Рақым,шәпқат кімде бар?

51Қасиетті Рамазан жайлыБірінші бөлімнің соңында Ислам негіздері жайлы бір шама айтылды. Енді сол негіздердің ең маңыздысы қасиетті Рамазанның химеттері жайлы айтылады. Екінші бөлімде қасиетті Рамазанның көптеген хикметтерінен тоғыз хикметі “Тоғыз тұжырым” арқылы баяндалмақ. БІРІНШІ ТҰЖЫРЫМ. Рамазан айында ораза ұстау – Ислам дінінің негізгі шарттарының бірі әрі Ислам дәстүрлерінің маңыздысы.Рамазанда ораза ұстаудың сансыз хикметтері мен пайдалары бар. Атап айтқанда, ораза ұстау, бүкіл әлем Алла Тағаланың әміріне бағынышты екенін білдіреді және ораза, адамның тұрмыс-тіршілігіне, мінез-құлқына оң әсер ететін тәрбиелік мәнісі зор құлшылық. Сондай-ақ, ол пенденің Құдайға шүкір етуіне түрткі болады. Міне, оразаның осындай маңызы зор көптеген хикметтері бар. Енді, бүкіл әлемді Алла Тағала жаратқан, бәрі оған мойынсұнатынын, әміріне бағынынышты екенін көрсететін көптеген хикметтерінің бірі: Алла, Жер бетін берекетке толы дастарқан тәрізді жаратқан. Оған сан-алуан жемістерді яғни санап тауыса алмайтындай

52берекелі әрі таңғажайып түрде жаратып, осылайша өзінің Рубубиятын яғни толық үстемдігін, әрі Рахман яғни аса қамқор екенін ап-ашық түрде көрсетуде. Алайда, адамдар бейқамдыққа салынып, әртүрлі себептерді сылтау қылып ақиқатқа жете алмай, тіпті кейде Жаратқан Иесін ұмытып кетіп жатады. Ал, ораза айында мұсылмандар жаппай бейне бір сап түзеген әскер сықылды, бүкіл әлемнің иесі бір Алланың құрметті қонақтарындай, ақшам уақытында: “Қане, астан алып, ішіп-жеңдер!” деген әмірін күтеді. Осылайша аса қамқор, шексіз мейірімді Аллаға ауқымды да терең мағыналы және тәртіпті түрде құлшылық қылып, тағзым етеді. Апыр-ай, осындай ұлы құлшылықтан, осындай асқақ абыройдан құр қалған адамдарды «адам» деуге лайық па?ЕКІНШІ ТҰЖЫРЫМ. Жаратушының бергендеріне шүкір етуге қасиетті Рамазан айының нендей қатысы бар, соған тоқталайық. Мәселен, “Бірінші Сөзде” айтылғандай, Патша Ағзамның өзіндік дәмханасынан арнайы әкелінген тағамдардың өзіндік бағасы болады. Оларды көтеріп әкелген қызметшілерге тиесілі ақысын беріп, ал әкелінген құнды нығметтерді бағаламай, сол нығметтерді әдейі жіберіп отырған Патшаны елемеу, танымау барып тұрған ақымақтық емес пе? Дәл сол секілді Алла Тағала, жер жүзін адамзат үшін сан-алуан нығметтермен толтырып жайнатып қойған. Ол нығметтердің ақысына бізден шүкір етуімізді сұрайды. Сыртқы себептер жай көзге әлгі нығметтердің иесі сықылды көрінгенімен, олардың нағыз иесі Алла Тағаланың өзі. Сыртқы себептерге ерекше баға беріп, Оған қарыздар болып, алғыс жаудырып, алайда сыйдың нағыз иесі Алла Тағалаға сол берген

53нығметтері үшін шүкір етуіміз керек еді ғой. Себептерге қарағанда шүкір етуге Ол әлдеқайда лайық. Оған шүкір ету, нығметтерді тікелей Одан деп білу, сосын берілген нығметтердің қадірін білу, сосын өзіміздің соған қатты мұқтаж екенінімізді сезіну арқылы болады. Міне, осы жағынан алғанда Рамазан айындағы ораза, шынайы да пәк, өте мәнді әрі жалпы түрде шүкір етудің оңтайлы кезеңі. Өйткені, аштық көрмеген адамдардың басым көпшілігі кейде қыруар нығметтердің қадірін біле бермейді. Бір үзім қатқан нанның қаншалықты қадірлі екенін тоқ адамдар әсіресе байлар біле бермейді. Алайда, ауызашар кезінде әлгі қатқан бір үзім нан мұсылман үшін Алланың аса құнды нығметі екеніне оның тілі тұщынуымен куәлік етеді. Бай-патшадан бастап пақыр кедейге дейінгі барша халықтың Рамазан айында нығметтердің қадіріне жетіп, ой жүгіртіп, шүкіршілік етулеріне мүмкіндік туады. Сондай-ақ, күндіз ішіп-жеуге тыйым салынғандықтан бұл нығметтердің иесі мен емес, ішіп-жеу еркі де менің қолымда емес. Демек басқаның мүлкі, соның сыйлығы, соның әмірін күтіп отырмын” деп, нығметтің нағыз иесін біліп, ойша шүкіршілік етеді. Осындай оймен ораза ұстау – көптеген өзге де қыр-сырларымен бірге адам баласының басты міндеті болған Құдайға шүкір етудің бірден-бір кілтіне айналады.ҮШІНШІ ТҰЖЫРЫМ. Ораза ұстаудың қоғамдық өмірге қатысты көптеген хикметтерінің бір хикметі мынандай: Адамдар әл-ауқаты жағынан әртүрлі. Сондықтан Алла Тағала ауқаттылардың кедей-кепшіктерге көмектесіп қарайласуын бұйырады. Алайда, ауқатты-бай кісілер ораза ұстап көрмеген болса кедей-кепшіктердің

54аштық жағдайын толық сезіне алмас еді. Егер, ораза болмаса аштық пен кедейліктің қаншалықты қиын жағдай екенін, кедейлердің мейірімге қаншалықты мұқтаж екенін аңғармайтын неше түрлі тоңмойын, нәпсіқұмар байлар шығар еді. Ораза, осы тұрғыдан алғанда адамдар арасындағы бір-біріне деген мейірімділік пен шынайы түрде шүкір етудің негізі. Әркім, қандай да бір жағынан өзінен төмен, пақыр адамды тауып, оған жаны ашуы тиіс. Егер адам өмірінде бір рет болсын аш қалып көрмеген болса, өзара жаны ашып жәрдем ету міндетін орындай алмас еді. Орындаса да өзі аштықты сезінгендей болмайды. Себебі, ондай ауыр жағдайды басынан өткермеген адам аштықты нақты біле алмайды.ТӨРТІНШІ ТҰЖЫРЫМ.Рамазан айындағы оразаның нәпсіні тәрбиелеуге қатысты көптеген хикметтерінің бірі мынандай: Нәпсі, еркіндік пен бостандықты қалайтындықтан өзін би сезінеді. Тіпті, үстемдік жасап, өз бетінше жүріп-тұрғысы келеді. Бұл оның табиғатында бар. Сансыз нығметтердің арқасында шалқып жүргенін қаперіне алғысы келмейді. Әсіресе, бұл дүниеде мал-мүлкі мен бақ-дәулеті тасып тұрса, оның үстіне немқұрайлы жан болса, Құдайдың берген нығметтерін ептілікпен жымқырып, тіпті күшпен тартып алғандай обыға ашкөзденеді. Ал, Рамазан айында байдың да, кедейдің де нәпсісі өзінің қожайын емес, малай, ерікті емес, құл екенін, бұйрық болмаса өте қарапайым істің өзін атқара алмайтынын, тіпті қолын суға да соза алмайтынын аңғарып, әлгі ойша үстемдігі мен қияли билігі тас-талқан болады. Өзінің құл екендігін мойындап, өзінің негізгі міндеті болып табылатын шүкір етуге кіріседі.

55БЕСІНШІ ТҰЖЫРЫМ. Рамазан айындағы ораза, адамның мінез-құлқын жақсартатынына және бет-алды жүріс-тұрыстан тыятынына байланысты көптеген хикметтерінің бірі: Нәпсі мен бейқамдықтың кесірінен адам өзінің кім екенін ұмытып кетеді.Өзінің тым әлсіз, өте пақыр екенін әрі кемшіліктері бастан асатынын аңғара алмайды, білгісі де келмейді. Әрі қаншалықты бейшара, фәни, өмірде түрлі қайғыға жиі душар болатынын, тез бұзылатын ет пен сүйектен тұратынын да ойламайды. Болмысы болаттан жаратылып, мәңгі жасайтындай дүниеге ашкөздене құнығады. Бұ дүниеге жан-тәнімен беріліп, байлық қуып, рахатқа батқысы кеп, өткінші нәрселерге алданады. Өзіне аса қамқор, жан-жақты қамтамасыз етіп отырған Жаратқан Иесін ұмытып кетеді. Өмірдің мақсатын, нәтижесін әрі ақыреттегі өмірін ойламай қызыққа яғни күнәға белшеден батады. Ал, Рамазанның оразасы болса, шектен шыққан бейқамдар мен аса тәкаппарларға дейін өздерінің кім екенін яғни табиғаты тым әлсіз, өте бейшара әрі пақыр екендігін сездіреді. Ашыққан соң, өзінің мұқтаждығын аңғарып, әлсіз тәнінің қаншалықты бос екендігін ұғады. Өзінің мол мейірімге, қамқорлыққа қаншалықты мұқтаж екенін түсінеді. Нәпсі перғауындық ойдан арылып, менмендікті тастап, әлсіз әрі пақыр екенін мойындап, Алланың алдында жалбарыну керектігін сезінеді. Шүкіршілік ету арқылы Алланың мейрімділік атты қақпасын жалбарына қағатын болады. Егер әрине, бейқамдықтан жүрегі қарайып кетпеген болса...АЛТЫНШЫ ТҰЖЫРЫМ. Рамазан айы Қасиетті Құранның түсу кезеңдерінің ең маңыздысы болғандығына байланысты көптеген хикметтердің бір хикметі. Құран

56Кәрім Рамазан айында түсе бастаған. Олай болса мұсылман, сол бір көктен түскен Алла сөзін құрметтеп дайындық жасауы керек. Қасиетті Рамазан айында нәпсінің қажеттіліктерінен және қарапайым күйбең тірліктен бір ауық қол үзгені абзал. Сонда, бейне бір ішіп-жеуді доғару арқылы періштедей күй кешеді. Құран Кәрімді жаңа түсіп жатқандай құлшына оқып, ықыласпен тыңдайды. Алланың сөздерін нақ түсіп жатқанда тыңдап отырғандай, тіпті сол қасиетті сөздерді Расулуллаһ, Мұхаммед Пайғамбарымыздан (с.а.у.) немесе Хәзіреті Жәбрәйілден тыңдап отырғандай тіпті Мүтекеллим-і Әзәлиден яғни Алла Тағаланың өзінен тыңдап отырғандай керемет күй кешеді. Сондай-ақ, өзі аудармашы ретінде басқаларға тыңдатып, қолынан келгенінше Құранның түсу хикметтерін іс жүзінде көрсетуге тырысады. Иә, Ислам әлемі Рамазан айында бейне бір алып мешітке айналады. Мешіт болғанда қандай десеңізші! Миллиондаған қарилар сол заңғар кең мешіттің ішінде Құранды, яғни Алланың сөзін оқып жер жаһанға жар салып жатады. Әрбір Рамазан айы:аятын жарқын түрде көрсетіп, Рамазан – Құран айы екенін паш етеді. Әлгі ұлы жамағаттың кейбіреуі әлгі қариларды тебірене тыңдаса, кейбіреуі өз бетімен оқуда. Осындай керемет бейнедегі заңғар мешіттің ішінде жүріп азғын нәпсінің жетегінен шыға алмай ішіп-жеп, манағы әсем де керемет күйден тыс қалу, қандай оғаш қылық десеңізші! Бұл әлгі мешіттегі бүкіл жамағаттың рухани жиіркенішін

57туғызатын сұмпайы әрекет емес пе? Қасиетті Рамазан айында ораза ұстамайтындар бүкіл Ислам әлемінің рухани жиіркенішін туғызатын жағымсыз пенделер түрінде көрінеді.ЖЕТІНШІ ТҰЖЫРЫМ. Рамазан айында ораза ұстаудың тағы бір пайдасы, дүниеде ақыреттің қамын жасау үшін, осы жерге егінін егіп ақыретте өнімін жинау үшін келген, бір жағынан ақыреттік сауда жасап, игі амал жасауға келген адамзаттың тапқан табысы мен өніміне береке әкелетіні. Енді, соған қатысты көптеген хикметтердің бірі мынау:Рамазан айында ізгі амалға бір сауап емес, мың сауап жазылады. Хадиске сүйенер болсақ Құран Кәрімнің әрбір әрпіне басқа уақытта он сауап, он жақсылық жазылып және Жәннат жемістері бұйыратын болса ал, Қасиетті Рамазанда әрбір әрпі үшін он емес мың, ал “Аят-ул Күрси” секілді аяттардың әрбір әрпіне он мыңдаған сауап жазылады. Рамазандағы жұма күндерінде одан да көп сауапқа қол жетеді. “Қадір” түнінде жасалған бір жақсылық отыз мың есе көп жазылады. Иә, Рамазанда әрбір әрпі отыз мың бақи жеміс беретін Қасиетті Құран, Жәннатта жайқалған нұрлы Туба ағашы тәрізді, мүминдерге өзінің балдай тәтті миллиондаған бақи нығметтерін ұсынады. Кел, мына қасиетті, мәңгі пайдалы саудаға назар аудар. Бұл әріптердің қадірін білмей жүрген жандар қаншалықты зиян шегіп, ұтылып жүргенін түсін. Қасиетті Рамазан айы ақыреттік сауданың берекелі базары немесе жемісін ақыретте беретін өте құнарлы егістігі. Сауапты амалдардың өсіп-өнуіне оңтайлы кезең яғни көктемнің сәуір айы секілді немесе Құдіреті күшті Алланың алдында адамзаттың

58жасаған құлшылықтары сап түзеп жүріп өтетін мерекелік шеру, ғажайып мейрам. Сондықтан ол кезде нәпсінің ішіп-жеу сияқты адамды бейқам қалдыратын, жануарға тән қажетіліктері мен мағынасыз, әуесқойлық нәрселермен мүлде шұғылданбағаны жөн. Сол үшін рамазан айында ораза ұстау мұсылман баласына парыз. Уақытша болса да хайуандықтан арылып, періштелік мәртебеге көтеріліп немесе дүниелік шаруаларды қоя тұрып ақырет саудасына кіріскен тақуа кісі немесе денесі болғандықтан көрініс тапқан рух тәрізді болып, ұстаған оразасы арқылы белгілі бір мағынада періштеге ұқсап рухани күй кешеді. Қасиетті Рамазан айы мына баянсыз дүниенің қысқа өмірін баянды етіп, мәңгілік өмірге қол жеткізеді. Бір ғана Рамазан айында сексен жылдық өмірдің жемісін бере алатын бір түн бар. Құранда Қадір түнінің мың айдан да қайырлы екені нақты айтылған. Бұл сыр жоғарыда айтылған мәселеге нақты дәлел болады. Мәселен, бір патша билігі тұсында жыл сайын өзінің алтын таққа отырған күнін атап өтеді немесе салтанатына жарасар кейбір күндерді мереке деп жариялайды. Сол күні қол астындағы адамдарға жалпыға ортақ заңның сыртында өз атынан арнайы сыйлық беріп, еркін түрде қабылдап, өзіндік ілтипат жасап, соған лайық, сенімді адамдарды ерекше құрметке бөлейді. Сол сияқты, он сегіз мың ғаламның Патшасы болған бастауы мен соңы жоқ Алла, бүкіл әлемге мейірім шапағатын төккен, өзінің ұлы әмірі болып табылатын Қасиетті Құранды берекелі Рамазан айында түсіре бастаған. Рамазан айы ерекше мейрам. Рамазанның Раббани көрме, рухани мәжіліс болып саналуы өте хикметті. Рамазан айы ұлы мейрам. Олай болса, пенделер кейбір қарапайым және хайуанға тән

59тірліктерден аулақ болуы үшін ораза ұстауға бұйырылған. Ораза өз дәрежесінде, кемелді болуы үшін тек асқазанға ғана емес, көз, құлақ, жүрек, қиял, тіл, ақыл секілді сезім мүшелеріне де өзіндік ораза тұтқызғаны абзал. Оларды әр түрлі күнә істерден және пайдасыз нәрселерден аулақ ұстап, әрқайсысын Аллаһ жолында қолданған тиімді. Мысалға, тілді өтірік, ғайбат, бос сөздерден тыйып, оған да ораза ұстату. Оны, Құран Кәрімді оқуға, Алланы зікір етуге, Жаратушымызды дәріптеп мадақ сөздерін айтуға, салауат пен истиғфар етуге қолдану. Көзді харам нәрселерден аулақ ұстау, яғни шариғатта қарауға тыйым салынған нәрселерге емес, ғибратқа, тәлім алатын нәрселерге пайдалану. Құлақты жаман сөздерден аулақ ұстап, Хақ сөзі – Құранды тыңдауға қолдану. Міне, осылайша қалған мүшелерге де өздеріне тән оразаларын тұтқызу керек. Онсыз да асқазан, ең үлкен фабрика болғандықтан оны ораза ұстап демалдырса, қалған “кіші кәсіпорындарды” басқару оңайға түседі. СЕГІЗІНШІ ТҰЖЫРЫМ. Қасиетті Рамазанның жеке басқа, тұрмысқа қатысты көптеген пайдалары мен хикметтерінің бір хикметі мынау: Ораза ұстау денсаулыққа аса қажет, өте пайдалы, ол заттық және рухани сақтандырушы. Сондай-ақ, медициналық тұрғыдан алғанда “диета” тәрізді. Расында нәпсі ішіп-жеу тұрғысында қалай болса солай әрекет етіп, жегені адал ма, арам ба айырмай әр нәрсені аузына тыға берсе, бұл медицина тұрғысынан тек тәніне ғана емес рухани өміріне де қауіпті әрі зиянды. Ондай нәпсінің жүрек пен рухқа мойынсұнуы қиынға соғады. Одан әрі тәкаппарлығы артып, тізгінді қолына алады. Сосын

60адам нәпсіге мінудің орнына нәпсі оған мініп алады. Ал, Қасиетті Рамазанда ораза тұту арқылы диета сақтап, өзін-өзі тежеуге, қанағат етуге машықтанады. Сөйтіп адам бұйрық тыңдауды үйренеді. Бейшара асқазанның қорытуына мұрша бермей, үсті-үстіне жей беруден пайда болатын аурулардан сақтанады. Әлгіндей бұйрыққа бағынудың нәтижесінде адал нәрсенің өзін жемей, аузын бекітеді. Енді харам нәрселерден аулақ тұруға, ақыл мен шариғаттың әмірлерін тыңдауға бейімделеді. Рухани өмірін аман сақтап қалуға мүмкіндік туады. Иә, өмірде адамдар аштыққа жиі ұшырайды. Осындай жағдайларға шыдап, сабыр сақтауды үйреніп, өзін-өзі тәрбиелеуі үшін аштыққа машығуы керек-ақ. Міне, Рамазан айындағы ораза он бес сағат, сәресі ішпеген болса, жиырма төрт сағат аш жүру, сабыр сақтау, төзімділік, шынығу, шыңдалу деген сөз. Демек, адамзаттың қайғы-қасіретін арттыратын сабырсыздық пен шыдамсыздықтың бірден-бір емі, таптырмас шипасы – Ораза ұстау. Асқазан фабрикасына көптеген қызметшілер жұмыс істейді. Көптеген ағзалар онымен байланысты. Егер, осылайша бір ай күндіз дем алдырмаса, онда қомағай нәпсі, манағы фабрикадағы қызметшілер мен ағзаларға өздеріне тән құлшылықтарын ұмытқызып жібереді де оларды өзіне қаратып, үстемдік ете бастайды. Адам бойындағы нәзік ағзаларды манағы фабрикадан шыққан күл-қоқыстар кірлетіп ластайды. Нәпсі олардың назарларын тек өзіне аударып, жауапты әрі маңызды міндеттерін уақытша ұмытқызады. Сондықтан, баяғыдан бері әулиелер өздерін кемелдендіру үшін өзін-өзі тәрбиелеуге, яғни аз ішіп, аз жеуге дағдыланған. Ал, Қасиетті Рамазандағы ораза саясында әлгі фабриканың

61қызметшілері тек сол үшін жаратылмағандарын аңғарады. Қасиетті Рамазанда басқа да ағзалар әлгі фабриканың аса маңызды емес, бір сәттік ләззат алу жұмысын тастап, оның орнына періштелік, мерзімі ұзақ рухани ләззат алып, назарын маңызды істерге аударады. Сондықтан да Рамазан айында мүминдер қабілетіне қарай әртүрлі нұрға, берекетке, рухани қуаныш пен рахатқа бөленіп, кемелдене түседі. Бұл қасиетті айда, оразаның арқасында жүрек, рух және ақыл секілді адами сезімдер дамып мәртебесі биіктей түседі. Асқазанның ашығып жылап-сықтағанына қарамастан керісінше олар мәз-майрам күй кешеді.ТОҒЫЗЫНШЫ ТҰЖЫРЫМ. Қасиетті Рамазан айының оразасы нәпсіні билеп төстеу ойынан бас тартқызып өзінің әлсіз екенін көрсетіп, құлдық міндетін еске салатын көптеген хикметтердің бір хикметі мынау: Нәпсі Жаратушы Раббысын танығысы келмейді. Перғауын сықылды өзінше билік құрғысы келеді. Қанша азап шексе де райынан қайтпайды. Алайда, аш қалған сәтте райынан тез қайтады екен. Міне, Қасиетті Рамазан айындағы ораза нәпсінің перғауындық белгісі бар тұсынан оңдырмай соққы беріп, сағын сындырады. Өзінің әлсіз, бейшара, мүлдем пақыр екендігін мойындатып, құл екенін көрсетеді. Киелі Хадисте былай делінген: “Бірде Алла Тағала нәпсіге: “Мен кіммін, сен кімсің?” деген екен, нәпсі: “Мен менмін, сен сенсің” депті. Азаптап, тозаққа салған деседі. Қайтадан сұраса, тағы да: “әнә әнә, әнтә әнтә” яғни “Мен менмін, сен сенсің” деп қанша азаптаса да, көкірек керіп қайтпапты. Содан соң, оны аштықпен азаптапты, яғни аш қалдырған екен. Сөйтіп: “Мән әнә, уа ма әнтә?” деп сұраса, сонда ғана нәпсі сабасына түсіп:

62Яғни: “Сен менің рақымы мол Раббымсың, мен сенің бейшара құлыңмын” деген екен.

63Он жетінші Лема(«Зүхра» атты жазбадан алынға Он бес «Нота»)Кіріспе сөзОн екі жыл бұрын* Құдай жарылқап Мағрифат жолында пікірмен әрекет қылып, қалбыммен саяхат жасап рухымның арнасы ашылған болатын. Сол кезде көрінген кейбір тәухид нұрларын арабша «Ноталар» түрінде «Зүхра», «Шуле», «Хубаб», «Шәмме», «Зәрре», «Катре» деп қолыма қалам алып өзім үшін түртіп қойып едім. Терең ақиқаттың бір шетін, жарық нұрдың бір ұшқынын болса да көрсету үшін өзімнің ой-өрісіме шақтап жазылғандықтан басқалар толық түсініп, пайдасына жаратты дей алмаймын. Тіпті, ең жақын достарымның өзі арабша біле бермейтін. Сондықтан достарымның өтініші бойынша Ноталар мен Лемалардың бір бөлігінің мазмұнын түрікше жазуға тура келді. Бұл Ноталар және арабша рисалелер Жаңа Саидтің ақиқат іліміне алғаш қадам басқанда көрген дәлелдері болғандықтан қалай көрінсе еш өзгертусіз солай жазылды. Сондықтан кейбір сөйлемдер басқа Сөздерде де қайталанады. Кейбіреуіне түсініктеме жасалмай қысқаша баяндалды. Мағынасын өзгертпеу үшін солай болуын жөн көрдім.

64БІРІНШІ НОТА: Өз-өзіме былай деген едім: Уа, ғапыл Саид! Мына пәни дүниядан кейін саған серік болмайтын және дүние қираған соң сені тастап кететін нәрселерге құмартып, өліп-өшу саған жараспайды. Әсіресе, сенің ғасырыңмен бірге аяқталып, сені тастап кете баратын әсіресе берзах сапарында сенімен бірге болмайтын, сені қабір ауызына дейін де шығарып салуға жарамайтын, әсіресе бірнеше жыл бірге болып соңында мәңгіге сенен айырылып күнәларды мойыныңа артып кететін, әсіресе енді қолың жете бергенде сені тастап жүре беретін жалған дүниеге құмартып, жүрекпен байлану ақылды кісінің ісі емес. Егер ақылың болса дүние қирап, берзах пен ақырет әлемі ашылғанда артыңнан қол бұлғап қала беретін, мәңгілік сапарда саған жолсерікке жарамайтын істерді таста, оларға тіпті мән берме, олардың болып кеткеніне күйінбе! Сен өзіңнің болмысыңа жақсылап бір қара! Сенің сондай сезімдерің барын білсең ғой, оларды мәңгіліктен өзге ештеңеге қанағаттандыра алмайды. Олар Жаратушы бір Аллаһтан басқа ешнәрсеге тоқтамайтын ерекше жойқын сезімдер. Бүкіл дүниені түгелдей меншіктеп берсең де қанағаттанбайды. Ол сезім сенің бүкіл сезімдеріңнің сұлтаны. Сен Мәңгілік Иесі Фатыр-ы Хаким Раббыңның әміріне мойынсұнғыш әлгі сезіміңді тыңда, соның соңынан еріп, бәледен құтыл!ЕКІНШІ НОТА: Ақиқатқа жанасар бір түсімде адамдарға былай деп жатыр екенмін: «Уа, адам! Құранның бір ережесі былай; Хақ Тағаладан басқа жаратылғандардың ешбірін құлшылық ететін дәрежеде өзіңнен жоғары санама! Және өзіңді де тәкаппарланатындай еш нәрседен биік ұстама!

65Өйткені, жаратылғандардың бәрі өзіне құлшылық етуден қаншалықты ұзақ, әсте лайық емес алыс, сол секілді болмыс атаулы бәрі жаратылғандықтан бәрінің дәрежесі бірдей».ҮШІНШІ НОТА: Уа, ғапыл Саид! Байқа! Сезім алда-нып фәни дүнияны мәңгі бақи деп ойлап қалма! Айналаңа, дүнияға қарағаныңда біршама тұрақтылық көргендіктен алданып, өзіңнің де фәни екеніңді ұмытып, мәңгі жа-сайтындай сезінесің. Сосын шығар қиямет күніне дейін өмір сүретін адамдай тек қиямет қайымнан қорқасың. Есіңді жи! Сен де, айналаңдағының бәрі де өтпелі дүние, лезде аяқталып қалатын нәрселер. Сені әлгіндей жаңсақ сезім билегенде мына бір мысалға ұқсайсың: Бір адам қолындағы айнасын бір үйге не бір қалаға не бір бақшаға қарай бағыттаса айнадан олардың көріністері көрінеді. Егер айна әлдебір себептен сынып немесе жерге түсіп кет-се әлгі айнадағы көрініс де қирап жоқ болады. Бірақ айна-дан тыс кәдуілгі үй мен қала аман-сау, бәз қалпында тұра береді. Оның адамға түк пайдасы жоқ. Өйткені, айнадағы қала да, үй де, бақша да айна арқылы және оның көлеміне қарай көрінетін. Сол секілді сенің өмірің айна секілді. Дүнияңның тірегі, оны көрсетіп тұрған айна сенің өмірің, кеудеңдегі жаның. Ал ол кез келген уақыт қирап, үйің де, қалаң да, бақшаң да қурап қиямет болуы бек мүмкін. Олай болса, өткінші өміріңе, жалған дүнияңа көтере алмайтын ауыр жүктерді жүктеме!ТӨРТІНШІ НОТА: Біліп қой! Маңызды да, қымбат нәрселерді дәл сол қалпында қайта жарату Фатыр-ы Хакимнің бір әдеті. Яғни, көптеген нәрселер қайта жаратылып, жаңарып, жыл мезгілдері секілді қайталанып,

66ғасырлар өзгергенде әлгі қымбат, маңызды нәрселер қаз-қалпында қайтадан жаратылады. Күндердің, жылдардың және ғасырлардың оралып, қайта жаратылуында осы заңдылық қатаң сақталуда. Бұл заңдылық бізге мынаны меңзейді: Дүния ағашының ең қымбат әрі маңызды жемісі, бүкіл әлемнің ең қадірлісі және әрқайсысы жан-жануарлардың бір түріне тең келетіндей құрметті адам баласы қиямет күні жеке-жеке, қаз қалпында өз денесімен, өз аты жөнімен, өз бейнесін қайта жаратылмақ.БЕСІНШІ НОТА: Бұл нотада Еуропаның пәні мен мәдениеті Ескі Саидтың санасында біршама сіңіп орнығып қалғандықтан Жаңа Саид боп өзгерген кезде оның көзқарасына, жүрек қалауына әлгі пәлсәпа мен батыс мәдениеті кедергі жасап мәселені қиындатып жіберген-ді. Сондықтан, Жаңа Саид ой-санасын ең алдымен батыстың бұрыс пәлсапасы мен жағымсыз мәдениетінен тазартып, лақтырып тастауды көздеген кезде ішкі дүниесінде Еуропаға жақтас, нәпсани сезімдердің үнін өшіру үшін Еуропаның атынан сөйлейтін, оның рухани тұлғасымен бір жағынан қысқа, бір жағынан ұзақ айтыс-тартысқа мәжбүр болды.Әуелі, мұны дұрыс түсінген жөн; Еуропа екі түрге бөлінеді. Бірі, Исауилік яғни Иса пайғамбардың дінінен ақиқат ілімін алған, өнер мен әділетті жақтайтын қоғамы бар Еуропа. Екіншісі, жалған пәлсапа мен жағымсыз мәдениеттің кесірінен адамдарды адастырып, алжасуға бет бұрған шірік Еуропа. Ішкі дүниямда әлгі ойлар ойран салып аласапыран болып жатқанда мәдениеттің жақсылықтары мен пәннің пайдаларын көріп отырған Еуропаға емес, екінші Еуропаның рухани тұлғасына былай дедім: Біліп қой

67ей, екінші Еуропа! Сен оң қолыңа адасқан пәлсапаны, сол қолыңа жасанды, жиіркенішті мәдениетті ұстап, бақыт осыларда деп адамдарды өзіңе шақырасың. Олай болса, сенің осы екі қолың қатар сынсын! Ал мынау лас екі сыйлығың басыңды жұтсын! Жұтады әлі, көресің... Ей, күпірлікке батып, онысын айналаға таратқан ұятсыз рух! Япыр-ау, рухы да, ұжданы да, көңілі де қайғы-мұң кешіп азапқа түскен адамның құр сұлбасы алдамшы бір қуаныш пен қызыққа малданып бақытты болуы мүмкін бе? Оны көңілі көтеріңкі, бақытты деуге бола ма? Адам табиғаты бір істің оңға баспағанына бола қамығып мұңая қалады, ойындағысы орындалмай қалса үміті үзіледі. Оның тәтті қиялдары ащы уға айналады емес пе? Кең дүние тар қапасқа ұқсап кетпей ме! Адасушылық тұманы жүрегінің ең терең түкпірі мен рухын әбден жаулап алған, барлық қасірет тек осының кесірінен келіп жатқан бейшара адамға қандай бақыт туралы әңгіме айтарсың? Япыр-ау, денесі жасанды бір Жәннатта болғанымен, рухы мен жүрегі Жәһаннам азабын тартқан адамды жетісіп жүр, бақытты деп қалай айтасың? Міне, сен адамдарды осындай қиын жағдайға түсірдің. Жалған, жасанды Жәннат ішіне қамап қойып Жәһаннам азабына салдың. Әй, адамның жүгенсіз нәпсісі! Мына әңгімеге құлақ сал да, адамдарды қайда қаңғытып бара жатқаныңды біл! Мысалы, біздің алдымызда екі жол бар дейік. Біреуімен келе жатырмыз. Байқасақ, басқан әр қадамымызда бір әлсіз бейшара адамға залымдар тап беріп, қолындағы мал-мүлкін тартып алады. Кейде жарақаттап жібереді. Оның осындай аянышты жағдайына тіпті аспан да күңіреніп жылайтын секілді. Қайда қарасаң да осыдан басқа ештеңе

68көзге шалынбайды. Әлгі жолдағы залымдардың ақырған дауысы мен бейшаралардың еңіреген үні жоқтау тәрізді жолды түгел жаулап алған. Адам, адамшылығы жағымен басқаның қайғы-қасіретіне ортақ болатындықтан шексіз қайғының тұманы тұмшалауда. Алайда, адамның ар ұжданы мұндай сұмдыққа төзе алмайтындықтан ол жолмен жүру үшін екі жағдайдың бірін қабылдауға тура келеді. Я адамгершіліктен жұрдай болып жабайылық хайуани жолды таңдап, тасжүрекке айналып, өзі аман болса болды, басқаның ауыр азабы түк әсер етпеуі керек. Я болмаса көкірек көзін ойып алып тастап, ақылын жоқ етуі керек.Ей, адасу жолында әбден бүлініп, Исауилік дінінен шеттеп қалған Еуропа! Бір көзді Дажжалға ұқсаған зеректігіңмен адамзаттың рухын, жан дүниесін Жәһаннами жағдайға душар еттің! Бірақ, бұл емі жоқ рухани дерттің адам баласын ең жоғарғы дәрежеден, ең төменгі құрдымға түсіретінін ақырында байқадың. Яғни, хайуанаттың ең сорлысынан бетер қылатынын аңғардың. Оған қарсы тапқан емің болса, сезімдерді уақытша ұйықтатып, қызыққа батыратын ойыншықтар мен ақылды алжастыратын қиял-ғажап ойын-сауықтар. Одан түк пайда жоқ, ақырында басыңды жұтып тынасың. Міне, адамзатқа дайындаған сенің бақыт, жарқын болашақ дегеніңнің түрі осы. Ал, екінші жол болса, Құран Хакимның адамзатқа сыйға тартқан сара жолы. Байқасаңыз ол жолда әр бекетте, әр бөлімшеде, әр қалада бір Әділ Сұлтанның тәртіпті сарбаздары бақылап, күзетіп тұр. Белгілі уақыттарда олардың бір бөлігі Сұлтанның әмірімен міндетінен

69босатылып демалысқа шығып жатады. Олардың қарулары мен қолданған заттары қайтарылып, мемлекет қарауына өтеді. Қызметтен босатылған сарбаздар үйреніп қалған ат көлігін, қару-жарағын қайтарып бергеніне сырттай, біраз қайғыратыны рас, дегенмен Әділ Патшаның құзырына баратындықтан іштей қатты қуанышты. Кейде, әскерлерді қызметтен босататын қызметкерлер жаңадан келген жауынгермен кездескенде оларды танымай қалып, «Қаруыңды бер!» десе, әлгі жауынгер: «Мен патшаның сарбазымын, соның қызметіндемін, соңында соның алдына барамын. Егер Оның рұқсатымен келсеңдер құба-құп, бұйрығын көрсетіңіз, болмаса жолымнан аулақ тұрыңыз! Мен жалғыз болсам да, сендер мың болсаңдар да сендермен қарсыласуға шамам жетеді. Өзім үшін емес, Сұлтаным үшін солай етемін. Өйткені, менің жаным өзімдікі емес, Сұлтанымның аманаты. Менің қолымдағының бәрі, өзім де Оның иелігіндемін. Сол үшін мен сендерге бас имеймін!» дейді. Міне, осы екінші жолда болатын қызықты жәйттің бұл бір ғана мысалы деуге болады. Қалғанын өзің салыстыр. Бүкіл осы екінші жолда сапар кезінде дүниеге келу деп аталатын әскери міндет атқаруға жолдама бар және дүниеден қайту деген дән риза болып, қуанышты күйдегі әскери міндетінен босап жатқандар бар. Олар да разы болып әуенмен қайтып жатыр. Құран Хаким адамзатқа осындай нұрлы бақыт жолын сыйлайды. Бұл сыйлықты кім толық қабыл алса, екі дүниенің бақытына бөленеді. Не өткенге өкінбейді, не болашақты уайымдап қорықпайды. Ей, адасқан екінші Еуропа! Сенің шірік әрі еш негізі жоқ

70ұстанымыңның біреуі мынау: «Ең үлкен періштеден бастап ең кішкентай шыбынға дейін әрбір тіршілік иесі өзіне-өзі қожайын, өзі үшін өмір сүреді, өз қызығы үшін жүгіреді. Оның өзіндік өмір сүру хақысы бар. Басты мақсатының өзі өмір сүру, тұқымын жалғастыру» дейсің. Және, Халиқ-ы Кәримнің дүние тіршілігіндегі ғажайып заңдылығы бойынша, өсімдіктердің хайуандарға, хайуандардың адамдарға қызмет көрсетіп, бір-біріне жәрдем етіп жатқан Рахымды қамқорлықтарын бір-бірімен жауласып таласып жатқандай көресің де «Өмір соғыс» деген жалған заң шығарып алжасасың. Япыр-ау, Рахмани қамқорлықтың шуағымен зәрре бөлшектердің зымырап бүкіл дене мүшелеріне азық тасып жүргені қалай соғыс болмақ? Бір-бірімен жауласу сондай бола ма?! Негізінде, ол Рахман әрі Кәрим Жаратушының әмірімен бір-біріне көмек, өзара жәрдем болып табылады. Және тағы бір шірік ұстанымың мынау: «Әрбір тіршілік иесі өзіне-өзі қожайын» дейсің. Ешқандай да жаратылыс өз-өзіне қожайын емес екеніне нақты дәлел мынау: Себептер ішінде ең еріктісі, ираде иесі яғни қалау-еркі өзінде адам екені рас. Алайда, адамның ойлану, сөйлеу және ішіп-жеу секілді қарапайым, оңай және көзге көрінер іс-амалдарының өз еркіне берілгені жүзден бір ғана бөлігі, оның өзі де күмәнді. Міне, сырттай өз әрекетінің жүзден біреуіне ғана ие болуы екіталай адам қалай, қайтіп өзіне өзі қожайын болмақ?! Адамзат өзін-өзі басқаруға, өзіне толық иелік етуге келгенде қолы қысқа, әлжуаз болып жатса, басқа тіршілік иелері «өз-өзіне қожайын» дегендер хайуаннан бетер ақымақ екені түсінікті болар. Иә, сені осындай қате жолға итеріп, әуреге салған соқыр әрі таяз ақылың. Сол нұқсан ақылыңмен

71әрбір нәрсенің Иесі болған Раббыңды, Жаратқан Иеңді ұмыттың. Оның иелігін меңіреу табиғатқа еншілеп, әсерді себептерге бердің, нағыз қожайын, Раббыңның мүлкін жасанды пұттарға телідің. Мұндай жағдайда әрбір тіршілік иесі, адамдар қисапсыз анталаған жаумен жалғыз өзі күресіп, қыруар қажеттілігі үшін жанталасып өмір сүруі керек. Ондай жағдайда, зәрредей ғана күш-қуатпен, мардымсыз ғана қалау еркімен, сағым секілді сезіммен, көбіктей көрініп тез өшетін тіршілікпен, бір сәттік өмірмен қаптаған жау мен таусылмайтын қажетін қайтіп өтемек? Алайда, ондай бейшара тіршілік иелерінің шама-шарқы мұндай мыңдаған қажеттіліктердің тіпті, біреуін де өтеуге жарамайды. Қиыншылыққа тап болған кезде меңіреу сансыз себептерден тірек болар үміт-қайыр таба алмай дал болады.дегеніндей олардың жасаған дұғасы тек адастырудан басқа пайдасы жоқ. Сенің қараңғы пәлсәпаң адамзаттың күндізін түнге айналдырды. Сол қиыншылықтар мен зұлымдықтарға, қараңғы түнекке бой үйрету үшін жарқылдаған жасанды жарықтар орнаттың. Ол жарықтар адамды қуанышқа бөлемейді, керісінше жылаған көз жастарына күліп, мазақ ететін жылтырақ бірдеме. Ал, әрбір тіршілік иесі болса сенің шәкірттеріңнің көзіне жауыздардың табанына жаншылған бейшаралар секілді көрінеді. Дүние барлық нәрселердің жылап-сықтау орыны секілді. Дүниедегі дыбыстар, өлімнен және қиыншылықтан туындайтын жан айқайы іспеттес. Сенен

72сабақ алған шәкіртің перғауынға ұқсайды. Бірақ болмашы нәрсеге табынатын, пайда үшін көрінген нәрсені Құдай көретін сұмырай перғауын. Өзі тым тәкаппар. Бірақ, бір сәттік ләззат үшін ауыр жүкті көтеруге көнген мыстан бейнесінде. Кішкене бір пайда үшін шайтанның аяғын сүюге дайын тұрған сұмпайы. Бірақ, көңілінде тірек болар ештеңесі жоқ бір қуыскеуде болғандықтан бойында күш-қуаттан жұрдай бір жағымпаз. Ол шәкірттің бар арманы қу нәпсісін қандыру. Сол үшін небір айла-сұмдықтан тайынбайтын сұмырай. Өз пайдасынан өзге ештеңеге де алаң болмайды. Не болса да өз нәпсісінің жолына шалып жіберуге дайын тұрады.Ал, Құранның адал шәкірті болса, ол құдайдың шынайы құлы. Алайда, жаратылғанның ешқайсысына құлшылық етпейтін абыройы жоғары құл. Жәннат секілді ең қымбат пайда үшін де құлшылығын сатпайтын мерейі үстем құл, Фатыр-ы Зүлжәлал, Аллаһтан басқа ештеңенің алдында еңкеймейтін ары таза. Әрі пақыр болса да, Мәлик-і Иесі оған уәде еткен нәрселерге көңілі тоқ, кешірімшіл де қанағатшыл құл. Өзі әлсіз болса да, құдіреті шексіз Жаратушысының күш-қуатына сүйенген сенімді жан. Мұндай пенде Құранның нағыз шәкірті болғандықтан мәңгі Жәннатты да басты мақсатым демегендіктен мынау алдамшы қу дүниеге әсте алданар ма?! Міне, осылайша екі шәкірттің қандай айырмашылығы бар екендігін салыстырып көр! Әрі қисық пәлсәпаның шәкірттері мен Құран Хакимнің шәкірттерінің талпыныстары мен жанкештіліктерін де салыстырып қара! Пәлсәпаның шәкірті өз нәпсісі үшін бауырынан қашады. Бас пайдасы үшін қашанда дау-дамай шығарады. Ал, Құран шәкірті

73болса жер жүзіндегі бүкіл жандыны өз бауырындай іш тартып оларға әрдайым қайыр дұғада болады. Олардың рахаттанғанына ләззат алып рухани жақындық сезінеді. Ғарыш пен Күннің өзін, өзі секілді Раббысына қызмет ететін құл, жаратылған нәрсе деп біледі. Әрі, екі шәкірттің маңызды жақтарын және рухани деңгейін былай салыстырып көруге болар: Хикмет толы Құран шәкірттерінің рухын кеңейтіп, дәрежесін биікке көтеретіні сондай, тоқсан тоғыз тәсбих тасының орнына тоқсан тоғыз Иләһи көркем есімдердің шағылысын көрсетіп тұратын тоқсан тоғыз әлемдердің зәрре бөлшектерін бір-бір тал тәсбих тастары секілді қолдарына беріп: «Осылай дұға етіп, зікір етіңдер!» дейді. Міне, Құраннан сабақ алған Шах-ы Гейлани, Руфаи, Шазели сынды шәкірттердің оқыған дұғасын тыңда! Қолдарында тізбектелген зәрре бөлшектері жаратылыстың саны қанша болса, солардың бәрін тәсбихтей санап, ұстап тұрып дұға оқуда. Хақ Тағаланы зікір етіп, жаратылыс тілдерімен дәріптеп тәсбих етуде. Міне, баяны мұғжиза болған Құран Кәрімнің мұғжизалы тәрбиесіне қара! Болмашы бір қиыншылыққа көңілі құлазып, көзге көрінбейтін бір микробтан жеңіліп қалатын мына кішкентай адам, Құранмен тәрбиеленген кезде көңілі тасып сонау шырқау биікке көтеріліп, жадырап қалады. Алып кең дүниені қолына алып тәсбих тартса да еш ауырлығы жоқтай. Олар жәннаттың өзін дұға-тілегіне басты мақсат қылмайды. Өз нәпсісін Хақ Тағаланың жәй бір мақұлығынан жоғары қоймай, кішіпейіл инабатты келеді. Абырой мен кішіпейілдікті қатар ұстайды. Ал, пәлсәпа шәкірттерінің

74деңгейі төмен, тіпті салыстыруға келмейді. Міне, пәлсәпә түнегіне батып, ақыл есін тұман шалған Еуропаның адасқан ойымен, қисық назарымен көрген ақиқаттарды екі дүниені қатар көре алатын өткір көзді. ғайып әлемін қадағалайтын назары бар, адамзат үшін екі дүниенің бақытына жол сілтейтін хикмет толы Құран былай дейді: Уа, адам! Сенің жаның да қолыңдағы дүние-мүлкің де сенікі емес, ол саған Біреудің аманаты. Ол аманаттың иесі Құдіреті күшті, бәрін көретін көретін, барлығын білетін Рахим уә Кәрім! Ол сенің қолыңдағы мүлкіңді сенен сатып алмақ. Сөйтіп сен үшін сақтап қоймақ. Әйтпесе босқа зая болмақ. Кейін саған өте қымбатты түрде, бағасын еселеп қайтаратын болады. Сен жауынгер секілді өз міндетіңді адал атқар! Жаратушының атымен әрекет қыл! Ол сенің қажетіңді үнемі өтеп, сенің шамаң жетпейтін нәрселерден қорғайды. Сенің бұл дүниедегі міндетің, өміріңнің мақсаты, нәтижесі сол Жаратушы Иенің көркем есімдеріне айна болып шағылыстыру. Өмірде бір қиыншылыққа тап болсаң былай де: яғни, «Мен Жаратушы Иемнің қызметінде жүрмін. Ей, пәлекет! Егер Оның рұқсатымен, ризашылығымен келсең, хош келдің! Өйткені, әйтеуір бір күні Оның алдына барарымыз хақ, Оған қауышуға асықпыз. Сондықтан, бір күндері бізді мына өмір міндетінен азат етеді. Кәне, ей пәлекет! Мені азат етіп, келген жағыма қайтару сенің қолыңда болса мен ризамын. Ал егер менің аманатқа беріктігімді сынағалы келген болсаң, және менің саған тәсілім болуыма Оның ризасы болмаса, шамам келгенше Мәлик Иемнің аманатын саған бермеймін!» дейді. Міне, осындай мыңнан бір үлгі етіп

75баяндаған, жалаң ақылға сүйенген пәлсәпә мен Құдайдың сөзі Құранның берген дәрістерінің дәрежелерін байқап көр! Иә, екі жақтың жағдайы осы айтылғандай кетіп барады. Бірақ, тура жолдағылардың да, адасу жолындағылардың да дәрежелері әртүрлі. Ғапылдықтың деңгейі түрлі-түрлі. Әркім, бұл ақиқаттарды толық сезіне қоймас. Өйткені, бейқамдық мұны сезінуге кедергі туғызады. Бұл заманда ғапылдықтың сезімдерді ұйықтатып тастағаны сонша мына дүниедегі қайғы қасіретті «мәдениетшілдер» мүлде сезбей мәз-мәйрам. Бірақ, ілімнің дамуы және күн сайын жер қойнына кіріп жатқан отыз мың өліктің қатаң ескертуі әлгі ғапылдықтың пердесін жыртып ақиқатты ашып көрсетуде. Кәпірлердің тағұттарына табынып, табиғатқа құдайдай сеніп, пән-пәлсәпаның айтқанына көпе көрнеу еліктеп еріп жүргендерге обал-ақ! Уа, отанның жастары! Еуропалық кәпірлерге еліктеуді қойыңдар! Япыр-ау, Еуропаның сендерге жасаған зұлымдықтары аз болды ма? Олардың арамдықтарын көре тұра, бұрыс қылықтары мен азғындықтарына қандай ақылмен еліктейсіңдер! Жо-жоқ, олай ету қате! Азғын түрде еліктегендер, оларға мойынсұнып қана қоймай, өздері парқына бармай олардың қатарына қосылып өзін де, бауырын да құрдымға итерген болады! Көзі ашық, көкірегі ояу болыңдар! Сендер олардың жаман қылықтарын, азғын мәдениетін қабылдаған сайын отаншыл екендеріңе шек келтіресіңдер. Олар не айтса соны, бас-көз жоқ қабылдау өз халқын менсінбеу, ұлттық намысты таптау боп табылады.

76АЛТЫНШЫ НОТА: Кәпірлердің көптігіне және олардың ұйымдасқан түрде иман ақиқаттарын жоққа шығарғанына қарап үрейі ұшып, діни нанымына шәк келтірген бейшара! Біліп қой! Бір нәрсенің қасиеті, құндылығы оның санының көптігінде емес. Өйткені, адам бұзылса шайтан сияқты бір хайуанға айналады. Адам, кейбір батыстық мәдениетті өзіне үлгі етіп хайуани сезімге беріліп, айуандық жасай берсе тіптен азып хайуандықтың шегіне жетер еді. Өзің де білесің, хайуандардың саны мен түрі адамдармен салыстырғанда шексіз көп, бірақ бүкіл хайуан адамға жетпейді, адамзат олардың Сұлтаны саналады. Міне, жағымсыз кәпірлер мен оларға ерген сұмырайлар Хақ Тағаланың жаратқан хайуандарының бір түрі десе болады. Оларды Фатыр-ы Хаким, дүниеге жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін жаратқан. Әрі мүмин құлдарына арнаған нығметтерінің дәрежесі анықталу үшін жаратқан. Сосын кейін, оларды өз орындарына лайықты жәһаннамға тастайды. Міне, кәпірлер мен адасушылардың иман ақиқаттарын жоққа шығарып, қарсы шығуының ешқандай мәні жоқ. Өйткені, олардың салмағы жоқ, нанымы бос қуыс секілді, ешбір негізсіз. Мың кәпір бір ақиқатшыл адамға татымайды. Рамазан айы туарда Ыстамбулдың халқы Айды көрмей, жаппай жоққа шығарса, тек екі адам Айды көріп куәлік етсе әлгі жоқ деген көпшіліктің пікірі есепке алынбайды. Сол сияқты кәпірлер мен адасушылардың түпкі мақсаты жоққа шығару, сенбеу әрі надандық пен бекершілік, қайшылыққа толы. Олай болса олардың көптігінің ешқандай мәнісі жоқ. Иман иелерінің хақ әрі анық түрде дәлелдеген үкімдері адасқандардың сансыз сандырақтарынан артық. Сондықтан олардан әрдайым үстем.

77Мәселе мынада: Жоққа шығарушылардың айтқандары әртүрлі, шашыраңқы болып бір-бірімен ұйыспайтындықтан маңызы жоқ. Ал, бар екенін дәлелдеушілердің пікірі бір жерден шығып, өзара бірігіп үлкен күшке ие болады. Өйткені, көктегі Рамазан айын көрмеген адам былай дейді: «Ай маған көрінбей тұр. Менің назарымда жоқ» Басқалары да: «Бізге де көрінбеді» дейді. Және басқалары да осы сөзді қайталайды. Бәрі де «жоқ» деген сөзді өздерінше айтады. Сөйтіп, өз көздеріне сеніп айтқандары бір-бірін қуаттай алмайды. Өйткені көруге кедергі себептер әртүрлі. Ал, Айды көргендігін дәлелдейтіндер болса былай дейді: «Мен Айды көріп тұрмын. Әне, көкте Ай тұр» дейді. Көргендердің бәрі бірауыздан бір тұсты көрсетіп: «Ай анық түрде көрінді» дейді. Сөйтіп, бәрінің сөзі бір жерден шығып, бір ақиқатқа тоғысады. Ал, жоққа шығарушылар бірауыздан айтылған ақиқатқа қарсы келе алмайды. Себебі, жоққа шығару дәлелденбейді,бұл бір қағида. Бір нәрсені көзге көрсету, оның дүниеде бар екендігінің нақты дәлелі. Егер оны жоқ десең онда бүкіл дүниені шарлап, сосын ғана оның жоқ екендігін дәлелдей аласың. Міне, бұл қағидаға сүйене отырып кәпірлердің бір ақиқатты жоққа шығаруы, бір тесіктен өту, не бір шұңқырдан аттап өтуге ұқсайды десек, онда мың да, бір де айырмашылығы жоқ. Өйткені, өзара бірігіп көмектесе алмайды. Ал дәлелдеушілер болса, ақиқатқа сүйенетіндіктен пікірлері бір жерден шығады. Бір-біріне көмекке келеді. Бейне, үлкен тасты көтеруге ұқсайды. Қанша қол көтерісуге жұмылса соншама жеңіл болады. Бір-біріне қуат береді.

78ЖЕТІНШІ НОТА: Уа, мұсылмандарды дүнияға қызықтырып, өнер мен өркендеудің шетелдік үлгісіне күштеп итермелеуші отаншылсымақтар! Байқа, бұл ұлттың кейбірінің хақ дінмен байланысы үзіліп кетпесін! Егер кейбіреулер соқыр сезімге беріліп, ақымақтық жасап, зорлықпен діннен шығып кетсе қоғамдық өмірдің шырқын бұзады. Мұндай дінсіздер у жыланнан бетер зиянкес келеді. Өйткені, діннен безгендердің ар-ұжданы мүлдем бұзылатындықтан қоғамға тигізер зияны удан да жаман болады. Сондықтан, шариғатта: «Діннен безген мүртедтің өмір сүруге хақысы жоқ, ал кәпір зымми болса, келісімге отырса, оның өмір сүруге хақысы бар» деген. Ал, Ханафи мәзхабы бойынша зымми кәпірдің куәгерлігі қабылданады. Ал, пасықтың үкімі яғни күнәһардың куәгерлігі қабылданбайды. Өйткені, ол қиянатшыл, опасыз. Уа, ақылы алжасқан пасық пенде! Пасықтардың санының көптігіне алданба! «Көпшілікпен біргемін» деп өзіңді алдама! Өйткені, пасықтар төмен деңгейге әдейілеп түспейді. байқамай түсіп қалған соң шығуы қиын боп жүр. Пасықтардың ішінде жақсы болуды қаламайтыны кемде-кем. Және бастығының діндар, адал болғанын қаламайтын адам жоқ. Тек, Құдай сақтасын діннен безіп ар-ожданы бұзылғандар болмаса.Уа, алжасқан бас, бұзылған жүрек! Сен мұсылмандар жөнінде, олар дүнияны жақсы көрмейді немесе оны мүлдем ойламайды, сондықтан пақыр боп кедейліктің зарын тартуда... Олар дүниені ұмытып кетпеуі үшін ояту керек, деп ойлаймысың? Бұл ойың қате. Керісінше ашкөздік, құмарлық сезімдері күшейгеннен кедейлікке ұрынған. Өйткені, ашкөздік сезім мүминді бәрінен құр қалдыратын, аздырып тоздыратын нәрсе.

79деген сөз бар. Иә, адамды дүнияға қызықтыратын себептер жетеді. Әу баста нәпсі, одан қала берді қажеттілік, дүниенің сыртқы сұлулығы, ішкі-сыртқы сезімдер, шайтан және сен сықылды жаман достар. Ал, мәңгі бақи ақырет әлеміне, мәңгі өмірге шақыратындар тым аз. Егер сенің халқыңа аз да болса жанашырлығың қалған болса, мәңгі өмірін құтқарсын деп қамқор боп жүрген азшылыққа көмектес, соларға қосыл. Егер азшылыққа қарсы боп, көпшілікке жақтассаң шайтанға жолдас болғаның. Мүмкін, былай ойлайтын шығарсың: Халықтың кедейлікке ұшырауы құлшылыққа қатты мән беріп дүниені мүлдем ұмытып, жалқаулыққа салынған. Жоқ, бұл ойың да негізсіз. Мынаған назар аудар! Үнді, Қытай еліндегі мәжусилер мен брахмандар, Африкадағы зәңгілер, Еуропаның боданы болған елдер, бізден әлдеқайда кедей, тұрмысы нашар. Әрі мұсылмандардың қолында ең зәру азықтан басқа ештеңе қалдырмай отыр емес пе? Я, Еуропаның кәпір залымдары я болмаса Азияның екі жүзді мұнапықтары халықтың қолда бар байлығын қулық жасап немесе ұрлап не болмаса тартып алуда. Сенің мәжбүрлеп мүмин-мұсылмандарды батыс мәдениетіне шақырудағы мақсатың, елдің тыныштығын сақтау, тәртіп орнату және жеңіл басқару болса, онда мұны нақты біліп ал! Сен қатты қателесіп отырсың әрі адастыратын жаққа апара жатырсың. Өйткені, діни нанымынан айырлған, мінез-құлқы бұзылған жүз пасықпен жұмыс істеп, қоғамның тыныштығын түзеуге тырысу мыңдаған иманды, дұрыс адамдарды басқарудан әлдеқайда қиын. Міне, бұл

80қағидаларға сүйенсек, иман иелері дүниеге қызықтыруға, хырсландыруға мұқтаж емес. Өркениет, елдің тыныштығы олай жүзеге аспайды. Керісінше еңбек пен кәсіп салаларын реттеу керек, және өзара сенім, адалдықты қалыптастыру, және бір-біріне жәрдем ету секілді ізгі амадар қажет. Ал, мұндай қажеттіліктер тек қана хақ діннің қағидаларын ұстанудан, мұсылманның шынайы тақуалығымен ғана іске асады.СЕГІЗІНШІ НОТА: Уа, еңбек пен жұмыста рахат пен бақыт бар екенін сезе алмай жүрген жалқау адам! Біліп қой! Хақ Тағала өзінің кемел жомарттығымен атқарған қызметтің ақысын сол қызметтің ішіне салып қойған. Амалдың ақысын сол амалдың өзіне орналастырған. Міне, бұл сырға байланысты болмыс атаулы тіпті бір жағынан алғанда жансыз жаратылыста табиғат заңдары деп аталатын Иләһи заңдылық бойынша өз міндеттерін шынайы түрде, сүйсіне, өзіндік ләззат алып орындайды. Мәселен, бал арасынан бастап, шыбын, тауық, сонау, Ай мен Күн секілді алып ғаламшарлар түгел өз міндеттерін яғни Раббысының әмірлерін кемел ләззатпен атқарады. Демек, міндеттерінде ләззат бар. Өйткені нәтижені ойлайтындай ақылы болмаса өз міндеттерін толық, мінсіз атқаруда. Егер былай десең: Жарайды, жанды нәрселерде ләззат бар дейік, ал жансыз нәрселерде ләззат қалай болады? Жауап: Иә, жансыз нәрселер міндеттерін өз пайдасы үшін атқармайды. Олар өздерінде жарқырай көрінетін Иләһи есімдердің атынан, олардың әдемілігі, әсемдігі, реттілігі секілді кемел көріністерінің шағылысы үшін

81қызмет етеді. Осындай өзіндік қызметі үшін бүкіл Нұрлы есімдердің бір үлгісі, айнасы секілді күйге бөленетіндіктен нұрланады, кемелденеді. Мысалы, бір тамшы су яки бір түйір әйнек негізінде нұрсыз бола тұра Күнге бет бұрса бойынан кішкентай Күн шағылысып сәуле шашып тұрмай ма? Міне, дәл сол секілді зәрре бөлшектер мен айналадағы жаратылыс Жамал әрі Камал Зат-ы Зүлжәлал Аллаһтың көркем есімдеріне бөленіп, айналық қызметін атқару арқылы әлгіндей қарапайым тамшы мен әйнек сынығының жарқырағаны іспетті әрнәрсе өз болмысында өте жоғарғы дәрежеге жетеді. Онсыз да өз міндеттерінде соншама нұрлы биікке көтеріліп жатса, ләззат алу мүмкін болса яғни жалпы ортақ тіршіліктен үлесі болса керемет ләззатпен өз міндеттерін атқарады деуге болады. Міндет атқарған кезде ләззат болатындығына анық дәлел, сен өзіңнің ағза-мүшелерің мен сезімдеріңнің қызметтеріне қара! Әрқайсысы болмысын және тіршілігін жалғастыру үшін жасаған қызметтерінде жеке-жеке өзіндік ләззаттары бар. Олар қызметін атқарған кезде рахаттанатыны байқалады. Ал, оларға қызметін тоқтату азап береді. Міндет атқарудың ләззат екендігінің тағы бір дәлелі, қораздың яки балапан ерткен тауықтардың жанкешті іс-әрекетінен байқалады. Олар өздері аш болса да тапқан жемдерін жемей балапандарына ұсынады. Демек, міндет атқарудың өзіндік жем жеп тоюдан да артық бір ләззаты болғаны ғой. Құрық тауықтар осы ләззат үшін балапандарын қорғап иттің аузына түсуден тайынбайды және өзі аш жүрсе де балапандарына жем іздеп әуре. Демек, міндет атқарудың керемет ләззаты аштықтан да, өлімнен де тәтті екендігін анық көрсетіп тұр. Хайуандардың енелері осы қызметті

82төлдері үлкейгенше ләззатпен атқарады да үлкейген соң қызметті доғарады яғни одан алатын ләззат тоқтайды. Енді ол балапанын шұқып, аузындағысын алып қоюға бар. Бірақ, адамдардың аналарында мұндай ләззаты мол міндет ұзаққа жалғасады. Өйткені, адам баласының әлсіз жаратылысы анасының қамқорлығын ұзақ уақыт қажет ететіндіктен солай болса керек. Ал, хайуандардың бақташысы ретіндегі барлық аталықтарына, әлгі тауықтар секілді аналықтарына мұқият қарасаң ешқашан өздері үшін міндет атқармайтынын байқаймыз. Өйткені өз міндеті үшін, қажет болса жанын пида етуге даяр. Олай болса, олардың мойнына жүктелген бір міндет бар. Олар дәл сол міндеттің ішіне өзінің аса мол рахымымен ләззат жаратып қойған Муним-і Кәрімнің, Фатыр-ы Зүлжалал Аллаһтың атымен қызмет етуде. Атқарылған қызметтің ішінде өзіндік ақы берілетіндігінің дәлелі мынау: Өсімдіктер мен ағаштарға қарасаң керемет түрде Фатыр-ы Зүлжәлалдың бұйрықтарын бұлжытпай орындап жатады. Өйткені, өсімдіктердің айналасына тарататын хош иісі, қарағандардың көз жауын алатын әдемі түр-түсі, жемісі мен тұқымы үшін сабақтары қурап түскенше өсетіні, олардың Иләһи бір хикметпен ләззат алатындығын көрсетеді. Өз болмысын сол ләззат жолына пида етіп ең соңында қурап, шіріп құлайды. Бұтақтарында сүт қапшықтарын көтеріп тұратын какос ағашы мен өте дәмді жеміске толы інжір деген ағаштар хал тілдерімен Иләһи рахым қазынасынан ең дәмді сүт пен тәтті шырынды алып адамдарға береді де, өздері батпақты суға қанағат етеді. Анар ағашы да керемет дәмді шырынын адамдарға беріп, өзі лай суға риза. Тіпті, дәнектердің сабақ жайып өсуінің өзінен ерекше

83құштарлықты байқауға болады. Қап-қараңғы топырақ астына қамалған дәнек кеңістікке, жер бетіне шығуға құштарлана ұмтылады. Демек, жүктелген міндеттің ерекше ләззаты бар. Міне, «Сүннетуллаһ» деп аталатын жаратылыстағы осы ғажайып құбылыстан мынаны ұғамыз: Еш нәрсе істемей, бос отырғандар, жалқаулар тынымсыз еңбек етіп, қызмет етіп жүргендерден әлдеқайда мазасыз күй кешеді. Олар өмірдің тез өтуін тілеп, үнемі шағым айтады. Ал, тынымсыз еңбек ететіндер үнемі шүкір етіп, Аллаһқа мадақ айтып рахат өмір сүреді. Олар өмірдің яғни уақыттың тез өтуін қаламайды!ортақ ереже. Міне, осы сырға орай: «Рахат машақатта, машақат болса рахатта» деген. Бұл ел аузында нақыл сөз, мәлім қағида. Егер сол жансыз заттарға зер салып қарасақ, бейімділігі бола тұра жүзеге аспай, қабілеті ашылмай қалғандар құлшынып, өзіне жазылған бағдарламаны Иләһи заңдарға сәйкес жүзеге асыруға бар ынтасымен тырысып бағуда. Бұл жағдай бізге мынаны мегзейді: Әлгіндей жаратылысына сай қызметте өзіндік ынта әрі ләззат бар. Егер ол жансыз заттың жалпыға ортақ тіршіліктен алар үлесі бар болса, ләззат-ынта өзінікі болар еді. Болмаса сол жансыздың уәкіліне, оны бақылап отырғанға тиесілі. Тіпті, бұл сырға байланысты былай деуге негіз бар: Сұйық судың өзі «мұз бол!» әмірін алғанда, Иләһи әмірді құлшына орындайды. Құйылған темір ыдысты қақ айырып жібереді. Демек,

84аузы жабық темір ыдыста тұрған суға нөл градустан төмен жағдайда «кеңеюге ұмтыл!» деген Раббани әмірдің күшімен темір қақпақты атып жібереді. Өзі мұзға айналады да, темір ыдысын тас-талқан қылады. Әрбір нәрсенің қозғалысын осыған қарап салыстырсаң, сонау ғарыштағы сансыз ғаламшарлар мен көзге көрінбей және шыр айналған зәрре бөлшектерге дейінгі бүкіл жаратылыс Иләһи тағдырдың заңымен тынымсыз қозғалып тұрғанын ұғасың. Бәрі де, Иләһи құдіреттің күшімен, тек Соның ираде қалауымен іс атқаруда. Тіпті, әрбір зәрре, ұсақ бөлшек, әрбір жаратылыс, әрбір жанды нәрсе әскери жауынгерге ұқсайды. Әскерде түрлі бөлімшеде әрбір жауынгердің өзара байланысы, өзіндік атқарар қызметі болатыны секілді, әрбір зәрре, әрбір тіріжан да солай бүкіл әлеммен тығыз байланыста. Мысалы, адамның көзіндегі зәрре-бөлшектер көруге қызмет етсе, сонымен қатар көздің тамырларымен, ондағы жасушалармен, жүйке және күре тамырлармен өзара тығыз байланысы бар. Әрі соған қарай атқарар міндеті және сол міндетпен келтірер пайдасы бар. Тағысын тағы. Бұған басқа нәрселерді де салыстыра беруге болады. Олай болса, әр нәрсе Қадир-ы Әзәли, құдреті күшті Бір Аллаһтың бар екендігіне екі тұрғыдан куәлік етеді. Біріншісі: Өзі өте әлсіз бола тұра өзінің шамасынан тыс мыңдаған есе ауыр жүк көтеріп, маңызды міндеттер атқарады. Демек, әлсіздігі арқылы әлгі Құдіреті күшті Қадир Аллаһтың бар екенін дәлелдейді. Екіншісі: Әрбір жаратылыс, әлемнің күрделі жүйе мен қатаң тәртіп-ережелеріне, сондай-ақ, тепе-теңдікті сақтап тұрған заңдарға мүлтіксіз мойынсұнады. Осылайша Алим

85әрі Қадир Аллаһтың бар екеніне куәлік етеді. Өйткені, зәрре бөлшек секілді жансыз нәрселер немесе бал арасы тәрізді ұсақ жәндіктер Кітаб-ы Мүбиннің яғни мына ғаламның маңызды да күрделі заңдарын, керемет тәртіп пен реттілік жөнінде ештеңе білмейді ғой. Жансыз зәрре мен кіп-кішкентай бал арасы қайда? Көктердің сансыз қабаттарын парақ секілді ашып жапқан Зат-ы Зүлжәлалдың құзырындағы Кітаб-ы Мүбиннің қыруар нәзік әрі күрделі заңдары қайда? Егер сен, ақымақтық жасап әлгі зәрре-бөлшектердің әлем кітабының күрделі де ұсақ әріптерін көре алатын көзі бар десең, бәлкім сонда зәрре-бөлшектің де куәлігін жоққа шығаруға болар. Иә, Фатыр-ы Хаким, Кітаб-ы Мүбиннің ережелерін керемет түрде әрі шағын бейнеде, тамаша ләззат пен арнайы қажеттілік ретінде жаратылыстың ішіне салып қойған. Әрбір жаратылыс өзіндік ләззатпен, нақтылы қажеттілігіне орай әрекет еткенде әлгі Кітаб-ы Мүбинді толық меңгермесе іске кірісіп жұмысын бастап кетеді. Мысалы, маса жұмыртқасынан шыға салысымен ұшып келіп адамның бетіне инесін қадап, қанын сора бастайды. Ал, жалтарып, қашуға келгенде тым әккі әрі жылдам. Япыр-ау, ешқандай тәжірибесі жоқ бұл кіп-кішкене жәндікке мұндай сақтану өнерін кім үйреткен және қайдан, қашан үйренген? Мен, бейшара Саид, егер сол масаның әлгі өнерін үйренгім келсе ұзақ уақыт, қаншама дәрістер алып әзер үйренер едім. Енді, өз істерін илхам бойынша яғни аянмен жасайтын бал арасы, өрмекші және ұясын шұлық секілді тоқитын құрқылтай құсын алайық. Олар да осы масаға ұқсас керемет жаратылған. Тіпті, өсімдіктерді де осы хайуандармен салыстырып қара.

86Иә, Жәууад-і Мутлақ Жаратушы Аллаһ, әрбір жандының жан дүниесіне ләззатқа шабыт, сонымен қоса қажеттілік деген «сиямен» жазылған дәптерге өзінің әмір-бұйрықтарының бағдарламасын, іс-әрекетінің, атқарар міндеттерінің тізбе-мазмұнын жазып қойған. Хаким-ы Зүлжәлал Кітаб-ы Мүбиннің бүкіл ережелерінің ішінен бал арасының міндеттері мен қызметтерін бір тізімге сиғызып, оның басындағы титімдей жады сандықшасына салып қойған! Ол жады сандықшасын ашатын кілттің өзіне міндет атқарушы ара үшін бір ләззат беріп қойған. Сонымен жады сандықшасын ашып, оқып, Иләһи әмірді тыңдап амал қылады. Сонда аятының сыры ашылады. Міне, егер осы Сегізінші нотаның мағынасын толық түсінген болсаң, кәміл иманмен аятының сырын және аятының ақиқатын жәнеаятындағы қағидаларды жәнеаятының бір мағынасын түсінесің.

87ТОҒЫЗЫНШЫ НОТА:Біліп қой! Жалпы Пайғамбарлық қоғамдағы ізгілік пен кемелдіктің бұлағы, мазмұны. Және Хақ дін күллі бақытқа апарар даңғыл жол. Иман теңі жоқ тамаша нәрсе,ол мөлдір де керемет тазалық пен адалдыққа тұнып тұр. Әлемде керемет әсемдік, тамаша нұр-фейз, анық ақиқат пен хақ, жоғары дәрежеде кемелдік бар екені рас. Олай болса, міндетті түрде хақ пен ақиқат пайғамбарлықтан бастау алады, ол нәбилер жақта. Ал, жамандық атаулы, адасушылық, зиянға ұшырау болса оларға қарсы шыққандар жағында, қарсыластарының еншісінде. Діннің, құлшылықтың мыңдаған құндылықтарының тек біреуін айтар болсақ, Нәби алейһиссалам құлшылық арқылы бір Құдайға сенетін муаххидин мүміндердің жүректерін біріктіріп, айт, жұма және жамағат намаздарында жұдырықтай жұмылдырып ынтымағын күшейтеді. Олардың тілдерін де бір сөзге біріктіреді. Бейне бір адам баласы Әзәли Мағбуд бір Аллаһтың әміріне сансыз жүректерден, қисапсыз тілдерден төгілген дауыстармен, дұғалармен, зікірлермен жауап беріп жатқандай тамаша көрініс. Ол дауыстар, дұғалар, зікірлер өзара үндесіп, бірін-бірін қуаттап ауқымды түрде Әзәли Мағбуд Аллаһтың Улухиятына бас иіп құлшылық қылуда. Құдды, жер шары зікір салып, дұға етіп, бүкіл болмысымен намаз оқып жатқандай. Бейне бір жан-жағындағылармен бірге аспаннан асып, көктен түскен айбын аят деген әмірін орындап тұрғандай! Міне, осы ынтымақтың сырымен бүкіл жаратылыс ішінде бір зәрре бөлшектей

88кішкентай адам баласы құлшылықтың ұлықтығының арқасында Жер мен Көктердің Жаратушысы Аллаһтың сүйікті құлы, жер бетінің халифасы, күллі тіршілік иесінің сұлтан патшасы, әлемнің жаратылу мақсаты, нәтижесі деген жоғары абыройға ие болды. Иә, егер жамағатпен оқыған намаздарда әсіресе айт намаздарында бір сәтте жүз миллион адамның АЛЛАҺУ АКБАР деген дауысы ғайып әлемінде үндескеніндей мына дүниеде де бір-бірімен қосылып үндессе, жер шары жаңғырған даусымен бір адам секілді ғажап бейнеге еніп, жарқын үнімен АЛЛАҺУ АКБАР деп муаххидин-мүминдермен бірге, бір сәтте жер шарын АЛЛАҺУ АКБАР құдретті сөзімен жаңғыртар еді. Рас, айт намаздарында Ислам әлемінің зікірі мен тәсбихаты өзара үндесіп АЛЛАҺУ АКБАР сөзімен құбыласы болған Қағбаны жүрегі ретінде ниет етіп, Меккені ауыз, Арафа тауын тіл секілді АЛЛАҺУ АКБАР сөзін қайталағанда жер жүзіндегі бүкіл мүминдердің үні үндесе шар тарапқа жаңғыра жайылыды. Міне, АЛЛАҺУ АКБАР бір ауыз сөз, дегенмен шексіз көк аспанды жаңғыртып әуені толқындатып орасан зор жаңғырығы сонау берзах әлеміне, сонау көкке жетеді. Сонымен жерді осылай өзіне сәжде етуші, құлдарына мешіт, жан-жануарларына бесік, Өзін дәріптеуші, пәктеуші қылған Зат-ы Зүлжәлал бір Аллаһқа әлемде қанша бөлшек болса сонша мадақ айтып, ұлықтаймыз, пәктейміз, дәріптейміз. Ол бізді өзіне қалай құлшылық етуді үйреткен Мұхаммед Пайғамбарға (Алейһиссалату уассалам) үмметі етіп жаратты. ОНЫНШЫ НОТА: Біліп қой уа, ғапыл Саид! Жаратушы Хақтың мағрифатына қол жеткізу, Оның есім-сипаттарының нұр-сәулелерін көру және көрсететін

89айналардан нұрдың шағылыстарын тамашалағың келсе, жүрегіңе және ойыңа келген әрбір нұрды түртіп, сараптама, күдікпен қарап, мінеп-сынама! Өзіңе жарығы түскен нұрды ұстаймын деп әуреленбе! Оның орнына ғапылдықтан арылып, өзіңді нұрға бағытта! Өйткені, Мағрифатуллаһтың яғни Аллаһты танытатын дәлелдері үш түрлі болатынына куә болдым.Біреуі: Су секілді, көзге көрінеді, сезіледі бірақ саусаққа ілікпейді. Бұл жағдайда бос қиялдан арылып, жалпылама түрде бойлаған дұрыс. Ол күдік саусақтарымен түртуге келмейді. Олай істесең, ағып жоқ болады. Ол абыл хаят саусақтарды мекен деп қабылдап қамалғысы келмейді. Екіншісі: Ауа секілді, сезіледі алайда оны көре алмайсың, ұстау да мүмкін емес. Оған жүзіңмен, рухыңмен бет бұрып өзіңді соған ыңғайла! Сынаймын деп қолмен ұстағандай әуре болма! Ұстай алмайсың. Оны рухпен сезінесің. Шәк келтіріп қолыңды созсаң болды, жылжып жоқ болады. Сенің қолыңда болуға риза емес. Үшіншісі: Нұрға ұқсайды, көзге көрінгенімен, сезілмейді де, ұстауға да келмейді. Олай болса жүрек көзіңмен, рухыңның назарымен қарап өзіңді соған бағытта! Осылай күтсең бәлкім ол өзі келер. Өйткені, ол нұр болғандықтан қолмен ұсталмайды. Оған тек көңілмен ғана қауыша аласың. Егер кәдімгі ақыли өлшемдермен білемін десең жоғалмаса да жасырынып қалады. Өйткені, ондай нұр заттық ортаға қамалып, біреудің иелігінде болуға көнбейді.ОН БІРІНШІ НОТА: Баяны мұғжиза болған Құранның түсіндіруінде көптеген жанашырлық, мол мейірім, аса қамқорлық байқалады. Халықтың басым көпшілігі ауам, қарапайым халық. Олардың сана-сезімдері

90жоғары бола бермейді. Сол үшін күрделі мәселелерді аңғара бермейді. Сондықтан, жаратылысты яғни аспан мен жерге жазылған аяттарды үлкен әріптермен қайталап көрсету қажет. Жалпы үлкен әріптермен жазылған жазуды оқу қашанда оңай. Мысалы, көктер мен жердің жаратылысы, жаңбыр жауып, жердің жанданып тірілуі секілді көзге анық көрінетін аяттар арқылы дәріс береді. Сол үлкен әріптердің арасындағы кішкене аяттарды көру, назар аудару оңай болатындықтан қиындық туғызбайды. Және Құранның жазу үлгісінде теңдессіз табиғилық, қарапайымдылық байқалады. Бейне бір Құран, әлемнің парақшаларына Құдірет қаламымен жазылған аяттарды өзі оқып тұрған хафыз секілді. Тіпті Құран, Жаратылыс кітабын оқытып, қағидаларын үйретіп жатқандай және Әзели Наққаш Жаратушы Аллаһтың тылсым-сырларын ашып, құбылыстарын параққа жазып тұрғанға ұқсайды. Міне, осы баяндалған ақиқаттарға көз жеткізгің келсе, Құранның «Амма» сүресі мен аяттарын тыңда! ОН ЕКІНШІ НОТА: Уа, бұл ноталарды тыңдап отырған достарым! Мынаны ескере кетейін: Мен, әдеттен тыс Раббыма деген жүрегімнен шыққан құпия сырларды, өтініштерімді, дұға-тілектерімді параққа жазуымның себебі, ажалым жетіп, тілім күрмелген кезде орныма кітабым мінажат қылсын деген ізгі ниет. Иләһи рахымнан соның қабыл болуын өтінемін. Иә, қысқа өмірде жасаған көп күнәларымның кешірілуін тілеп тілмен қанша тәубә етсем де жеткіліксіз екені анық. Біршама ғұмыры ұзақ әрі үнемі оқылатын кітаптың тілі соған жарап қалар деген үміттемін.

91Бұдан он үш жыл бұрын рухым алай-дүлей күй кешіп, шарқ ұрғанда шағында яғни Ескі Саидың күлкісі жаңа Саидтың жылауына айналған кезде, жастықтың ғапылдық түнінен кейін қарттықтың таңы атып оянған шақта осы бір мінәжат яғни Жаратқанға жалбарыну ойға арабша келген болатын. Соның біршама мағынасы: Уа, Рабб-ы Рахимім! Уа, Халық-ы Кәрімім! Менің бұған дейінгі дейінгі өмірім бәрі босқа кетті... Жастық шақ, өткен өмірімнен қолымда қалғаны азапқа салатын күнәлар, қор қылатын уайым-қайғылар, адастыратын амалдар ғана. Міне, осындай қат-қабат ауыр жүкпен қабірге таяп келемін. Тіпті, оңға, солға мойын бұруға мұрша бермейтін жылдамдықпен бұрынғы туыстарымның бәрі көшіп кеткен қабірдің үңірейген ауызын көріп тұрмын. Ол, мәңгілікке апаратын әбәд-үл әбад жолындағы алғашқы аялдама, бірінші қақпа. Расында менің қатты ауыр басып қалған, өліп-өшіп, құмартып жүрген мына тар дүнием, анық байқағанымдай түкке тұрмайтын жалған, уақытша әрі алдамшы екен. Оның ішіндегі жаратылыс бірінен соң бірі топ тобымен көшіп, жоғалып жатқан елеске ұқсайды. Әсіресе, мен секілді нәпсісі жаман адамдарға бұл дүние қатыгез әрі алдамшы, қу екен. Бір ләззат беріп алдап мың қайғыға салып қояды екен. Бір түйір тәтті беріп орнына жүз таяқ жегізеді екен. Уа, Рабб-ы Рахимім! Уа, Халық-ы Кәрімім! дегендей: Көп ұзамай мен кебініме оранып, табытқа жатып, достарыммен қоштасқан екенмін деймін. Сөйтіп, қабіріме кірген сәтте, Сенің рахымды

92құзырыңа мүрдем мен рухымның хал тілімен бар даусыммен былай деп жатырмын: Әл-Аман, Әл-Аман! О, Ханнан! О, Мәннан! Мені күнәларымның кесірінен сақтай гөр! Міне, қабіріме де жеттім. Кебініме оранған мүрдемнің қасында тұрмын. Сенің Рахымлы құзырыңа бас иіп бар дауысыммен былай жатырмын: Әл-аман, Әл-аман! О, Ханнан! О, Мәннан! Мені күнәларымның ауыр салмағынан құтқара гөр! Міне, қабіріме кірдім, денем кебінге оранған күйде! Иығына салып көтеріп әкелгендер мені тастап кетіп барады. Енді, Сенің ғана ғафу-кешіріміңе зәру-мұқтажбын. Және енді анық көріп тұрмын, Сенен өзге маған пана болар ешкім жоқ екен. Күнәдан қызарған бетім, салбыраған бас, тар қапаста қысылып бар дауысыммен былай деймін: Әл-аман, Әл-аман! О, Ханнан! О, Мәннан! Мені күнәларымның ауыртпалығынан құтқара гөр! Жатқан жерімді кеңейте гөр!Уа, Жаратушы Ием! Маған пана болар Сенің рахымың ғана. Бүкіл әлемге мейірім нұрын шашқан Хабибің, сүйіктің Сенің рахымыңа бөленуге бірден-бір ұйытқы. Сенен шағымданып жатқаным жоқ, нәпсімді саған шағымданудамын. Уа, Рабб-ы Рахимім! Уа, Халық-ы Кәрімім! Сенің алдыңа Саид есімді жаратқан пендең, құлың, өнерің келіп тұр. Ол Саған бас көтеріп қарсы шықты, қырсықты, сөйте тұра тым әлсіз, ғапыл, жаһил, қараңғы надан әрі пасық, сотқар, бүлікші... әрі қожайынан қашып жүрген құлдай қырық жылдан кейін істеген істеріне өкініп алдыңа келіп тұр. Сенің Рахымыңнан үміткер, күнәлары мен қателері көп екенін мойындайды. Өзі түрлі дертке ұшыраған. Енді, жалбарынып өтінуде. Әрине, егер мол рахымыңмен қабыл алып, кешірсең, әрине ол тек Саған ғана жарасады. Өйткені, Сен Әрхам-ур Рахиминсің,

93Мейірімділерден де мейірімдісің. Егер өтінішімді қабылдамасаң, Сенен басқа панам жоқ! Өзіңнен өзге Құдай, Сенен басқа Раб жоқ, қайда барам? Сенен басқа табынатын Хақ Мағбуд, пана болар Жаратушы жоқ!»ОН ҮШІНШІ НОТА: Адамдар жиі шатасатын жағдайлар туралы бес мәселе. Біріншісі: Хақтың жолында қызмет етіп, сол үшін күресетіндер өз міндетін ғана ойлаудың орнына кейде Хақ Тағаланың ісіне араласып, соған қарай әрекет жасап қателеседі. «Дүние мен Дін әдебі» атты рисаледе былай делінген: Бірде шайтан Иса алейһиссаламға қарсы былай депті: «Ажал да барлық нәрсе Аллаһтың әмірімен болады, о баста бәрі тағдырда жазулы дейсің. Олай болса мына биік жардан секірші, көрейік!». Сонда, Хазіреті Иса Пайғамбар былай деген екен: яғни, «Хақ Тағала құлын сынап: Сен олай істесең мен былай істеймін, қәне не істейді екенсің?». Бірақ, құлдың Жаратушы Иесін сынағандай: «Мен осылай істесем, сен не істер екенсің!?» деуге ешқандай хақысы жоқ». Бұл

94әрине, Хақ Тағаланың Рубубиятына қарсы әдепсіздік әрі құлшылыққа мүлдем керағар. Ақиқат осы, олай болса адам өз міндетін атқарып, Хақ Тағаланың ісіне араласпауы керек. Мәшһүр, заманының батыры және Шыңғыс ханның әскеріне күйрете соққы беріп, бірнеше мәрте тойтарыс берген Исламның қаһарманы Жәлаладдин Хорезмшах, майданға аттанғалы тұрғанда уәзірлері келіп: «Сіз жеңіске жетесіз. Хақ Тағала сізге жеңіс бұйырады»-дегенде: «Аллаһтан әмір келіп жиһад ету парыз болды, мен жауыммен соғысуға міндеттімін. Аллаһтың ісіне араласпаймын, жеңіп-жеңбеуім бір Құдайдың қолында» - депті. Міне, ол «тәсілім» сырын түсініп, толық қабылдағандықтан таңғаларлық ерлік жасап, көп мәрте жеңіске жеткен екен. Иә, адам өзінің қалау-еркімен жасайтын іс-амалдарында Хақ Тағаланың құдіретімен болатын нәтижені ойламауы керек. Мысалы, кейбір бауырларымыз көпшіліктің Рисалей-Нұрға ықыласы ауып, қызыға оқыса, ынталанып, құлшынып кетеді де, тыңдамай қойса ынта-жігері азайып бәсеңсіп қалады. Алайда, нағыз жетекші, үлгі болар өнеге, ұлы ұстаз Расулуллаһ Алейһиссалату уассалам: деген Иләһи бұйрықты бұлжытпай орындап, адамдар тыңдамай, сырт айналса одан әрі ықыластанып үгіт-насихат жүргізген екен. Өйткені Ол:

95сыры бойынша: Адамдарға насихатты қабылдату, оларды тура жолға салу бір Құдайдың қолында екенін толық түсінген. Аллаһ елшісі Хақ Тағаланың ісіне ешқашан араласпаушы еді. Олай болса, бауырларым! Сендер де өздеріңе қатысы жоқ істерді ойлап, соған қарай іс-әрекет қылып Аллаһтың ісіне араласпаңдар! Жаратушыны сынағандай болымсыз әрекеттен сақ болыңдар!Екінші мәселе: Құлшылық ету Аллаһтың әмірі болғандықтан Оның ризалығы үшін жасалады. Құлшылықтың себебі Аллаһтың әмірі, ал нәтижесі Аллаһ Тағаланы риза қылу. Ал, құлшылықтың пайда-жемістері ақыретте көрінеді. Алайда, басты мақсат қылмай және тек сол үшін істемеу шартымен дүниелік пайдалар, өздігінен берілетін әрі сұрамай-ақ болатын нәтижелер құлшылыққа зияны жоқ. Тіпті, иманы әлсіз, жаңадан бастағандарға ынталандырушы, қызықтырушы ретінде керек болар. Бірақ, дүниелік пайдаларды құлшылық пен дұғаның немесе зікірдің басты себебі яки мақсаты сол болса құлшылықтың мәнісін бұзады. Тіпті, қасиетті дұғалардың үкімін жойып нәтижесіз қалдыруы мүмкін. Міне, бұл сырды түсінбегендер Шах-ы Нахшибендінің жүздеген қасиеті бар дұға жинақтарын немесе мың қасиеті бар «Жәушан» атты дұғаны әлдебір пайдакөздеп оқып жатады. Олар пайдасын көре алмайды әрі көруге де хақылары жоқ. Өйткені, ондай пайдалар әлгі дұғаларды оқуға басты себеп болмауы тиіс. Ол дұғадан пайда күтіп, одан сұрауға болмайды. Себебі, дүниялық пайдалар Аллаһтың қалауымен, оның мол мейрімімен әлгі дұғаның құрметіне талапсыз түрде беріледі. Пайданы көздеп, оны ниет қылса, ықыласқа біршама зияны тиеді. Тіпті, ол құлшылық боп

96саналмай, қасиетін жоғалтып алуы мүмкін. Дегенмен, осындай қасиетті дұғаларды әлсіз адамдардың оқуы үшін ынталандыру ретінде әлгіндей пайдаларды ойлап оқыса зияны жоқ, олар соған мұқтаж. Мұндай пайдаларын ойлап, дұғаны ықыласпен және тек Аллаһ ризалығы үшін, ақырет үшін оқитын болса, оқасы жоқ, әрі қабыл болады. Міне, осы хикмет-сырды түсінбегендер дұғалардың қасиеттілігіне шәк келтіріп немесе риуаят етушіден яғни жеткізуші кісілерден шүбәланып, тіпті, жоққа шығарып ондай қасиетті дұғалар бар екеніне сенбейді.Үшінші мәселе:яғни, «Өзінің шамасын біліп, шектен шықпайтын жан неткен бақытты!». Бір түйір әйнектен бастап, бір тамшы су, тұнық хауыз, айдын көл, теңіз, аспандағы Айға дейін барлығы Күннің сәулесін шағылыстырады. Әрқайсысы шамасына қарай Күннің жарығына айна болып, дәрежесіне қарай көрсетеді. Бір тамшы су: «Менен Күннің сәулесі көрінеді» дейді. Бірақ, «Мен теңіз секілді үлкен айнамын» демейді. Дәл сол секілді адамзат арасында Иләһи көркем есімдердің шағылыс-сәулелері, яғни әулиеліктің дәрежелері әртүрлі. Аллаһтың көркем есім-сипаттарының әрқайсысы Күн секілді жұдырықтай жүректен бастап сонау ғарышқа дейінгі аралықта нұр-сәулелері шағылысады. Иә, жүрек те бір ғарыш. Бірақ, «Мен де космос секілді ғарышпын» демейді. Міне, құлшылықтың негізі, мәнісі болып табылатын әлсіздік, пақырлық, кемшілік және қателігі үшін Аллаһтың дәргаһына жалбарынып сәжде ету бола тұра, міндетсіну, мақтангершілік қылатын

97пенделер зәрредей кішкентай жүрегін ғарышпен тең ұстап шатасады. Шама-шарқы тамшыдай яғни мәртебесі төмен бола тұра шалқар теңіздей әулиелермен өзін тең көреді. Сосын, өзін сол биік мәртебеге жеттім деп, енді өзін сол жағдайда сақтап қалуға тыраштанып, әуре сарсаңға түседі.Түйін: Хадис шәріфте: деп айтылады. Яғни, құтылудың жалғыз жолы ықыласты болу. Ықыласты болу, оған қол жеткізу өте маңызды. Зәрредей ықыласты амал, ықылассыз батпан амалдардан артық. Ықыласқа қол жеткізу үшін амалды тек Аллаһтың әмірі деп орындап, нәтижесінде Оны риза қылуды ойлап Аллаһтың ісіне араласпау керек. Әрбір істе бір ықылас бар. Тіпті, махаббат пен құрметтің бір зәрресі ықыласпен болса, ықылассыз, тек ақы үшін болған махаббат пен сыйластықтан әлдеқайда қымбат болады. Мұны біреу былай суреттепті:яғни «Мен жақсы көріп, сыйлағаныма бір сыйлық, не ақы сұрамаймын. Өйткені, қарымтасына ақы сұралған сыйластықтың ұзаққа бармайды, құны арзан болмақ».

98Негізінде кіршіксіз махаббат, адал құрмет адамның бойында, аналардың жүрегінде бар. Міне, мұндай сезімге тура мағынада ананың шын мейірімі куә. Ана осы мейірім сезімін баласына арнаған кезде ешқандай бір сый-сияпат күтпестен тіпті керек болса бақилық бақытын да пида етуге әзір. Мысалы, тауық өзінің балапанын қорғау үшін итке жем болуға дайын екенін шәкіртім Хусрев өз көзімен көрген еді. Төртінші мәселе: Сыртқы себептер арқылы келген нығметтерді сол себептерден көруге болмайды. Егер себептердің ықтияры яғни еркі болмаса, мысалы хайуан яки ағаш болса, олар тікелей Хақ Тағаланың атынан береді. Олар хал тілдерімен «Бисмиллаһ» деп беріп жатыр. Олай болса сен де Аллаһтан деп «Бисмиллаһ» айтып ал! Егер себептің ықтияры болса ол «бисмиллаһ» десін, сосын ал, әйтпесе алма! Өйткені, аятының мағынасының бір ишараcы мынау: «Хақ Тағала ескерілмеген, Аллаһтың атымен берілмеген нығметтерді жемеңдер!» дейді. Олай болса, алған да берген де «Бисмиллаһ» деуі керек. Егер, беруші «Бисмиллаһ» демесе, сен де алуға мұқтаж болып тұрсаң сен «Бисмиллаһ» деп, әлгі берушінің үстіндегі Иләһи рахымды көріп Аллаһ беріп жатыр деп, шүкір етіп ал! Яғни, нығметке қарап оның арнайы берілгенін ойлап, одан нығмет беруші Хақ Тағаланы еске ал! Осылай еске алудың өзі шүкір болып табылады. Ал сыртқы себепкерге қаласаң дұға қыл. Өйткені, нығмет сол арқылы келді.

99Сыртқы себептерге көп мән беріп, табынып кететіндерді алдайтын мына жағдай: Екі нәрсенің бірге келіп, қабаттасуы. Мұны арабша «иқтиран» деп атайды. Яғни, бір-біріне себеп болып жатса оны тудырушы күш, негізгі ұйытқы деп ойлайды. Өйткені, бір себептің орындалмай қалуы нығметтің жоқ болуына басты себеп болатындықтан, оның бар болуы да сол себепке тікелей байланысты деп, шатасады. Сөйтіп ризашылығын, шүкірін сол себепке береді. Бұл әрине, қате түсінік. Өйткені, бір нығметтің болуы үшін оның көптеген алғы шарттары бар. Алайда, ол нығметтің болмай қалуы үшін бір шарттың болмауы жеткілікті. Мысалы, бақшаны суаратын арықтың аузын ашпай қойған адам, бақшадағы бүкіл нығметтердің жоқ болуына басты себеп болады. Алайда, бақшадағы нығметтердің бар болуы әлгі адамның бір қызметінен басқа жүздеген шарттардың орындалуына тікелей байланысты. Әрине, әу баста Құдайдың құдіреті, Оның қалауы, тағысын тағы. Міне, осылай шатасудың қаншалықты қате екенін түсін! Сонымен себепке көп мән беріп, табынып кететіндердің мүлт кетіп, қалай қателесетіні аян болды. Иә, «иқтиран» басқа, «иллет» басқа, яғни басты себеп басқа, қабаттасу бір басқа. Айталық, саған бір нығмет келе жатыр. Оған біреудің саған деген ықылас, ниеті себеп болды, мұны арабша «муқарин» дейді. Ол, нығметтің бір шарты ғана, бірақ ең бастысы ол емес. Басты себеп Аллаһтың мейірімі. Иә, ол адам бұл нығметті саған сыйлауды ниет етпегенде саған жетпес еді. Яғни, нығметтің жетпей қалуына бірден-бір себеп болар еді. Бірақ, жоғарыда айтылған заң бойынша, оның ниеті нығметтің басты себебі бола алмайды. Ол, жүздеген шарттарының бірі ғана.

100Мысалы, шәкірттерімнің ішінде Хақ Тағаланың нығметіне айрықша бөленген кейбірі (Хусрев, Рефет секілді) «иқтиранды» «иллетпен» яғни жәй себепті басты себеппен шатастыратын. Сөйтіп, ұстазына ерекше ризашылық білдіріп, өздерін қарыздар сезінетін. Алайда, Жаратушы Хақ оларға Құрани дәріс нығметін берерде Ұстаздарына сый ретінде түсіндіру нығметін бірге берген. Сөйтіп бір-біріне себеп қылған. Олар айтады: «Егер ұстазымыз бұл жерге келмегенде біз Құрани ақиқат дәрісін ала алмас едік. Демек, Ұстаздың түсіндіруі біздің дәріс алуымызға ұйытқы, басты себеп» дейді. Мен оларға: «Бауырларым! Жаратушы Хақтың маған да, сендерге де берген нығметі қабаттаса қатар келген. Екі нығметтің де негізі, басты себебі Аллаһтың рахымы. Мен де бір кездері сендерге ұқсап себепті иллет деп яғни басты себеп деп шатастыратынмын. Сөйтіп, бір кездері қаламы алмас қылыштай Рисалей-Нұрдың жүздеген шәкірттеріне өзімді қарыздар сезініп былай дейтінмін: «Осы шәкірттер болмағанда, мен секілді жазуы нашар адам дінге қалай қызмет етер еді?». Кейін түсіндім: Сендерге қалам арқылы қызмет ету нығметі берілген, маған да осы қызметте сәттілік нәсіп болған яғни, бір-біріне себеп қылғаны болмаса, ешқайсысы да негіз, басты себеп бола алмайды. Мен сендерге рахмет айтып қарыздар болудың орнына сендерді құттықтаймын. Сендер де маған қарыздар болудың орнына, дұға етіңдер. Бұл төртінші мәселеде ғапылдықтың қаншама дәрежелері болатыны айқындалды. Бесінші мәселе: Егер бір жамағаттың еңбек табысы түгел бір адамға берілсе зұлымдық болар немесе, жамағатқа тиесілі қорды бір адам иеленсе залым болар. Дәл сол