตดิ ี 10. ตอ งรักษาหนาทีโ่ ดยเด็ดขาดและเที่ยงตรง สวนหลกั การของคณะราษฎรนนั้ ศึกษาไดจากประกาศของคณะราษฎรดงั น้ีคือ 1. จะตองรกั ษาความเปนเอกราชท้ังหลาย เชน เอกราชในทางการเมือง การศาล ในทางเศรษฐกิจ ฯลฯ ของประเทศไวใหมั่นคง 2. จะตองรกั ษาความปลอดภัยภายในประเทศ ใหก ารประทุษรา ยตอกนั ลดนอยลงใหมาก 3. ตองบํารงุ ความสขุ สมบูรณของราษฎรในทางเศรษฐกิจ โดยรัฐบาลใหมจะจัดหางานใหราษฎรทุกคน ทํา จะวางโครงการเศรษฐกจิ แหง ชาติ ไมปลอยใหร าษฎรอดอยาก 4. จะตองใหราษฎรมีสทิ ธเิ สมอภาคกัน (ไมใ ชพวกเจามีสทิ ธยิ งิ่ กวาราษฎรเชน ทเ่ี ปน อย)ู 5. จะตอ งใหร าษฎรไดม ีเสรีภาพ มคี วามเปน อสิ ระ เมือ่ เสรภี าพนีไ้ มข ัดตอ หลกั 5 ประการดังกลาวขา งตน 6. จะตอ งใหก ารศึกษาอยา งเตม็ ท่ีแกร าษฎร จากแนวนโยบายและคําประกาศของคณะราษฎรบอกใหเขาใจถึงสภาพทางสังคมและเศรษฐกิจที่เปน สาเหตุของการปฏิวัติ พ.ศ.2475 และหลังจากการปฏิวัติสําเร็จลงแลว ผูนําการปฏิวัติไดวางหลักการปกครอง บา นเมืองไวดวยโดยครอบคลมุ ดา นการเมือง เศรษฐกจิ และสังคม เพอื่ ประโยชนของสวนรวม หลังจากการเปล่ียนแปลงการปกครองได 3 วัน คือในวันท่ี 27 มิถุนายน พ.ศ.2475 พระบาทสมเด็จ พระปกเกลา เจาอยูห วั ไดท รงลงพระปรมาภิไธยในรฐั ธรรมนญู ฉบบั ชัว่ คราวนี้ โดยหลวงประดษิ ฐม นูธรรม เปนผู รา งและนาํ ขน้ึ ทลู เกลาฯ ถวาย นับวาเปน การมอบอํานาจการปกครองแกคณะราษฎรเปนการชัว่ คราวจนกวา จะได มีการเลือกตั้งผูแทนราษฎรเขามาปกครองประเทศตามรัฐธรรมนูญ รัฐธรรมนูญฉบับช่ัวคราวนี้จึงมีผลเปน กฎหมายโดยสมบูรณและเปนกฎหมายท่ีเร่ิมศักราชใหมแหงการปกครองในระบอบประชาธิปไตย ในดานการ ปกครองไดมีการตง้ั ผูน าํ ฝา ยบริหารราชการแผน ดินอยางรบี ดว นคือ ใหพันเอกพระยาพหลพยุหเสนาเปนหัวหนา ผูรักษาพระนครฝายทหารและไดประกาศแตงต้ังผูแทนราษฎรชุดแรกขึ้นจํานวน 70 คน โดยคัดเลือกจาก ผูทรงคณุ วฒุ ใิ นคณะราษฎร และอื่น ๆ และไดมอบอาํ นาจการปกครองแผนดินใหแ กสภาผูแ ทนราษฎร (เปนสภา เดยี วสมาชกิ มาจากการแตงต้ังท้ังหมด) ซึง่ เปด ประชุมคร้งั แรกในวันที่ 28 มิถุนายน พ.ศ.2475 จากการประชุมสภา ผแู ทนราษฎรในวนั ที่ 28 นน้ั ไดม ีการแตงต้งั คณะรฐั บาลชัว่ คราวข้นึ โดยมีพระยามโนปกรณนิติธาดาเปนประธาน คณะกรรมการราษฎร และมีกรรมการราษฎรอีก 14 นาย ทําหนาท่ีบริหารราชการแผนดิน ดังน้ันรัฐบาลจึงเปน รฐั บาลภายใตรฐั สภาคอื ฝายบริหารอยูภ ายใตก ารควบคุมของรัฐสภาโดยตรงและฝายบริหารไมมีอํานาจยุบสภา สภาผูแทนไดแตงตั้งคณะอนุกรรมการขึ้นคณะหน่ึงเพ่ือยกรางรัฐธรรมนูญฉบับถาวรขึ้นใชเปนหลักในการ ปกครองประเทศตอ ไป และเปนทีม่ าของรฐั ธรรมนูญแหงราชอาณาจกั รไทย พุทธศักราช 2475 ซึ่งประกาศใช ณ วันท่ี 10 ธันวาคม 2475 43

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจจบุ ัน” บทท่ี ๘ การเมอื งยคุ หลงั การเปลีย่ นแปลงการปกครอง ๒๔๗๕ ยุคท่ี ๑ การเมืองไทยหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ.2475 ถึงยุคปจจุบัน อาจกลาวไดวา นบั ต้ังแตเปล่ยี นแปลงการปกครอง พ.ศ.2475 ถงึ พ.ศ.2545 เปนระยะเวลา 70 ป ของพัฒนาการของการเมืองการ ปกครองแบบประชาธิปไตยเราสามารถแบงการเมืองการปกครองในชวงระยะเวลาดังกลาวออกไดเปน 5 ยุค สาํ คญั คอื ยุคท่ีหน่ึง ยุคเปล่ียนแปลงการปกครอง (พ.ศ.2475 – พ.ศ.2490) เปนยุคของความขัดแยงระหวาง คณะราษฎรกบั กลมุ ผปู กครองเดมิ อันประกอบไปดว ยกลมุ เจาและพวกขุนนาง และความขัดแยงระหวางสมาชิก ในคณะราษฎรดว ยกันเอง และสถานการณของสงครามโลกคร้ังท่ี 2 ในระยะหาปแรกของการปกครองระบอบ รฐั ธรรมนูญ ปรากฏวามีเหตุการณเกดิ ข้นึ หลายเหตุการณ อนั มีผลนําไปสูค วามคลอนแคลนของรัฐบาล เหตกุ ารณ สาํ คญั ประการหนึง่ ไดแ ก กรณกี ารนาํ เสนอเคา โครงเศรษฐกิจของนายปรีดี พนมยงค20 เม่ือ พ.ศ.2476 กลาวคือ ในขณะที่มีการยึดอํานาจเปลี่ยนแปลงการปกครองน้ัน ไดม ีประกาศของคณะราษฎรซ่ึงระบุถึงนโยบาย 6 ประการ นายปรดี ี ไดย กรา งเคา โครงการเศรษฐกจิ แหง ชาตขิ น้ึ จากนโยบายขอสาม เคาโครงเศรษฐกิจน้ีไดรับการ วพิ ากษวจิ ารณม าก วา มลี ักษณะแนวทางแบบสังคมนิยม ทําใหเกดิ การแตกแยกกนั ในรัฐบาล จนถึงกับตองมีการ ปด การประชมุ สภาผูแทนราษฎรและงดใชรัฐธรรมนูญบางมาตรา สวนนายปรีดี ตองเดินทางออกจากประเทศ ไทย อยางไรกต็ าม คณะทหารภายใตก ารนําของนายพันเอกพระยาพหลพลพยุหเสนาไดทําการยึดอํานาจรัฐบาล ของพระยามโนปกรณน ิติธาดา21เม่ือวนั ท่ี 20 มถิ นุ ายน พ.ศ.2476 แลวตง้ั ตัวเองเปน รฐั บาล วันที่ 1 ตลุ าคม พ.ศ.2476 ไดเ กดิ การกบฏของกลมุ นายทหารและขา ราชการในตางจังหวัด ภายใตการนํา ของพระองคเ จา บวรเดช อดีตรัฐมนตรีวาการกระทรวงกลาโหม โดยประกาศวา ตองการใหประเทศชาติมีการ ปกครองระบอบประชาธิปไตยอยางแทจริง อยางไรก็ตาม การกบฏครั้งนี้ก็ถูกปราบปรามลง เจานายหลาย พระองคต องเสด็จนิราศไปประทับยังตางประเทศ มีหลายคนในคณะกบฏตองรับโทษจําคุก หลังจากน้ันไมถึง สองป พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัวไดเสด็จไปประทับอยูในประเทศอังกฤษ และทรงสละราชสมบัติ คณะราษฎรจึงไดถ วายราชบลั ลงั กแ ดพระบาทสมเด็จพระเจา อยหู วั อานันทมหดิ ล ในเวลาตอ มา ในเดอื นธันวาคม พ.ศ.2481 พระยาพหลพลพยหุ เสนาก็ไดลาออกจากตําแหนง เนื่องจากสุขภาพไมดีจึง ทําใหจ อมพล ป. พบิ ลู สงคราม ไดดํารงตาํ แหนงตอมา หลังจากน้ันทหารเร่ิมมีอํานาจมากข้ึนเร่ือย ๆ ตั้งแตเดือน ธันวาคม พ.ศ.2481 ถึงเดือนกรกฎาคม พ.ศ.2487 จอมพล ป. ไดเปนนายกรัฐมนตรี22เปนเวลาหาปคร่ึง ซ่ึงมี 20 รองศาสตราจารยน รนิติ เศรษฐบุตร,สารนกุ รมการเมืองไทย,ฉบับรวมเลม ๑-๒,น.๙๘, พ.ศ.๒๕๔๗,สํานักงานเลขาธิการสภาผูแทนราษฎรพมิ พ 21 รองศาสตราจารยน รนิติ เศรษฐบุตร,สารนุกรมการเมอื งไทย,ฉบับรวมเลม ๑-๒,น.๑๓๘-๑๓๙, พ.ศ.๒๕๔๗,สาํ นักงานเลขาธกิ ารสภาผูแทนราษฎรพิมพ 22 รองศาสตราจารย ดร.สมคิด เลศิ ไพฑูรย,สารนุกรมการเมืองไทย,ฉบบั รวมเลม ๑-๒,น.๙๖, พ.ศ.๒๕๔๗,สํานักงานเลขาธกิ ารสภาผูแ ทนราษฎรพมิ พ 44

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจจบุ ัน” บทบาทอยา งมากในการสรางประวัติศาสตรของเมืองไทย นโยบายที่สําคัญที่สุดคือ รัฐนิยม ซึ่งเปนนโยบายรัก ชาติ แสดงออกโดยการรณรงคตอ ตา นคนจนี และนโยบายสงครามทีเ่ ปน มติ รกบั ญี่ปุน พรอ มกับประกาศสงคราม กับประเทศองั กฤษและสหรัฐอเมริกา นโยบาย ดังกลาวมีตั้งแตโครงการรวมชาติ การสรางเอกลักษณของชาติ การสรางความเปน ชาตนิ ยิ มทงั้ ทางเศรษฐกจิ และสงั คม และความสนใจตอ ผลประโยชนข องสาธารณะ นโยบายทีอ่ นั ตรายท่ีสุดของจอมพล ป. ก็คือการตัดสินใจรวมเปนพันธมิตรกับญี่ปุนสมัยสงครามโลก ครงั้ ท่สี อง การตดั สนิ ใจประกาศสงครามกับสหรฐั อเมริกา และองั กฤษเกิดจากเหตุผลหลายประการ ท่สี าํ คัญท่ีสุด คือ ความกดดันจากสถานการณและอาจจะมาจากการคาดการณผิดคิดวาญ่ีปุนจะชนะสงคราม ดังน้ันการเขา รวมกับญี่ปุนก็เหมือนกับการเขารวมกับผูชนะซึ่งประเทศไทยอาจไดผลประโยชนรวมกับผูชนะ แตวาการ ตดั สินใจของจอมพล ป. กลายเปน ขอผดิ พลาดอยา งใหญห ลวงและทาํ ใหตอ งเสียตาํ แหนง นายกรัฐมนตรีหลังจาก สงครามโลกสน้ิ สุดลง เมื่อญีป่ นุ แพส งคราม ประเทศไทยซึ่งเปน พันธมิตรของญ่ปี ุน ก็แพสงครามดวย แตมปี จจัยสองขอที่ทําให ผนู าํ ไทยสามารถจัดการกับสถานการณเพ่ือหลดุ พน จากวกิ ฤตการณค รงั้ น้ี ปจจยั สองประการนี้คือ (1) ม.ร.ว.เสนีย ปราโมช ซ่ึงเปนเอกอัครราชทูตไทยประจํากรุงวอชิงตันปฏิเสธที่จะสงสาสนประกาศ สงครามใหกบั รัฐบาลสหรฐั อเมริกา (2) ไดม กี ารจดั ตง้ั “ขบวนการเสรีไทย” ซึง่ ประกอบดว ยคนไทยทีอ่ ยทู ้งั ในประเทศและตา งประเทศ โดย มเี ปาหมายเพ่ือการกเู อกราชของชาติ ขบวนการน้ีตั้งข้ึนโดย ม.ร.ว.เสนีย ปราโมช ซ่ึงไดรวมมือกับนายปรีดี พนมยงคผูสําเร็จราชการแทน พระองคซ ง่ึ ไดร วบรวมกําลังคนภายในประเทศ และรวมมือกบั ฝา ยพนั ธมิตรทั้งหลาย ดังน้ันเมอ่ื สงครามเสรจ็ ส้นิ ลง นายปรีดีจึงออกประกาศซงึ่ เหน็ ชอบโดยเอกฉนั ท โดยสภาผูแทนแหงชาติ โดยมีเนื้อความทํานองวา “คนไทยไมเห็นดวยกับการประกาศสงครามและกระทําการอันเปนศัตรูตอ สหประชาชาติ (และผูส ําเร็จราชการแทนพระองค ซ่ึงกระทาํ การแทนพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว) ไดประกาศ ในนามของประชาชนชาวไทยวา การประกาศสงครามตอสหรัฐอเมริกาและอังกฤษน้ันเปนโมฆะ และไมได ผูกมัดประชาชนชาวไทย” การเคลอ่ื นไหวดงั กลา วเปนการเคล่อื นไหวที่รอบคอบ เพ่ือการชวยชาตใิ หหลดุ พน จากผลเสียซึ่งเกิดจาก การกระทําของจอมพล ป. หลังจากนั้นเม่อื วนั ท่ี 20 สงิ หาคม พ.ศ. 2488 รัฐมนตรวี าการกระทรวงการตางประเทศ ของสหรฐั อเมรกิ า นายเบริ นส (Byrnes) ไดกลา วสนุ ทรพจนเ กีย่ วกับเรื่องนีแ้ ละสรุปวา ประเทศสหรัฐอเมริกาไม ถือวาประเทศไทยเปนศัตรู แตเปนประเทศที่จะตองไดรับการปลดปลอยจากศัตรู และสหรัฐอเมริกาหวังวา ประเทศไทยจะกลบั สูส ภาพเดิมในหมปู ระชาชาติท้ังปวงโดยเปนประเทศเสรี มีอธิปไตยและมเี อกราช ดงั นั้นโดยการสนับสนนุ ของสหรัฐอเมรกิ าทําใหป ระเทศไทยสามารถหลีกเล่ียงชะตากรรมเหมอื นดงั เชน ของญ่ีปุนและเยอรมนีอยางหม่ินเหม อันท่ีจริงไดมีการพูดถึงการสลายกองทัพไทยในแบบเดียวกับญี่ปุนและ เยอรมนเี พอ่ื ปูทางใหเ กดิ รัฐบาลแบบประชาธิปไตยขน้ึ ในประเทศไทย 45

ประวตั ศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” ในสว นของการเมืองภายใน ประเทศไทยไดโผลขึ้นมาจากสงครามในลักษณะของประเทศที่มีรัฐบาล ใหมคือ รัฐบาลพลเรือนซ่ึงนําโดยพวกเสรีนิยม เชน นายปรีดี พนมยงค และ ม.ร.ว.เสนีย ปราโมช สวนความ รุงเรืองของทหารชาตินิยมและการรวมชาติของจอมพล ป. ไดต กตํา่ ลง ทามกลางสภาพทางการเมอื งในลักษณะดังกลา วนัน้ ทําใหโอกาสของพวกเสรนี ยิ มในการที่จะสราง รัฐบาลระบอบประชาธิปไตยดเู หมอื นจะแจม ใส เพราะวาอํานาจทหารถูกจาํ กัดลง อยางไรกต็ าม พวกเสรีนยิ มก็ ไมสามารถจะพัฒนาระบอบประชาธปิ ไตยไดด เี ทาที่ควร และนําไปสกู ารรัฐประหารเมอ่ื วันท่ี 8 พฤศจกิ ายน พ.ศ. 2490 การเมอื งยคุ หลังการเปลย่ี นแปลงการปกครอง ๒๔๗๕ ยคุ ท่ี ๒ ยคุ เผด็จการอาํ นาจนิยม (พ.ศ.2490 – พ.ศ.2516) เปนยคุ ทค่ี ณะทหารและกองทัพไดเ ขา มามี บทบาททางการเมืองการปกครองประเทศ โดยการยึดอํานาจทํารฐั ประหาร และถอื วา เปนการดาํ เนนิ การปกครอง ของขา ราชการ โดยขา ราชการ และเพ่อื ขาราชการ จนกระท่งั มีการใหสมญาการปกครองในยุคนี้วาเปน“ยุคอํา มาตยาธิไตย” โดยมจี ุดเรมิ่ ตนจากการทาํ รฐั ประหารโดยคณะรัฐประหาร 8 พฤศจกิ ายน พ.ศ.2490 การรัฐประหารป พ.ศ.2490 ซึ่งเกิดข้ึนสามปหลังสงครามโลกคร้ังท่ีสอง มีความสําคัญทั้งในนัยท่ีเปน สัญลักษณและความเปนจริง เปนสัญลักษณเพราะวามีสวนเสริมขอถกเถียงท่ีวาทหารจะมีบทบาทสําคัญทาง การเมืองและขดั ขวางการพัฒนาประชาธิปไตยในประเทศไทย ในความเปนจริงเพราะวานับจากน้ันไปฝายเสรี นิยมตองเปน ฝายเสยี เปรียบ ดังนน้ั การถว งดุลระหวางฝา ยผูนําเสรีนิยมกับฝายทหารจึงสลายไป ต้ังแต พ.ศ.2490 ประเทศไทยกไ็ ดแปรสถานภาพการเมอื งโดยมีทหารปกครอง รัฐประหารเกิดเมื่อวันที่ 8 พฤศจิกายน พ.ศ.2490 นําโดย พลโทผิน ชุณหะวัณ และพันเอกหลวงกาจ สงคราม บคุ คลสาํ คญั อกี สองคนทรี่ วมวางแผนคือ พันเอกเผา ศรียานนท ลกู เขยของพลโทผิน และพันเอกสฤษดิ์ ธนะรัชต ตอมาบุคคลสองคนหลังไดกลายเปนศัตรูกันในทางการเมือง รัฐประหารครั้งนั้นสงผลใหจอมพล ป. กลับมามีอํานาจทางการเมืองอีกในเวลาตอมา แตการรัฐประหารของการเมืองไทยก็คือวา จะตองทําใหการยึด อํานาจสมเหตุสมผล ดังน้ันทันทีท่ีทหารยึดอํานาจในการรัฐประหารเมื่อเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2490 นายควง อภยั วงศ ผซู ่งึ เปน หนงึ่ ในคณะราษฎร จึงไดเ ปนนายกรฐั มนตรี แตวานายควงก็ถูกบงั คับใหออกจากตําแหนงโดย ที่ยังอยูในตําแหนงไมครบ 6 เดือน นับจากเดือนเมษายน พ.ศ. 2491 จอมพล ป. พิบูลสงคราม ก็ไดเปน นายกรัฐมนตรีเปนเวลาเกือบ 10 ป จนกระทั่งถูกยึดอํานาจโดยจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต ในเดือนกันยายน พ.ศ. 2500 ซึง่ ทําใหเ กดิ รัฐบาลเผด็จการในลักษณะของเผด็จการแบบพอ ขนุ ทหารเริ่มรวมอํานาจได พวกเสรีนิยมก็เริ่มสูญเสียสถานภาพทางการเมือง นายปรีดีผูซึ่งถูกสงสัยวา พวั พันกับกรณีปลงพระชนมใ นหลวงก็ถูกบีบใหหนีออกนอกประเทศ เมื่อวันที่ 1 ตุลาคม พ.ศ.2491 เกิด “กบฏ เสนาธกิ าร” หรอื “กบฏนายพล” โดยพลโทเนตร เขมะโยธิน และคณะพยายามลมคณะรัฐประหาร 2490 พลโท เนตรถูกจับ เหตกุ ารณดงั กลา วเปด โอกาสใหคณะรัฐประหารไดทําลายนายทหารที่ไมจงรักภักดีและเพื่อกระชับ 46

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจจุบัน” อาํ นาจของรฐั บาลจอมพล ป. ตอมาในเดอื นกุมภาพนั ธ พ.ศ.2492 เกดิ กบฏ “วังหลวง”23 โดยมกี ารพยายามลมลาง อาํ นาจของจอมพล ป. โดยนายปรดี แี ละพวก นายปรีดแี อบเขาประเทศและพยายามทํารัฐประหาร โดยอาศัยการ สนบั สนุนของกองทพั เรอื และพรรคพวกเสรีไทยจํานวนหน่ึง การตอสูไดเกิดข้ึนเปนเวลา 3 วัน นายทหารและ พลเรือนหลายคนถูกฆาและบาดเจ็บ ทรพั ยสินเสียหายมากมาย เปนการพยายามรัฐประหารที่นองเลือด ดูเหมือนวา ทหารเรือจะเปนพวกของฝายเสรีนิยม มีการวิเคราะหกันวาทหารเรือนั้นเปนหนวยที่ ประกอบดวยเจาหนา ทผี่ เู ชี่ยวชาญทางเทคนิค เพราะตองทํางานกับเครื่องมือทันสมัยและไดรับการศึกษาอบรม ดงั นน้ั จึงมีการอา งวา โลกทศั นทางการเมอื งของทหารเรอื จงึ กวางไกลกวาของทหารหนวยอื่น ๆ ดังน้ันทหารเรือ จงึ เปนฝายของพวกเสรีนิยม การกบฏที่พายไปเม่ือเดือนกุมภาพันธ 2492 ไมไดหมายความวาทหารเรือจะหยุด เพียงแคนนั้ ซึง่ จะเหน็ ไดจ ากการพยายามรัฐประหารอกี คร้ังในสองปต อมาทเี่ รยี กวา “กบฏแมนฮตั ตนั ”24 เมอ่ื วนั ที่ 29 มิถนุ ายน พ.ศ.2494 จอมพล ป. ถกู จี้จับโดยทหารเรือในขณะที่ประกอบพิธีบนเรือชื่อ แมน ฮตั ตนั ซึง่ เจาหนา ทส่ี หรฐั อเมริกากําลังทําพิธีมอบใหรัฐบาลไทย ทหารเรือประกาศการต้ังรัฐบาลใหมทันที วัน ตอ มาก็เกดิ ตอ สูกนั อยา รนุ แรง ทหารบก ตํารวจและทหารอากาศสูกับทหารเรือ จุดยุทธศาสตรของทหารเรือถูก ระเบดิ และเรอื ธงชอ่ื ศรีอยุธยากถ็ ูกจมโดยการทง้ิ ระเบดิ ของทหารอากาศ จอมพล ป. ซง่ึ อยบู นเรือลํานั้นไดวายน้ํา ขนึ้ ฝง ความตงึ เครียดทางการเมืองมีติดตอกัน 3 วัน และตามรายงานมีผูเสียชีวิตคือ เจาหนาที่ฝายทหาร 17 คน ตํารวจ 8 คน พลเรือน 103 คน และบาดเจ็บอีกมากกวา 500 คน กบฏแมนฮัตตันท่ีลมเหลวกลับเพิ่มอํานาจของ รฐั บาลมากขนึ้ เนอื่ งจากจอมพล ป. เปนที่นิยมของสหรัฐอเมริกา จึงมีอํานาจตอไปโดยการสนับสนุนของคณะ รฐั ประหาร พ.ศ. 2490 พอถงึ ป พ.ศ. 2495 คณะรฐั ประหาร พ.ศ. 2490 กส็ ามารถทําลายอํานาจฝายตรงกันขามทุก กลมุ ตอจากน้ันก็เหลือเพียงการขัดแยง สวนตัวภายในกลมุ เทานนั้ หลงั จากเหตกุ ารณรนุ แรงดังกลา ว พวกเสรนี ยิ มก็ส้นิ อํานาจและหมดบทบาทโดยสิ้นเชิง จอมพล ป. ใน ฐานะนายกรัฐมนตรีกม็ อี าํ นาจมากขึน้ ตามลําดบั แตไมนานกต็ อ งรักษาอํานาจโดยการถว งดุลอํานาจของสองกลุม ซงึ่ ไมถกู กัน กลุมหนง่ึ นําโดยพลตํารวจเอกเผา ศรยี านนท ผูกา วข้นึ สูอ าํ นาจเพราะจอมพล ป. พยายามขยายอาํ นาจ ของตาํ รวจ และจอมพลสฤษด์ิ ธนะรัชต ซ่งึ ขน้ึ มามีอํานาจอยางรวดเรว็ ในชวงทศวรรษระหวางป พ.ศ.2483 – 2493 ม่ีสิ่งสําคัญท่ีเดนชัดอยู 3 จุด สิ่งแรกก็คือ การคุกคามของ คอมมวิ นสิ ตใ นภูมิภาคน้ี ประเทศจนี ถกู ยดึ อาํ นาจโดยเหมาเจอตงุ ในเดือนตุลาคม พ.ศ.2492 กรณนี ี้เปนเหตุการณ ที่ทาํ ใหส หรฐั อเมรกิ าเชอ่ื วา นโยบายสเู พื่อกนั ไมใหลทั ธิคอมมวิ นสิ ตลุกลามนั้นเปนเร่อื งจําเปนทามกลางสงคราม เย็น ซ่ึงทวคี วามเขมขน ข้ึนน้นั ในปตอมาก็ไดเ กดิ สงครามเกาหลี จอมพล ป. ซึ่งอยากพสิ ูจนวาอยูฝ า ยตะวันตก ได ขอสงอาสาสมัครไทยไปรบกับคอมมิวนิสต ในตอนนนั้ สหรัฐอเมริกาเริ่มชวยรัฐบาลไทยทางเศรษฐกิจและทาง ทหาร รัฐบาลของจอมพล ป. ซึ่งเห็นทิศทางลมทางการเมอื ง จึงหนั เหนโยบายทางดา นการตา งประเทศเขากับฝาย ตะวันตก ในป พ.ศ.2497 ประเทศไทยกลายเปนสมาชิกองคการสนธิสัญญาปองกันรวมกันของเอเชียตะวันออก 23 รองศาสตราจารย ดร.สมคิด เลิศไพฑรู ย,สารนกุ รมการเมอื งไทย,ฉบับรวมเลม ๑-๒,น.๙, พ.ศ.๒๕๔๗,สาํ นักงานเลขาธิการสภาผูแทนราษฎรพมิ พ 24 รองศาสตราจารยน รนิติ เศรษฐบตุ ร,สารนกุ รมการเมืองไทย,ฉบบั รวมเลม ๑-๒,น.๗, พ.ศ.๒๕๔๗,สํานักงานเลขาธิการสภาผูแทนราษฎรพมิ พ 47

ประวัตศิ าสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจ จุบัน” เฉยี งใต (SEATO) และกรงุ เทพฯ กเ็ ปนท่ีตั้งสํานักงานใหญ ขอตกลงมะนิลาไดทําใหผูนําไทยมั่นใจวาสหรัฐจะ ชวยเหลือประเทศไทย ถาถูกรุกราน การตั้งซีโตซึ่งประกอบดวยสมาชิกคือ สหรัฐอเมริกา ฝร่ังเศส อังกฤษ ปากสี ถาน ออสเตรเลยี นิวซีแลนด ประเทศไทย และฟลปิ ปนส ทาํ ใหเกดิ อํานาจโดยชอบธรรมในการแทรกแซง ของกองทพั นอกภูมภิ าค ถา มีการบกุ รกุ โดยคอมมวิ นสิ ต ซึ่งไดทาํ ใหรัฐบาลไทยไดร ับความอุน ใจพอสมควร ดังนั้น เมื่อชวงตนของทศวรรษ ระหวางป พ.ศ.2493 – 2503 ประเทศไทยไดเขารวมกับกลุมตอตาน คอมมวิ นิสตในคา ยฝายตะวนั ตก ซง่ึ นําโดยสหรัฐอเมริกา จอมพล ป. ผรู กู ลเมด็ การรกั ษาตัวรอดไดใชน โยบายเขา กับตะวนั ตก เพื่อใหอ เมริกาสนบั สนุนและเพื่อสรางความชอบธรรมของอาํ นาจ ในขณะเดยี วกนั ก็พยายามถวงดุล อํานาจของบุคคลทมี่ อี ํานาจในรัฐบาล เชน พลตํารวจเอกเผา และจอมพลสฤษด์ิ การพยายามทํารฐั ประหารที่ไมสําเร็จของทหารเรอื ไดมีสวนทําใหอํานาจของจอมพล ป.เส่ือมลง ทั้งๆที่ จอมพล ป. ไดรอดพนจากวกิ ฤตการณมาไดก ็ตาม แตก ารพยายามรัฐประหารแสดงใหเห็นถึงความแตกแยกของ กองทัพ และฝายทชี่ นะกต็ อ งพยายามรวบอาํ นาจกอ นท่ที ุกอยา งจะคมุ ไมอ ยู หลงั จากชนะการสูรบ กลุมรฐั ประหาร พ.ศ. 2490 จึงตัดสินใจทําการรัฐประหารตัวเองอีกครั้งหน่ึงเมื่อ เดือนพฤศจิกายน พ.ศ.2494 กลุมรัฐประหารยึดอํานาจรัฐบาลและกอตั้งคณะกรรมการบริหารช่ัวคราวซ่ึง ประกอบดวยสมาชิกของคณะรัฐประหาร พรอมกับลมสภานิติบัญญัติที่มีสองสภา และแตงตั้งสภาใหมโดย ประกอบดวยสมาชิก 123 คน เพ่ือทําหนาท่ีเปนสภานิติบัญญัติแหงชาติ จนกวาจะมีการเลือกตั้งสมาชิกจํานวน เทา กันเขา มาภายใน 90 วัน พรรคการเมืองถูกหามจดั ตั้งหนังสือพิมพก ็อยภู ายใตการควบคุมตรวจสอบของรัฐบาล จอมพล ป. ก็ยังเปนนายกรัฐมนตรี แตอํานาจที่แทจริงอยูท่ีคณะรัฐประหารซ่ึงดํารงตําแหนงรัฐมนตรีหลาย ตําแหนง อีกทั้งยังแตงตั้งนายทหารและนายตํารวจมากมายซึ่งลวนเปนพวกของตนในสภาท่ีตั้งข้ึนใหม ดังนั้น อํานาจทางการเมืองตอนนี้เกือบจะผูกขาดโดยทหาร ทั้งพวกเสรีนิยม พวกเจาและพวกอนุรักษนิยมตางก็เสีย อํานาจทางการเมืองหมด รฐั ประหารป 2494 ทําใหอํานาจของฝายตรงขามส้ินสุดลงและทหารก็ไดครองอํานาจ อยา งมากมาย ระหวา งป พ.ศ.2495 ถงึ พ.ศ.2498 การเมอื งไทยเปนชวงที่ไมมีผูนําเดนในการปกครอง การถวงดุลของ อาํ นาจเกิดจากการแขง ขันอยางมากระหวางพลตํารวจเอกเผาและจอมพลสฤษดิ์ คนแรกมีอํานาจในการคุมกําลัง ตํารวจ สว นคนทีส่ องไดค มุ กองทัพบก จอมพล ป. ไดแตเลนเกมถวงดุลของทั้งสองฝายและอาศัยสถานภาพใน สวนที่เก่ียวกบั ตา งประเทศและที่สําคญั ทีส่ ุด คือการสนับสนุนของอเมริกาเพ่ือการอยูรอด ในการรวบอํานาจให อยูในมือน้ัน ปกติจอมพล ป. ดาํ รงตําแหนงหลายตําแหนงในคณะรัฐมนตรีท่ีสําคัญที่สุดก็คือรัฐมนตรีกลาโหม เมื่อเหตุการณตึงเครียด จอมพล ป. มักจะขอรองใหมีความรวมมือ และจะทําหนาที่ไกลเกล่ียในเวลาเกิดการ โตแยงกันระหวางเผากบั สฤษด์ิ พลตํารวจเอกเผาน้ันเปนนายตํารวจหนุมที่เต็มไปดวยพลวัต ซ่ึงไดเปนนายพล เมื่อเดือนมิถุนายน พ.ศ.2495 ในสมัยเผา กรมตํารวจไดรับการสนับสนุนจากสหรัฐอเมริกา โดยผานบริษัท อเมริกนั ชื่อ Sea Supply Corporation เผา ไดส รางตาํ รวจใหเปนกองทพั เทียบเทากับหนวยของทหาร นอกจากนั้น เผา ยงั อาศัยการคา ขายอ่นื ๆ ในการหารายได บุตรเขยของจอมพลผินผูน ี้ไดกาวขน้ึ มามีอาํ นาจอยางรวดเร็ว พอถึง ป พ.ศ.2496 ก็ไดดํารงตําแหนงเปนอธิบดีกรมตํารวจ เปนรัฐมนตรีชวยวาการกระทรวงมหาดไทย และเปน 48

ประวตั ิศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดตี จนปจ จบุ ัน” รฐั มนตรชี วยวา การกระทรวงการคลัง บรุ ุษผูเ ขม แขง็ ผนู ี้มีคาํ ขวญั วา “ไมมีอะไรภายใตพระอาทติ ยท ่ีตํารวจไทยทํา ไมไ ด” และกไ็ ดท ําใหประเทศไทยกลายเปนรัฐตํารวจ เผาใชกําลังตํารวจในการกําจัดศัตรูของรัฐบาลสฤษด์ิได เปน นายพลเมอ่ื อายุได 42 ป มบี ทบาทเปน ผูส นบั สนุนการรฐั ประหารในป พ.ศ.2490 และมีบทบาทสําคัญในการ ปราบกบฏ “แมนฮัตตนั ” เม่อื วันที่ 29 มถิ นุ ายน 2494 หลงั การรัฐประหาร 2494 สฤษดิ์กไ็ ดกลายเปนรัฐมนตรีชวย วา การกระทรวงกลาโหมในรัฐบาลของจอมพล ป. ในป 2497 ก็ไดตําแหนงแทนจอมพลผิน ผูซึ่งเปนพอตาของ พลตํารวจเอกเผา โดยเปนผูบัญชาการทหารบก เมื่อเดือนมีนาคม 2498 และดํารงตําแหนงเปนพลเรือเอกแหง กองทัพเรือ และเปน พลอากาศเอกแหงกองทัพอากาศอีกดวย ในป พ.ศ.2499 สฤษดิก์ ็ไดเ ปน จอมพล สว นจอมพล ป. ไดฉวยโอกาสจากการแขงกันโดยทําหนาที่เปนตัวไกลเกลี่ยและอาศัยความอาวุโส และสถานภาพใน ตางประเทศและการสนบั สนุนของอเมรกิ า แตจ อมพล ป. ก็พบวา เสนใยท่ีขึงไวในการถวงดุลอํานาจนั้นยิ่งบาง ขึ้นทุกที และตัวเองกําลังจะเสียอํานาจเพราะเร่ิมไมเปนที่ชื่นชอบของประชาชน เหตุผลสวนหนึ่งเกิดจากการ กระทาํ ที่เกินเหตขุ องเผา และการแขง กนั ระหวางฝา ยตาํ รวจกับฝายทหาร ดังน้นั จอมพล ป. จงึ ไดเดินทางรอบโลก จากเดอื นเมษายนถงึ เดอื นมถิ นุ ายน พ.ศ.2498 ไมเปน ทสี่ งสัยเลยวา การเดินทางของจอมพล ป. ไดเสริมฐานะทางการเมืองที่กําลังเส่ือมลง ผลพลอยได จากการเดินทางก็คือ ความรูสกึ ประทับใจทีช่ าวอังกฤษแสดงความคิดเหน็ ทไี่ ฮดปารค ซง่ึ ตอ มากม็ ีการอนุญาตให มกี ารอภปิ รายทางการเมอื งคลาย ๆ ไฮดปารค ท้งั ในกรงุ เทพฯ และตามตางจังหวดั จอมพล ป. ประทับใจในการท่ี มีการถกเถยี งกนั ในทส่ี าธารณะของชาวอเมริกนั และชาวยโุ รป จงึ คิดสงเสรมิ ใหมกี ารสราง Town Hall เหมอื นกับ ของอเมรกิ าและยโุ รปตะวันตก โดยใหสรางทัง้ ในกรุงเทพฯ และตางจังหวดั หลังจากการเดินทางคร้ังน้ัน จอมพล ป. เริ่มทําสิ่งที่คิดวาสําคัญตอพัฒนาการของประชาธิปไตย เมื่อ เดือนกันยายน 2498 จอมพล ป. ไดกลาวขอใหรัฐสภาสนับสนุนใหผานกฎหมายเพื่อใหมีพรรคการเมือง นอกจากนั้นยังลดอายุของผูมีสิทธิเลือกตั้งใหเหลือ 20 ป และยกเลิกเงื่อนไขหรือคุณสมบัติเก่ียวกับการศึกษา ท้ังหมด เพื่อจะไดมีคนมาลงคะแนนเสียงมาก ๆ จอมพล ป. ไดประกาศวาจะลงสมัครรับเลือกตั้งในเดือน กมุ ภาพนั ธ พ.ศ.2500 จอมพล ป. เร่มิ พูดคดั คานการทํารัฐประหารและการใชอํานาจตํารวจหรือทหารเพ่ือผลทาง การเมือง เพ่อื ลดอาํ นาจของเผา จอมพล ป. วางแผนสงเผาไปกรุงวอชิงตันเพื่อเจรจาการกูเงินใหมในฐานะเปน รัฐมนตรชี วยวาการกระทรวงการคลัง ทนั ทีท่เี ผาออกเดินทางไปกรุงวอชงิ ตัน จอมพล ป. ก็ปรบั คณะรฐั มนตรี เผา ถูกออกจากตําแหนงรัฐมนตรีชวยกระทรวงการคลัง และจอมพลผินผูซ่ึงเปนพอตาของเผาก็ถูกปลดออกจาก ตาํ แหนง รัฐมนตรชี วยวา การกระทรวงมหาดไทย รัฐมนตรอี ่ืน ๆ ท่ีอยฝู ายเผา กถ็ ูกสบั เปลย่ี น และแทนท่ีโดยพวกที่ จงรกั ภกั ดีตอจอมพล ป. และจอมพลสฤษดิ์ จอมพล ป. รับตําแหนงรัฐมนตรีมหาดไทยและกลาโหม พรอมท้ัง ประกาศวา ในฐานะท่เี ปน รัฐมนตรีกลาโหมและมหาดไทยจะเปน ผเู ดียวท่ีมีอํานาจประกาศการเตรียมพรอมทาง ทหารและทางตํารวจ และส่ังการเคลื่อนทัพ ยกเวนแตในสภาวะสงครามหรือจลาจล จากน้ันก็มีการโยกยาย นายตํารวจและกาํ ลงั ทหารหลายหนวยออกจากกรงุ เทพฯ เพือ่ เปนการตดั กําลังอาํ นาจของเผา ประชาธิปไตยใหมข องจอมพล ป. ซงึ่ อนญุ าตใหป ระชาชนโจมตีรัฐบาล กลายเปนบทเรียนที่มีราคาแพง คาํ ดารฐั บาลน้นั หนกั หนวงมาก และยิ่งกวา น้ัน ความรสู กึ ตอ ตา นอเมรกิ นั ก็เพ่มิ ขึ้นและกลายเปน เปาหมายของการ 49

ประวัติศาสตรกฎหมายและการเมืองไทย“อดีตจนปจ จบุ ัน” ไฮดปารค มีการเรียกรอ งใหถอนตัวออกจากซโี ต จอมพล ป. และพวกไมไดเ ตรยี มตวั เตรียมใจท่จี ะรับการรณรงค ทไ่ี มเปนมิตรดงั กลาวแมแตน อ ย ความอดทนตอการดารัฐบาลอยางหาวหาญก็นอยลงทุกที ดังนั้นรัฐบาลจึงหาม การรวมกลมุ ทางการเมืองทุกชนิดและจับกุมพวกอดขา วประทวงกลมุ หนงึ่ ท่ปี ระทวงเรื่องการมีสมาชิกสภาแบบ แตง ตงั้ ฯลฯ รฐั บาลจอมพล ป. ใหเหตุผลการหา มการรวมกลุมทางการเมืองและการจับกุมผูตอตานรัฐบาล โดย อางวาเปนกิจกรรมท่ีเปนอันตรายตอชาติ และการแทรกแซงของคอมมิวนิสต ท้ัง ๆ ที่การรณรงคของ “ประชาธปิ ไตยใหม” ไดป ราชัย แตการเลอื กตง้ั เมอ่ื วันท่ี 26 กุมภาพันธ พ.ศ.2500 ก็ไดเกิดข้ึนตามกําหนดการ มี พรรคการเมืองใหญสองพรรคทลี่ งแขงกนั คอื พรรคเสรีมนังคศิลาของจอมพล ป. และพรรคประชาธิปตย25ของ นายควง อภัยวงศ หลังการเลือกตงั้ มีการประทว งเก่ียวกับการเลือกต้งั สกปรก มีการโกงดวยวิธีการตาง ๆ ที่เรียกวา ไพไฟ และ พลรม การดาวาการเลอื กตัง้ สกปรกของสาธารณชนเรมิ่ มมี ากขนึ้ รัฐบาลหันไปแสดงพลังโดยการตั้งสฤษดิ์ ใหเ ปน ผูบ ัญชาการสงู สุดของกองทพั มหี นา ทีค่ วามรบั ผดิ ชอบในการรกั ษาความสงบเรยี บรอ ย การรวมตวั กันของ ประชาชนทกุ รปู แบบถูกสงั่ หาม บรรณาธกิ ารหลายคนก็ถกู จบั จากการเขยี นบทความและคาํ กลาวที่ตอ ตานรฐั บาล นอกจากน้ันยังมีการแสดงอํานาจของทหารเพ่ือขมขูฝายตรงขาม สถานที่ซึ่งเปนจุดยุทธศาสตรไดถูกยึดโดย เจา หนาทท่ี หาร และเครอื่ งบนิ ก็บนิ ตาํ่ ๆ บนทองฟาของกรุงเทพฯ เพอื่ เปนการขม ขู ทามกลางการแสดงพลังอํานาจของรัฐบาล กลุมนิสิตจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัยประมาณ 2,000 คน ก็ได ตัดสินใจเด็ดขาดที่จะตอตา นรัฐบาล นสิ ิตเหลานีล้ ดธงชาตลิ งคร่งึ เสาซึ่งเปนการแสดงการไวอาลัยประชาธิปไตย ที่ตายไป ภายใตการบอกแนะของสฤษด์ิ นิสิตเหลานี้เดินขบวนไปที่กระทรวงมหาดไทย เรียกรองให นายกรัฐมนตรีลาออกและใหมีการเลือกตั้งใหม โดยท่ีมีคณะกรรมการประกอบดวยนิสิตในการควบคุมการ ลงคะแนน นายกรัฐมนตรกี ลา วตอบวา การเลือกต้ังจะเปนโมฆะก็ตอเมื่อศาลส่ัง นิสิตสลายตัวเมื่อสฤษด์ิขอให สลายตวั และสฤษดไิ์ ดก ลา วคําคมในประวัตศิ าสตรไ วท ี่สะพานมฆั วานวา “พบกนั ใหมเ ม่ือชาตติ อ งการ” หลังการ เลอื กต้ังเดอื นกมุ ภาพนั ธและหลังการรณรงคค ัดคานการเลือกตงั้ ทสี่ กปรก26 คะแนนนยิ มและฐานะของจอมพล ป. เสอ่ื มลงอยา งรวดเรว็ พวกท่คี ดั คานรฐั บาล และความเปนเผด็จการและการใชอ ํานาจผดิ ๆ ของพลตํารวจเอกเผาก็ ยิง่ เพิม่ ขนึ้ ในขณะน้ันพรรคการเมืองฝายตรงกันขามตาง ๆ พยายามหาทางลมรัฐบาลของจอมพล ป. ทามกลาง วกิ ฤตการณด งั กลาว พรอ มกบั การเพ่ิมการตอ ตานอเมริกัน ตอ ตา นรัฐบาล ตอ ตานจอมพล ป. และเผา จอมพล ป. ไดพยายามอยางมากในการทําใหจอมพลสฤษด์ิออนอํานาจลงโดยการบอกใหคณะรัฐมนตรีละเวนจากการ เกี่ยวของกับผลประโยชนทางการคาสวนตัวทุกชนิด ซ่ึงเปนวิธีท่ีจะตัดรายไดซึ่งเปนฐานอํานาจทางการเมือง สฤษด์ิไมแ ยแสตอ การขอรองเหลาน้ัน เปนท่ีเห็นไดชัดวาความตองการเหลานี้ก็เปนเพียงเพทุบายทางการเมือง ของจอมพล ป. ในการที่จะทําลายอํานาจทางการเมอื งและตําแหนง ทางทหารของจอมพลสฤษด์ิ เมื่อเหตุการณตึง เครยี ดขึ้นและอํานาจของจอมพล ป. เสือ่ มลง ความเปนท่ีนิยมก็เสื่อมลง จอมพล ป. จึงพยายามรักษาอํานาจของ 25 รองศาสตราจารยน รนิติ เศรษฐบตุ ร,สารนุกรมการเมืองไทย,ฉบับรวมเลม ๑-๒,น.๑๒๙-๑๓๐, พ.ศ.๒๕๔๗,สาํ นกั งานเลขาธกิ ารสภาผูแทนราษฎรพมิ พ 26 รองศาสตราจารยนรนิติ เศรษฐบตุ ร,สารนุกรมการเมอื งไทย,ฉบับรวมเลม ๑-๒,น.๓๔, พ.ศ.๒๕๔๗,สาํ นักงานเลขาธกิ ารสภาผูแทนราษฎรพมิ พ 50