1_เอกสารประกอบคำสอน Intro to TREMATODE

1 พยาธิใบไม้ (Fluke) อษุ ณี ทรพั ยเ์ จรญิ กลุ การจัดกลุ่มพยาธิใบไม้ (Classification) ในปรสิตวิทยาทางการแพทยส์ ามารถจดั กลมุ่ ของพยาธิใบไมท้ ่ีมีความสาคญั ทาง การแพทย์ โดยจดั แบง่ ใน 2 ลกั ษณะคือ 1) จดั กลมุ่ ตามหลกั อนกุ รมวธิ าน และ 2) จดั กลมุ่ แบบง่าย 1. การจัดกลุ่มตามหลักอนุกรมวิธาน (Taxonomic classification) Phylum Platyhelminthes Class Trematoda Subclass Digenea Order Sterigeatida Family Schistosomatidae Schistosoma japonicum, S. mansoni, S. haematobium, S. intercalatum, S. mekongi Order Echinostomatida Family Echinostomatidae Echinostoma malayanum, E. ilocanum, E. revolutum, Hypodereaum conoidium Family Fasciolidae Fasciola hepatica, F. gigantica Fasciolopsis buski Family Gastrodiscidae Gastrodiscoides hominis Order Opisthorchiida Family Opisthorchiidae Opisthorchis viverrini, O. felineus Clonorchis sinensis Family Heterophyidae Heterophyes heterophyes,

2 Metagonimus yokogawai, Haplorchis taichui, H. pumilio, H. yokogawai Order Plagiorchiida Family Paragonimidae Paragonimus heterotremus, P. westermani Family Dicrocoeliidae Dicrocoelium dendriticum Eurytrema pancreaticum Family Lecithodendriidae Phaneropsolus bonnei, P. spinicirrus Prosthodendrium molenkampi 2. การจัดกลุ่มแบบงา่ ย (Simple classification) เป็นการจดั จาแนกกลมุ่ พยาธิใบไมท้ ่ีสาคญั ทางการแพทยต์ ามอวยั วะท่ีพยาธิตวั เตม็ วยั อาศยั อยใู่ นโฮสตเ์ ฉพาะ ซง่ึ เป็นวิธีท่ีใชก้ นั มากในปรสิตวิทยาทางการแพทย์ โดยแบง่ พยาธิใบไม้ ออกเป็น 4 กลมุ่ ดงั นี้ 2.1 พยาธิใบไม้ปอด (Lung flukes) พยาธิตวั เตม็ วยั สว่ นใหญ่อาศยั อยใู่ นเนือ้ ปอด สมาชิกท่ีสาคญั ในกลมุ่ นี้ ไดแ้ ก่ Paragonimus heterotremus และ P. westermani 2.2 พยาธิใบไม้ตับ (Liver flukes) พยาธิอาศยั อยใู่ นท่อนา้ ดีของตบั ท่อนา้ ดใี หญ่ ทอ่ นา้ ดีย่อย ตบั อ่อน และถงุ นา้ ดี สมาชิกท่ีสาคญั ในกลมุ่ นี้ ไดแ้ ก่ Opisthorchis viverrini, O. felineus, Clonorchis sinensis, Dicrocoelium dendriticum, Eurytrema pancreaticum, Fasciola gigantica และ F. hepatica 2.3 พยาธิใบไม้ลาไส้ (Intestinal flukes) พยาธิอาศยั อยใู่ นลาไสเ้ ล็กหรือลาไสใ้ หญ่ อาจแบง่ พยาธิใบไมล้ าไสอ้ อกเป็น 2 กลมุ่ ตามขนาดของไขพ่ ยาธิดงั นี้ 2.3.1 พยาธิใบไม้ลาไส้ขนาดใหญ่ ไขแ่ ละตวั เตม็ วยั ของพยาธิในกลมุ่ นีม้ ีขนาดคอ่ นขา้ งใหญ่ ไขม่ ีลกั ษณะเหมือนกบั ไขข่ องพยาธิใบไมต้ บั F. hepatica สมาชิกในกลมุ่ ไดแ้ ก่ Fasciolopsis buski 2.3.2 พยาธิใบไม้ลาไส้ขนาดกลาง ไขแ่ ละตวั เตม็ วยั ของพยาธิในกลมุ่ นีม้ ีขนาดคอ่ นขา้ งใหญ่ ไขม่ ีลกั ษณะเหมือนกบั ไขข่ องพยาธิใบไมต้ บั F. hepatica สมาชกิ ในกลมุ่ ไดแ้ ก่ Echinostoma malayanum, E.

3 ilocanum, E. revolutum, Episthmium caninum, Hypodereaum conoidium, Gastrodiscoides hominis, Watsonius watsoni และ Nanophyetus salmincola 2.3.2 พยาธิใบไม้ลาไส้ขนาดเลก็ (Minute intestinal flukes) ไขแ่ ละตวั เตม็ วยั ของพยาธิใบไมก้ ลมุ่ นีม้ ีขนาดเลก็ ไขม่ ีลกั ษณะคลา้ ยไขพ่ ยาธิ ใบไมต้ บั O.viverrini สมาชิกในกลมุ่ ไดแ้ ก่ Heterophyes heterophyes, Metagonimus yokogawai, Haplorchis taichui, H. pumilio, H. yokogawai, Phaneropsolus bonnei, P. spinicirrus และ Prosthodendrium molenkampi 2.4 พยาธิใบไม้เลือด (Blood flukes) พยาธิกลมุ่ นีอ้ าศยั อยใู่ นหลอดเลือดดาภายใน อวยั วะตา่ งๆ สมาชิกท่ีสาคญั ไดแ้ ก่ Schistosoma japonicum, S. mansoni, S. haematobium, S. mekongi และ S. intercalatum ลักษณะท่ัวไปของพยาธิใบไม้ 1. ลาตวั แบนคลา้ ยใบไม้ จงึ เรียกช่ือสามญั วา่ พยาธิใบไม้ (Fluke) 2. ขนาดของงพยาธิจะแตกตา่ งกนั มาก ตงั้ แตเ่ ล็กจนมองไมเ่ ห็นดว้ ยตาเปลา่ เชน่ พยาธิ Haplorchi pumilio จนถึงขนาดใหญ่หลายๆ เซนติเมตร เชน่ fasciolopsis buski 3. ไมม่ ีชอ่ งภายในลาตวั 4. ผนงั ลาตวั ประกอบดว้ ยโครงสรา้ งของเซลลท์ ่ีมีชีวิต จงึ ทาหนา้ ท่ีปกคลมุ ตวั และสามารถ ดดู ซมึ อาหารแรธ่ าตุ และรบั รูค้ วามรูส้ กึ ไดด้ ว้ ย 5. มีอวยั วะท่ีใชเ้ ป็นท่ียึดเป็นกลา้ มเนือ้ แขง็ แรง ลกั ษณะรูปถว้ ย เรยี กวา่ sucker สว่ นใหญ่มี 2 ชนิด คือ oral sucker อยทู่ ่ีปากซง่ึ ติดอยกู่ บั ทางเดนิ อาหารภายในตวั และ ventral sucker หรอื acetabulum ซ่งึ เป็นอวยั วะท่ีอยตู่ ดิ กบั โฮสต์ 6. เป็นกะเทย (Hermaphrodite) คือ มีอวยั วะเพศผู้ และเพศเมียอยใู่ นตวั เดียวกนั ยกเวน้ พยาธิใบไมเ้ ลือดท่ีแยกเพศ 7. มีระบบทางเดนิ อาหารแตไ่ มเ่ ตม็ ท่ี เรม่ิ ตงั้ แตป่ ากอยทู่ ่ีปลายดา้ นหนา้ และมีกลา้ มเนือ้ ซ่งึ ประกอบเป็น oral sucker อยรู่ อบๆ ปาก มีชอ่ งปาก มีคอหอย (pharynx) ซง่ึ มกั เป็นรูป กลมและสนั้ หลอดอาหาร (esophagus) บางชนดิ สนั้ บางชนิดยาว ตอ่ จากหลอดอาหาร เป็นลาไสแ้ ยกเป็น 2 แขนง ซ่งึ เป็นรูปตวั Y หวั กลบั ปลายสดุ ของลาไสต้ นั ท่ีบรเิ วณใกล้ สว่ นหลงั ไมม่ ีทวารหนกั (anus) จงึ ขบั ถ่ายของเสียออกทางปาก 8. มีระบบขบั ถ่ายและระบบประสาท 9. ระบบสืบพนั ธุเ์ จรญิ และพฒั นาอยา่ งดแี ละสมบรู ณ์ เห็นไดช้ ดั เจน มกั อยกู่ ลางลาตวั ใกล้ กบั ลาไสส้ ว่ นแยกของลาไสท้ งั้ สอง

4 10. วงจรชีวติ คอ่ นขา้ งยงุ่ ยากซบั ซอ้ น พยาธิทกุ ตวั ตอ้ งมีโฮสทต์ วั กลางท่ี 1 เป็นหอยนา้ จืด สว่ น โฮสทต์ วั กลางท่ี 2 อาจเป็นพืชนา้ กงุ้ หอย ปู ปลานา้ จืด หรืออ่ืนๆ 11. พยาธิทกุ ชนดิ ออกไข่ (oviparous) ไขพ่ ยาธิใบไมจ้ ะมีลกั ษณะแบบมีฝาปิด (operculated egg) ยกเวน้ กลมุ่ พยาธิใบไมเ้ ลือดท่ีไมม่ ีฝาปิด วงจรชวี ติ พยาธิใบไม้ (ยกเวน้ พยาธิใบไมเ้ ลือด) เม่ือผสมพนั ธุก์ นั แลว้ จะออกมาทางรูเปิดอวยั วะ สืบพนั ธุ์ ไขพ่ ยาธิบางชนิดท่ีออกมาจะเจรญิ เตม็ ท่ีมีตวั อ่อน เรยี กวา่ ไมราซีเดียม (miracidium) มี ขนอยรู่ อบๆ แตบ่ างชนดิ ไขท่ ่ีออกมายงั ไมเ่ จรญิ เป็นไมราซีเดียม ตอ้ งใชเ้ วลาอีกหลายวนั จงึ จะ เจรญิ เป็นไมราซีเดยี ม ซ่งึ โดยมากมกั จะฟักออกจากไขว่ า่ ยอยใู่ นนา้ แลว้ เขา้ ส่หู อยนา้ จืดซ่งึ เรียกวา่ โฮสทต์ วั กลางท่ี 1 (first intermediate host) แลว้ เจริญเป็น สปอรโ์ รซีสต์ (sporocyst) มีรูปรา่ ง คอ่ นขา้ งยาวไมม่ ีทางเดินอาหาร เคล่ือนไหวไมไ่ ด้ ภายในสปอรโ์ รซีสตม์ ี เรเดีย (redia) เกิดขนึ้ หลายตวั และภายในเรเดียจะมี เซอรค์ าเรีย (cercaria) มากมาย เซอรค์ าเรยี นีจ้ ะประกอบดว้ ย ลาตวั หาง ทางเดนิ อาหาร อวยั วะสาหรบั ขบั ถ่าย และ penetrating glands ตอ่ มาเซอรค์ าเรยี จะ ออกจากหอยว่ายอยใู่ นนา้ แลว้ เขา้ สโู่ ฮสทต์ วั กลางท่ี 2 (second intermediate host) ซง่ึ จะเป็น หอย ปู ปลา หรือพืชนา้ บางชนดิ จากนนั้ เซอรค์ าเรยี จะสลดั หางทงิ้ ขดเป็นซีสต์ (encyst) อยใู่ น โฮสทต์ วั กลางตวั ท่ี 2 เรียกวา่ เมตาเซอรค์ าเรีย (metacercaria) เป็นระยะตดิ ตอ่ โฮสทจ์ าเพาะ เชน่ คน สนุ ขั แมว และเสือ มากินหอย ปลา หรอื ปู ท่ีไมส่ กุ และมีเมตาเซอรค์ าเรยี อยู่ จะเจรญิ เป็นตวั แกใ่ นโฮสทจ์ าเพาะตอ่ ไป การจาแนกพยาธิใบไม้ สว่ นมากแยกชนดิ ตามตาแหนง่ ของอวยั วะท่ีพบ พยาธิตวั แก่ จงึ แบง่ ไดเ้ ป็น 4 กลมุ่ ใหญ่ๆ คอื 1. พยาธิใบไมล้ าไส้ (Intestinal fluke) 2. พยาธิใบไมต้ บั (Liver fluke) 3. พยาธิใบไมป้ อด (Lung fluke) 4. พยาธิใบไมเ้ ลือด (Blood fluke) เอกสารอ้างองิ ณฎั ฐวฒุ ิ แกว้ พิทลู ย.์ พยาธิใบไม:้ การติดตอ่ วินิจฉัย และการรกั ษา. http://www.cmp.ubu.ac.th/th/detail_article.php?article=00101&=07c720491733 382f0e3274c85e27e124