5-2015

VІІІ конгресс, жапон жастарымен бірге. еңбектеріндей көрер еді! Қазақты осылай зерттеу Жапония, Киото қаласы, 1968 ж. олардың арманы еді! Германия Антропология институтының директоры – Осы зерттеулеріңізді шетелге таныстыру ісі И. Шведецкая, Алматы, «Медеу» мұз айдыны, 1973 ж. қалай өрбіді? Үндістан, – Алғаш рет 1964 жылы Мәскеуде өткен антро­ Бомбей қ-сы, пология және этнология жөніндегі VII халықаралық 1974 ж. конгресте баяндама жасадым. Одан кейін араға 4 жыл салып, 1968 жылы Токио және Киото қалаларында өткен кезекті VIII халықаралық конгреске КСРО деле­ га­циясының құрамында қатыстым. Одан кейін 1972 жылы Чикагода (АҚШ), 1975 жылы Кальк­ утт­ ада (Үндістан)өткен конгрестерде әлем ғалымда­рының еңбек­терімен таныстым. Кеңестік 3 антропол­ ог-ға­ лымның үнділердің касталарына зерттеу жүргізуін көздейтін Кеңес Одағы мен Үндістан ара­сында «Үн­ дістанның эндогамды популяциясына кеңес-үнді антропологиялық зерттеулер» атты шарт жасалған екен. Осыған байланысты бірнеше ай сонда болдым. Тәжірибе жинақтадық, білімімізді көтердік. 1977 жылы «Қазақстанның этникалық геногео­ графиясы» атты кітабым басылып шықты. Бұл еңбекте қазақтың рулары, жүздері жалпы қан жүйе­ сіне байланысты салыстырылды. 30-40 мың адам­ ның қан жүйелерінің үлгілерін жинадым. Мәселен, Шығыс Қазақстанда найман тайпасы қаратай руының 400-дей адамының өзіндік белгілерін Маң­ ғыст­ аудағы адай руының ерекшеліктерімен са­ лыстырдым. Бірақ, қанша салыстырғаныммен еш айырмашылық таба алмадым. Құдды бір облыстың өкілдерінен жиналғандай. Екі аймақтың қан жүйе­ леріне қарағанда гомогенді, біртұтас болып отыр. Ал, олардың ара қашықтығы 3 мың шақырым! Со­ дан түсінгенім, аз ғана қазақты бөлуге болмайды екен. Бөлінбейтіндігі тіс құрылысынан да анық­ талды. 13 пен 16 жас арасындағы ер балалар мен қыз балалардың тұрақты тістері зерттелді. 18 бен 60 жастың арасындағы адамдардың бет-бейнелері са­ лыстырылды. Алақандағы тері бедерлерін зерттедім, оның бәрі жеке кітаптар болып шықты. – Ғалымның еңбегі мойындалса құба-құп. Ке­ ңестік режим Сізді басында мойындағанмен, кейіннен еңбегіңізді отқа тастады. Қыспаққа аз ұшыраған жоқсыз. Әлихан Бөкейханның: «Хан баласында қазақтың хақысы бар еді. Тірі болсам қазаққа қызмет етпей қоймаймын», – деген сөзі бар ғой. Бәрінен түңілген немесе басқа салаға ау- ысайын деген кездеріңіз болды ма? – Ондай ойлар болған жоқ. Себебі, қазақ ан­ тропологиясы таза зерттелмеген саланың бірі бо­ латын. Мен Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің (КГБ-ның) қарамағына ілінгенге дейін әжептәуір материал жинадым. Қазақтар туралы бұндай 49

Мерейтой теңдессіз материал бұған дейін жиналған жоқ. Академик А. Клесовпен бірге Қызым Айнагүлге 10-сыныпты бітіретін жылы ме­ дицина мен биологияның арасында таңдау жаса­ Академик С. Зиманов, режиссер С. Әзімов, тып едім, ол биологияны таңдады. Ондағы ойым академик М. Жұрыновпен бірге – ертең мені ұстап әкетсе, менің барлық ғылыми материалдарымды КГБ жойып жіберер, ал, қызым нақты тұжырымдалған себебі белгісіз. Мәдениетімен, бітіріп шықса, заман түзелгенде иелік жасар дедім. ішкен-жеген тағамдарымен байланыстырып, әртүрлі Басқа сенетін адам табылмады. Кейбір дәйектерімді болжам жасайды. Енді, 10-15 жылдың ішінде адамдар­ Қарағанды, Жамбылға жөнелтіп, әр жаққа сақтауға дың бойлары төмендейді ғой деймін. Әлем бойынша таратып жібердім. Осылайша, қызым антропология осындай үрдіс байқалады. Өздерің қараңдаршы, биыл саласына келді. Қызым сүйектерді зерттейді, оба­ мектепке барған балалардың бойы өте кішкентай ларды қазады. Өзбекстандағы Әйтеке бидің қабірін сияқты. Олар ондай болуға тиіс емес. қазуға қызымыз екеуміз бардық. Мұсылман елінде әкесі мен қызының бірге мола қазуы деген ақылға – Бәлкім, 12 жылдық білім беруге байланысты сия ма? Бізге берген іссапар қаражатын жергілікті балалар 5 жастан барып жатқан болар? тұрғындарға беріп қабірді қаздырдық. Енді осы қазба материалы жөнінде монография жазуға де­ – 5 жастан берсе де олардың бойы өте қысқа. меушілік жағы қолбайлау болып отыр. Көбінің бойлары аласа болып келеді. – Бұған дейін еліміздің антропология саласына – Ореке, биыл Қазақ хандығының 550 жылды­ көп көңіл бөлінбей келе жатқанын қынжыла ай- ғын ел болып, жұрт болып тойлап жатырмыз. тып жүрдіңіз. Осыған байланысты тілегіңіз. – Әлі де айтамын. Қазір де адам жоқ қой. Еуразия Ұлттық университетінің биология факультетіне бар­ дым. Маған ер балалар керек. Мына лаборант Әйгерім (Сәдуақасова – авт.) бар, қызым бар. Өйткені, көр қазу керек, жүк көтеру керек. Оның бәрі қыз баланың жұмысы емес. – Зертхана, құрал-жабдықт­ ар мәселесі шешімін тапты ма? – Иманғали Тасмағамбетовт­ ің демеушілігімен құрал-жабд­­ ықтар шетелден толық алынды. Кеңест­ ік кезеңм­ ен сал­ ыст­ ыр­ғанд­ а өз­герістер көп қой. Кітапт­ а­ рымд­ ы отқа таста­ған кеңес үкіметі құлап, Тәуел­сіз­­ дік алғаннан кейін ақталып, қызымыз екеуміз Кали­ форния университетінде екі ай лекция оқуға барып келдік. – Соңғы кездері «алып» адам­дардың белгілері (сүй­ ект­ ері, іздері) дүниенің әр бұ­рышынан (Тә­ жік­стан, Эквадор,  Мексика, Перу, Пенсильвания, Тунис, Техас, Филиппин, Сирия, Марокко, Австра- лия, Испания, Грузия) табылуда. Бұл туралы не дейсіз? – Иә, ондайлар бар. Бірақ, жалпы адам баласының бойының биіктігі ежелгі заманнан бастап, бүгінге дейін әлемде қазылған сүйектерге жасалған зерт­ теулер бойынша есептеп шығарғанда, бір заманда адам бойы өсіп, бір заманда төмендеп отырған екен. Сөйтіп, араның жүзі секілді біресе көтеріледі, біресе түседі. Соңғы 5-6 мың жылдың ішінде адам баласы осындай жолдардан өткен екен. – Бұл неге байланысты болуы мүмкін? – Әлемде әркім әртүрлі айтады. Бірақ, ғылыми 50

– Қазақтың билері, батырлары, хандары туралы Мәселен, Швейцарияны алсақ, табиғаты қандай Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ  тарихында  қа- сұлу болғанмен, жерінде бір қазба байлық жоқ. зақ   ұялатын  ештеңе  жоқ» деп қалай жақсы айтты! Бізде кей жерлерде тау болмаса да қандай кеніштер Біз еш уақытта ешкімнің жерін тартып алуға, ба­ бар. Өйткені, еліміз өте көне аймаққа жатады. Кеңес сып алуға ұмтылған емеспіз. Өз жеріміздің байлығы заманында геологтар ең көне жер деп Көкшетау өзімізге жетеді.Біздің ата-бабаларымыз ерлік жаса­ өңірін анықтаған. ды. Ешкімнің жерін тартып алған жоқ. 5-7 мың жыл бойы біз өз жеріміз бен елімізде ата-бабаларымыздың Сондықтан, осындай елде, осындай жерде ат арқасында тұрып жатырмыз. төбеліндей қазаққа осындай байлық бергенде біздің бөлініп-жарылатынымыз, руға, жүзге бөлінетініміз Кеңес заманында орыстың патшаларын, гене­ түкке қажеті жоқ. Шетелдіктер бізге «меруерттің ралдарын бізге қалай көрсетті? Одан асқан адам үстімен жүрсіңдер» деп баға береді... жоқ, одан ақылды жан жоқ, барлығы данышпан. Ал, қазақтың ханы, биі, сұлтаны мен батырына келген­ Сондықтан, лайым осы Қазақстанның бүгінгі де бәрі жемқор, халықты қанаушы деп үйретті. Со­ тіршіл­ ігі, егемендігі ұзағынан болса екен деп тілей­ сын, біз 300 жыл Ресейдің боданында болған елміз. мін. Біздің ұрпақ осы жерге иелік жасап, сайрандап 300 жылда Ресей қазақ халқына не істеді? Олар жүрсе екен деймін. Ол үшін бұл жердің байлығы да, қазақтың жартысын аштан қырды. Екі империя кеңдігі де, бәрі де жетеді. Тек соны ұқсата білу ке­ 300 жылда Қазақстанда не істеді, ал, Тәуелсіздіктің рек. Ол үшін қазақ халқына не керек? Бірінші – білім, 25 жылында елімізде не істелді? Айырмашылығы екінші – еңбек керек. Осы екі нәрсе қазақты табысқа жер мен көктей. Бодандық дәуірде байлығымыз не кенелтеді. Лайым туған халқым әрқашан сау-саламат қолымызға, не аузымызға жетпеді.Осыны түсіне болсын деп тілеймін. білу керек. Егем­ ендіктің қадірін барынша ұғыну қажет. Құдай қазаққа бақ берген, байлық берген. – Әңгімеңізге рахмет. Сұхбаттасқан Айдын Оқаұлы. 51

Мұра «Кодекс Куманикус» – ХІІІ ғасырдың қыпшақ тілді тарихи-этнографиялық дереккөзі Қайрат АНАРБАЕВ, Тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақстан инженерлік-педагогикалық Халықтар Достығы университеті, Шымкент қ. С ыртқы жұрт және кез келген халық өзінің жазба мұралары арқылы сол халықтың болмысы мен адамзаттық өркениетке қосқан үлесінің шама-шарқын пайым­ дайды. Жазба ескерткіштер арқылы халықтың жалпы адамзаттық өркениеттің шыңы ретінде саналып келе жатқан жазу мәдениетінен хабардар болып қана қоймайды, соны­ мен бірге ұрпақтардың тарихи сабақтастығынан да мағлұматтар алынады. Сондықтан тарих ғылымында жазба ескерткіштердің бағалы дереккөз ретіндегі маңызы мен құндылығы жоғары. Еліміз бен халқымыздың тарихына қатысты жазба дереккөздер сан алуан екенін білеміз. Бүгінге дейінгі белгілі жазба ескерткіштердің басым бөлігін, негізінен, си­ паттау бағытында жазылған елшілер мен саяхатшылардың, уағыз таратушылардың (миссионерлердің) естеліктері мен жазбалары және өзіндік жанрға жататын актілік, яғни заң актілері – жарлықтар, бұйрықтар, түрлі актілер-өтініштер, арыз-шағымдар құрайды. Олар тарихи дереккөз ретінде ғылыми айналымға енген. Ал дереккөз тұрғысынан алып қарастыруда кенжелеп келе жатқан салалардың ішінде тілдік, яғни лингвистикалық деректердің бар екенін айта кеткен жөн. Өйткені деректану ғылымында тілдік жәдігерлерді, әсіресе сөздіктерді, фольклорлық сипаттағы жұмбақтар мен сөз тіркестерінен тұратын мұраларды тарихи дереккөз ретінде қарастырған еңбектер қарасы сирек. Шындығында, «тiлдiк деректер» арқылы этностың болмысын, тұрмысын 52

және өзiндiк тарихи ерекшелiктерiн айқындауға бо­ құнды материалдарды бойына жиып, тілдің тарихи лады. Өйткені, халық тарихи санасы арқылы өзін даму жолдарын анықтауға керекті бірден бір дерек­ толық тани да, таныта да алады. Халық өз тұрмысы көз ретінде өз бағасын алған. Сондықтан сөздіктерде мен болмысындағы бар, әрі қажет еткен дүниенің қамтылған лексика тіл иелерінің қоғамдық өмірін­- бәрін, тарихи санадағы ұғым, түсініктерін тіл арқылы дегі күнделікті қолданыста болған заттар, құбылыс­ сыртқа шығарады және сақтайды [1]. тар немесе дүниетанымында орын алған наным-се­ німдерді көрсетеді. Көшпелі қоғам томаға-тұйық өмір Бүгінгі түрктанушылық зерттеулер бойынша салтымен тіршілік етпеген. Олар отырықшы елдер­ қазақ халқының басқа да туыс халықтар сияқты мен түрлі деңгейдегі қарым-қатынастарда болып, бір- қыпшақтілді халық екені, қазақ әдеби тілінің қайнар біріне ықпалдарын тигізген. Ондай ықпалдастықтар көзі – қыпшақ тілі екені белгілі. Қыпшақтар қазақ олардың тек шаруашылық-экономикалық өмірлерін­ халқының қалыптасу үдерісінде де оның негізгі де ғана емес, қоғамдық дамудың барлық салаларын компоненттерін құраған тайпалардың бірі болды – мәдени, саяси-әлеуметтік, құқықтық және рухани және ортағасырлық қыпшақтар құрған мемлекеттің наным-сенім бөліктерін де қамтыған. Осының бәрі орталық аумағы қазақ даласын қамтыды. Түрктану тілдің көмегімен жүзеге асқан, әрі тіл лексикасында әлеміндегі ең бірегей жазба ескерткіштердің бірі – сақталып қалған. Сондықтан, тарих, мәдениет үшін «Кодекс Куманикус» (Құмандар кітабы) да (бұдан «КК»-де көрініс тапқан лексиканың құнды дереккөз былай «КК») сол ортағасырлық қыпшақтардан мұра ретіндегі маңызы айтпаса да түсінікті бола алады. Бұл боп қалған XIII-XIV ғ. басына жататын өте құнды да жазба ескерткішті ата-бабаларымыздың төл мұрасы көлемді жәдігер қатарына жатады. тұрғысынан алып зерделеудің толық мүмкіндіктері тек тәуелсіздіктен соң туғаны да белгілі. Одан ер­ Ғылымда билингвистикалық тұрғыдан жеткен телеу уақытта түрлі кедергілер (мысалы, кеңестік түрк-араб, қыпшақ-араб т. б. сөздіктер филологиялық кезеңдегі идеологиялық қыспақтар т.б. сияқты) бол­ тұрғыдан жан-жақты зерттелді және осы арқылы ды. Дегенмен әлі де бұл бағыттағы жұмыстарда сең сөздіктердің тарихи-лингвистикалық маңызына баға берілді. Бұл орайда, ол ескерткіштердің лексикасы өте 53

Мұра бұзылғанмен, жүрісіміз баяу. Себебі, жазба жәдігермен «КК»-нің алғаш ғылыми зерттелуінің басы, алғаш ғылыми айналысатын мамандар тапшылығы анық «КК»-нi француз тілінде ғылыми айналымға түсi­ сезіледі. Шетелдіктер үш ғасырдай уақыт ғылыми зер­ рiп, арнайы зерттеу нысаны етiп алушы – белгi­ делеп келе жатқан мұрамызды өзіміз кенжелеп қана, лi шығыстанушы Г. Ю. Клапрот (1783-1835 жж.) онда да негізінен филологиялық жағынан басым­ есімімен байланысты. Ғалым ескерткіштiң бiрiншi дау қолға алдық десек артық айтқандық емес. Енді бөлiмiндегі (ғылымда «КК I» немесе «итальян бөлімі» оқырманға түсініктілеу болу үшін жазба ескерткіштің деп берiлiп жүрген) құман-қыпшақ тілі бөлігін ла­ зерттелу кезеңдеріне қысқаша тарихнамалық шолу тын әліпбиі негізінде, арабша транскрипцияс­ ы мен жасап өткенді жөн санаймыз. французша аудармасын көрсете отырып, 1828 жылы өзiнiң диссертациялық еңбегiнің қосымш­ асы ретінде Қолда бар деректер негізінде «КК»-нің зерттелу жарыққа шығарды. 1875 жылы осы жұмыстағы деңгейін үш кезеңге бөліп қарастыра аламыз: кемшіліктер бойынша О. Блау алғаш рет сын айтты [6, 556-587]. Сол сында көрсетіл­гендей, бұл еңбек Бірінші кезең – «КК» туралы алғашқы мәліметтер­ «КК»-нiң екінші бөлігінсіз және транслитерация­ дің пайда болуы және ескерткішке байланысты сында бірқатар кемшіліктерімен жарық көргеніне алғашқы ғылыми зерттеулер (XVI – XIX ғғ.); қарамастан, түрктанушылар назарын «КК»-ге алғаш рет аударды. Екінші кезең – «КК»-нің толық ғылыми басыл­ ы­ мының жарық көруі (Г. Кун) мен одан кейінгі кезеңдегі Енді ескерткіштің түпнұсқасы бойынша жұмыс филоло­гиялық тұрғыдан түрлі ғылыми бағыттарда жасау қажеттілігі туындады. «КК»-ні толығымен зерттелуі (XIX ғасырдан– бүгінгі күнге дейін); транслитерациялау, яғни «Кодекстiң» екiншi бөлiмiн анықтап («КК ІІ»), латын тiлiнде ғылыми айналымға Үшінші кезең – eскерткіштің материалдарын қосу жұмысын мажар ғалымы – граф Геза Кун атқарды. ішінара тарихи дереккөз ретінде қарастырған зерт­ 1880 жылы Будапешт қаласында «КК»-нің ғылыми теу­лер (ХІХ – ХХ ғғ.). басылымы (транслитерациясы) жарық көрді. Бұл «КК»-нің зерттелуінің екінші кезеңінің басы еді. «КК» туралы алғаш 1540 жылы итальяндық би­ Ескерткішке «Кодекс Куманикус, яғни «Құмандар блиограф Я. Ф. Томазиустың «Petrarcha redivivus», кітабы» деген атау алғаш рет Геза Кунның дуалы ау- яғни «Қайта тірілген (жаңғырған) Петрарка» деген зымен айтылып, жеңіл қолымен жазылып, кейінгі еңбегінде айтылды. Сол автордың келтірген дерек­ түрктануда сол қалыпта ғылыми айналымға енді тері бойынша Италияның Қайта өркендеу (Ренес­ [7, 62]. Еңбек жалпы түрктануға үлкен жаңалық әкелдi. санс) дәуiрiнiң атақты ақыны Франческо Петрарка Осыдан кейін «КК»-ні жан-жақты филологиялық 1362 жылы өз кiтапханасы қорының бiраз бөлiгiн Ве­ бағыттарда зерттеу жұмыстары басталды. Ал 1981 неция Республикасына сыйға берген. Олар “Alfabetum жылы Г. Кунның 100 жылдығына орай, Л. Лигети­ Persicum, Comanicum et Latinum Anonymi scriptum дің алғы сөзімен қоса, бұл нұсқа cол күйінде Anno 1303. Die 11 Julii” деп белгіленіп, “Петрарка­ екінші рет басылды. Ол қазiргi кезеңге дейiн «КК»- дан алынған кодекстер” деген атпен әулие Марктың нiң толық мәтiнi берiлген бiрден-бiр еңбек ретінде храмындағы үлкен кiтапханада сақталған. ”КК” солар­ құндылы­ғын жоғалтқан жоқ. дың бiрiне саналады. Жәдігердің ұлы гуманистің қолында болғаны немістің ұлы ойшылы, көрнекті 1884 жылы академик В. В. Радлов Г. Кун басылы­ математигі Г.В. Лейбництің (ХVІІ ғ.): «Мен Ф. Петрарка мын негiзге ала отырып, кұман тiлiнiң фонетика­ кiтаптарының тізбесін көрдiм. Солардың iшiнде көңiл сы туралы еңбек жазды да, үш жылдан кейiн, 1887 аударғаным құман мәтінінiң сөздiгi болды, бiрақ жылы «КК»-нiң екiншi бөлiмін Санкт-Петербургте қанша әрекеттенсем де одан ештеңе түсiне алмадым» бөлшектеп, iшiнара қайта бастырды [8]. Бірақ «КК»- деген екінші бір мағлұматтан да байқалады [2]. Осы нің бұл басылымдарыныңда бірқатар олқы тұстары автор өз дәуірінде Еуропада құман тілінің іздері әлі де болды. Дегенмен осы еңбектердің жарық көруімен бар болуы керек деп болжайды. Шынында да тарихи жазба ескерткішке байланысты жан-жақты зерттеу­ әдебиеттерде Австрияның әйел императоры Мария лер қолға алынды. Ол зерттеулерде ескерткіштің түрк Терезаның құзырына келген Венгрия құмандары халықтарының тілі мен тарихына қатысы, жазылған елшiлерiнің бiрi – Стефан Варро «Тәңiрге табыну» уақыты мен орны, ондағы құман-қыпшақ жұмбақтары дұғасын құман-қыпшақ тiлiнде айтып шыққаны жай­ мен құман-қыпшақ күнтізбесінің ақтаңдақ тұстары лы деректер бар. Шығыстанушы П.В. Голубовский бұл толықтырылып, түрк тілі мен мәдениетінің тарихы оқиғаны 1744 жыл шамасында болған, өйткені, ол және практикалық шығыстану үшін маңызы сара­ елші 1770 жылы қайтыс болған деп санайды. Алай­ ланып, жәдігердің қайта баспадан жарық көруіне да, бұл оқиғаны 1771 жылы болған деп көрсеткен дейінгі орасан зор жұмыстар атқарылды. Салмақты зерттеушілер де бар [3, 27]. Г.В. Лейбництен соң зерттеушілер арасынан П. Мелиоранский, С. Зале­ «КК» туралы мағлұмат Д. Корнидестің (1773 жылдан ман және Ю. Немет, П. Пельо, А. Н. Самойлович, Т. Ко- бұрын) және Истрия жағалауында тұратын княгиня К. Массальская мен А. Цанеттидің қолжазба түріндегі еңбектері арқылы мәлім болды [4, X-XI; XIII;5, 17]. 54

вальский, С. Е. Малов сияқты т. б. ғалымдардың қатары (глоссарийі) бар бір нұсқасын көргенін айта­ есімд­ ерін кездестіреміз. Әсіресе, Дания ғалымы ды. Ғалымның өзі бұл нұсқаны кейінгі уақыттарда К. Гренбек 1936 жылы «КК» түпнұсқасының фотокө­ аталған еңбектен көшірілген деп санаған [10, 87]. Алай­ шірмесін (факсимилесін), ал 1942 жылы кұман да ғалымның тарапынан айтылған осы мағлұматты сөздерiн немiс тiлiне аударып, «Құманша-немiсше одан ары дәлелдейтіндей деректер ғылымға әзірге сөздiк» құрап, баспадан шығарды. Бұл зерттеушілер белгісіз. Дегенмен осы дәйектің өзі де сол замандарда жоғары баға берген еңбек болды. Алтын Орданың мемлекеттік іс қағаздарын жүргізу тіліне айналған қыпшақ тілінің мәртебесі [11] әлем­- Енді түрктанушы-филологтар тарапынан «КК»-ні де асқақ болғанын аңғартады. Ал сол қыпшақ жан-жақты қолға алуға мүмкіндік ашылды. Ескерт­ тілінде сөйлеген түрк жұрттарының бүгінгі кіште қамтылған қыпшақ және парсы тілдерінің тікелей мирасқорларының бірі – қазақтар екенін лексикасына зерттеу жүргізу, жұмбақтар мен діни ескерер болсақ, ортағасырларда біздің ата-баба мәтіндерді ішінара транскрипциялау және аудар­ тіліміздің мемлекеттік қана емес, халықаралық масын жасау, құман күнтізбесіндегі ай атауларын тіл ретінде қолданыста болғанының өзі ұлттық қалпына келтіру, ескерткіш тілінің фонетикасы, рухымызды ерекше еңселендіреді. морфологиясы, синтаксисі кейбір сөздердің этимо­ логиясы жайында мәселелер зерттеу нысаны болып Қыпшақтар ортағасырларда дәуірлеген мемлекет қарастырылды. құрып, үлкен империялардың өзін санасуға мәжбүр ет­ кен ел болатын. Шығысқа қарай жылжыған батыстың Енді құман-қыпшақ тілін түрк және басқа да әрбір адамы олардың тілін білмесе болмайтындығы тілдермен салыстыра зерттеу жұмыстары жүргізіле сол заманның жазбагерлерінің еңбектері арқылы бастады. В. В. Радлов татар-мишарлар және қарайым бел­г­ ілі. Осындай қарапайым шындықтарды кезінде тілінің Галич диалектісімен, ал құмық, ноғай, қара­ еуропакіндікшіл идеологияның үстемдігінен ашып шай-балқар тілдерімен А. Н. Самойлович, мәмлүк қып­ айта алмадық. Сондықтан оларды ел ішінде біреу шақт­ ар тілімен Н. А. Баскаков, латын тіліне қатыс­ты білсе, біреу білмейді. Тәуелсіздіктен соң да аталған Г. Кун, С. Дезимони, парсы тілдерінің мәселе­ле­рім­ ен мәселе­лерд­ ің көп жағдайда ілгері жылжи алмай келе Д. Монкизаде және А. Бодроглигетти, неміс тілі мен жатқаны да жасырын емес. Ғылыми бар материал­ ол тілдегі мәтіндерге орай Д. Дрюлль еңбектерінде, дардың негізінде сол кезеңдерді айшықтау, дәріптеу орыс тіліндегі сөздерге қатысты О. Блау мен Д. Ра­ мәселелеріде кенжелеп келе жатыр десек артық совский, қарайым тіліне қатысты А. Зайончков­ айтқандық болмас. Ал қолда бар зерттеулерді са- ский, К. Мұсаев, армян-қыпшақ тілі ескерткіштері лыстыра қарағанда ескерткішке ғылыми кешенді тілімен қатысты жағы Ж. Дени, Т. И. Грунин, зерттеулер жүргізу қажеттігі байқалады. Әзірге И. А. Абдуллин, А. Н. Гаркавец еңбектерінде қарасты­ ондай зерттеулер жасалған жоқ. Бары «КК»-тің не- рылды. Соңғы уақыттарда қырғыз тілімен тарихи гізін­ ен алғанда филологиялық бағытта саралаудан арақатынасы Р. Қоңырбаева жұмыстарында салысты­ өткенін және әлі өтіп келе жатқанын көрсетеді. Алай­ рылып келеді. да осындай жұмыстар арасында жазба ескерткіштің тарихи дерекк­ өз ретіндегі маңызына алғаш назар Сол пікірлердің ішінде көпшілік ғалымдар «КК» аударып, біздің жұмысымызға сүрлеу болатын зерт­ тiлiн негізінен, жалпы қыпшақ тіл тобындағы халық­ теулер де жоқ емес. Яғни, ескерткішті зерттеудің тарға ортақ мұра деп қарастырады. Қазақ ғалымдары үшінші кезеңінің бастауларына мұрындық болған арасында ескерткішті алғаш зерттеу нысаны етіп сол жұмыстарда «КК»-нің лексикасындағы термин­ алушы Н. Сауран­б­ аев пен Ә. Құрышжанов жәдігерді дер­ді – этникалық атауларды, кісі аттарын, жер- қазаққ­ а жақын жазба ескерткіш деп бағал­ ап, филоло­ су атаул­ арын ортағасырлық түрктер, оның ішінде гиял­­ ық тұрғыда әр қырынан қарас­тырды. Жаз­ құман-қыпшақтардың саяси-әлеуметтік жағдайы, ба ескерт­кішк­ е қатысты түркта­нушылар арасын­ шаруаш­ ылығы мен мәдениетінің деңгейі мен та­ да Ә. Құрышжанов тарапынан жасал­ғ­ ан ғылы­ми рихи сабақтастығын анықтауда тарихи дерек­көз жұмыстардың шоқтығы биік тұрға­нын айтып өткен ретінде ішінара пайдаланылды. Ондай зерттеу­ артық емес. «КК»-тегі сөздердiң көлемi мен жиілігіне шілер арасынан П. В. Голубовский, И. Г. Добродо­ қатысты еңбектің де қазақтілді зертт­ еу­шілер үшін мов, С. Г. Кляшторный, С. А. Плетнева, П. Голден, ал тигізер пайдасы мол деп санаймыз [9]. Біз де зерт­ кейбір ономастикалық атаулардың негізін анық­ теу еңбектерімізде «КК»-дегі терминдердің дұрыс тауда дереккөз ретінде қарастырған В. А. Бушаков оқылуында осы еңбекке сүйендік. [12] еңбектерін атай аламыз. Тікелей болмаса да бірқатар жанама пікірлерде де жазба жәдігердің Ескерткішке қатысты түрктанушылар тарапы­ дереккөздік мәндеріне қатысты тұшымды ойлар ай­ нан айтылған осындай құнды ғылыми пікірлермен тылды. Мысалы, академик В. В. Бартольд, археолог қатар елді елең еткізердей мағлұматтардың да бар Г. А. Федоров-Давыдов еңбектерінде «КК» мәдениет екенін айта кеткенді жөн санаймыз. Мысалы, А. За­ йончковский Флоренцияның Medicea Laurenziana 55 кітапханасынан «КК»-нің араб әліпбиімен қосымша

Мұра тарихының тамаша дереккөздерінің бірі ретінде келген қоғамда жұмбақ жасыру ойыны сол қауымның бағаланды. Музыка зерттеушілерінің ескерткіште әр мүшесіне тән бейнелі ой тізбегінің түйінді бір келтірілген ноталарға арнайы назар бөле келе, атауын жұмбақтап, қауым мүшелерінің ой жүйесінің оның қазақтың халық әні «Елім-айдың» әуеніне өте үйлесімділігін қалыптастырған және сақтаған деп жақын екендігі жайында айтқан пікірлері белгілі қарауға болады. Сондықтан да бүгінгі мақаламыздың [13]. Бірақ бұл жұмыстардың бәрі көп жағдайда тек көлеміне орай негізінен «КК»-дегі жұмбақтарда қам­ сипаттау бағытында жүрді. Дегенмен осындай зерт­ тылған ортағасырлық құман-қыпшақтардың та­ теулер тарих ғылымына белгісіз болған деректерді рихи жағдайдағы халықтық негізгі тұрмыс-салты­ айналымға қосуды ғана емес (экстентивті жол), нан, дүниетанымы мен мәдени ой-бағдарынан дерект­ ер мазмұнына үңілу арқылы ондағы жасырын хабар беретін кейбір этнографиялық деректер­ ақпараттарды жаңа тәсілдер арқылы алудың (ин­ ге тоқталғанды жөн санадық. Біздіңше «КК»-дегі тенсивті жол) мүмкіндіктерінің мол екенін көрсетті. жұмбақтарда сол кезеңдегі ел аузындағы үнемі қолданылған, яғни кең қолданыстардағы жұмбақтар Отандық түрктану саласында ескерткішке бай­ жинақталған. Ал, жұмбақтардағы бейнелі ойлар ланысты соңғы уақыттарда атқарылған жұмыстар жүйесіне зейін салсақ, олар халық танымының терең арасында А.Н. Гаркавецтің үлесі мол деп санаймыз. тылсымынан да сыр тартады. Оның үстіне жұмбақтың Ғалым тарапынан жасалған еңбектердің арасында өзінің шарты жасыру болғанымен, оның өзінде де сол филологиялық салыстырмалық тұрғысынан жасалған халықтың жадында сақталып, өміршең болуы үшін жұмысы, сол бағытта зерттеулерін жалғастыра келе ол көптің көкейіндегі танымал ортақ нәрсені сөз етуі 2006 жылы Мәскеу қаласынан ескерткіш ішіндегі керек. Сол себепті жұмбақтарда жасырған атаулар құман (қыпшақ) жұмбақтары мен христиан діні сол кездегі халық бұқарасының дүниеге қатысты уағыздары мәтіндерінің мағыналарының орыс тілін­ таным-түйсігінен, соған сай қалыптасқан салт- дегі аудармасын жасап, баспадан шығаруы соның дәстүрлерінен хабар береді. Жұмбақтарда далалық дәлелі іспетті [14]. Аталған басылым ескерткіштің өмір салтын ұстанған көшпелілердің негізгі күнкөріс материалдарын толық қамтымаса да, ескерткіштің көзі саналған төрт түлік малға қатысты, олардан алы­ түпнұсқасын әліпбилік жазылуы мен дыбысталуын натын өнімдерге немесе соларға байланысты өзге де дұрыс оқу бойынша терең талдау жасалған еңбек­ ұғымдармен қатар олардың географиялық ортасына тердің бірі деп қарауға мүмкіндік бар. Бұл басылым байланысты жазық дала, таулар мен тастар, өзен- орыстілді оқырмандар үшін “КК” материалдарын та­ сулар оларды мекен ететін жануарлар мен жәндіктер, ныстыруда пайдалы жұмыс болды. Бұл жұмыстағы өсетін өсімдіктер жұмбақ ретінде жасырылған. Яғни кейбір аудармаларды әлі де этнопсихологиялық соның өзінен ортағасырлық құман-қыпшақтардың тұрғыдан саралау керектігі туралы алғаш рет «КК» қоныстану аумақтарының кең сипатты табиғат материалдарын тарихи дереккөз ретінде біршама байлықтарына ие екенін де байқатады. Сондай-ақ қарастырған осы жолдардың авторының жұмысында логикалық, дүниетанымдық деңгейлерінен де ха­ көрсетілді [15]. бар беретін мағлұматтар аз емес. Тек деректанулық ғылым алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі, сол Дегенмен «КК»-нің материалдары этнографиялық мағлұматтарға объективті ғылыми талдауды кешенді дерек ретінде тұнып тұрған қайнар көз деп қарас­ түрде жүргізіп мол ақпараттар алу болып табыла­ тырудың мол мүмкіндіктері бар. Олай деуге негіз ды. Мысалы, ортағасырлық қыпшақтар өздерінің боларлықтай жазба мұраның мәтіндерінде тек үш күшті де, қуатты ел екенін де түйсінген. Оның айқын тілд­ егі сөздіктерминдер қатары ғана емес ортағасыр­ көрінісін беретіндей деректің бірі сол жұмбақтары лық құман-қыпшақтардың далалық өмір салты арқылы да белгілі. Мысалы «КК»-ге қатысты зерттеу­ мен дүниетанымдарынан хабар беретін жекелен­ лерде кең танымал, тіпті кейде ескерткіштегі өмірдегі ген сөздерден бастап күрделі ойды білдіретін сөз мүлдем жоқ нәрсені жұмбаққа айналдырудың үлгісі тіркестері сақталып қалған. Сондай қыпшақ тілі ретінде де бағаланып келе жатқан: лексикасының жазба ескерткіштегі көріністері – сол дәуірдегі далалық аумақты мекен еткен көш­ «Сенде, менде жоқ, пелілердің өмір салтының өзіне дейінгі және кейінгі Сеңгір тауда жоқ, кезеңдермен тарихи сабақтасып жатқанын анық Өте берік таста жоқ байқатады. Ал ХХ ғасырдың басына дейін көшпелілер Қыпшақта жоқ. дәстүрін сақтап келген қазақ үшін олардың этно­ (Ол: құстың сүті)» графиялық дерек ретіндегі маңызы осыдан келіп – деген жұмбақтың шешуі сол дәуірдегі санадан ха­ шығады. Атап айтқанда, дүниетанымдық, шаруа­­ бар беретіндей. Яғни қыпшақтарда «құс сүтінен шылық және салт-дәстүрге қатысты тарихи байла­ басқаның бәрі бар» деген ұғым жалпы қоғамға тән не­ ныс­тылық жағы айқын көрініс береді. Әсіресе, терминдік мәндегі жеке сөздермен қатар құман жұмбақтары да айқын байқалады. Өйткені, кез- 56

месе өздерін солай сезінген кезеңдері болғандықтан есігін ашсаң ортада үш аяқты ошақ орналасқаны, жұмбақ ретінде жасырылған. Ал жұмбақтардың оның үстінде отта қазан қайнайтыны кез келген дүние­танымдық жағы өз алдына бөлек әңгіме. қазаққа бүгінге дейін де жат көрініс емес екені белгілі. Мәден­ иетт­ анушы А. Мейірманов сөзімен айтсақ: Бірден көшпелі өмір көз алдыңа келеді. «Орта ғасыр дүниетанымында бұл өмірдің сұлулығы о дүние ғажайыбының бейнесі мен көлеңкесі деген Далалық көшпелі өмір салтына негіз болған шаруа­ қағида басым болды. Идея мәңгі, өзендегі суға түскен шылық түрі – мал шаруашылығы түрк халықтары­ жұлдыз сәулесі мәңгі, ал су үнемі ағып, қозғалыс ның негізгі кәсібі болған. Олардың далалық өмір сал­ үстінде ауысып отырады. Өзендегі жұлдыздың ты шаруашылығындағы мал түрлерін және түстерін өзгермейтін себебі, олардың негізі суда емес көкте. шығару арқылы байқалады. Жұмбақтардағы көшпе­лі Рухани аталарымыздың имандылық ғибраты халық мал шаруашылығына қатысты этнографиялық жағы­ арасында кеңінен тарағаны, адамдардың рухына нан құнды деректерді «КК»-нің материалдарында азық болғанын көреміз...». Жазба ескерткіште құман- мал шаруашылығына байланысты сақталған құнды қыпшақтардың қоршаған орта, жан-жануарлар, та­ тер­минологиялық сөздік қоры да растай түседі. биғатқа қатысты мистикалық және киелі сипатт­ ағы сенімдерін де байқататын жұмбақтар қатары бар. Ескерткіш лексикасында кездесетін төрт түлік Сонымен қатар құман жұмбақтарында олардағы атаулардың арасында басқа түлікке қарағанда ортағасырлық шаруашылық түрлерінің жұмбақ жылқыға қатысты атаулар, iс-әрекет түрі мен әбзел- ретінде жасырылуы ерекше жайт. Оның ішінде, жабдықтар, жылқы түрiне, жасына, түрлі қасиетіне құман-қыпшақтардың өмірінде түрлі шаруашылық қатысты терминдер молынан кездеседi. Сөздiкте мәдени типтердің орын алғанынан хабар беретіндей йылқы – яғни жылқы, ат – ат, күлiк – сәйгүлiк, дерек боларлық жұмбақтар да аз емес. Мысалы, йелiлiгiш – желгiш, айғыр – айғыр, кувлық – қулық жоғарыда аты аталған зерттеуші сондай мал және (бие), бие, қысырақ (қыстырақ) – қысырақ т. б. егін шаруашылықтарына байланысты «Көкше лағым сияқты жылқының атауы мен жынысына, түрiне көгенде семіреді» (Шешуі: қауын) немесе мал шаруа­ қатысты терминдермен қатар, төрт түлiкке қатысты шылығы мен диқаншылықтың өзара үйлесімді жалпы ортақ ташақсыз – піштірілген, ақта түрiндегi дамыған заманында туған жұмбақтан диқаншылық атаулар келтірілген. «КК»-дегi жылқы түсіне тікелей өнімі қауынды, малшы түйсігіне түрткі болар қатысты iгрен – жирен түс атауы, бұған қоса ат әбзел бейнелі сөз шоғырымен бере салғанын байқатады» жабдықтарына қатысты «at kosuruklarmе» – «атты – деп дұрыс тұжырым жасаған. Ал «КК»-де он ал­ тұсаймын» деген iс-әрекет түрiнен бастап, «кosruk» тыншы ретпен берілген «siyr sirti koy kogaci», яғни («кусрук») аттың тұсауы, elier – ер, йүген – жүген, «Сиырдың сырты, қойдың қоң еті»: Шешуі (ол – ке­ үзенгi, йабог – жабу (ердiң жабуы), сачак – шашақ, реге)» деп келетін жұмбаққа назар аударсақ, киіз үй ағузлуғ – ауыздық, кiшен – кiсен, қамашы – қамшы, жасау әдісіне тікелей қанық емес адамға жұмбақтың иырғақ – тоға, қайыш – қайыс, көмiлдiрiк – өмiлдiрiк, мағынасы мүлдем түсініксіз. Ал оны этнографиялық сағақ, қаш – ердiң қасы, қалаш – айыл, тартпа, құйыш­ тұрғыдан бағамдап, идеоэтникалық ойлау жүйесіне қан – құйысқан сияқты сөздер берілген. Жылқы салып қарасақ, жұмбақты жасырушы көшпелі өнімдер­ іне, оның ішінде жылқы қазысына байланы­ салтты ұстанатын әр қоғам мүшесі тұрмысының сты “сучак” – шұжық (iшекке тығылған ) сөзі көрсетіл­ тікелей мәні болған киіз үйдің жасалу технология­ ген. Қымызға тікелей қатысты атау болмаса да, қымыз сымен жақсы таныс екені байқалады. Оның ішінде бен сусын құятын ыдыстар атаулары кездеседі. Со­ киіз үй жабдықтарын әзірлеу технологиясы әрбір нымен бірге жылқы малына тікелей байланыст­ ы көшпеліге белгілі болған. Сондықтан да жұмбақта сүрiв – үйiр, ятавбын, күтов – яғни, жайылым сияқты осы ойды, яғни қой қоңымен майлап, қозға салып этнографиялық жағынан құнды атау сөздер берілген. иетін, сиырдың терісімен (таспа) көктеп құрайтын керегені бере білген деп санауға болады. Киіз үй Әрине бір мақала көлемінде жазба ескерткіштегі көшпелілердің сәулет өнерінің шыңы. Ондай киіз мол деректердің бәрін тізбектеп көрсету мүмкін үйлер әрбір көшпелі үшін хан сарайымен бара бар. емес. Ол мақсатымызға да кірмейді. Тек тарихи сабақ­ Жазба ескерткіште көшпелілердегі сондай күйді тастықтар тұрғысынан назар аудара отырып, «КК» байқататындай жұмбақтар да бар. Мысалы: «Аузым­ материалдарының қазаққа жаттығы жоқ, қайта сол ды ашсам өкпем көрінеді». Шешуі: «есікті ашқанда мұраның тікелей мирасқорларының бірі біз екеніміз­ оттың көрінуі» деген жұмбақ пен «Сарайдағы сары ді айқындайтын деректердің мол екенін айтқымыз айғыр, Күлдір, күлдір кісінеді. Шешуі: «Сақырлап келеді. Әрине, ескерткіштегі құман жұмбақтарының қайнап тұрған қазан» деген жұмбақтардың астарын­ Алтайдағы куманды-кижи халқы жұмбақтарымен да осындай ойлардың жатқанына сеніміміз кәміл. қоса, түрктілді бірқатар халықтардың (қазақ, татар, Өйткені, жұмбақта «сарайға теңестірілген» киіз үйдің алтайлықтар) әдебиетімен ортақ тұстары байқалады. Mысалы, оның іздерін Ы. Алтынсарин жинақтаған қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгі­лерінен де кездестіреміз. «КК»-те «Bu bardi-izi yox. Ol, kema-dir» 57

Мұра немесе Ы. Алтынсаринде: «Әне барады өзі, көрінбейді ген жұмбақтарда осы тарихи байланыс анық көрініс ізі. Шешуі: «жел» деп берілген жұмбақтар осының береді [16, 216, 219, 222]. Ал жас келіннің сәлем са­ дәлелі. Біз бұл жерде түрктанушы С. Құдасовтың луымен байланыстырыла жасырылған жұмбақтар шығыста, далалық аймақта шешуі «желге» қатысты ескерткішті қазаққа тіпті жақын ете түсетін дерек­ жұмбақ, батыста, өмір сүрген ортаның өзгерістеріне көзге саяды. орай «кемеге» қатысты ойлармен байланысты жасырылған деген пікірін де ескергенді жөн санай­ Яғни «КК» материалдары батыс құмандары мен мыз (ауызша кеңесі). «КК»-тегі «Yazda yavli xayis yatir. бүгінгі қазақ даласын мекен еткен байырғы халық­ Ol, yilan-dir», яғни «жазықта майлы (семіз) қайыс жа­ тардың бір-бірімен әуелден этникалық жағынан тыр. Ол – жылан», «ak kuymanin avzu yox. Ol, yumurtqa», етене туыс, біртұтас тарихи байланыстағы жұрттар яғни «ақ құйманың аузы жоқ. Ол – жұмыртқа» деп болғанын айқын аңғартады. Этнографиялық, тілдік келетін жұмбақтар мен Алтынсарин жинақтаған деректерге бай «Кодекс Куманикус» – қазақтың төл «жол үстінде – июлі қайыс. Шешуі: жылан, «бір ақ үй мұрасының бірі ғана емес, бірегейі. Ондағы матери­ бар: кірейін десең есігі жоқ. Шешуі: «жұмыртқа» де­ алдарды ғылыми кешенді зерттеулердің нысаны ету – бүгінгі күннің басты талабы. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қайдар Ә. Қазақ тiлiнiң өзектi мәселелерi. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. 2. Лейбниц Г.В. Новые опыты о человеческом разуме / перевод П.С. Юшкевича/. – Москва – Ленинград, 1936. – С. 244. 3. Голубовский П.В. Печенъги, Торки и Половцы до начествия татарь // Исторія южно-русских степей ІХ-ХІІІ вв. – Кіеv: Университетская типогра­ фия, 1884. – 735 + “Половцы въ Венгрии /исторический очерк/” – С. 28. 4. Kuun G. Codex Cumanicus. –Budapest, 1981. – 395 р. 5. Курышжанов А.К. Формы и значения падежей в языке “Codex Cumanicus”: Диссертация кан. филол. наук – Алма-Ата, 1956. – С. 248. 6. Blau O. Uber Volkstum und Sprache der kumanen, dans. // ZDMG, XXIX, 1875. – Р. 556-587. 7. Дашкевич Я.Р. “Codex Cumanicus Действительно ли Cumanicus” // Вопросы языкознания, 1988. – № 2 – С. 62-74. 8. Радлов В.В. О языке куманов по поводу издания куманского словаря /Приложения к XLVIII тому Записок Импер. Акад. Наук. – СПб, 1884. – №4. – С. 53.;W. Radloff. DasturkischeSpracmaterialdesCODEX COMANICUS. – St.-PETERSBOURG, 1887. – Р. 132 9. Құрышжанов Ә.Қ., Жұбанов А.Қ., Белботаев А.Б.. Куманша-қазақша жиілік сөздік. – Алматы: Ғылым, 1978. – 277 б. 10. Зайончковский А. К изучению средневековых памятников тюркской письменности // Вопросы языкознания, 1967. – № 6. – C. 80-89. 11. Григорьев А. П., ГригорьевВ. П. Коллекция золотоордынских документов XIV века из Венеции. –СПб: Издательство СПбГУ, 2002. – 276 с. 12. Голубовский П.В. Печенъги, Торки и Половцы до начествия татарь // Исторія южно-русских степей ІХ-ХІІІ вв. – Кіеv: Университетская типогра­ фия, 1884. – 735 + “Половцы въ Венгрии /исторический очерк/” – С. 28.; Добродомов И.Г.О половецких этнонимов в древнерусской литературе // ТС. 1975. – Москва: Наука, 1978. – С. 102-129.; Кляшторный С.Г. Кыпчаки в рунических памятниках // Turcologica, 1986. – Ленинград: Наука, 1986. – С. 153-164.; Плетнева С.А. Половцы. – Москва: Наука, 1990. – С. 208.; Golden P.B. Cumanica IV: the tribes of the Cuman-Qipcaqs // Archivum Eurasial Medii Awi. 9. (1995-1997). – Harrassowofz Verlaq. Wiesbaden, 1976. – Р. 335.; Бушаков В.А. Термины, обозначающие селения и крепости, в топонимии Крыма // СТ. – 1985. № 2. – C. 28-37. 13. Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России // Сочинение в IX томах. – Москва: Наука, 1977. – Т. IX. – С. 966.; Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники Восточной Европы под властью Золото Ордынских ханов /Археологические памятники. – Москва: МГУ, 1966. – С. 274.; Духовные ценности // Казахстанская правда. – 15 сентября 1996. 14. Гаркавец А.Н. Кыпчакские языки: /куманский и армяно–кипчакский/. – Алма Ата: Наука, 1987. – С. 224. ; Гаркавец А.Н. Codex Cumanicus: По­ ловецкие молитвы, гимны и загадки XIII-XIV вв. – Москва: Русская деревня, 2006. – С. 89. 15. Анарбаев Қ.С. Ортағасырлық құман-қыпшақтар тарихының мәселелері («Кодекс Куманикус» материалдары бойынша) // кан. диссертация. – Алматы – 2009 ж.-150 б. 16. Алтынсарин Ы. Үш томдық шығармалар жинағы /І том/. – Алматы: Ғылым, 1975. – 359 б. РЕЗЮме Автор статьи, исследуя богатый этнографическими, лингвистическими данными известный письменный памят- ник старокыпчакского языка «Кодекс Куманикус», доказывает факт того, что ценнейший памятник средневековья является уни- кальным наследием казахского народа, раскрывающий его самобытность. SUMMARY The author, researching the rich for ethnographic and linguistic data written monument of the old Kypchaklanguage Code of Kumanikus, proves that the most valuable monument of the Middle Ages is the unique heritage of the Kazakh people, revealing its identity. 58

ТЕМІРДЕН ТҮЙІН ТҮЙГЕН АҒАЙЫНДЫ ҮШ НОЯН Н есін айтатыны бар, Қазақ хандығының 550 Қуаныш Жиенбай, жылдық мерекесі елдің әсіресе, жастардың патриоттық сезімін оятатын, өткен тарихымызға жазушы жаңаша көзқараспен үңілуді қажет ететін ұлан-асыр той болып өткені баршамызға белгілі. Той, құдайға ой жүгіртумен бірге келешегіміздің де бұдан әрі шүкір, біздің қазақта той көп қой, сол тойлардың жарқырай түсетіндігіне күмәнсіз көз жеткізгендей күн айнала ізі суымай, ұрпақ зердесінде ұзақ болды. Мерекеге жиналған жұрт шат-шадыман сақталғанына не жетсін! Бірақ бұл той басқа тойлар­ күй кешті, шартараптан жиналған өнер ұжымдары мен салыстырғанда ерекше еді. Ерекше болатыны, «Абылайдың асында шаппағанда...» дегендей қолдан Қазақ хандығын мерекелеу Тәуелсіздік алғалы бері келер шеберліктерінің бәрін тартынбастан ортаға тұңғыш рет өткізілді; жұрттың өткенімізге деген таст­ ады. қызығушылығы мен құлшынысы артқан уақытта әрі бұрын бұл өлкеде мемлекет құрылмаған, елдің 59 шекарасы бекімеген деген секілді қаңқу сөздердің айқұлақтанып, енді осы шалағай түсініктердің өзегіне құм құю керек болған дәл кезеңде өткізілді. Елбасының Тәуелсіздік сарайындағы мағыналы да мазмұнды сөзінен кейін, «Барыс» спорт кешеніндегі сан түрлі концерттік бағдарламалар мен сан түрлі ән-жырға толы от шашулардан кейін ел шын мәнінде еңсе тіктеп, өткен дәуірімізге салиқалы

Мұра Сол мереке күнгі «Қазақ елі» монументі алдында жәдігерлерден алған әсерлер ертең-бүгін ұмытыла жағалай тігілген ақшаңқан киіз үйлердегі көңіл-күй қояр ма?! біздің әліге дейін есімізде. Тіпті шалғай облыстан келіп алты қанат, он екі қанат – өздерінше «Хан ордасына» Қолтума өнер туындылары дегеннен шығады- ұқсатып үй тігуге тырысқан қандастарымыздың сол ау, біз темірден түйін түйіп, көпшіліктің ыстық- күнгі ала-бөле ниеттерін айтсаңызшы! Этноауылдың ықыласына бөленіп жүрген ағайынды Құлантегі әрбір шаңырағында жайылған ырыс тасыған көлдей – ұсталар туралы мұнан бұрын да естіп жүргенбіз; дастарқаны мен қазақы нақышпен өрнектелген мұнан бұрын да Махмұт, Айтберген, Мұхит есімдерін көненің көзіндей ескі бұйымдар мен жаңа заманға санамызға сақтап, олар жасаған аса жәдігер дүние­ лайықталған алтыннан, күмістен жасалған қолтума лерді қолымызбен ұстап, тұшынып көрсек деп жүргенб­ із. Соның сәті мереке күндері оңынан түсе 60

61

Мұра қалды. Соның алдында ғана ағайынды шеберлер ма?! Ай, қайдам-ау, қайдам! Ағайынды Жетенұлдары Қазақ хандығының ұлық мерекесіне тыңғылықты әлгіде біз айтқандай, жеңілдің асты, ауырдың үстімен дайындалып, бүгінге дейін көпшілік сынынан мүдір­ жүрмейтін жандар, қолдарына қандай бұйымды алма­ мей өткен, өтіп қана қоймай жұртшылықтың қошеме­ сын, оның әбден бояуын қандырып, илеуін келістіріп, тіне бөленген тың туындыларын тағы бір сын тезіне алдымен өз көңілдерінен шыққанша сыртқа ша­ салып, жасандылықты, көзбояушылықты жан-тән­ шау шығаруға асықпайды. Оны айтасыз, көз жау­ де­рі­мен жек көретін ағайынды ұсталар уақытша ын алатын әлдебір дүниені әлдекім қалтасынан қиын­шы­лықты елемей, күнделікті тіршіліктерінің ақшасын жылтыңдатып, табанда сатып алайын деп темірқазығына айналған құрал-саймандарын Аста­ тағатсызданса да Айтберген бастаған шеберлер оған наға аттан­дыр­ған-ды. Ал қызық, оның себебін бірден лып ете қалмайды. Ол алдымен қолдан-қолға ағайынды ұсталармен емен-жарқын әңгімелесіп, өтеді, «мидың мың градустық домнасында қайнап сырласқан тұста анық аңғардық. Қару-жарақ, ат шыққанша» дамыл таппайды, егер бір тұстан ақау әбзелдері, жауынгерлік дәуірге қажетті саз аспап­ табылса оны бастан-аяқ қайтадан жасап шығуға да тары... бәрі-бәрі әлгі біз айтқан құралдар арқылы көп қинала қоймайды. «Ағайынды Жетенұлдарының жасалды ғой. Киіз үйдің керегесіне ілініп қойылған қолдарынан шыққан еді» дейтін бір ауыз сөз бәрінен дулыға, қанжар-қылыш, жорыққа шақыратын да­ қымбат, бәрінен мәртебелі. уылпаз осы ағайынды азаматтардың қолдарынан шыққанымен, шынайы өнер туындылары «асфальт­ Астанаға жолдары түскен ағайынды ұсталарды та» өмірге келген қалалықтарды бірден иландыра мұнда арнаулы жасау-жабдығымен тігілген «ақ отау» қоя ма, бірден олардың қызығушылығын оята ала күтіп тұрған-ды. «Ұсталар ұстаханасы» дейтін жазуы 62 бар еңселі үйге бас сұғушылардың қарасы анағұрлым

қомақты еді. Оған себеп те жеткілікті-тін. Төске ти­ төңірегінде қаншама далалық философия тұнып тұр ген ауыр балғаның шаңқылдаған дауысы сонадайдан десеңізші! Ал келіп-кетушілер мұның арғы тереңіне құлақа шалынатын. Екі иығынан деп алып, көмейіне көз жеткізе ала ма, әлде кездейсоқ тамсанып, тұсынан түскен қандай темірді болмасын, әп-сәтте ерітін үн-түнсіз өте шыға ма. Темірші-ұстаздарға мұндай жіберетін көріктің қызыл шоғы да келушілерді бір «үнсіздік» мүлдем ұнамайды, жасаған дүниелері тылсым күшімен еріксіз өзіне тартатын. Баһадүр ба­ жұртшылық сұранысына толыққанды жауап бере тырлар киетін дулығаның сырты жылтырағанмен, алмаса, онда бұлардың да еңбектері еш. Сондықтан адамды әдемі әсерге бөлейтін сиқыры сырттай қы­ керекті құралдарын өздерімен бірге ауырсынбастан зықтырғанымен, оның қалай жасалатыны, жансыз астанаға арқалап келген-ді. Ұсталар одан ұтылмаған жалпақ қаңылтырдың төс үстінде дәу балғаның кү­ тәрізді. шімен қалайша қамырша иленетіні жастарды былай қойғанда, жасамыз – біздерге де жұмбақтау еді ғой. Біз сырттай ғана бақылаушымыз ғой, міне, Мах­ Ал мына дауылпаздың үні тіпті ғажап, тұтқиылдан мұт та, Мұхит та келушілерге тізе бүкпестен «қыз­ жау келгенде әскерлерді жорыққа шақыратын дала мет» қылуға даяр, әйтеуір үйге бас сұққандар түкке қоңырауы. Күншілік жерге дауысы жетеді. «Темірге «түсін­бестен» сыртқа шығып кетпесе болғаны. Біздің жан енгізу» дейтін тіркес еріксіз тілге оралады екен аңғар­ғанымыз, бауырларына қарағада Айтбер­ген осындайда. Міне, қарапайым көрік пен төс темірдің әңгімешіл, ұстаханада жасалған әрбір заттың түп тарихына байыппен барлау жасайды, тыңдаушыла­ рының да нені білгісі келетіндігін тамыршыдай тап басады. Және келтірген дәлелдемелері қандай! Бабаларымыздың өткен ғасырларда қолданған жәдігерлеріне бүгінгі заман тұрғысынан баға беріп тұрғандай, сөйлеген сөздері құдды төске соғылған балғадан нақпа-нақ естіледі. Арасына сына қаға алмайсыз. Келушілерді бірден үйіріп әкетеді. Түн ұйқымызды төрт бөліп, тізе бүкпей жасаған туын­ дыларымыз өз бағасына өтіп кетсе дейтін күпірлік ойдан мүлдем ада, айтқандай, ағайынды ұсталар комм­ ерциялық сауда-саттықпен айналыспайды. Олар­ғ­ а керегі – ата-бабаларымыз мұралыққа қал­ дыр­ған асыл дүниелердің ұрпақ жадынан сырылып, ұмытылып кетпегені бірінші кезекте. Бүгінгі жастарымыз ашығын айтқанда, сонау алты мұхиттың арғы жағынан елде жоқ білім ордаларын бітіріп келді дегенмен, «Болашақ» бағдарламасымен ғылым атаулыны төңкеріп тастады дегенмен, әлі де ұлттық дәстүрлерімізді бойға сіңіру жағына келгенде кемшін тұстарымыз жетерлік қой. Кермек су ұрттап қойғандай, күмілжіп сала беретіндігімізді несіне жасырайық. Міне, ағайынды шеберлер әлдерінің келгенінше осы олқылықтың орнын толтыруға тыры­ сады. Шамаларының жеткенінше қайта жаңғырған, бабалар тұтынған дүниелердің екінші тыныс алуы­ на барлық күш-жігерлерін аянбай, тырбанып еңбек етіп келеді. Олар осы сапарларында да тұтастай бір көшпелі өнер институтының рөлін атқарды десек, артық айтқандық болмас. Жұртшылық шеберлердің рухани жан-дүниелерінің кеңдігіне, тереңдігіне кәдімгідей тәнті болды. Дулығаны бастарына киіп, оқ өтпейтін сауытты кеуделеріне «қондырып», ал­ мас қылышты жалаңдатып, суретке түсіп жатқандар мұндай баға жетпес экзотиканы қайдан кезіктірер еді. Олардың ұсталарға айтар алғыстары да шексіз-ді. 63

Мұра – Біз осы сапарымызда қару-жарақ пен қалқанның тыным таппайды, алғыр, ойы жүйрік, ұсталықтың елуден астам түрлерін әкелдік, – дейді Айтберген қыр-сырына қанық. мырза, – басты мақсатымыз – халықтық мұраларды терең зерделету, насихаттау, ұрпақ санасына сіңіру. Әңгіме барысында орағытып, талай нәрсені Қазақ халқының жауынгерлік құрал-саймандарын сұраймыз ғой баяғы, бұлардың әкелері Жетен жасайтын көнекөз ұсталардың қатарлары сирексіген Омарұлы да айтулы темір ұстасы болған. Ұлдарының бүгінде. Ал кейінгілер бұл жетіспеушіліктің ор­ құлағына алдымен төске соғылған дәу балғаның нын толтыруға жан ауыртпайды, қазір құдайға дыбысы естілген. Әрине, бұлардың да басқа маман­ шүкір бәрі дайын ғой, сол «дайынның» ішінен дықтарды таңдауларына мүмкіншіліктері жеткілікті- өзімізге, ұлтымызға қажетті мұраларымызды әлгі тін. Бірақ не құдіретінің барын кім білсін, көрік топан «ширпотребтердің» шаңына араластырмай, көмейіндегі қызыл шоқ өзіне тартты да тұрды таңдап ала білгенге не жетсін. Мен сізге өмірден ғой. Ұсталық мектеп бізде жоқтың қасы. Көрік ба­ алынған жәй ғана мысал келтірейін, біздің кино­ сып, темірді шоққа көміп, арқа-басы шүмектеп тер­ студияларымыз жоспарлы ма, әлде жоспарсыз ба, леп, жан қинап, еңбек етіп жатқан кімді көрдіңіз. әйтеуір тарихтан сыр шертетін кино туындыларын Кезінде Алматы облысы, Кеген өңіріндегі атақты түсіруге құмар-ақ. Мақұл, бірақ олар сол жаугершілік темір ұстасы Сәрсенбек пен Шығыс Қазақстан облы­ заманның шындығын әсеттейтін жауынгерлік сы, Қатонқарағай ауданындағы Әшімхан ақсақал­ құрал-жабдықтарды қайдан алады? Міне, мәселе, со­ дардан үйренген азды-көпті өмірлік тәжірибе дан келеді де біздің бағамыз аяқ астынан аспандап Жетенұлдарына аз «азық» болмаған-ды. Қалғаны – шыға келеді, мәртебеміз биіктеген үстіне биіктей ағайынды темір ұсталардың зерек-зейініне, өмірлік түседі. Ал сіз осынша көк түтіннің астанда көміліп ұстанымдарына, тынымсыз ізденістеріне байланыс­ отырып, қайтіп жанбағыс жасайсыздар дейсіз. Адал, ты еді. Алматы қаласының бұрынғы әкімі, иман­ шынайы көңілден жасалған ешбір дүние елеусіз ды да ұлтжанды азамат Иманғали Тасмағамбетов қалмайды. Арғы жағына тереңдеп бармай-ақ қояйын, ұсталардың қала ортасынан шеберхана ашуларына осы қазір түсіріліп жатқан көп сериялы «Қазақ елі» көмегін тигізді, қол ұшын берді. Соның арқасында көркем фильмінің де біраз қажеттерін біздің қолдан Жетенұлдарының жанқиярлық еңбектері елдің жасалған жәдігерлер толықтырып тұр... құлағына ерте ілікті, жұртшылықтың көзіне түсті. Алты мәрте киноға түсті, алты мәрте бұлар жасаған Ағайынды темір ұсталарын көпшілік бірімен-бірін жауынгерлік құрал-саймандарды кино түсірушілер шатыстырмай, әрқайсын жақсы таниды. Махмұттың аттай қалап алды. «Батыр баян», «Көшпенділер», да, Айтбергеннің де, Мұхиттың да өздері иемденген «Бес қару» т. б. көркем фильмдер ағайындылардың жеке-жеке тақырыптары бар, шығармашылық бағыт- шебер дүниелеріне иек артты. Олар Халықаралық бағдарлары бар. Олардың бір кездері шеберханалары Түрк дүниесінің шеберлері атанды. «Алпамыс», ауладағы үйшікте болған-ды. Ой, зырлап өтіп жатқан «Қобыланды», «Ер Тарғын» эпостық жырлары; Шың­ уақыт-ай, ол жетпісінші жылдардың орта шені екен-ау! ғыс хан, Абылай хан, Едіге, Мамай, Бөгенбай, Қарасай, Қазір ағайынды ұсталардың елге белгілі шеберхана­ Ағынтай, Бәйдібек, Сыпатай, Шақшақ Жәнібек, Ке­ лары Алматының дәл ортасында, зәулім ғимараттың несары, Сырым, Исатай-Махамбет жайлы қисса- төменгі қабатында. Іздегендер қиналмай-ақ тауып дастандар Жетенұлдарының жата-жастана оқитын алады. Жетенұлдарының ұсталық кәсібі – бабалары­ рухани азықтары. Ежелгі заман құрал-жабдықтарына нан келе жатқан ата кәсіп, Омар қариядан жалғасқан тән тарихи деректер осы жазбалардан табылды. Бұл дәстүр. Бір қуанарлығы, немерелері темірден түйін кітаптар – ағайынды ұсталардың бойтұмары, таусыл­ түйіп, өмірлік ұстанымдарын да осы кәсіптен тау­ майтын қайнар бұлақтары. ып отыр. Айтбергеннің ұлы – Бейбарыс та қатарға қосылды, оның да аяқалысы үлкен үмітке жетелейді. Адал еңбектерінің арқасында ұсталық дәстүрдің Қолға алған шаруаның нәтижесін көрмейінше, бір нояндары атанған ағайындыларға сәттілік тілейміз әрқашан. РЕЗЮме Статья посвящена деятельности кузнецов, мастеров – Махмут, Айтберген, Мухит Жетенулы, целью которых яв- ляются исследование, пропагандирование народного наследия и передача их из поколения в поколение. Автор описывает воинские оружия казахского народа, специально подготовленные мастерами к празднованию 550-летия Казахского ханства. SUMMARY The article is about the activity of blacksmiths, the masters of the International Turkic world – Mahmut, Aytbergen and Mukhit Zhetenuly, whose aim is research, promotion of the national heritage and its transfer from generation to generation. The author describes the military weapons of the Kazakh people, specially made by the craftsmen to celebrate the 550th anniversary of the Kazakh Khanate. 64

Музей Талғат ӘБІЛҚАСЫМОВ, Ұлттық музейдің Қалпына келтіру және консервация бөлімінің жетекшісі ЖӘДІГЕРЛЕРДІ ЖАҢҒЫРТУДА заманауи аспап-құрылғылар жаңа мүмкіндіктер ашады Т алай алмағайып замандарды бастан кешірсе да мәдени ескерткіштер жатса, жылжымайтындар де, қазақ халқы төл жәдігерлерін көздің қара­ санатына – тарих, археология, сәулет, қала құрылысы шағындай сақтап, бүгінгі ұрпаққа аманат етті. Оларда ескерткіштері, сонымен қатар монументалдық өнер ұлтымыздың дәстүрлі қолтаңбасы, өрелі өнері, шы­ туындылары енеді. найы шеберлік машықтары көрініс тапқан. Кез келген тарихи-мәдени құндылық, сәндік-қолданбалы өнер Соңғы екі ғасырда (XIX-XX ғғ.) реставрация ғы­ туындылары өз заманындағы рухани әлемнің шынайы лым­ ының негіздері ескерткішті қорғау мен сақтау болмысын айшықтайтын жарқын жәдігерлер. Біз со­ ша­ра­ларын ұйымдастыру, қалпына келтіру әдісте­ лар арқылы тарихымызды танып, ой-танымымызды рін дамыту тұрғысында қалыптасты. Қалпына кел­ кеңейтеміз, әдет-ғұрпымызды құрметтейміз. тіру жұмысының қай-қайсысы да ескерткішт­ ің Осындай бай материалдық және рухани мәдениет құн­дылығына белгілі бір залалын тигізері анық. қазақ ұлттық реставрациясының қалыптасуына да Сонд­ ықтан қалпына келтіру ісінің стратегиясы да негіз болды. Кез келген ескерткішті сақтау үшін оған өзіндік қағидаттарға негізделіп, мүмкіндігінше жасал­ реставрация (қалпына келтіру) және консервация ған жұмыстар оның сапасына залал келтір­меуіне; (сақтау) жұмыстары жүргізілуі тиіс екені белгілі. қалпына келтірілген орындардың бұрынғы түр- Әдетте ескерткіштерді «жылжымалы» және «жыл­ сипаты мен техникалық шешімдеріне сәйкес болу­ жымайтын» нысандар түрінде жіктейді. Жылжыма­ ына; сондай-ақ бастапқы материалдың археология­ лылар қатарына – бейнелеу өнері, мүсін, қолданбалы лық маңыздылығын ескере отырып, үстінен жаңа және зергерлік өнертуындылары, қолөнер мен басқа толықтыру жасалмауына бақылау жүргізілуіне на­ зар аударылуын қажет етеді. Осы талаптар сақталған 65

Музей жағдайда ғана сапалы реставрация туралы сөз қоз­ булы тазалағыш, СЗГП сорғылы қондырғы, SNOL ғауға болады. Аталмыш талаптар Қазақстан мүше 58/350 кептіргіш шкаф, Combi гальваника­лық болып отырған ЮНЕСКО, ИККРОМ, ИКОМОС сынды қондырғылары, PW10S тазалау-өңдеу машинала­ халықаралық ұйымдардың құжаттарында нақты­ ры қалпына келтіру жұмыст­ а­рын жүргізуде рес­ ланған. тавраторлардың жұмысын жеңіл­детіп, жәдігерлер­ді өз дәрежесінде жаңғыртуға үлкен қолғабыс береді. Кез келген саланың дамуы өз ісін шексіз сүйетін адамдар мен оның энтузиастары арқылы жүзеге аса­ Ресейдің Челябі қаласынан келіп, Ұлтт­ ық музей­ ды. Реставратордыңда бәрінен бұрын зерттеуші, архе­ дің озық құрал-жабдықтарымен таныс­қан реставра­ ология мен өнер салаларын терең меңгерген, сондай- ция саласының білікті маманы Н. И. Штан­ковтың: ақ әртүрлі заттық және құрылыс материалдарының «Сіздердегі ағашты көркемдеп өңдеуге арналған жасалу технологиясын жетік білетін, жақсы эстетика­ заманауи «Multicam» фрезерлі-нақыштау қондыр­ лық талғамы бар маман болғаны мақұл. Реставратор­ ғысы ерекше аспап. Қыш өнімдерді күйдіріп өңдейтін дың сақтау, қалпына келтіру жобасының басынан құрылғы да айрықша жаңа технология екен. «Na­ аяғына дейін өз құзіреттілігі аясында шешім қабылдау bertherm N – 660H» атты бес жақтан жылытатын үдерісіне қатысуы қажет етіледі. Реставратор – су­ камералық пеш, бейнелеу, кескіндеу, қағаздарды ре­ ретші де, қолөнерші де емес. Алайда ол суретші не­ ставрациялау құрал-жабдықтары да, Belo вакуумдық месе қолөнершіден кем түспейтін шеберлігі арқылы үстелі де көп музейдің арманы» деп жоғары баға жарқын туындыларды қайтадан дүниеге әкелу, мәде­ бергенін атап өту де артықтық етпейді. ни құндылықтарды сақтаумен тікелей айналысады. Біз Қазақстан музейлерінің мамандарын осы қон­ Ұлттық музейде атқарылатын жұмыстардың дырғыларда жұмыс істеуге, оқытуға болады деген бір парасы да қалпына келтіру мен сақтау ісіндегі ойдамыз. Оның алғашқы қадамдары да жасалып бірқ­ атар көкейтесті мәселелерді шешуді көздейді. жатыр.Ұлттық музей мен ондағы қалпына келтіру Халықаралық деңгейдегі осы озық музей аясында және консервациялау бөлімінің жұмысын таныстыру жинақталған жаңа заманауи аспап-құрылғылар экс­ мақсатында өткен жылдың 27-28 қараша күндерінде понаттарды сақтаумен қалпына келтіру ісін жүйелеп, «Мәдени ықпалдасудың перспективасы және келе­ бір ізге түсіруге, сондай-ақ осы мақсатқа бағытталып шегі» атты ғылыми-практикалық конференция өткі­ салынған арнайы шеберханалар мен зертханаларды зілді. Жиынға қатысушы қазақстандық және шетелдік реставрация ісін жан-жақты жүргізетін орталыққа, қонақтарға қалпына келтіру кабинеттері мен шебер­ яки ғылыми зерттеулер мен тәжірибелердің дерекқор ханалары көрсетілді. базасына айналдыруға мол мүмкіндіктер ұсынады. Суретші-реставратор С. Дүйсенбекұлы Қалпына келтіру және консервация бөлімінің ше­ берх­ аналарындағы ол аспап-құрылғылардың жәді­ гер­лерді толық зерттеу, жаңғырту мен сақтау ісіндегі берер көмегі зор. Олардың арасында қалпына келті­ рілуге тиіс экспонаттар құрамын зерттеп, зақымдалу деңгейін, көзге көрінбейтін қосымша ақауларын анықт­ айтын рентген аппаратының Қазақстан бо­ йын­ша тек Ұлттық музейде ғана бар екенін біз мақтанышпен айта аламыз. Бұл ретте жәдігер­лерді мұқият зерттеуге, құрамын анықтауға арналған неміс микроскоптарының да мүмкіндіктері мол екенін атап өткен жөн. Сондай-ақ темір, пластика, шыны, қыш заттарды талай заманғы тоттан, бүліну мен тозу­ дан тазартуға көмектесетін арнайы ультрадыбысты ваннаның, мата және қағаздан жасалған жәдігерлерді тазалап, қалпына келтіретін вакуумдық үстелдің де тиімділігі аса жоғары. Қыш бұйымдарға арналған жоғары температура­ лы күйдіргіш пешке әртүрлі көлемдегі бұйымдарды күйдіруге болады. Сонымен қатар дымқылдандыра­ тын камера әртүрлі жұқа маталар мен былғары, теріден жасалған бұйымдарды қалыпты жағдай­ да ұстауға көмектеседі. Сондай-ақ, Шитерм-8, INDUTHERM-MU 200, IC 600 құю машиналары, UNI PRESS-200 ANR пресс-вулканизаторы, EIMA ES 5000 66

Реставратор М. Аятбеков ететін мамандардың арасындақұнды жәдігерлеріміз­ Бөлім мамандары тарапынан 2014 жылы барлығы ді қалпына келтіру ісінде елеулі еңбектерімен 328 экспонат жаңғыртылды. 2015 жылы 192 экспо­ белгілі болған мата және кілем-киіз бұйымдарының натқа реставрация жасау жоспарланды. Қалпына жаңғыртушысы Тұрсынкүл Жайлаубаева, металл, келтіру және консервациялау бөлімі біртін-біртін ағаш, тері мен сүйекреставрациясы секторының Ұлттық музейдің брендіне айналатын, халықаралық жетекшісі, білікті маман, әйгілі зергер Берік Әлібай талапқа сәйкес келетін ұлттық кәдесыйлар жасау­ сынды шеберлерді айрықша атап өтер едік. Олар ды да қолға алуды қарастырып отыр. Біздің шебер­ сияқты тәжірибелі мамандардың жанында жас маман­ лер жасаған көркем туындылар, алдағы уақыттарда дар да реставрациялық іс бойынша теориялық және халықаралық форумдарға, «ЭКСПО – 2017» көрмесіне практикалық жағынан тәжірибелерін шыңдап жүр. келетін қонақтардың көзқуанышына айналады деген ойдамыз. Қазақстанда консервация және реставрация са­ Ұлттық музейдің Қалпына келтіру және консер­ ласында кәсіби мамандар дайындау мен оқытуда ва­ция бөлімінің аясына: металл, ағаш, былғары және ха­лықаралық тәжірибелердің орны бөлек. Ол үшін сүйек бұйымдарын консервациялау және реставра­ шет­елдермен мәдени және ғылыми алмасулар қажет. циялау; қыш, фарфоржәне шыны; мата мен кілем- Мәселен, Ресейде консервация мен рестав­ рациялау киіз; кескіндеме, графика және қағаз бұйымдарын саласы бойынша білікті мамандар даярлайтын консервациялау және реставрациялау деп атала­ Бүкілр­ есейлік ғылыми-реставрация орталығы бар. тын 4 сектор ұйысқан. Аталған секторларда қызмет Онда мәдениет ескерткіштерін қалпына келтіру мен тәжірибелік жұмыс жүргізуге қатысты ғылыми зертт­ еулер мен әдістемелердің орасан зор қоры жинақталған. Сондай жоғары деңгейлі орталықтарда біліктілікті арттыру курстарының тәжірибесінен өткеннен кейін Ұлттық музей қабырғасынан да кон­ сервациялау мен реставрациялау саласында маман­ дар даярлайтын оқу орталығын ашуға болады деп ойлаймыз. Ондай орталықта теориялық семинар­ лар, ғылыми конференциялар, шеберлік сыныпта­ ры, курстар, әдістемелік құралдар шығару, сондай-ақ Қазақстандағы ұлттық консервация мен реставра­ цияны дамыту жөніндегікөкейтесті мәселелер бо­ йынша пікір алмасулар өткізіп тұруға да мүмкіндік туары анық. Еліміздің көптеген музейлерінде реставрация мен консервация ісі мамандары жоқ. Бұрындары «Қазмузейреставрация» мекемесі өтініш бойынша барлық мұражайлар үшін экспонаттарды қалпына келтіретін. Ал қазір Ұлттық музей осы функцияны өзіне алса қолайлы болар еді. Оған оның мүмкіндікте­ рі жетеді. Сондай-ақ елімізде музей ісін дамыту үшін өнер бағытындағы жоғары оқу орындарының бірінде тарихи-мәдени мұраларды қалпына келтіру мен сақтау ісі мамандарын дайындайтын бөлімдер ашу қажеттілігі де айқын аңғарылады. Ал олардың студенттері Ұлттық музейдің заманауи шеберханала­ рында жан-жақты тәжірибеден өтіп, білікті мамандар болып шығуға дайындалар еді... РЕЗЮме В статье говорится о широких возможностях новых современных устройств, использующиеся в мастерских Отдела реставрации и консервации Национального музея РК, об их огромной пользе в разнообразных и сложных работах в мастерских отдела. SUMMARY The article refers to the broad possibilities of new advanced devices used in workshops of Restoration and Conservation Department at the National Museum of Kazakhstan, about their great use in diverse and complex work in the workshops of the Department. 67

Экскурсшыға көмек ҚАЗАҚ БЕРДЕҢКЕСІ Е уропада XIX ғасырдың аяғында, мылтықты әрі Қалиолла қарай жетілдіруі барысында, ішіне оқтар және АХМЕТЖАН, бір рет атуға қажетті дәрі заряды салынған, түбіне тұтатқыш капсюль орнатылған унитарлық пат­рон тарих ғылымдарының пайда болды да, енді мылтықтардың оқпандары кандидаты, қазынасынан оқталатын болды (Маркевич, 1994, с. 229). Мылтықтардың қазынадан оқталуы мылтықтың қару зерттеуші. шүріппе жүйесін де өзгертті. Оқпанның түбіне енді ине түріндегі шаппасы бар бекітпе (затвор) орнатыл­ «бердеңке» деп атады. Бұл мылтықтың атауы орыстікі ды. Еуропалық елдерде унитарлық патронға арналған болғанмен, XIX ғасырдың аяғында қазақтар қолданған мылтық бекітпелерінің көптеген жүйелері жасалды. бердеңке өзінің конструкциясы жағынан орыс мыл­ Сондай жүйенің бірі – орыстың армиялық қаруында тығынан өзгеше болатын. Бердеңке қазақтардың кең қолданылған Бердана үлгісіндегі бекітпе (затвор) өздеріне тән мылтық түрі болды. Музейлiк матери­ жүйесі болды (1-сурет). алдарды зерттеуге сүйенсек, қазақ бердеңкелерінде Өз әскерін қаруландыру үшін мылтық бекітпесінің орыстың «Бердана» жүйесіндегі зауыттық мылтық бұл жүйесін орыс үкіметі 1866 жылы американ қару бекітпесі және қолдан соғылып жасалған, аздап жасаушысы полковник Хаймер Берданға жасатқан өзгертілген ескі қазақ оқпандары қиюластырылды. болатын. Орыстар бұл бекітпе жүйесі орнатылған, оқ­ Ол үшiн ескі оқпандардың қазынасының түбі кесіліп, паны қырлы ұңғылы мылтықты – винтовканы ауыз­ оған унитарлық патрон салынатын бекітпе (за­ екі тілде «берданка» деп атады. Орыс армиясында твор) жүйесі орнатылды. Сондықтан бердеңкелердің Бердана жүйелі бекітпесі бар винтовканың екі үлгісі оқпандары дәстүрлі әдіспен күміспен немесе ал­ қолданылды: Бердана I үлгісі 1868 жылы, ал Бер­ тынмен қақталып өрнектелген ескі пілтелі немесе дана II үлгісі 1870 жылы қолданысқа енді. Бердана II шақпақты мылтықтардан алынған оқпандар болды. үлгісінің жаяу әскерге арналған, казактарға арнал­ған, Қазақ бердеңкелерінің құндағын да жергілікті ше­ драгундарға арналған және кавалеристерге арналған берлер өздері жасады және оның дүмі қазақтарға оқпаны қысқалау түрлері болды (2-сурет, 1-3). тән дәстүрлі формасын сақтады, бірақ кейде дүмі ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басын­ орыс мылтықтарының дүмiнің формасына еліктеп да орыстардың осы мылтықтарының ықпалымен жасалынған құндақтар да болды. Кейбір қазақ қазақтар арасында да «Бердана» үлгісіндегі бекітпесі бердеңкелерінде дәстүр бойынша қазақ мылтық­ бар мылтықтар қолданыла бастады, оны қазақтар 1-сурет. Орыстың Бердана жүйесіндегі мылтығының 2-сурет. Жалғасы келесі бетте шүріппелі бекітпесі. 1) Сырт көрінісі. 2) Бекітпенің конструкциясын көрсететін қимасы. 3) Бектіпенің патрон салуға дайындалған, ашылған кезінің қимасы 68

2-сурет. Бердан жүйелі бекітпелері бар мылтықтар. 1) Орыстың Бердана ІІ жүйелі бекітпесі бар жаяу әскер мылтығы. 1870 ж. 2) Орыстың Бердана жүйесіндегі драгун винтовкасы. 1870 ж. 4) Орыстың кавалеристерге арналған Берданалық карабині. 1870. 4-6) Қазақтың бердеңке мылтықтарының бейнелері. Батыс Қазақстандағы қабір үсті ескерткіштердегі суреттерден. XIX ғасырдың аяғы. тарының дәстүрлі элементі болған сирақтары да 3-сурет. Қазақтың бердеңке мылтығы. 1-3) Қазақтың орнатылды. Бұл мылтық түрінің патронға салатын бердеңке мылтықтары. XIX ғ. аяғы. Қазақстан Республикасы оқтарын, дәрiсiн де қазақтардың өздерi жасады. Орталық мемлекеттік музейі қорынан. 4) Қазақ бердеңке мылтығының оқпаны. XIX ғ. аяғы – XX ғ. басы. Қазақстан Қазақтың бердеңке мылтықтарының бейнелерін Республикасы Орталық мемлекеттік музейі қорынан. 2,5-8) Батыс Қазақстандағы құлпытастарға, сағанатамдарға Қазақтың бердеңке мылтық оқпандарын әшекейлеуде қазақтардың өздері салған суреттерінен көруге бола­ қолданылған ою-өрнектер. ды (2-сурет, 4-6). сызығы бар. Қарауылы мен көздеуіші темірден жаса­ Бұл халықтық суреттердің шарттылығына қара­ лып, оқпанның қазына және ауыз бөліктерінің үстіне мастан бердеңке мылтықтың басты конструктивтік кертіп салынған ойыққа орнатылған. Бұл оқпан ерекшелігі, оның оқпанның түбіне орнатылған жаңа мылтық түріне сәйкес өзгертіліп, оқпанның зауыттық Бердана жүйелі бекітпесі, шүріппесі анық түбіне орыстың заводтық үлгідегі Бердана жүйесінде бейнеленген. Мылтықтың бекітпелері патрон са­ жасалған мылтық бекітпесі (затвор) бұралып орна­ лып атуға дайын, ашылған күйінде көрсетілген. тылған. Оқпанның әшекейлену әдісі және өрнектері­ Бердеңкелердің оқпандарын, құндақтарын, сирақта­ нің пішіні музей коллециясындағы тағы бір бердеңке рын қазақтардың өздері жасағаны көрініп тұр, олар оқпанының (КП №1862) әшекейлену әдісімен және қазақ мылтықтарына тән сипатын сақтаған. Екеуінің өрнектерінің пішінімен бірдей, ол оқпанды халық ба­ дүмі жіңішке, сәл дөңгелене иілген (2-сурет, 4,5), ал тыры Амангелді Имановтың інісі ұста және зергер Бек­ біреуінікі – түзу (2-сурет, 6). темберген Иманов көркемдеген болатын (ол туралы төменде айтамыз). Соған қарағанда бұл мылтық сол Дүмі түзу бердеңкенің оқпаны қысқа, кавалерис­ шебердің қолынан шыққан болу керек. Құндағы орыс тердің карабині сияқты ат үстінде атуға ыңғайлы бо­ мылтығының дүміне ұқсатылып, ағаштан жо­нылып лып жасалған. Екі бердеңке сирақтарымен бейнелен­ қолдан жасалып, дүмінің қолға ұстар тұсында оймалап ген, олардың оқпандары дәстүрлі мылтықтарға тән ұзын болып келген, яғни олармен ат үстінде атуға да, 69 жерге жатып, сирағын тіреп қойып атуға да болады. Осындай қазақи бердеңке мылтықтар Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік музейінің кол­ лекциясында да бар. Ондағы бір қазақ бердеңкесі (КП №3466) 1916 жылғы Торғайдағы ұлт-азаттық кө­ теріліске қатысушылардың қаруы болған (3-сурет, 1). Оның оқпаны бұрынғы ескі мылтықтардан алынған, оның үстіңгі жағы дәстүр бойынша үш қыр­ ланып соғылған. Ауыз тұсы мен қазына жақ тұсы ал­ тын мен күміспен қақталып жасалған өсімдік және геометриялық өрнекпен әшекейленген (3-сурет, 2). Оқпан тегіс ұңғылы болып соғылған. Оқпанының қазынасы тұсында екі шығыңқы рельефі және ойық

Экскурсшыға көмек торлы сызықтар салынған. Дүмнің желкелігіне металл үлгілерге жақындатылып жасалына бастайды. пластина бекітілген. Дүмінде йықбауға тағуға арналған Ал XX ғасырдың басында қазақтар енді орыс­ шығыршығы бар металл ілгек орнатылған. Сондай тағы бір ілгек оқпанды құндаққа бекітетін құрсауға тың Бердана жүйелі шүріппелі зауыттық винтов­ тағылған. Бұл бердеңке мылтықтың оқпаны ат үстінде каларының өзін де пайдаланатын болды. Бірақ бұл атуға ыңғайлы болу үшін аздап қысқартылған. Оның мылтық түрі қазақ мылтығы болмаған­мен, қазақтар пішіні құлпытаста бейнеленген осындай оқпаны оны да өздеріне тән дәстүрлі үлгіге сәйкестендіруге қысқалау бердеңке мылтықтың бейнесімен ұқсас тырысып, дүмін өзгертіп, оқпандар­ ын дәстүр бойын­ (2-сурет, 6). ша күміс не алтын қақтап, өрнекп­ ен әшекейленген. Орыс авторлары да ортаазия халықтары әдетте еуропа Мылтықты жалпы ұзындығы 100 см. Оқпанының және орыс мылтықтарын қолданғанда осылай оның ұзындығы 63 см. Калибрі 11 мм. оқпандарын әшекейлеп, құндақтар­ ын тәстүрлі пішінге келтіріп өзгертетінін жазады (Денисов, Портнов, Дени­ Осы музей колллекциясындағы тағы бір қазақ сов, 1953, с.144). бердеңкесінің (КП №17141) оқпаны да ескі мылт­ ықтан алынған. Оқпанның ауыз және қазына бөлігі жуанда­ ҚР ОММ қорында осындай күміс қақтаумен көр­ тылып, сегіз қырлы болып соғылған. Оқпан сыртын­ кемделген жеке сақталған берданка оқпаны бар (КП да бұл бөліктері қырнап салынған үш қатар көлденең №1862). Оқпан тегіс ұңғылы, жалпы ұзындығы 91 см, сызықтармен белгіленген. Оқпанының ұңғысының іші калибрі 13 мм. Бұл оқпан – орыстың зауыттық оқпаны. де сегіз қырлы болып қырланған. Көздегіші оқпанның Бірақ ол қазақи дәстүр бойынша үш жерден күміс қазына бөлігінде орналасқан, үстіңгі жағында ойығы және алтын қақтау әдісімен өрнектелген (3-сурет, 4). бар. Қарауылы дөңгелек фор­малы. Оқпанға еуропалық Осындай оюлармен Бердана жүйелі бекітпесінің өзі де үлгідегі Бердана жүйе­сіндегі зауыттық бекітпе (за­ көркемделген (3-сурет, 5). твор) қойылған. Оқпан құндағына қолдан жасалған екі металл пласт­ иналы құрсаулармен бекітілген. Құндағы Бұлай әшекейлеу орыстың заводтық оқпанын да қолдан жасалынған, бірақ дүмінің пішіні орыс мыл­ стильдік тұрғыдан дәстүрлі қазақ оқпанына ұқсатып тық­тарының дүмінің формасын қайталайды. Дүмінде тастаған, қарасұр темірде нәзік алтын өрнек әдемі иықбау тағуға арналған бір тесік бар және құрсауының көрініп, оқпанға қол өнер туындысындай сипат берген біреуінде төмен жағында шығыршықты темір ілгек (3-сурет, 6-8). бекітілген. Құндақтың бас жағында сирақтарын бекіту үшін төмен қарай шығыңқы жасалған төрт­ Бұл қазақ берданкасының оқпаны – Торғай бұрышты қыры бар. Онда сирақтары бекітілген темір обылысында 1916 жылғы көтерілісшілер ұстаған болты сақталған, болттың басында гайкасы бар, бірақ қарулардың бірі. Оқпанды көтерілісшілердің басшысы сирағының өзі жоғалған (3-сурет, 3). А. Имановтың інісі – ұста және зергер Бектемберген Иманов көркемдеген болатын. Бұл бердеңкенің оқпаны құлпытастарда бейне­ ленген қазақтың сирақты бердеңкелерінің оқпаны Сонымен, сөзімізді қорытындылайтын болсақ, сияқты ұзын. Мылтықтың жалпы ұзындығы 144 см, «бердеңке» – қазақтардың өз қолдарымен жасаған оқпанының ұзындығы 90,5 см. Калибрі 12 мм. Бұл дәстүрлі мылтықтарының бір түрі. Онда тек бекіт­ бердеңке нұсқасы сирағын тіреп қойып жерде атуға да, песі (затворы) ғана зауыттық элемент болды. Сон­ сирағын жинап алып, ат үстінде атуға да ыңғайланып дықтан бұл мылтықтың жасалу технологиясында, жасалғанын көреміз. әшекейлену әдісінде, ату тәсілінде қазақтың дәстүрлі мылтықтарына тән сипаттар мен ерекшеліктер толық Орыстың армиялық винтовкасының ауызекі сақталды. «Бердеңке» – қазақ мылтығының соңғы атау­ ына айналған «берданка» сөзінің қазақ тілінде түрі. ХХ ғасырда қазақтарда да барлық елдердегідей «бер­дең­ке» болып өзгеріп, қазақ мылтығының атау­ зауытта өндірілген мылтықтар қолданыла бастады. ына айналуы – бұл мылтық түрінде орыстың зауыт­ тық және қазақтың дәстүрлі мылтық элемент­те­ Пайдаланылған әдебиеттер: рінің қиюласуының символы деуге болады. Бірақ 1. Маркевич В.Е. Ручное огнестрельное оружие. История развития «бердеңке» орыс мылтығы емес, қазақтың өз мыл­ со времен возникновения до введения бездымных порохов. – СПб: По­ тығының бір түрі болды. Кейін орыс берданкалары­ лигон, 1994. – 546 с. ның зауыттық үлгілерінің ықпалымен қазақ бердең­­ 2. Денисов М.М., Портнов М Э., Денисов Е.Н. Русское оружие. Краткий келерінің дүмі мен құндағы, кейін оқпаны да зауытт­ ық определитель русского боевого оружия XI-XIX веков. – Москва: Государ­ ственное издательство культурно-просветительской литературы, 1953. – 168 с. 47 стр. ил. РЕЗЮме Данная статья рассказывает о последней модели винтовки (берданки), использовавшейся в конце ХІХ – начале ХХ веков. В технологии приготовления, методе отделывания, приемах стрельбы этого вида винтовки полностью сохранились свойства и особенности традиционного ружья. SUMMARY This article is about the latest model of a rifle (a Berdan rifle), used in the late XIX – early XX cc. The technology of its making, method of chiseling and theways of shooting by this type of rifle completely preserved the properties and characteristics of traditional guns. 70

ӨНЕРКӘСІПТЕРДІҢ ДАМУ ТАРИХЫ – МУЗЕЙ ЭКСПОЗИЦИЯСЫНДА Ғалия АҚПАНБЕКОВА, беретін музейлердің бірі – Қарағанды облысы Ұлытау ауданына қарасты Жезді кентіндегі Жезді тау-кен ҚР Ұлттық музейі және балқыту ісі тарихы музейі және Қарсақпай Қазақстан тарихы кентіндегі Қ. И. Сәтбаев атындағы мемориалдық бөлімінің ғылыми музей-үйі. Бұл екі музей өз алдына бір мәдени-тарихи қызметкері кешенді құрайды. Тау-кен және балқыту ісі тарихы музейінің ашық аспан астындағы экспозициялары­ Ұ лттық музейдегі Қазақстан тарихының ма­ нан: тау-кен және ауыл шаруашылық техникасы, ңызды бір тармағын қамтитын бөлімнің бірі Жезқазған өңірінен табылған минералдар үлгісі, көне – XIII-XX ғасырлар аралығындағы Қазақстан тарихы­ металлургия пештерінің макеттері, ежелгі дәуір, орта на арналған тақырыптық экспозициялар. Сол экспо­ ғасырлардан қазіргі кезеңге дейінгі тау-кен және ме­ зицияның бірі XIX ғасыр және XX ғасыр басындағы таллургия өндірісінің пайда болуы мен қалыптасуы, «Қалалар мен өнеркәсіптердің дамуы»деп аталады. тау-кен, металлургия өндірістерінің техникалары Қазақ жерінде ашылған алғашқы өнеркәсіп орын­ мен механизмдері, кен тасымалдау құралдары, үлкен дары жайлы мағлұматтарды көптеген музейлер­ мөлшердегі кен жыныстарының үлгілерін көре ала­ ден көруге болады. Солардың бірі – Қазақстанның сыз. Музейдің ашық алаңында орналастырылған минералдық ресурстарына арналған музей Алма­ ең ежелгі мыс балқыту пештерінің жұмыс істейтін ты қаласында орналасқан. Ғұлама ғалым, акаде­ үлгіл­ ері арқылы, ата-бабаларымыздың бұдан 4-5 мик Қаныш Сәтбаевтың бастамасымен ашылған мың жыл бұрынғы әдіс-тәсілдерімен технологиясын музейдің қоры жылдан-жылға толыға түсіп, ол 1997 пайдалана отырып көрік-пеште даярланған өнімге жылы «Қазақстанның Мемлекеттік геологиялық куә боласыз. Қ. Сәтбаев,  Ә. Х. Марғұлан, П. Б. Бек­мұ­ мұражайы» деген мәртебе алды. Қазақстан – мине­ хаметовтердің зерттеулеріне сүйене отырып құрыл­ ралдық ресурстарға өте бай ел. Дүние жүзінің 186 елі­ ған бұл мұражай ғалымдардың пікірі бойын­ша нің ішінде вольфрам, қорғасын және барийдің қоры тақырыптық-экспозициялық тұрғыдан алғанда  Қа­ бойынша – бірінші орында; хромит, күміс, мырыш зақстан көлемінде ғана емес, Орталық Азияда­ғы осы бойынша– екінші; марганец және молибден – үшінші; тақырыптағы тұңғыш мұражай болып табылады. мыс – төртінші, уран – бесінші, алтын – алтыншы, темір кені – жетінші, қалайы мен никель – сегізінші, Қазақстан Республикасында түсті металлургия көмір мен табиғи газ – тоғызыншы, мұнай бойынша өнеркәсібі – ұлттық шаруашылықтың жетекші сала­ – он үшінші орында. Қазақстан жерінде хромиттің ларының бірі. Республика аумағында түсті метал­ әлемдік қорының үштен бірі, уран мен марганецтің дар өндіру ерте заманнан-ақ пайда болған. Үш мың төрттен бір бөлігі, темір кенінің оннан бір бөлігі жылдан астам уақыт бұрын Атасу маңында мыс орналасқан. Қазақстанда барланған тас көмір және қорытатын пештер болған, ал Алтай тауларында қоңыр көмірдің үлесі 200 млрд. тоннадан астам. Осын­ қорғасын, күміс кендерінің қазылған орындары көп шама зор байлығымыздың тарихы жайлы мағлұмат кездеседі. Текеліде кенқ азылған, мұның өзі сол кездері жергілікті тайпалардың түсті металдар өндірісімен айналысқанын дәлелдейді. Жезқазған қаласындағы Қазақмыс корпорациясының түсті метал­дар музейі де осы тақырып төңірегінде мол мағлұмат бере ала­ ды. Осы музейден алынған таза табиғи мыс пен борниттің үлгілері Тарих залындағы экспозицияға қойылды. Адамдар металдардың ішін­де алғашқы болып мысты  рудадан  тез еритін, оңай бөлінетін болғандықтан ерте кезден қолдана бастаған. Ескі 71

Экскурсшыға көмек Жезқазған. 1905 ж. Мыстың әртүрлі құймалары белгілі:  мырыш  пен  ла­ тун,  қола  мен  қалайы,  мельхиор  мен  никель,  ба­ Алтын кен орнында алтын шаю. 1910-1915 жж. бит пен қорғасын және тағы басқалар. Алтын кен орнын барлау. Семей, 1914 ж. Репродукция. Алғашқы мыс өндіру ошақтары ашылып шет замандарда негізінен қалайы  мен мыс қос­ ын­дысы елдік кәсіпкерлердің қызығушылығын тудырған нәтижесінде қола алынып, қару-жарақ дай­ ын­далған. Жезқазған өңіріне қатысты фотодеректермен құжат­ Бұл адамзат тарихында қола дәуірі  ретінде белгілі. тар орталық мұрағаттарда сақталған. Ресей кәсіпкер­ Мыс – қызғылт-сары түсті, жұмсақ металл. Ауа­ лері қазақ жерінде ашылып жатқан кен орындарын да жылдам тотығып, ашық қызыл-сары рең береді. өте арзан, түкке тұрғысыз бағаларға сатып алып жатты. Солардың бір мысалы, XIX ғасырдың 40-жыл­ 72 дарында Н. Ушаков, А. Рязанов деген көпестер Қара­ ғанды көмір кен орындарын, Успенск мыс кеніштерін, Жезқазған және Спасск-Воскресенск мыс кеніштерін төменгі бағамен сатып алып, иемденген-ді. Деген­ мен орыс кәсіпкерлерінің тәжірибесінің аздығы техникалық құралдарының жетіспеуі шетелдік кәсіпк­ ерлердің олардың орнын басуларына себеп болды. Қазақ жеріндегі кен орындарын сатып алған шетелдіктер қыруар пайданың астында қалып жат­ ты, кен орындарына деген шынайы жанашырлықтың жоқтығынан біразы істен шыға бастады (1-сурет). 1904 жылы Лондонда құрылған «Спасск мыс кен орындарының акционерлік қоғамы» орыс көпесте­ рінен мыс кеніштерін сатып алумен белсенді түрде айналысты. Тап осындай жолмен шетелдіктерге Спасск-Воскресен және Успен мыс кеніштері, Спасск мыс қорыту зауыты, сондай-ақ Саран және Қарағанды көмір кендері сатылып кетті. Акция ұстаушылар Англияның, Францияның, АҚШ-тың, Германияның, Швецияның, Испанияның және басқа елдердің аза­ маттары болды. ХХ ғ. басында шетелдік компания­ лар алтын мен мұнайға да көз тіге отырып, пайда табуға кірісті. Жем өзені бойынан шығарылған мұнай ағылшындардың иелігінде болса, олар жергілікті қазақтардың еңбегін пайдалана отырып шаш етектен пайда тапты. Ал алтын өндіруге деген қызығушылық тіпті ерекше еді. Алтын іздеушілер қатарында орыс­ тармен татарлар басым болды. Сол кездің өзінде бір ғана Өскеменмен Семей өңірінде 50-ге жуық алтын өндіретін кен орындары жұмыс істеді (2, 3-сурет). Экспозицияда көрсетілген тағы бір тақырып – Қарағанды көмір кеніші. Жұмысшылардың ауыр еңбегіне негізделген көмір өндіру саласы Қарағанды өңірінде XIX ғасырда қолға алынды. 1833 ж. Апақ Бай­ жанов Қарағанды мекенінен  “отқа жанатын қара таст­ ы”  кездейсоқ тауып алады. Бірақ 23 жыл өткен­ нен кейін ғана өнеркәсіп иелері  кен  орнына на­ зар аудара бастайды.  Қарағанды кенінен алғашқы 30 жылда (1857–1887) орта есеппен 10 мың тонна көмір өндірілді. Ал, одан кейінгі 21 жылда (1899– 1920) мұнда 860 мың тоннакөмірқазылды. 1905 ж. Қарағанды  көмір  кеніне француздар, сонан соң

ағыл­шындар қожалық етті. Ол кезде көмір қазатын құрал  қайла,  күрек  болды, тасымалдауға  сүйретпе шана  пайдаланылды. Қазақстанда кеңестік көмір өнеркәсібі 1930 жылдан құрыла бастады. Осы жылы Қарағандыда алғашқы 4 шахта ашылды (4,5-сурет). Экспозицияда көрсетілген тағы бір тақырып – тұз өндірісіне қатысты. Осы тақырып бойынша қойылған Ж. Нұралиевтің тұз өндіріс орнын тапқандығы тура­ лы дерек көшірмесі Алматы қаласындағы Қазақс­ тан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты­ нан алынды (6-сурет). Қазақстан Республикасының кинофотоқұжаттар және дыбыс жазбалары мұрағатынан алынған фо­ тос­­ уреттердің ішінде тұз өндірісіне қатысты біраз деректер кездеседі. Тұз Батыс Қазақстанның Бас­құн­ Қарағанды шахтасындағы жұмыс. 1903 ж. Кенжардағы кеншілер. Байқоңыр кәсіпшілігіндегі қырғыз жұмысшылар тобы Тұз туралы шақ, Елтон және Елек кәсіпшіліктерінде, Қазақстан­ дерек ның солтүстік-шығысындағы Коряков көлдерінде (хабарлама) өндірілді. Мәселен, 1909 жылы Коряков кәсіпшіл­ ігінің өзінде ғана 4 миллион пұтқа жуық тұз өндірілді. Онда 10 мыңнан астам адам жұмыс істеді. Олардың басым көпшілігі қазақтар болды. Коряков кәсіпшіліг­ інде өндірілген тұз негізінен Батыс және Шығыс Сібірге, сондай-ақ Обь өзеніндегі балық кәсіпшіліктеріне жөнелтіліп отырды (7 – сурет). Ал жалпы қарапайым халықтың күнделікті тұты­ натын бұйымдары мал шаруашылығы өнімдеріне тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығы шикізатын өңдеу жөніндегі алғашқы кәсіпорында­ рының негізгі ошақтары Ақмола және Семей об­ лыстарында еді. Жергілікті мекемелер жинаған де­ ректер бойынша, мұндай кәсіпшіліктердің алғашқы 73

Экскурсшыға көмек ошақтары Ақмола облысында ХІХ ғасырдың орта Коряков тұзды көлінде тұз өндіру. 1912 ж. Павлодар обл. шенінде-ақ дүниеге келді. 1888 жылы Семей облы­ сында 63 зауыт – 13 былғары, 9 сабын қайнататын, 1 шарап ашытатын, 1 май қорытатын, 23 кірпіш, 2 сыра ашытатын және басқа да 4 зауыт болып, олар­ да 262 жұмысшы істеген, жалпы шығарған өнімдері 230147 сомға жеткен. Қазақ халқының күнделікті тұрмысында кеңінен қолданыста болған былғарыдан, жүннен, ағаштан, сүйектен, сүт тағамдарынан жасал­ ған өнімдер халық арасында кеңінен таралған кәсіп түрл­ еріне жатады (8-сурет). Бұл кәсіптердің өнімдері музейлердегі этногра­ фия залдарынан көптеп кездеседі. Ұлттық музейдің ашылуына орай ғылыми-жи­ нақтау жұмыстары барысында Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Жүн қабылдау. Семей, 1916 ж. мұрағатынан 50-ге жуық қор қаралып, К. Қасымұлы фо­тоқ­ ұжаттар және дыбыс жазбалары орталық бастаған Ұлт-азаттық көтеріліске, Е. Көтібаровтың мұрағатынан: Қазақ сұлтандарымен бай-болыстары, көтерілісіне, Қырғыз бай-манаптарын мадақтауға Билер соты, Қазақ этнографиясы, Алғашқы бекі­ ұсыну туралы, Қоныс аударушыларға бөлінген жер ністер, Тарихи ескерткіштер, Қазақ халқынан шыққан телімд­ ері, Тұз өндірісі, Жәңгір ханға атақ беру, Бөкей танымал тұлғалар және т. б. тақырыптар бойынша ордасы туралы, И. Таймановтың көтерілісі және 100-ден аса фотосуреттердің көшірмелері алынған- т. б. тақырыптар бойынша мұрағат құжаттарына ды. Бұлардың біразы қазіргі күні музей экспозиция­ көшірме жасалса, Қазақстан Республикасының кино­ ларына қойылып отыр. РЕЗЮме В статье говорится об истории развития первых промышленных мест, открывшихся на казахской земле, сведения и фотографии которых составляют часть тематических экспозиций Национального музея РК. SUMMARY The article says about the development history of the first industrial sites that were opened in the Kazakh land, information and photographs about which are part of thematic exhibitions of the National Museum of Kazakhstan. 74

Оқырман шығармашылығы Бегабат ҰЗАҚОВ де ғана арбиған саусақтарымен маңдайының терін сүртіп жұмыстан тоқтайды. АМАНАТ – Ой, қажет емес, әуре боп қайтесің? Өзім істеп әңгіме ішем ғой, – дейді қысылып. Т ал-терек, алма-өрік, алмұрт-алқорысы самалға Қара баланың үйіндегілер шалды аяйтын болу ке­ тербетіле сыбдырлап, сыр ақтарып тұрған рек, күніне бір рет көрші ақысын жіберіп тұрады. тау етегіндегі ауылға, аяқ жағындағы шөгіңкіреген, сылақтары көпсіп түссе де, сыны кетіңкіре қоймаған Бала шалға жаны ашып, кейде кесінділерді тасуға үлкен үйдің ауласындағы бұл маңайға таңсық қарағай, көмектеседі. үйеңкі, арша, жаңғақ, қызылағаш ерекше көрік беріп тұрған тәрізді. Биік дуалмен қоршалып, ауласының – Ата бұлардың не қажеті бар?– дейді бала та­ң­ оң жағында шеберхана, сарай, бастырма қаз қатар данып. орналасқан, күнгей тарапында қорасы бар бұл үйде домбыра жасайтын шебер Құдірет ата жалғыз өзі – Балам, қажет емес нәрсе бола ма? – деп қысқа тұрады. Он шақты жыл бұрын кемпірі қайтыс боп қайырады. кеткен. Алыстағы үлкен қалада жыл аралата төбе көрсететін келіні мен жиырма жастағы немересі Бала бұл жауабынан ештеңе ұқпай, сұрақты үдете бар. Жалғыз ұлы атақты әнші болатын. Ертеректе түседі: елге келген сапарында көлік апатынан қаза тапты. Атаның ұсталықты қойғанына да бес-алты жыл боп – Ана өсіп тұрған ағаштарды да кесесізбе? қалды. Домбыра жасату үшін ойдан-қырдан ағылып – Жоқ. Оларды менен кейінгі иесіне сақтап қойғам. кеп жататын адамдардың қарасы үзілген. Жасы – Ол кім? сексенге таяп қалғандықтан қалт-құлт етіп әрең – Жалғасым келеді. Ана жайқалып тұрған ағаштар қозғалса да, қолын қусырып тыныш отыра алмайды да, мына қырық жылдық кесінділер де соған тиесілі. бәрібір. Митыңдап жүріп бастырма астындағы арша, – Өткен жылы келген жігіт пе? өрік, жаңғақ, қызылағаш кесінділерін күнге шығарып – Иә. кептіреді, кейбіреулерін қаңырап қалған қорасының – Ол бұларды не қылады? жанындағы малдың ескі қиына көміп қояды. Құм – Бір кәдеге жаратар. астынан алтын тауып алғандай кесінділердің әрбіріне Бала біраз үнсіз тұрады. Сосын тағы қызықсынады: тесіле қарап, олай-былай тасудан жалықпайды. – Ата, сіз оның келгенін күтіп жүре бермей, өзіңіз – Ата, сізге тамақ әкелдім, – деп үнемі ашық үлкен қалаға барсаңыз болмай ма? тұратын қақпадан көршінің он бір-он екі жастағы – Мен үйді, жайқалған ағаштарды, ғұмыр бойы қағілез қара баласы емін-еркін кіріп келген кез­ жинаған мына кесінділерімді тастап қайда кетем? Ауыл артындағы қорымда кемпірім, жалғыз ұлым, ата-бабаларым, әжелерім жатыр. Кіндік қаным тамған ауыл, баяу ағып жатқан ана өзен бар... – Оларды ешкім алып кетпейді ғой! – Мұның бәрін өскенде түсінесің, балам... Бала келіп кеткен сайын мұңға беріледі. Қайбір жылы келіні мен немересі қоймаған соң үлкен қалаға барған. Тоғызыншы қабаттағы үш бөлмелі пәтерде торға қамалған торғайдың күйін кешіп, бір жетіден соң ауылға қарай тартып берген. Немересі мен келіні ақша салып тұрады. Бұған ақшаның қажеті қанша, зейнетақысы қарақан қара басына жетіп артыла­ ды. Артық ақшасын немересінің болашағын ойлап, банкіге салып қойған. Немересі Жалғастан үміті зор. Әншілікке оқып жатыр. Домбыра жасаумен де әуестеніп, қолы бос кезде әлде бір шеберханаға қатынайды. Өткен жолы келгенінде домбыра жасап көрсетті. Бірақ, соққан домбырасына өзінің көңілі толмады. Домбырасы саусақ тисе, сөйлеп кетейін деп- ақ тұр. «Әлдебір әуен жетіспей тұр» деп шыр-пыры шыққан сонда Жалғастың. Ізденсін деген оймен тым­ сырайып үндемеген. Тек автобусқа мінген кезінде «Әжеңнің сандығында төрт дәптер қолжазбам бар. Ғұмыр бойғы соққан домбыраларымның жәй- 75

Оқырман шығармашылығы жапсарын түртіп қойғам. Бір келгеніңде көрерсің» Санасына салмақ түсірген ауыр ой Құдірет атаның деген. Жалғастың көзі жарқ ете қап түсуге ұмтыла жанын жегідей жеп бітіруде. Ағаш кесінділері неше бергенде, автобус жүріп кеткен еді. жылдан бері кеуіп, әбден бабына келіп тұр. Егер сол жұмбақ әуенді тапса болды, сарқылуға жақындаған Бір жылдан бері немересінің көзіндегі сол жарқыл соңғы қуатын жиып, бір келісті домбыра жасамақ. қиялынан кетпей қойды. Жалғастың бойында құл­ Бұл ұрпағына соңғы аманаты болмақ. шыныс бар. Жастардың көбі бөгде аспаптардың шу­ ылына елтіп жүргенде қара домбыраға қызығуы Құдірет ата бүгін де ағаш кесінділерімен әуре боп бәлкім,қанға сінген қасиет шығар? Таппай жүргені жүрген. Көрші бала үнсіз келіп бір тостақ тамақты қандай әуен екен? Бошалап кеткен ботаның өз қолына ұстата салды. Басын төмен салбыратып тұр. өрісін іздеп келе жатқандағы зары ма? Бүркіттің Бұрын оның көңілсіз күйін бұрын байқамағандықтан шаңқ ете қалған үніндегі ашу-ыза ма, әлде аққудың бажайлай қарап, көзінің төменгі жағы көгеріп, беті сұңқылындағы ерке наз ба? Жаралы қасқырдың айға ісіп кеткенін көрді. қарап ұлығаны ма, тізбектеле қайтқан тырналардың былайғы жұртқа естіле бермейтін қанаттарының – Не болды, балам? сусылы ма? Тұлпар тұяғының дүбірі, желге тербел­ – Дәрменқұл дүкеншінің бізден екі сынып жоғары ген жапырақтың сыбдыры, құзар шыңдардан бастау оқитын баласы үйірмеден қайтып келе жатқанымда алып жартастарға соғыла-соғыла төменге қарай алдымнан тосып, домбырамды сындырып қойды. ағып жатқан мөлдір бұлақтың сыңғыры... сияқты ды­ Баланың ренішін сезген шал тықақтап, мазасын быс біткеннің бәрі бұл соққан домбыралардан мінсіз алғысы келмеді. шығатын. Жалғас бұл жасаған домбыра түгілі өзі – Солай де... Сен онда бері жүрші,–деп баланы үйге жасаған домбыраны ұнатпай жүр. Сонда домбыраға бастады. қандай әуен жетіспей тұр? Мыңдаған жылдардан бері Ұзын дәлізге кірген соң Құдірет ата аяқ киімін ұрпақтан-ұрпаққа өтіп келе жатқан қай үнді қағыс шешіп, сол жақтағы бөлмеге қолындағы тостақты қалдырды екен?... қойып шықты да, сүйретпесін шешіп үлгерген бала­ ны төрдегі үлкен залға алып кірді. Қабырғаға ілулі 76

тұрған домбыраларды көріп, баланың көзі жай­ Әуелей барып күй үзілді. «Енді не тартар екен?» деп нап кетті. Құдірет ата бір домбыраны қолына алып Құдірет ата баланың әр қимылын аңдып отыр. Ара- тыңқылдатып көрді де, балаға берді. тұра магнитофоннан қайтыс боп кеткен баласының орындаған ән, күйлерін тыңдап тұратыны болмаса, – Қәне, өнеріңді көрейік. Жайланып отырып тірі күйшіні көрмегелі қай заман? Өзі де қолынан қуат ап, тарта бер, – деді де шетте тұрған құс жастықты кеткеннен бері домбыра тартқан емес. қолтығына қысып, төсеулі құрақ көрпешенің үстіне жантая кетті. Бала домбыраның құлақ күйін қайта келтірді. Шалдың үнсіздігін басқашалау күй күтіп отыр-ау, деп Бала отырған соң домбыраның құлағын әрі-бері түсініп, мүлде басқа сарынға ауысты. бұрап, бір-екі рет қағып көрді де, бебеулете жөнелді. Қапастағы шарасыз бұлбұлдың торыға шыққан ...Ақырған, өкірген дыбыстар шығып жатыр үніндей мұңды әуен сиқырлы иірімдеріне тартып, са­ ма-ау... Болат сауытқа тиіп шорт сынған семсердің наны ұйыта бастады. Мөлдір бұлақтың сыңсуы бірте- жаңғырығыма-ау?... Өндіршегіне найза қадалған бірте ұлғайып, сарынға ұласты. Жәй басталған жел адамдардың ышқынғаныма-ау?... Кескілескен қан дауылға айналды. Жүргіншілердің аяқ астындағы майдан... Кенет бәрі тына қалды да, жалғыз ат алаңға сусылдаған құм да жылап жатқандай. Өзекті өртеген желіп шыға, тоқтай қалып көкке шапши кісінеді. Ат өкініш аруанадай аңырайды. Көңілдің күңірене үстіндегі батырдың бір қолымен тізгінді тартып, тебіренісінде қимастық бар... екінші қолымен найзаны көтере ұстаған сәттегі қимылы анық-тынық естіліп тұр. Домбырадан Құдірет ата Шал Мырзаның «Ел айырылғанын» қанды қыздыратын асқақ, өршіл әуен қалықтай ба­ жазбай таныды. Бұл өңірде «Ел айырылғанды» стады. Мына әуенді естігенде ұйықтап жатсаң, ояна білмейтін жан некен-саяқ. Ел басына зобалаң туып, сап көк сүңгіге ұмтыласың, өліп жатқан болсаң, игі жақсылар итжеккенге айдалып жатқанда Шал тіріліп атқа қонасың... Құдірет ата қолтығындағы Мырза Сыр бойының біраз халқын жиып, өзіне жастықты лақтыра сап тіктеліп отырды. Баланың қараған жақын-жуығымен басқа жаққа қоныс ауда­ қабағы қатулы. Бетінің іскен, көгерген жерлері қан ратынын айтып, айырылар көже береді. Оны қимаған майдандағы батырды еске түсіріп тұрғандай. Мына­ жұрт кетпеуін сұрап жалбарынады. Сонда алқалы дай ғажайып әуенді шығарып тұрғанына қара­ғанда, топтың ортасында осы күйді тарта бастаған Шал ұзын саусақтары олжасын ілуге оқтал­ған бүркіттің Мырза ақырын жылыстап шығып, көшкелі тұрған шеңгеліндей қатқылданып кеткен сияқты. ағайынды көзімен ымдап ізіне ертіп ап, домбырасын бебеулеткен күйі Қызылқұмның ішімен Бесқала асып «Апырмай, мына күйді қаршадай бала қайдан кетеді. Сиқырлы сазға арбалып, буын – буыны бо­ үйренген? – деп ойлады Құдірет ата. – Бұл атақты сап отырған жұрт күйдің үні күрт үзілген кезде ғана Қазан­ғаптың «Кел сана, батыр, кел сана» деген күйі есін жиып, Шал Мырза мен оған қарасты елдің кетіп ғой! Сыр бойы мен Ақтөбе өңірін түгел шарлаған қалғанын білген екен... Қазанғап жаугершілік жылдары Бесқала, Хиуа асып, Дашоғыз жеріне барғанда түрікмендермен шайқас­ ып Бала күйді басталған кезіндегідей баяулата, сың­ елу адам бес мың қолдың қоршауында қалған соң, ат сыт­ а барып аяқтады. үстінде осы күйді тартып, түрікменнің бас батырын жекпе-жекке шақырған, – десетін жұрт. Жасанғ­ ан жау­ – Өркенің өссін, балам, – деді Құдірет ата. – Домбы­ дан ықпаған өр рух, қарсыластың да беделін түсірмей ра сенікі, игілігіңе бұйырсын. намысқа тырысуға шақырған адалдық бар бұл күйде. Сол жекпе-жекте Қазанғап бір соққы­сына шыдай ал­ – Рахмет, ата. май, атынан аударылып жерде жатқан қарсыласының – Осы күйлерді сол үйірмеңде үйрете ме? тамағына найзасын тіреп тұрып шанышп­ апты. – Иә. Бас батырының жеңілгеніне намыст­ анды ма, әлде – Онда дұрыс екен... Қазанғаптың мәрттігіне тәнті болды ма, түрікмендер Бала тамақ сап келген тостағын әкетуге сабыры қоршаудан босатыпты. Елу атты қазақ арқаны бет­ жетпей, сәл тұрса Құдірет ата берген сыйын қайтарып ке алып, шаба жөнелгенде бір түрікмен шал «Әлгі ап қоятындай, домбыраны құшақтап тайып тұрды. күйіңнің атын айтып кет» деп айқайлаған көрінеді. Құдірет ата баланың ізінен сыртқа ере шығып, Түркімендердің соғыс салтын бұзбағанына риза күншуақта тұрған мыс құмандағы жылымшы суға болған Қазанғап оларға ұғынықты болуы үшін шала­ беті-қолын жуған соң ас бөлмеге кіріп, ол әкелген лау білетін түрікменшесімен «Бұл күйдің аты – «Кел кеспе көжені алдына алды. Тостақтың беті жабулы сана, батыр, кел сана» деген» деп кеткен екен. Содан болғандықтан тамақ әлі суи қоймаған еді. Жасы кел­ бұл күй түрікмен арасына кең тараған...» ген кісі қайбір тамақ жеп жарытсын, сорпасын ішіп отырғаны болмаса, қамыр, картошка, майдалап турап салынған етке тәбеті тартпай тұр. Оның үстіне әлгі 77

Оқырман шығармашылығы екі күйдің әсерінен әлі арылар емес. Күй деген шіркін, бойында қалған соңғы қуатты жиып, домбыраны жа­ мына жарық дүниенің дәл өзіндей тұңғиық қой! Әр сап бітіруі керек. сапар тереңіне бойлай түскен сайын бұрын мүлде байқамаған бір жаңалыққа тап боласың. Былайғы Құдірет ата шеберханада жиырма күнге жуық ар­ жұрт күйдің жалт етіп бірден көзге түсетін ырғағы, палысты. екпіні, рухына арбалып, отқа ұмтылған көбелектей ақыл-есінен айырыла аласұрады. Ал, бір-ақ күйде – Ата, ауырып жүрсіз бе? – деді бір күні тамақ мың-сан әуен бар. Сол әуендердің үйлесімінен күй жа­ әкелген көрші бала оның әбден жүдеп кеткен жүзін ралады. Әрбір әуенді талдап-таразылап, ұғыну үшін көріп. адамның өмірі жетпес, сірә! Мың-сан әуен жарасымын тауып, күйшінің санасына құйыла қалуының өзінде – Кәрілік қой, балам, біз енді құрға шығып күреске түсініп болмас тылсым жасырынған. Сол әуендерді түсер ме едік? – деді Құдірет ата. – Соңғы шаруамыз­ біртіндеп іздегенде бір күй шығару үшін мыңдаған ды бітіруге үлгерсек – ерлегеніміз. жылдар қажет болар еді. Сол көңілде тулап жатқан күйді қаз қалпында сыртқа шығару үшін түрлі аспап Бала оның шеберханадан шықпай қойғанын көріп, жасалады. Ең алғаш домбыраны ойлап тапқан ше­ әдеттегідей кесінділермен әуре боп жүрген шығар, бер жаратылысы бөлек жан болса керек. Мынадай деп ойлаған. Соңғы шаруасының не екенін түсінбеді. кереметті жасап шығару үшін қанша уақытын сарп Сұрауға қысылды. етті екен? – Балам, осы сенің әлгі... анадай... телефоның бар «Домбырадан ұйытқи соққан жел, себелеген ма? – деп қалды Құдірет ата. – Жалғасыммен сөйле­ жаңбыр, азынаған боранның дыбысын шығару қиын сейін деп ем. емес, – деп ойлап отырған Құдірет өзінің көрші балаға берген домбырасына дән риза. – Әлгі екі күйдегі ды­ – Ұялы телефон ба? Бар ғой, – деп бала белбеуіндегі бысты тап басып, оқиғаны көз алдыңа суреттегідей былғары қорапты көрсетті. – Нөмірін беріңіз. елестетіп-ақ тұр. Домбырада кез келген дыбыс әуенге айналып, иіріміне тартып кетеді. Сонда Жалғас нені Құдірет ата қалтасынан тілдей қағаз шығарып іздеп жүр? Оқыған-тоқығаны бар бала мұны білмеуі балаға берді. мүмкін емес қой!...» Бала қорабынан суырып алған телефонына Басы мең-зең болған Құдірет ата алдындағы қағаздағы нөмірді теріп, құлақ тұсына апарып тыңдап тостақтың бетін жауып, дастарқанның бір бұры­ тұрды да атаға ұсынды: шына ысырып қойды да далаға шықты. Шеберх­ анаға барып қабырғада ілулі тұрған серкенің ішегінен – Сөйлесе беріңіз. Даусын жоғарылатып қойдым. тілінген таспаға қонған шаңды үрлеп тазартқан бол­ – Алло, алло... – деп Құдірет ата әрменірек кетті. ды да, қос қолымен самайын қысып ағаш орындыққа Он-он бес минуттан соң балаға телефонын отырды. Біраздан соң жас балаша қуанып, орнынан қайтарды. ырғып тұрды. «Таптым! Үнсіздік... үнсіздік... үнсіздік – Рахмет, балам. Жалғасым келетін болды. Айт­ ... Немерем ата жұртын сағынып жүрген болар. Әкесі, пақшы, қанша теңгеге сөйлестім? – деп қалтасын әжесі қабірде жатыр. Қара жер сөйлей алмайды. Ал, қармана бастады. Жалғас сырласқысы келеді. Үнсіздіктің тілін та­ – Ой, ата, күндіз тегін, – деді бала... буым керек. Домбыраның ішегіне саусақ тигенде ...Үш-төрт күннен соң бала тамағын көтеріп, мылқау қалпында мелшиіп жатқан Жер-ана сөйлеп Құді­рет атаның ашық тұрған қақпасының алдына қоя берсін. Бабалардың ұрпағына жетпей уақыт жақындағанда аппақ машина кеп тоқтады да, ішінен тозаңына көміліп қалған аманаты тілге оралсын...» орта жастағы әдемі киінген әйел мен аққұбаша жігіт түсті. Өткен жылы келген Жалғасты бірден танып, Құдірет ата қызыл ағаштың кесіндісін таңдады. амандасқан соң үшеуі аулаға қатар енді. Құдірет ата Ыстыққа да, суыққа да төзімді. Домбыраның шанағын көрінбейді. Шеберхананың есігінде құлып тұр. Үшеуі ойып шығарса, анау-мынау ылғалды місе тұтпайды. кезек – кезек «Ата! Ата!» деп дауыстап еді, селт ет­ Әуенді анық жеткізеді. Өте берік болғандықтан өз кен дыбыс шықпады. Үйдің есігін ашып, атаның аяқ қалпын сақтап, жұмсақ ағаштар сияқты ұрлана кірген киімін көрді. Барлық бөлменің есігі ашық тұр, тек бөгде дыбысты шығарып тұрмайды. төрдегі үлкен залдың ғана есігі жабулы екен. Со­ лай қарай жүрді. Залдың есігін ашып, үшеуі жары­ Қанша айтқанмен жасы келіп қалды емес пе, са кірді. Төрт қабырғасына қатарластыра домбыра қашау ұстаған қолы икемге келер емес. Қайткенде де ілулі тұрған үлкен залдың дәл ортасында Құдірет 78 ата басын батысқа беріп, жүзін құбылаға қарай сәл қиялата бұрған күйі үн-түнсіз жатыр. Бас жағындағы сандыққа қызыл қоңыр домбыра сүйеулі тұр... Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы

№5(62) /2015 сентябрь – октябрь 79

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан Шокан Уалиханов – 180 Первый исследователь «Тарих-и Рашиди» Жарылкап Бейсенбайулы, писатель ...12апреля 1859 года поручик Шокан Уалиханов успешно завершил свое полное опасностей и тревог Кашгарское путешествие. Оно длилось ровно десять месяцев и четырнадцати дней... Вследствие испытанных в течение продолжительного путешествия лишений, физических усилий, неудобств и нравственных потрясений он, прибыв в Омск, сильно занемог. Несколько месяцев Шокан был не в состоянии работать над отчетом о путешествии. Болезнь прогрессировала и требовались долгое лечение и хлопоты врачей. Только в ноябре молодой организм Шокана переборол болезнь и он смог сесть за отчет. В середине января он завершил работу над ним и с помощью переписчика перенес текст на новые листы бумаги. 27 января этот документ специальной почтой был отправлен в Петербург Азиатскому департаменту Министерста иностранных дел. Выехав вслед за этой почтой, Шокан проехал по санной дороге около полумесяца и толь- ко в конце февраля 1860 года смог приехать в столицу империи. Кашгарского героя здесь с нетерпением ожидали в Военном министерство и в Ми­ нистерстве иностранных дел. Высшие чины, заранее ознакомившиеся с его отчетом, от­ правленным по почте, пожелали лично познакомиться с храбрым путешественником и лично задать ему конкретные вопросы. Им особенно сильно заинтересовался заме­ ститель министра иностранных дел, директор Азиатского департамента, заместитель председателя Императорского Русского географического общества ученый, путеше­ ственник и писатель Егор Петрович Ковалевский (1810-1868). Он не мог скрыть своего 80

Национальный Музей Республики Казахстан Шокан Уалиханов. 1860 г. Петербург. Фото Г. Борель открытием», трудом «высшей степени полезным для восхищения перед способностями, знаниями, всесто­ правительства и для наук», восполняющим «пробелы ронностью молодого казахского парня, осуществив­ европейских ученых-географов и востоковедов, – све­ шего курируемое им опасное путешествие и блестяще дениями которых мы доселе руководствовались». справившегося с этим делом. За короткий срок он близко познакомился с из­ Своим бесценным трудом, написанном в велико­ вестными учеными и востоковедами, которых знал лепном научно – публицистическом стиле, который до этого заочно. Генерал-майор Ковалевский позна­ назывался: «О состоянии Алтышара, или шести вос­ комил Шокана с президентом Академии наук, исто­ точных городов Китайской провинции Нан-лу (Малой риком, графом Д. Н. Блудовым (1785-1864). Также он Бухарии)» Шокан поразил в столице ученых, военных стал тесно общаться с редактором «Записок Русского специалистов, географов и журналистов, его имя ока­ географического общества», профессором А. Н. Беке­ залось у всех на устах. Они единогласно оценили отчет товым (1825-1902), начальником Азиатского отде­ о путешествии в Кашгарию молодого казахского ис­ ла Главного штаба, полковником Д. И. Романовским, следователя, считая его «подлинным географическим (1828-1881), с секретарем Русского географического общества, сотрудником Азиатского департамента Ф. Р. Остен-Сакеном (1832-1916), с молодым ученым, который в то время писал свой труд «Исследование о касимовских царях и царевичах»  В. В. Вельяминовым- Зерновым (1830-1904). Чокан с радостью познакомился со старым знако­ мым своего кадетского учителя Н.Ф. Костылецкого, известным востоковедом, профессором И.И. Бере­ зиным (1819-1895). Профессор тоже был рад увидев заочно знакомого Валиханова, который помог ему в 1853 году найти в казахском языке значение неко­ торых слов в ханском ярлыке Тохтамыша не употре­ бляющихся в нынешнем татарском языке, и посы­ лавшего просторное письмо с расшифровкой многих историко-этнографических терминов ярлыка. Бере­ зин с 1855 года работает профессором на факультете восточных языков Петербургского университета, в ту пору он переводил с персидского языка «Сборник летописей» Рашид ад-Дина. Через Березина Чокан близко знакомится с «отцом российских востокове­ дов» известным азербайджанским ученым, который кроме родного языка писал на арабском, английском, персидском, французском, турецком, русском язы­ ках – мирза Мухаммедали Казембеком (1802-1870), а также с профессором Петербургского университета В. С. Васильевым (1818-1900). Валиханов стал одним из почетных гостей в доме этих трех профессоров, ко­ торые считались столпами востоковедения. Обладатели огромных знаний, они могли многое поведать об истории Восточных стран, древних ру­ кописях и летописях. Они тоже со своей стороны восхищались знаниями и интеллектом Шокана и ни сколько не сомневались, что знаток истории Востока, открывший тайны Кашгарского края, нашедший уни­ кальные древние рукописи, свободно писавший и чи­ тающий на чагатайско-тюркском языке, владеющий французским языком казахский парень – в будущем станет непревзойденным востоковедом. 81

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан У самого старшего из них, Мухамедали Казембека, Англию, решает дальше совершенствовать свои зна­ жизненный путь – это целая эпопея, полная трудно­ ния. Однако царское правительство, опасаясь, что ан­ стей и резких поворотов судьбы. Он родился в 1802 гличане могут использовать его в своих целях, не дает году, в персидском городе Реште, расположенном ему разрешения на поездку. Не выпуская его из стра­ вблизи Каспийского моря. Его отец Мухаммед Касым ны, решает оставить его переводчиком в Министер­ из династии Дербентских беков, живя по долгу служ­ стве иностранных дел. Но, посчитав и это излишним бы в Реште, женился на дочери Мир Багир хана – гу­ шагом, его отправляют в Омское военное училище бернатора того вилаята. С детских лет он рос, говоря учителем татарского языка. На самом деле это было на двух языках – родном азербайджанском и персид­ деликатное решение отдалить его от группы миссио­ ском. Через девять лет его отца назначают шейх-аль- неров и отправить в своеобразную ссылку. исламом (титул высшего должностного лица по во­ просам  ислама) Дербента, и он всей Но в судьбу Казембека снова произошел неожи­ семьей переезжает туда. Мухамме­ данный поворот. В начале 1826 года дали, обладавший феноменальными он заболел по дороге в Омск и, во способностями, обучаясь у учителя на время остановки в городе Казани он дому, свободно овладевает арабским, знакомится с ректором Казанского русским, французским, турецким, та­ университета, профессором К. Ф. Фук­ тарскими языками. В семнадцать лет сом. Один из всесторонне развитых пишет свой первый труд на арабском личностей своего времени, врач, эт­ языке «Опыт грамматики арабского нограф, археолог, историк Фукс знал в языка». Отец, ставший главой Дербент­ совершенстве, помимо своего родного ских мусульман, с целью дальнейшего немецкого, еще английский, француз­ совершенствования знаний решает ский, итальянский, русский, спокойно отправить его в крупные исламские изъяснялся на татарском и арабском центры Персии и Аравии. Однако шейх- А. Казембек языках. Фукс не захотел отпускать от аль-ислама обвиняют в предательстве себя такого способного парня, как Ка­ в пользу России, и в том, что он связы­ зембек. Хотя он не заканчивал высшее вался с Дербентским ханом, скрывающимся в Авар­ учебное заведение, ректор предлагает ских горах, ссылают решением суда в Астрахань. ему остаться и преподавать арабский и персидские В эти годы произошли резкие изменения и в жиз­ языки в Казанской гимназии и университете. Написав ни Мухаммедали. Он в Дербенте часто беседовал со специальное заявление в Министерство иностранных знакомыми отца – с шотландскими христанскими дел, получает разрешение направить его не в Омск, а миссионерами. Во время таких встреч возникали го­ в Казань. рячие споры о тех религиях, которых придерживались сами. Мухаммедали, чтобы лучше объяснит миссионе­ Когда в 1828 году в Казанском университете от­ рам суть ислама, а также, чтобы понять христианскую крылась кафедра тюркских языков, назначенный религию, специально стал изучать английский и древ­ первым его заведующим мирза Казембек, впервые нееврейские языки. В 1821 году с целью встретиться использовал в науке и методике того времени в пре­ с отцом, находящимся в ссылке, приехав в Астрахань, подавании тюркских языков сравнительные факто­ он снова встречается со знакомыми миссионерами и ры. Готовит для гимназий методические пособия для снова возобновляет дебаты, касающиеся особенно­ изучения арабских, персидских и тюркских языков, стей разных религиозных принципов. Все эти дебаты занимается научной деятельностью. Пишет на пер­ заканчиваются тем, что он окончательно порывает сидском языке сочинение «Взгляд на историю языка со своими родными и близкими из-за его внезапного и словесности арабской». За это произведение ему решения. Знающий до мелочей все постулаты ислама, присуждается звание адьюнкта (ученая степень до он, борясь со своими внутренними принципами, при­ профессора) восточной словесности. В 1829 году он, нимает христианство. Меняет свое имя Мухаммедали ставший известным как член Азиатского общества на Александра. С тех пор его стали называть господин Великобритании, через год-два становится профессо­ Александр Казембек. Оставшись возле миссионеров ром Казанского университета, членом-корреспонден­ в Астрахани, помогает им переводить религиозные том Российской Академии наук. Он пишет и издает та­ книги на восточные языки. Берется глубже изучать кие ценные труды, как: «Ассеб-ус-Сеяр, или семь пла­ европейские языки. Даже в 1825 году думает ехать в нет, содержащии историю крымских ханов» (История крымских татар с 1446 года по 1737 годы), «О взятии Астрахани в 1660 году крымскими татарами», «Иссле­ 82

Национальный Музей Республики Казахстан дование об уйгурах», «Грамматика турецко-татарско­ ди народа мусульманских канонов, считается одним го языка». Когда господин Казембек в 1846 году пере­ из фундаментальных трудов о праве мусульман, из­ велся заведующим кафедры арабского и персидского данных в то время в России. Книга появилась на свет языков, его ученик, воспитанник и преемник, впо­ только благодаря Жангир хану: на ее издание он по­ следствии биограф Казембека, видный востоковед И. жертвовал 10 тысяч рублей серебром. Когда Шокан Н. Березин назначается на его место заведующим ка­ впервые посетил дом Казембека, профессор показал федры турецко-татарского языка. Фундаментальный ему именно этот труд. Автор выразил свое почтение труд «Общая грамматика турецко-татарского языка», Жангир-хану словами, набранными крупным шриф­ изданный в 1846 году, через два года издается на не­ том полностью на титульной странице «Мухтасара»: мецком языке и получает высшую оценку западных, «Его Превосходительству Высокостепенному хану, европейских ученых. За этот труд Казембек награж­ Джангир-гуру Букееву...». дается Демидовской премией Российской Академии наук. Шокан во время разговора о книгах, привезенным им из Кашгарии, рассказывая о Мухаммед Хайдаре Когда в 1848 году заведующий кафедры персид­ Дулати – выходца из династии улусбеков, родном ку­ ского языка Санкт-Петербургского университета, еще зене по матери известного историка Бабура, поведал, один гениальный ученый-азербайджанец, востоко­ что тот написал очень значимый труд под названием вед, в совершенстве знающий персидский, арабский, «Тарих-и Рашиди», выразил сожаление, что не смог грузинский, армянский и русские языки Жафар Топ­ достать этот труд ни в оригинале, ни в переводе на шыбашев в связи с ослаблением здоровья ушел на тюркский язык. пенсию, было принято решение переместить на его должность из Казани Казембека. На новой должности Мирза Казембек, с улыбкой посмотрев на Шокана, он стал новатором в осуществлении идеи централи­ сказал: зации востоковедческой науки. В результате этого в 1854 году по приказу царя в Санкт-Петербургском – Молодой султан, вы об этом не жалейте, в би­ университете открылся специальный факультет вос­ блиотеке нашего факультета можете найти оригинал точных языков, с целью сосредоточить в нём изу­ «Тарих-и Рашиди» на фарси. А в архиве Академии наук чение и преподавание восточных языков в России. имеется эта книга на чагатайско-тюркском языке, пе­ Одновременно упразднялись подразделения, где изу­ реведенная Мухаммедом Садыком Кашгари – автором чались восточные языки, в других российских уни­ книги «Тазкира-и Ходжаган», которую вы привезли из верситетах. Первым деканом нового факультета был Кашгара. назначен Александр Казембек. По его специальному приглашению в следующем году прибыли из Казани Шокан, не веря своим ушам, с недоверием смотрел его последователи и ученики. Березин становится на профессора. Только после продолжительной паузы профессором кафедры турецко-татарской словесно­ промолвил: сти, Васильев – профессором кафедры китайской и маньчжурской словесности. Все они с огромным энту­ – Уважаемый профессор, вы мне сообщили чудес­ зиазмом начинают работать в столице империи. ную новость! Как они попали сюда, когда? – спраши­ вал он с нетерпением. Шокан до этого более или менее знакомый с тру­ дами известных востоковедов, после близкого обще­ Оказывается, все это было осуществлено благода­ ния с учеными, познакомился с безвестными для него ря интеллектуальному хану Жангиру из Букеевской фактами из их биографий. Например, неоднократно Орды. Как представителю ханской династии Жанги­ слышавший из уст своего учителя и наставника Ко­ ру, воспитывавшемуся и обучавшемуся в доме Астра­ стылецкого рассказ о господине Казембеке, как о не­ ханского гражданского губернатора Андреевского, ординарной личности, был в течение многих лет в имеющие отношение к истории Востока персидские, духовной и партнерской близости с ханом Внутрен­ арабские и тюркские древние книги и рукописи до­ ней орды Жангиром Букейхановым. По специаль­ ставлялись из Бухары и Хивы. Как то в руки Жангира ному заказу казахского хана он написал книгу «Мух­ попала книга на фарси «Тарих-и Рашиди» Мухаммед тесерюль-вигкайет, или сокрашеный вигкает. Курс Хайдара Дулати. Прочитав эту книгу, Жангир понял мусульманского законоведения» и в 1845 году издал ее уникальность и предпочел ее подарить библиоте­ в издательстве Казанского университета. Этот «Мух­ ке Казанского университета. В 1839 году хан остано­ тасар» Казембека, выполненный по просьбе Жангир- вился в Казани по дороге в Петербург и вручил свое­ хана и способствовавший к понятной проповеди сре­ му старому знакомому Казембеку эту книгу вместе с двумя-тремя рукописями. Профессор – всесторонний знаток древних произведений безмерно радовался такому подарку. Казахский хан подарил им бесценную рукопись, еще неизвестную европейской науке. Му­ 83

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан хаммед Хайдар, про которого знаме­ Рашид ад-Дин, Хондемир, Казвини, нитый Бабур писал, что он родной Навои и многих других. Но судьба не его кузен, оставивший такой фун­ позволила продолжать это доброе даментальный труд, оказался гени­ начинание. В августе следующего альной личностью. Рукопись, содер­ года внезапная смерть унесла Жан­ жащая много ранее неизвестных гир-хана в мир иной. фактов, затягивала читателя в себя. История книги «Тарих-и Раши­ Тут было множество уникальных ди, попавшая в библиотеку Казан­ данных о Чагатайском улусе, исто­ ского университета, благодаря уму рии Могулистана, ханствах Средней и предприимчивости хана Внутрен­ Азии, связанные с Кашмирским кра­ ней Орды, продолжилась следую­ ем и казахскими ханствами и об из­ щим образом. В 1854 году при Пе­ вестных личностях. тербургском университете открыл­ Казембек показал эту рукопись ся централизованный факультет знатоку персидских и арабских язы­ восточных языков и когда первым ков Ф. И. Эрдм­ ану (в 1841-1845 годы его деканом был назначен мирза проректор Казанского университе­ Казембек, то из библиотеки закры­ та), он тоже, ознакомившись с руко­ того такого же отделения Казан­ писью, сказал, что такое серьезное Жангир хан Букейханов ского университета восточные ру­ наследие следует быстрее перепи­ кописи были перевезены в столицу сать и взять в фонд библиотеки. Выразив большую империи. Книга Мухаммед Хайдара Дулати тоже была благодарность Жангир хану, они договорились, что перевезена вместе с другими книгами и превратилась после того, как перепишут, оригинал вернут ему лич­ в собственность факультета восточных языков Пе­ но в руки. Университет поручил переписать рукопись тербургского университета. В те же годы Азиатский татарину-переписчику Убайдаллах ибн Калималлах музей Императорской научной академии приобрел ал – Булгари ал-Казани ас-Салабаши обладающему и неполный тюркский вариант «Истории Рашиди» в красивым почерком. Он переписал «Тарих-и Рашиди» переводе Мухаммеда Садыка Кашгари. черной тушью, образцом шрифта четкий насталик Шокан, безмерно обрадованный тем обстоятель­ часто используемых в персидских рукописях. Загла­ ством, что книгу, не найденную в Кашгаре, нежданно, вии выделил киноварью, тексты заключал в рамки негаданно нашел в Петербурге, на второй же день стал из красных линии. На каждой странице по 26 строк, знакомиться с рукописью. С помощью преподавателя все произведение составило 224 листа, размер каждо­ восточных языков Хусаина Фаизханова (1828-1866) го 34,5 x 20,5. Бумага фабричная, асеевская. Переплет стал изучать оригинал на фарси. Хусаин – известный картонный, покрыт кожей. татарский ученый, просветитель, историк, ученик Жангир-хан и после этого не порвал связь с уни­ Шихабаддина Маржани (1818-1889) – имама Казан­ верситетом. В 1844 году после избрания его почетным ской мечети, при его помощи овладел фарси, арабским членом Казанского университета, в качестве благо­ языками. С помощью своего учителя познакомился с дарности для отдела восточных языков университета Казембеком и Березиным, и вместе с ним перевелся в выразил готовность купить в Бухаре Петербургский университет для пре­ древние рукописи и коллекции старин­ подавания персидского и тюркского ных монет, в связи с чем и послал пись­ языков. Он с большим удовольствием мо с предложением дать список не­ исполнял просьбы Шокана, которого обходимых древних произведений на стал очень уважать с первой встречи арабском, персидском, тюркских язы­ и называть «Шоқан төре». Те места, ко­ ках. Профессор Эрдман благодарный торые отмечал Шокан в книге «Тарих-и этим предложением хана, вместе с Ка­ Рашиди», он тут же переводил на язык, зембеком составляют список древних приближенный к казахскому. В ходе книг из шестидесяти наименований перевода Х. Фаизханов обнаружил, что и отправляют хану. Там были названы переписчик Убайдоллах Салабаши, не имена таких гигантов мысли древнего владевший персидским языком, допу­ Востока, как: Табари, Масуди, Макри­ стил много ошибок. Вместе с Шоканом зи, Халдун, Фадлан, Руми, Джувайни, Х. Фаизханов они сравнивали оригинал на фарси с 84

Национальный Музей Республики Казахстан неполным перводом на тюркский Мухаммеда Садыка Дуглат, предки его под именем улусбеков играли в Мо- и делали правильный вариант. (Вклад Х. Фаизханова гул-улусе || такую же роль, как мажордомы при Меро- в казахскую историю этим трудом не ограничивается. вингах у франков. По заданию археологического общества он исследовал Я уже заметил выше, что история Хайдара окан- древние наскальные письмена. Летом 1860 года, ис­ чивается 1554 годом. Замечу также, что это един- следуя памятники на древнем кладбище возле города ственное историческое сочинение, известное в Европе, Хан-Кермен на реке Оке, нашел текст, написанный на и известное только по имени (академическая рукопись каменном надгробье еще одного великого сына земли еще не описана). Но мне посчастливилось приобрести казахской – хана Ораз-Мухаммеда. На камне, расколо­ в Кашгаре рукопись под заглавием «Тазкиряи Ходжа- том на две части, была следующая надпись: «В 1019 гян». заключающую в себе историю династии Ходжей, году, месяца рамазана в 16 день, скончался сын Ондан которые в конце XVI в., изгнав чингизовичей ири по- султана, Ораз-Мухаммед хан. Господь всевышний да мощи буддистов ойратов, управляли Малой Бухарией помилует его». Для Шокана, который пять-шесть лет как вассалы джунгаров. Это замечательное сочинение назад досконально изучал сборник летописей Кадыр­ оканчивается взятием города Яркенда китайцами в гали бек Жалаири «Джами ат-таварих», многое узнал 1758 г. Таким образом, «История ходжей» служит про- о судьбе хана Ораз-Мухаммеда и поэтому это событие должением «Тарих-и Рашиди…» стало для него уникальной новостью). Шокан в своем исследовании «Извлечения из …Произведение мирза Мухаммеда Хайдара «Та­ «Тарих-и Рашиди» обращает внимание, что эта книга рих-и Рашиди» Шокан оценивал как бесцен­ ную кладезь данных об истории Кашгара, где он сам недавно побывал, и как энциклопе­ Работа Ш. Уалиханова над текстом «Тарих-и Рашиди». Автограф. дический справочник о жизни и населении края. Об этой книге он досконально пишет в своем известном произведении «Очерки Джунгарии». «История Малой Бухарии нам мало известна; мы знаем более или менее историю этой страны до времен Тамерлана из китайских летописей, далее из мусульман- ских источников, которые говорят [о ней], впрочем, вскольз. Между тем превосходная история этой страны написана в середине XVI столетия мирзой Мухаммед-Хайдар курека- ном, визирем кашгарского хана Абдул-Рашида, и, названная им в честь этого хана «Тарих-и Рашиди», до сих пор остается неизвестной. В музее Академии наук находится турец- кий перевод этого сочинения, а в библиотеке С.-Петербургского университета – персид- ский подлинник. К сожалению, академический экземпляр не полон, а университетский изо- билует ошибками и, очевидно, скопирован человеком, не знавшим персидского языка. «Тарих-и Рашиди» разделяется на два отдела: первый отдел содержит в себе историю каш- гарских ханов от Тоглук-Темира до Рашида, до 962 года геджри [1554]; второй отдел имеет характер мемуаров. Здесь автор описывает свои личные при- ключения, сообщает чрезвычайно много гео- графических и этнографических сведений о Тянь-Шане, Болоре, Тибете и Куэнь-Луне. Сам автор принадлежал к знаменитой фамилии 85

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан является сокровищницей, содержащей много ценных нему автору «Тарих-и Рашиди» стала грозить опас­ фактов. В введении он говорит, что оригинал «Тарих-и ность. Спасаясь от неминуемой смерти, он, с помощью Рашиди», находящейся в музее Академии наук, пере­ благожелателей, уезжает к своему кузену Бабуру, веден с персидского на тюркский поэтом Мухаммедом который был старше его на 16 лет, и являлся власти­ Садыком Кашгари по повелению кашгарского хаким­ телем Кабула. Прожив там три-четыре года, автор по бека Юнуса Таджи. Также отмечает, что этот поэт пе­ настоятельному приглашению Сагид-хана ибн Султан ревел с арабского книгу «Тарих-и Табари», кроме того Ахмета – внука Юнус хана, эмира Андижанского ва­ он известен и оригинальным сочинением «Тазкиряи лаяата, женатого на сестре автора Хабибе, с разреше­ Ходжагян». Анализируя данные, относящиеся к генеа­ ния Бабура в 1512 году уезжает к нему. Через два года логии предков автора книги «Тарих-и Рашиди» мирза Сагид-хан подчинив себе Кашгар, создает в Восточном Хайдара, чертит генеалогию от его дальнего предка Туркестане новое государства получившего в даль­ Баурту Дуглата. Оказывается, человеком, среди по­ нейшем наименование Могулия. Мухаммед Хайдар на садивших на трон первого хана Могулистана Туглук- длительный срок становится доверенным спутником Тимура был сын того Баурту, эмир Буладжи (Пуладчи) хана, мудрым его советником. Женившись на сестре Дуглат. Он был эмиром удела Манглай-субе (солнеч­ правителя Султан-ханым бегим, получает статус гур­ ная сторона). Когда Чагатай хан делил свой улус на хана (зятя хана). Участвует в воспитании наследника уделы, Манглай-субе была передана Баурту, деду эми­ хана Абд ар-Рашида. После смерти Сагид-хана в 1533 ра Буладжи. Она расположена на востоке улуса. Вос­ году, севший на престол этот же Рашид, хотя и сделал точную его границу составляет Кусан (Куча) и Тарбу­ Хайдара своим визирем, опасаясь его родственников, кур, западную – Самгар (стороны Ходжента и Шаша). начал преследовать дуглатских улусбеков. Приказы­ Северная граница – Иссыккуль, южная – Черчен и вает убить младшего брата отца Хайдара – мирзу Се­ Сарыуйгур. Города Кашгар и Хотан, Яркенд, Ахсикент, ида-Мухаммеда. В это время Мухаммед Хайдар, нахо­ Андижан, Аксу расположены именно в этом регионе. дившийся в походе на Тибете, вынужден был оттуда выехать в Индию к бабуридам. Там он возглавил во­ Представители этой династии, со времен Чин­ инов во дворце Империи Великих Моголов, владыкой гисхана пользовались особенной благосклонностью которой был падишах Хумаюн – сын Бабура. В 1540 ханов Чагатайского улуса, считались влиятельным году захватив Кашмир, правит им от имени Хумаю­ родом и, находясь в родственных отношениях, выда­ на. Именно в Кашмире в 1541-1546 годы завершает вали ханским потомкам своих дочерей и брали сыно­ «Тарих-и Рашиди». вьям в жены ханских дочерей. Сын улусбека Буладжи Худайдад участвовал в возведении на престол шести Опираясь на данные генеалогии предков Туглук ханов. Правнук Худайдада мирза Мухаммед Хайдар Тимира Шокан, начиная с прабабки Чингисхана, с пре­ шестнадцать лет правил Кашгаром. Его сын, отец бу­ красной Алангоа и до самого могульского Рашид хана дущего историка Мухаммед Хусаин, как один из при­ (воспитанника М. Хайдара) делает схему генеалоги­ ближенных правителя Западной части Могулистана ческого древа. Затем расставляет согласно родству Султан Махмуд-хана (старшего сына Юнус хана, по­ сыновей и дочерей его деда по матери Юнус-хана. томка Туглук-Тимура) был улусбеком Уратюбинского По данным труда Улугбека «Улус-и арбаа» в произ­ края. Во время войны между Султаном Махмуд-ханом ведении Хайдара Шокан прослеживает процесс раз­ и Шахибеком (Мухаммед Шейбани) он попадает в деления Могул улуса на две части: Могул и Чагатай, руки шахибека, который убивает его, пытая жесто­ которые враждавали и презирали друг друга. Могулы кими методами. Супругой того Мухаммеда-Хусаина называли чагатайцев караунас, а чагатайцы их жете… Дуглата была Хуб-Нигар ханым – дочь Юнус хана. А Шокан, опираясь на данные, взятые из «Тарих-и Раши­ сестра Хуб-Нигара Кутлык-Нигар ханым была выдана ди», начертил карту восточной части. Таким образом, замуж за Омар-Шейха, властителя Ферганы, правнука были выяснены географические параметры одного из знаменитого эмира Тимура. В результате брака двух периодов истории Алтышара. знаменитых династий у них родился великий исто­ рик, автор знаменитого произведения «Бабур-наме», Читая произведение Хайдара, он поразился тому, поэт, известный полководец, основатель Империи Ве­ что встречаются множество древних авторов и кни­ ликих Моголов падишах Бабур (1483-1530). Это зна­ ги, совершенно неизвестных востоковедам. Это были чит, что два известных историка – Мухаммед Хайдар совсем другие книги, кроме «Бабур-наме» Бабура и Дуглат и Захириддин Бабур – родные кузены, то есть «Джами ат-таварих» (Сборника летописей) Рашид ад- двоюродные братья по матери. После смерти отца от Дина, произведения таких древних авторов, как: Ата рук врага, потомку знатных беков, будущему 13-лет­ Малика Жувайни «Тарих-и джахан-кушай» (История 86 завоевателя Вселенной), Шараф ад-Дина Али Йазди

Национальный Музей Республики Казахстан «Зафар-наме» (Книга побед), Джамал ад-Дина Карши Шокан до сих пор не встречал более точных и пол­ «Мулхахат ас-сурах» (Дополнение к книге вопросов), ных фактов об образовании Казахской Орды. Мирза Хамдаллаха-мустауфи Казвини «Тарих-и гузида» (Си­ Хайдар досконально описывает не только историю стемная история), Улугбека мирзы «Улус-и арбаа» (Че­ Чагатайских и Могулских улусов, но и всесторонне тыре улуса) и т. д. Это было поразительно, что столько пишет о истории края – владениях Джучи хана. Чего древних книг было издано на древнем Востоке! И все только стоит одно объяснение происхождения слова это показывает то обстоятельство, что Мухаммед Хай­ «казах». О происхождении этого названия Шокан тоже дар Дулати был одним из самых образованных людей время от времени ломал голову. Автор произведения своего времени. предложил более чем убедительный вариант. В 33 главе второй тетради он выражается еще более точно Шокан с интересом вчитывался в те данные, где и ясно: историк описывает факты и ситуации, имеющие от­ ношение к Казахскому ханству. Он хорошо знал, что «После смерти Абу-л-Хайр хана в улусе узбеков по «Шейбани-наме» слова «казах» вбирает в себя по­ возникли разногласия. Каждый по мере возможности нятие, существующее у тюркских народов издревле – ради безопасности и спокойствия прибегал к помощи «вольный, отважный рыцарь степей», а отсюда проис­ Кирай хана и Джанибек хана и те окрепли. Поскольку ходят «стать казахом, казаховать», то есть, вести воль­ вначале они уходили от людей, отдалялись от них и ный образ жизни. О том пишется и в произведении некоторое время бедствовали и скитались, то их на­ мирзы Хайдара. Он пишет о том, что «отец Юнус-хана звали казахами. Это имя закрепилось за ними.» Султан Вайс-хан после смерти отца находился при дяде Шир-Мухаммед-хане, а когда достиг совершенно­ Во времена мирзы Хайдара отношения между Ка­ летия, ушел от него и начал появляться в разных ме­ захской Ордой и Могулистаном были дружественны­ стах по обычаю казахования. В улусе моголов каждый ми и как во время правления Исенбуга хана предпочи­ юноша, считающий себя бахадуром и претендующий тали мирное сотрудничество. Двухсторонние отноше­ на это, шел к нему. К их числу принадлежал и эмир ния закреплялись родственными узами, восходящие Сайид-Али, мой благородный прадед». к сватовству, созданию обоюдных новых семейных пар. Четвертая дочь Юнус хана Султан-Нигар ханым В 39 главе первой тетради он встретил особенные была выдана замуж за четвертого сына Джанибек факты, касающиеся создания Казахской Орды. хана султана Адика. Когда немного времени спустя Адик султан погиб, ханым согласно аменгерской тра­ «В то время в Дашт-и Кипчаке владычествовал диции вышла замуж за старшего брата Адика Касым Абу-л-хайр-хан. Он причинял много беспокойства сул­ хана. Младшая дочь Нигар султан, рожденная от Ади­ танам джучидского происхождения. Джанибек-хан и ка, Шишек бегим (кузина автора) была выдана замуж Кирай-хан бежали от него в Могулистан. Исанбуга-хан за своего двоюродного дядю по матери – правителя охотно принял их и предоставил им округ Чу и Козы- Могулского государства Рашида (Абд ар-Рашид). В Баши, который составляет западную окраину Могу­ свою очередь родная старшая сестра того же Рашид- листана. В то время, как они благоденствовали там, хана Бадигулжамал ханым (Бадиал-Джамал) вышла узбекский улус после смерти Абу-л-Хайр-хана пришел замуж за сына Адика Бауыш султану. Младшая сестра в расстройство; [в нем] начались большие неурядицы. Сагид хана – отца Рашида, Махим ханым была выда­ Большая часть [его подданных] откочевала к Кирай- на замуж за родного брата Бауыша Буйдаш султану хану и Джанибек-хану, так что число [собравшихся] – правителя Жетысу. Но когда Рашид-хан в 1533 году около них [людей] достигло двухсот тысяч человек. сел на престол, то начал рвать мирные отношения с За ними утвердилось название узбеки-казахи (узбак- казахами. Объединившись с шейбанидом Убайдулла казак). Начало правления казахских султанов – с во­ ханом (1487-1540) стал часто нападать на казахов и семьсот семидесятого года (1465-1466), а Аллах луч­ создал для них невыносимые условия. Он настолько ше знает. возненавидел казахов, что насильно разведя свою сестру Бадигулжамал с Бауыш султаном выдает ее за В продолжение времени до девятьсот сорокового Мухаммади из рода барлас, верного своего советни­ года  казахи всецело владычествовали в большей ча­ ка, который в детстве был его атабеком (воспитате­ сти Узбекистана (Дешти Кипчака. – авт.). После Ки­ лем) по словам мирзы Хайдара он насильно, против рай-хана был ханом Бурундук. [Затем] был ханом сын ее воли, соединил судьбу своей сестры с человеком не Джанибек-хана Касим; он распространил свою власть только низкого происхождения, но и с нечистыми по­ над Дашт-и Кипчаком. В его армии (лашкар) было бо­ мыслами и с темной душой. Самое скверное из всего лее миллиона человек. После Джучи-хана в этом юрте этого то, что он расторг брак [сестры] с человеком до­ (стране, народе. – авт.) не было [хана] более могуще­ ственного, чем он...» 87

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан стойным и силой отдал ее недостойному ничего не оставалось, как с большим со­ человеч­ ишке. жалением возвратиться на родину... Смотря на то, что Шокан делал со­ (Впервые исследованный Ш. Уалиха­ поставительно-сравнительные рабо­ новым петербургские рукописи «Тари­хи-и ты двух рукописей «Тарих-и Рашиди», Рашиди» позднее были использова­ны его переводил его на русский язык, можно другом и соратником по восток­ ов­ едению думать, что у него были намерения в Вельяминов-Зерновым (1830-1904). Уни- дальнейшим продолжать исследования кальные данные этой книги относящи- этого труда. Находясь рядом с такими ги­ еся к Казахской орде, он использовал как гантами востоковедения, как Казембек основной и ценный источник в своем из- и Березин, и опираясь на помощь такого вестном трехтомном фундаментальном уникума как Фаизханов, у него хватило труде «Исследование о касимовских царях бы и способностей и сил издать книгу и царевичах (1863-1866). «Тарих-и Рашиди» Мухаммеде Хайдара о древней истории европейским востоковедам стало извест- Кашгарии, в которой он сам побывал, и внести тем ным только после того, как в 1895 году английский неоценимый вклад в востоковедческую науку и вклю­ ученый Е. Д. Росс перевел ее по рукописи Британского чить это произведение в научный оборот. Но его сла­ музея на английский и издал. А издание произведения на бое здоровье не позволило продолжать работу над русский язык так и не был осуществлено долгие годы. таким фундаментальным исследованием. Хотя отрывки ее, переведеные на русский язык времени от времени публиковались в научных сборниках. Сырой воздух Петербурга совсем не подходил для Только в 1996 году на основе самой объемной таш- здоровья Шокана. Туберкулез, беспокоящая его уже кентской рукописи в 121 страницу, переписанной в некоторое время, не поддавался лечению и начались первой половине XVII века, также с сравнением и со- осложнения. Поэтому вердикт врачей был единоглас­ поставлением варианта, исследованного в Петербуге ным: «Если вы скорее не доберетесь к себе на родину, Ш. Уалихановым, и допольнительно с рассмотрени- и не станете лечиться кумысом, вам грозит большая ем английского варианта Е. Росса, этот ценный ли- опасность». тературный памятник вышел в Ташкенте. Его под- готовил специалисты Института востоковедения Другого выхода нет, пришлось многие начатые ра­ АН Узбекистана. Ответственный редактор, доктор боты остановить на полпути. «История Рашида» была исторических наук А. Урунбаев. Эта книга изданной тоже одной из таких. Известно, что до Шокана в Ев­ на русском языка был издан повторно в 1999 году в ропе никто не брался за исследование этого ценного Алматы. Позже, в 2003 году, вышел и казахский вари­ произведения. Хотя английский ученый Д. Эрскин в ант, сопоставленный с персидским оригиналом. В 1854 году в своей книге, посвященной истории Индии кон­це лета 2015 года согласно постановлению Прав­ и­­ из неполной рукописи Хайдара Дуглата, находящейся тельства Республики Казахстан о  подготовке и  про- в Британском музее, приводил отрывки и делал ссыл­ ведении юбилейных мероприятий в  рамках праз­дно­ ки, но конкретно ее не исследовал. В этом отношении вания 550-летия Казахского ханства, была выпущена оригинал при содействии казахского хана Жангира новое дополненное и переработанное издание книги попавшая сначала в библиотеку Казанского универ­ Мухаммеда Хайдара Дулат «Тарих-и Рашиди», переве- ситета, затем в библиотеку Петербургского универ­ денная с  персидского языка И. Жеменеем. Издание вы- ситета, также одновременно найденный вариант в шло в свет общим тиражом в 7000 экземпляров на ка- переводе на тюркский язык, дали Шокану огромные захском, русском и английском языках). возможности для исследовательской работы. Хотя он впервые в европейской науке принялся за всесторон­ Перевод с казахского Нарбинь Кенжегуловой. нее исследование «Тарихи-и Рашиди», слабое здоро­ вье не позволило дальше продолжать эту работу. Ему түйіндеме Мақалада Мұхаммед Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» еңбегін Еуропада бірінші болып Шоқан Уәлихановтың зерттегені туралы сөз болады. Бұл құнды шығарманы Ресей мұрағатына қазақтың білімдар ханы Жәңгір Бөкеевтің тапсырғаны, Петербор университетінің кітапханасында сақталған сол туындының Шоқан зерттеуіне негіз болғаны айтылады. SUMMARY For the first time in Europe Mohammad Haidar Dulati’s Tarikh-i Rashidis tudies Shokan Ualikhanov. And this valuable work appeared in Russia due to the educated Kazakh Khan Zhangir Bukeev. When he was brought the manuscript from Bukhara in the Persian language, having understood the uniqueness of Tarikh-i Rashidi, he immediately gave it to the university. The rewritten copy of this script becomes the framework for studying ShokanUalikhanov. 88

Национальный Музей Республики Казахстан 700 ДЕСЯТИН СЧАСТЬЯ ШАНГЕРЕЯ БУКЕЕВА Дилкуш Максат ТАЖ-МУРАТ П риблизительно в 70-е годы девятнадцатого на которой он стоял, вошла в пространство участка, века молодой султан, внук покойного прави­ величиною в сорок тысяч десятин, выделенного на­ теля Внутренней Букеевской орды Жангир хана Шан­ следникам хана в вечное и потомственное владение, герей Букеев из основной резиденции деда, посёлка тогда как все оставшиеся земли, занимаемые казаха­ Ханская Ставка, переезжает в его летнюю резиден­ ми Внутренней Орды, составляли государственную цию, расположенную не берегу реки Таргын. собственность и были предоставлены хану Букею После девяти лет кончины Жангира, в 1854 году, и подведомственным ему населению лишь в общее при разделе имущества между наследниками хана, пользование. Поэтому Жангир имел основание заяв­ в раздельном акте были перечислено все недвижи­ лять, как это случилось в 1841 году, что «он не имеет мое имущество, подлежавшее впоследствии разде­ ни одной десятины земли». лу, как то: «дома, лавки на ярмарке и сад на Торгуне (Таргыне), все здания на хуторе и Каракуле». А вот Наконец в том же 1854-м состоялся долгожданный из числа построек, находящихся в Ханской Ставке, раздел движимого и недвижимого имущества, оце­ указали только сараи и глиняные здания, но о доме ненных администрацией на сумму миллиона рублей с флигелями никакого упоминания не сделали. Поче­ ассигнациями, причем по шариату, согласно которому му акцентируем внимание на последнюю вещь? Дело доли умерших наследников были перераспределены в том, что «дом с флигелями», то бишь, основная ре­ между остальными. Таким образом, доли покойных зиденция Жангира в Ханской ставке была построена сына и дочери хана от Фатимы Сахибгерея и Гайши на средства казны как высочайший подарок хану – на отошли к самому старшему из живых детей Жангира возведение означенного дома с мезонином, двух фли­ Ахметгерею, который получил в наследство летнюю гелей, бани, сарая, конюшни, колодца и заборов было резиденцию в Таргыне вместе с земельным участком отпущено из сумм госказначейства 36 тысяч рублей. сорок тысяч десятин. Остальным достались дома со Однако по закону дом этот, хотя и был построен для всеми постройками в самой Ханской Ставке, а также в Жангира казной, мог бы перейти по праву наследова­ хуторе Каракуль, что на границе с Царевским уездом ния его детям, по примеру дома, построенного казною Царицына. От ярмарочного двора вблизи Ставки на­ в Кокчетаве для ханши Айганым, после её смерти пе­ следники отказались, за что им была выплачена ком­ решедшего во владение её сына – Шынгыса Уалихано­ пенсация в сумме 110 тысяч рублей. ва. Но Временный совет по управлению Внутренней Ордой добился, что дом с флигелями не вошёл в опись Среди наследников, пожалуй, своего дома не име­ и оценочный акт наследства хана, и вскоре там была ли Шангерей и Мухамедгерей. Дело в этом, что их размещена канцелярия самого Совета. отец – сын Жангира от первой жены Жузима Сеитге­ По иному дело обстояло с летней резиденцией в Таргыне, которая была построена не за счёт казны, а 89 на средства самой Внутренней Орды, за счёт местных поступлений и налогов. О чём косвенно свидетель­ ствуют слова известного старшины Исатая Таймано­ ва, который однажды вошёл в летнюю резиденцию без спроса со словами, что, мол, не по наследству хану достался этот дом, а построен самим народом. По­ этому при разделе имущества между наследниками дом этот попал в раздельный акт. К тому же земля,

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан рей – женился рано, в шестнадцать лет и первым из том, что Ахметгерей, унаследовавший летние дома в сыновей хана отделился с получением причитающей Таргыне, постоянно там не проживал, основное своё доли, в основном скота (Сеитгерей увлеченно зани­ время проводил в Уфе или Сарапульском уезде Вят­ мался коневодством). В 1840 году, то есть за пять лет ской губернии, в имении супруги, – он был женат на до смерти хана, умерла его мать, затем младший брат дочери майора в отставке Батыргерея Шагангерее­ Исмаил, доля которых тогда же в виде скота были ва-Тевкелева. Ахметгерей управлял этим имением, переданы Сеитгерею. По этой причине его наслед­ поэтому ему приходилось разрываться между при­ ники не участвовали в разделе имущества 1854 года. лично удалёнными друг от друга двумя хозяйствами. До него, когда по высочайшему соизвелению, соглас­ К тому же, по всей видимости, отставной полковник но описи специально созданной комиссии некоторая не особенно блистал талантом хозяйственника. По­ часть личного имущества хана, в основном коллекция этому, надо полагать, что он не был против переезда ружей и одежды, были переданы его наследникам, племянников в Чингис-хутор, но иногда по-прежнему Сеитгерей выбрал для себя лишь шесть серебряных лето проводил в Таргыне. канделября и три седла. Также двоюродные бра­ тья как старшему из ханских отпрысков ему отдали Было ещё одно препятствие. Перед тем как пере­ чернобурую лисью шапку отца. Кроме них Сеитгерей дать летнюю резиденцию наследникам, генерал-гу­ ежегодно за счёт наследованной от отца суммы полу­ бернатор объединенных Оренбургской и Самарской чал восемьсот серебряных рублей. губерний воспользовавшись моментом протиснул в решение правительства относительно выделения В 1852 году Сеитгерей скончался, через два года наследникам Джангира сорока тысяч десятин зем­ умерла и его жена, оставив после себя семилетне­ ли на берегу реки Таргын в вечное и потомственное го Мухамедгерея и пятилетнего Шангерея, которые владение пункт о причислении этого участка к Но­ были отданы попечителям, назначенным из числа воузенскому уезду Самарской губернии. Таким обра­ родственников. Оба они не участвовали в разделе зом, Чингис-хутор остался за пределами Внутренней 1854 года, разве что в виде реликвии от деда получи­ Орды, которая в соответствии с новым администра­ ли несколько ружьей и кинжалы. Содержались за счет тивно-территориальным делением реформы 1868 доли наследованных средств. Был и другой источник года была разделена на семь частей и двум округам. дохода: после смерти хана царская администрация Чтобы вести хозяйство в Чингис-хуторе и причитаю­ установила неприкосновенный капитал в пользу хан­ щем земельном участке этого пространства, его хо­ ского семейства и процент дохода от него на содер­ зяин должен был иметь соответствующий статус, то жание семьи хана, а затем выдала всю накопившуюся есть, причислен в ряды дворян Самарской губернии. сумму наследникам, в том числе и детям Сеитгерея. Тогда данная процедура, то есть пожалование звания Так что Мухамедгерей и Шангерей выросли без осо­ дворянина, производилось только с высочайшего со­ бой нужды, чего отмечает последний в одном из сво­ изволения. Есть сведения, что Шангерей был причис­ их стихотворений. лен в ряды самарских дворян, но подтверждающие это архивные данные пока не нашлись. По всей види­ Но была одна проблема. Дело в том, что офици­ мости, это право ему досталось по наследству, ибо в ально отделившись от отцовского дома, Сеитгерей 1840 году Джангиру высочайшим соизволением был не имел собственного дома, предпочитая жить в Хан­ пожаловано звание дворянина, вполне возможно, в ском доме, резиденции отца, только с отдельным вхо­ статуте потомственного. дом. В этом «Зерсале» с «сорока дверьми, ста окнами», как его воспевали сказители, и родились его сыновья. Неизвестно в каком состоянии застали молодые Когда ханский дом отошёл Временному совету, Сеит­ гиреи летнюю резиденцию. Выглядела она, скорее герей попытался выделить свою долю в нём, попро­ всего, не лучшим образом в виду отсутствия хозяй­ сив оставить его жить там же, но вскоре умер так и не ственной руки в последние годы, к тому же в свое вре­ решив этот вопрос. Покуда его дети учились сначала в мя Джангир уделяя больше внимания Ханкале, взялся школе, затем в гимназии и кадетском корпусе, вопрос за полное обустройство и укрупнение Таргынкала о жилье остро не стоял, – он обычно разрешался уси­ лишь в последний отрезок своей жизни, но многое не лиями попечителей. Но когда дети достигли зрелого успел завершить. возраста и остались без попечительства, тогда и про­ блема жилья дала о себе знать. По-видимому, тогда Чингис-хутор находился от Ханской Орды на рас­ же было определено дальнейшим местожительством стоянии пяти часов конного перехода, это примерно Мухамедгерея и Шангерея летняя резиденция – «Чин­ чуть больше двухсот километров, а от Саратова сто гис-хутор», как её именовали местные жители. Дело в тридцать. Известно, что хан в Урде кроме Зерсала 90 имел построенные на личные средства шесть домов,

Национальный Музей Республики Казахстан Шангерей Букеев. Нач. XX в. была расположена на правом берегу реки Таргын, на по неподтверждённым данным в Астрахани и Ялте левом же берегу находилось русское поселение Заре­ по одному дому. Летняя резиденция по количеству чье, иначе посёлок Савинка. Чингис-хутор и Заречье зданий превышала всех – в ней были построены де­ между собой соединял деревянный мост из дубового вять домов из сосны. В одном из них размещались массива. После смерти Джангира воспользовавшиеся походная канцелярия и охрана из двадцати казаков. ослаблением контроля беднота Савинки потихоньку Другие помещения занимали служивые люди, кроме начала перебраться и обживать пустующую террито­ них имелись хозпостройки, баня, сараи, конюшня, ко­ рию Чингис-хутора, где пошла уплотнённая застройка лодец. Сам хан в летнее время занимал дом, который землянок и лачуг. Таким образом, очень скоро рядом находился окружении других зданий, – единственный с летней резиденцией выросло своеобразное предме­ во Внутренней Орде двухэтажный дом, покрытый стье, так сказать, свой форштадт. Земля привольная, кровлей из красного жеста. Состоял дом из двенад­ к тому же построенная в свое время Джангиром пло­ цати комнат, семь из которых находились на втором тина, давали прекрасную возможность для ведения этаже. Посередине двора был заложен бассейн с фон­ поливного земледелия. В изобилии были лиманы, за­ таном, рядом за двором высажен сад, ставший местом полняемые весной разливом близлежащих притоков отдыха семьи, где росли яблони, вишневые деревья, Волги – рек Узен, Какташ, Шортанды, среди которых тополя, по краям сада вырыты рвы, сам сад обнесли серебряным браслетом извивалась живописная ре­ оградой. чушка Таргын. Ко времени приезда Шангерея Таргынкала при­ На её левом берегу, к востоку от поселка Заречье, лично разросся. В основном за счёт соседних русских находится довольно высокий холм с таким же как у крестьян. Дело в том, что летняя резиденция, в офи­ реки названием – Таргын-оба. Местные жители рас­ циальных документах именуемая как «Чингис хан», сказывают, что с вершины этой высоты вёл наблюде­ ние за врагами сам Таргын-батыр, известный герой одноименной героической песни, входящей в эпиче­ ский цикл песен о сорока витязях крымской эпохи. Вполне возможно, что здесь же погребен сам батыр, на что указывает слово «оба», – курган-могильник. Если это действительно так, то данное сведение лишний раз доказывает, что эпический Ер Таргын на самом деле – историческая фигура, известная по рус­ ским историческим источникам под именем Таргын, сын мурзы Естерека, потомка легендарного Едиге, и что эта местность когда-то была эпицентром создан­ ной последним Ногайской Орды. Сам основатель улу­ са населял местность Алты-ата, которая вкупе с двумя Узенами и рекой Таргын составляет созвучную с хва­ лынской культурой древнейший очаг цивилизации – Алтыатинскую культуру, датируемой концом V тыся­ челетия – IV тысячелетием д. н .э. Старшая братья Тар­ гына – Алшагир правил в районе Астрахани, Ер Шобан – кавказскими ногаями. Когда-то столица Ногайского улуса переместилась в Крым и находилась вблизи со­ временной Феодосии (Кафы). Свою суженую – краса­ вицу Акжунус – Таргын привёз из той местности, она была ногайкой, тогда как самого батыра сказители описывают как казаха, сражавшегося с калмыками. Стало быть, наш герой жил приблизительно в конце XV – начале XVI века, в период сложения из казахов этноса, в те времена, когда его отец Естерек, заручив­ шись поддержкой Бориса Годунова, правил двумя улу­ сами между Волгой и Кум-Маныч вблизи Азовского моря. Западная окраина естерековских владений, ох­ 91

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан ватывающая территорию между современными Вол­ чено просвещённым дедом. Сохранилась ода (касида) гоградом и Саратовым, видимо, принадлежала Таргы­ султану его подопечного, известного поэта-просвети­ ну. На востоке границей служили упоминающиеся в теля Гумара Караша, жившего в трёх-четырех киломе­ эпосе местности Каракутан, Калдыбай, Жангызагаш, трах от Чингис-хутора, в ауле Куркудук. Так вот Гумар Жаксыбай, на западе окрестности Сайхина и Шунгая, подродно перечисляет то, что было развито Шанге­ – лиман Далбын недалеко от Шунгая по сей день в на­ реем: Балахана жасатып, / ойылмыш терек өсіріп, / роде называют «следом тулпара Ер Таргына», а лиман жасыл ала жол салдың... Отсюда видно, что усилиями Сайхин – «становищем Ер Таргына». Шангерея, во-первых, был сооружен третий, возмож­ но мансардный этаж центральному дому, – по мусуль­ Земля эта всегда была насыщена историческими манскому модерну первый этаж назывался сахне, где событиями, и население её всегда имело характерные обычно размещалась гостиная. Второй этаж – сахне- черты транзитной группы. Пожалуй, Чингис-хутор пайин, покои самого хозяина и его домочадцев. И, на­ представляет единственное поселение в казахском конец, на третьем балахане проживали гувернанты, обществе, расположенноое в непосредственном со­ прислуга. После этого Шангерей достраивает дере­ прикосновении с хозяйствованием другого уклада – вянную мечеть рядом с домом, у которой при Джан­ русским. Даже усадьба Айганым расположилась обо­ гире были подняты стены. Привёл в порядок пришед­ собленно, на подножии горы Сырымбет, между посел­ ший в упадок сад, высадил новые саженцы тополей, ками Подпускным и Кривинским Семипалатинского которые, разраставшись, образовали отдельную ча­ уезда. Имеется сведение, что в начале двадцатого щобу, проложил в сад специальную дорожку, такие века в Чингис-хуторе проживало порядка трёх с поло­ же дорожки, выложенные из зелёно-светлых плитня­ виной тысяч человек, – по тогдашней классификации ков лучами соединяли участки сада, образуя своео­ городов населённый пункт с количеством жителей бразную тенистую аллею. Конечно, провинциальной менее пяти тысяч считался малым городом. Сама лет­ Таргынкале было далеко до французского сада с его няя резиденция тогда имела около сорока домов, не естественными гротами и водопадами, но Ханбагы в считая самостийного предместья. Чингис-хуторе определённо имел свою природную оправу. И, наконец, рядом с центральной усадьбой Безусловно, Таргынкала изначально имела облик были поставлены летние кибитки – юрты, предназна­ и уклад усадьбы, а с форштадтом явно смахивала на ченные для гостей в летнее время, с национальным типичное русское имение. Есть основание считать, интерьером и со всеми утварями, которые и доверши­ что в её строительство мог участвовать тот самый То­ ли большую регулярность объемно-планировочной фаев, инженер-строитель из Оренбурга, построивший структуры поместья. Ханский дом в Урде, – ведь основа Таргынкала была заложена одновременно со строительством Ханкала. Так выглядела в конце девятнадцатого века ныне Какой облик имела усадьба в Чингис-хуторе точно безвозвратно утраченная усадьба Шангерея. Его «по­ сказать невозможно по причине её несохранения. Но кой сердца», если провести аналогию с темирланов­ внешний декор центрального дома, который дошел ским Дилкушом вблизи Самарканда, которая, на наш нам по фотографиям Шангерея, свидетельствует, что взгляд, при всей очевидной принадлежности к клас­ дом был построен в классическом стиле русского де­ сическому типу русской усадьбы своей эпохи, имела ревянного зодчества, возможно с применением эле­ также свои приметы как, например, усадебные ком­ ментов русского барокко. Будучи в 2001 году в селе плексы Поволжья – имение Тимашевых в село Ташл- Савинка, мы обратили внимание на планировку со­ Тюльганского района или усадьба Аксакова на берегу хранившихся с тех времён деревянных построек и об­ реки Бугуруслан. наружили, что их внутренняя организация планиро­ вок отличается от понятия традиционной казахской Ранчо «формы поселения». То есть, не открытая, но всё же Хотя мы привычно употребляем слово «усадьба», при внимательном наблюдении угадывается их не­ но на самом деле Чингис-хутор представлял собой кий «проходной» характер, чего можно связывать с имение, где велось большое хозяйствование. влиянием окружающего поселение степного пейзажа, Превратить летнюю резиденцию в имение стре­ с «вписанностью в природу». Известно, что степной мился наверно уже Ахметгерей, который имел оный пейзаж всегда пейзаж архитектурный. опыт в Княжеском хуторе на Вятке. Торгуя лесом, сдавая в аренду земли, выпасы и сенокосы, супруги Интересно в этом отношении стремление Шанге­ имели определённый доход. Но истощение земель, рея к дальнейшей рационализации усадьбы в ходе её достраивания. Разобравшись «кто и где», он, похоже, сразу приступил развить то, что было начато и наме­ 92

Национальный Музей Республики Казахстан Один из усадебных домов в Чингис-хуторе. ном, а на правах общего пользования, Жангир и его Нач. XX в. Фото Шангерея (Здесь и далее фотоснимки окружение в свое время успешно сдавали землю на Шангерея взяты из личного архива Шолпанай Аманжоловой). аренду князям Юсуповым, графу Безбородко-Куше­ низкая урожайность, удалённость от крупных насе­ леву, имевшим имения вблизи Астрахани. Но хан уже лённых пунктов и бездорожье сделали имение не­ тогда подумывал стать латифундистом – эдаким рус­ перспективным и вели хозяйство к упадку. Желая от ским помещиком, даже хотел выписать из Оренбурга него избавиться, Зухра Батыргереевна в 1889 году об­ пятьсот крепостных крестьян. Прочувствовал веле­ ратилась в Министерство уделов с просьбой купить у ния времени, – ведь к середине века в казахской степи неё имение, но оценщики не предложили и половины земледелие выделилось в особую отрасль хозяйства, запрашиваемой суммы, а затем вообще отказали в его теперь им занимались не только обедневшая оседлая приобретении. часть населения – джатаки и егыншы-пахари, но и за­ житочные казахи. Например, династия Баймухамедо­ Надо полагать, перебравшись в Чингис-хутор вых имела 3,5 тысяч десятин пашни. Таким образом, Шангерей пристально изучал уже имеющийся опыт переход к следующему этапу культуры – в земледелие ведения хозяйствования в условиях имении, в том постепенно начал выравнивать полукочевого казаха числе удачи и неудачи в этом деле. Мы видим, что мо­ с типом русского крестьянина. Причём казахские зем­ лодой султан первым делом взялся за стихийно воз­ ледельцы, находясь в зоне рискованного земледелия, никшим предместье, жители которого построились начали активно осваивать новую для себя форму – по­ на ханской земле без разрешения, то есть незаконно ливное земледелие, сочетая его с лиманным способом и без какого-либо плана. Поэтому он ввёл арендную «суалма». плату за право проживания и ведения хозяйственных дел на территории летней резиденции. Закон ограни­ Тогда лиманы рассеялись по степи, как тюльпаны чивал общинам права передачи земли в аренду, но эти весной. Местность эта проходит по самой кромке При­ ограничения не касались земли, переданной на веч­ каспийской низменности и расположена в междуре­ ное и потомственное владение, к тому же помещичьи чье Волги и Урала. Годы унесли в даль памяти глубин­ владения не платили налоги и акцизные взносы от ное водостояние на этой земле океана Тетрис. Лишь прибыли ренты и аренды. Даже имея землю не на веч­ только изобилие лиманов, редкие пятнышки белых валунов, там и сям разбросанные по степи, да солёная вода в окрестных озерцах, напоминает о том времени, как называет его в народе, времени Великого разли­ ва. С тех пор многие казахские аулы как Шунгай бра­ ли свои названия от огромных живописных лиманов, которые в весенние паводки наполнялись снеговой водой, а летом прорастали изумрудным камышом. Одним из таких больших живописных лиманов, растянувшихся на несколько километров, был Кол­ борсы, если перевести дословно, означающий «смер­ дящее озеро», «озеро с отстоявшей водой». Под таким именем – Борсы известна река в Хиве, где покончили экспедицией Бековича-Черкасского, или озеро Сиваш вблизи крымского Перекопа. Сегодня половина места лимана Колборсы отно­ сится Жанибекскому району Западно-Казахстанской области. На той, западной кромке бывшего озера рас­ положен селение Борсы, хозяйство имени Мустахима Билялова (в советское время – совхоз имени Сверд­ лова). В местах весеннего разлива Колборсы имелись другие небольшие лиманы, такие как озеро Караш, родовое пастбище клана Гумара Караша. Он же пишет, что «султан приобрел в собственность Колборсы и его окрестности», что ясно указывает на район тех сорока тысяч десятин. Именно в этом месте, надо полагать, находилась пахотная земля величиною семьсот де­ 93

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан сятин, о которой в 1950-е годы на основе архивных сы. Сейчас здесь никаких хозяйственных дел не ве­ данных сообщили известные историки Ермахан Бек­ дется. Даже не верится, что полтора сотни лет назад маханов и Акай Нусупбеков (последний автор в своей тут шелестели пышные колосья пшеницы, колыхаясь статье «К вопросу о формировании казахской буржу­ мерно и плавно. Кроме использования воды в поливе, азной нации»). «Буржуй» Шангерей соответственно эти угодия ежегодно давали шесть тысяч стогов сена. использовал наемный труд – на его пашне трудились Жангир был крупным табуновладельцем, после себя около четырехсот наемных работников. Как он с ним он оставил четыре тысячи голов длинногривых, по­ расплачивался – об этом история умалчивает. Неиз­ этому сено шло на их прокорм зимой. Следует заме­ вестно, применялось ли здесь пайдагерство, по кото­ тить, что и Сеитгерей в своё время целенаправленно рому хозяину земли и оборудования отходят две тре­ занимался коневодством, его сыновья унаследовали ти от собранного урожая, работникам же одна треть почти тысяч голов породистых лошадей, остальные гумна. Или подрядный метод – мердигерство, по кото­ виды скота оказались в небольшом количестве. По­ рому работник получал твердую зарплату, – в те годы этому Шангерей вплоть до своего переезда с этих за кампанию выплачивали в пределах 25-30 рублей, месть удержал плотину, давал отпор попыткам сосед­ что эквивалентно двум исправным лошадям. Имеется них русских кулаков её отобрать. По другому не мог­ сведение, что Шангерей свой участок наделами роз­ ло и быть, ведь благодаря плотине обеспечивалось, дал жителям Таргинского уезда. Возможно, таким об­ во-первых, ведение интенсивного земледелия, по разом делянки были отданы тем, кто занимался зем­ которому из сравнительно небольшой площади зем­ лепашеством, работал на выпасе и сенокосе на терри­ ли получали довольно-таки высокие урожаи, – из де­ тории Чингис-хутора, в счёт оплаты их труда, вместо сятины намолотили в среднем 60-70 пудов. Сбыт ста взимания ренты. В то время благодаря искусственно­ пудов зерна приносил доход 1700 рублей, – тогда вы­ му орошению казахские землепашцы собирали очень соко оценивались твёрдые и крепкие сорта казахской хороший урожай, но способы возделывания и ороше­ пшеницы, богатые клейковиной и белком. Во-вторых, ния оставались примитивными: поливали с помощью поливное земледелие вкупе с лиманным орошением чигир, водочерпального колеса или же лотки-атпа, давал возможность создать крепкую кормовую базу, обрабатывали землю в основном деревянным ома­ что естественным образом повлекло за собой разви­ чом и железным кетменом. Но землепашцы султана тие стойбищного животноводства. были хорошо оснащены. Из сельскохозяйственной техники имелись железные плуги, лемехи, которые Когда-то мысль о переходе к оседлости и земле­ запрягали на быков. Использование лемехи указы­ делию не покидала и Абулхаир хана, и Абылайхана. вает на применение безотвальной обработки почвы. Мечту прадеда попытался осуществить Кенесары, но Кроме почвообработки уделялось внимание и другим было не суждено. А вот Шангерею удалось перевести агротехническим мерам, в том числе к подбору сортов в практическую плоскость заветную мысль своего пшеницы, – у соседних русских крестьян приобретали прадеда и деда, причём на деле доказать, что гек­ семян таких высококачественных сортов как кубанка, тар поливного земледелия даёт урожай, сравнимое с полтавка, синеуска, казахские хлеборобы особенно шестью гектарами богарной земли. Эффективность облюбовали сорт, которого называли «кокнайза». шангереевского подхода в дальнейшем были дока­ заны рекордами Ибрая Жакаева – по выращиванию Ирригационная система земледелия на участке риса, Шыганака Берсиева – по просе, Гоноженко – по султана наряду с этими малоэффективными и трудо­ сахарной свекле и Томоровского – по табаку. ёмкими способами имела свою особенность. В своё время усилиями Жангира на Таргыне была сооруже­ Наряду с земледелием люди Шангерея охотно на плотина, на строительство который хан истратил вскапывали грядки, тогда во Внутренней Орде часть шесть тысяч рублей ассигнациями. Плотина подни­ просвещенных людей по примеру русских пересе­ мала воду на высоту трёх саженей, то есть почти на ленцев всерьез занимались бахчеводством и садо­ пять метров. Вода шла по низине, протяженностью водством. Например, сын Караулходжи Бабажанова двадцать пять вёрстов и шириной в сорок сажени. Мухамед-Салык в своём хозяйстве Егиндибулак, что в Это порядка двадцати километров в длину и шесть­ районе Камыш-Самарских озёр, занимался бахчевод­ десят метров в ширину. Своеобразная, широким об­ ством. Позже, переехав в другое место – в Колторгай, ухом тянувшаяся на запад рукотворная лощина-ка­ разбил сад, где имелись две тысячи яблонь, около нал во время весеннего паводка и дождей, выходя трехсот вишней, свыше пятисот других фруктовых за свои кромки, разливала всю окрестность. Вот это деревьев. Шангерей также уделил внимание птице­ огромное место водостояния именовалось Колбор­ водству, благо в водоёмах и зелёной траве не было 94 недостатка, а утки и гуси, как известно, источник де­

Национальный Музей Республики Казахстан шевого и деликатесного мяса, к тому же на рынке и Мухамедгерей Букеев с сыном Акишем в Кумыс-Орде. тогда, и сейчас высоко ценятся птичьи пух. Фото Шангерея. Одну из основных отраслей хозяйствования в Чин­ щихся раньше во Внутренней Орде пяти миллионов гис-хуторе занимало коневодство, причём его пле­ голов скота остались лишь восемьсот тысяч. Тогда же менная направленность. Родоначальником этого дела прибывший в Орду по велению императора царский опять-таки можно считать Жангира. В своё время хан министр посетил ряд хозяйств, имеющих запас сена, в усердно занимался улучшением жабы – местной по­ том числе увиделся и с Шангереем. роды длинногривых, путём его скрещивания с араб­ скими и английскими чистокровными, кавказскими Но всё же султан по степному обычаю летнее вре­ карабахами, туркменским ахалтекинцем и русскими мя предпочитал держать косяки на отгонах. Джайляу заводскими, особенно орловскими жеребцами. Таким давал сахарное мясо плюс кумыс. Последний шёл в образом, местные селекционеры не только улучшили центральную усадьбу, кибиточные ряды которой со имеющиеся породы карабаир-казанат, но и вывели временем стали называться Кумыз-Орда (тогда сами новую породу ордынских лошадей, которые вобра­ русские говорили и писали на казахский лад «кумыз», ли в себя самые лучшие качества нескольких пород: а не «кумыс» как сейчас). Кумыз-Орда скоро стала выносливость и адаптированность жаба, экстерьер аналогом в степи знаменитых «кумысовок» – то есть чистокровных и силовые качества русских рабочих русских кумысолечебниц, например, такие здравни­ лошадей и иноходцев. Мухамед-Салык в Баскуншаке, цы имели самарские купцы Поздников и Аннаев, куда Шангерей в Таргынкала, а также его сородичи Нур­ приезжали лечиться даже из внутренней России, в мухамед и Махамбет Букейхановы продолжили дело том числе представители русской интеллигенции. хана, улучшая достигнутые результаты. Здесь дикие лошади-тарпаны водились вплоть до середины ХIX Вообще, употребление кумыса раньше не было в века. Окрестности Таргынкала славились своими по­ традиции чингизидов. Кумыс считался уделом чёр­ родами. Эпические кони – Тарлан Ер Таргына, Кунан­ ной кости, белая же кость предпочитала шербет (нек­ боз Карткожака недаром были выведены в этих кра­ тар) и мусалас (разновидность медовухи). Но уже во ях. Впрочем, знатока селекционной работы, табунщи­ времена Букея султаны и ханикеи перешли в кумыс, ка Шангерея тоже звали Карткожак, его потомки до сам Жангир хан пил его из золочённого кувшина. Не сих пор живут в селе Савинка. только оттого, что был ревностным мусульманином и по этой причине избегал шампанского и вина (обще­ В казахском табунном хозяйстве косяки держа­ известно, что и кумыс содержит алкоголь в неболь­ лись отдельно друг от друга, никогда не смешивались, поэтому каждый косяк имел свою особенность даже 95 при однородности масти. Зажиточные русские пере­ селенцы и казаки, следуя этому принципу, добились завидных успехов в развитии племенного коневод­ ства, причём активно используя местные казахские породы. Поэтому можно с уверенностью утверждать, что в основе вновь выведенных в Приуралье ураль­ ских, кушимских и чижинских лошадей лежат казах­ ские карабаир-казанаты. Это то, что удалось сохра­ нить. А сколько пород исчезло во время перегибов и необдуманной коллективизации с её обезличивани­ ем? До революции в окрестностях Колборсы водились косяки пятнисто-синей масти, не они ли рудименты выведенных в хозяйстве Шангерея пород лошадей?! И здесь султан открывал новые миры: степняк, привыкший видеть длинногривых круглогодично в отгонном пастбище, под открытом небом, впервые обнаружил их под другим углом, – мерно, с хрустом и фырканием жующих сено на конюшне. И скоро убе­ дился в преимуществе стационарного (стойлового) животноводства, особенно во время великой бескор­ мицы – джута зимы 1879-1880 годов, когда из имею­

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан шом количестве). Дело в том, что с недавних времён тилы. Торговлей занимался и Шангерей, но он сбывал для чингизидов настоящим бичом стал туберкулёз, свои продукции, иногда выгодно обменивая их на де­ наследственная болезнь, более известная как чахотка фицитные в степи товары первой необходимости. За­ или, как говорили в те времена, грудная жаба. В своё нимался такими торговыми операциями его приказ­ время этот коварный недуг унёс сыновей хана Ибра­ чик по имени Ишангали. В свое время и Джангир дер­ гима и Исмаила, младшую жену Злиху, от туберкулеза жал при себе торговых агентов, которые улаживали умерли отец Шангерея Сеитгерей и мать Ермек, дочь дела хана с его компаньонами как Измайлов, Портнов. чингизида Чингали Орманова. С юности страдали Давид (Дауд) Измайлов являлся крупным торговцем туберкулёзом и скончались впоследствии от него Гу­ из Астрахани, это он помог хану открыть знаменитую байдулла и Мухамедгерей. Кумысолечебница была Ханскую ярмарку. И Шангерей имел в Астрахани сво­ поставлена Шангереем на серьезную основу не ради их торговых компаньонов такие как Швецов, владе­ прихоти, она стала промыслом необходимым. При­ лец крупнейшей в крае чайной фирмы. Предпринима­ чём Кумысовка в Чингис-хуторе производила свой тельские горизонты султана лежали намного шире, продукт в виде полноценного целебного напитка, то – он установил отношения с азербайджанскими пред­ есть в его изготовлении применялся научный подход. принимателями как Зейнал-Габиден Тагиев, милли­ Помогали султану в этом врач из Заречье Иван Ефи­ онером, вошедшим в начале ХХ века в список самых мович Зарубин и ветврач по фамилии Кашин. Имеется прибыльных бизнес-структур Банковского дома фир­ сведение, что усадьбу Шангерея в 1911 году посетил мы «Братья Ротшильды». В бакинском Торговом доме биолог-патолог с мировым именем Илья Мечников, Тагиева побывали и приобретали мануфактуру почти который, будучи сотрудником Института Пастера, все удачливые торговцы мусульманской России. Бо­ был специально приглашён из Парижа для изучения лее того Шангерей по рекомендации Тагиева налажи­ причин эпидемии чумы во Внутренней Орде. Мечни­ вает связь с фирмой «Братья Нобели», участвующие ков вместе со своими сподвижниками тогда выявил в добыче бакинской нефти. Один из крупных про­ источник очаговых возникновений бубонной чумы мышленных проектов Нобелей стал их участие в раз­ в степи, разработал методы их ликвидации. Это было работке Эмбинского нефтеносного района. В начале время, когда вся Европа повсеместно употребляла века Альфредом, Эдгаром и Людвигом Нобелем были знаменитую мечниковскую простоквашу, и надо по­ созданы три акционерные фирмы – общества «Эмба», лагать, в свой приезд учёный дал дельные советы «Нефть» и «Колхида», позже объединённые в обще­ Шангерею по приготовлению кумыса. ство «Эмба-Каспий», который в местности Забурунье Гурьевского уезда занимался глубоким бурением. Эм­ В советское время Кумысовка была превращена в бинская нефть по качеству превышала самых лучших санаторий-кумысолечебницу всесоюзного значения. сортов бакинской нефти на два с половиной раза. Есть Она существует и по сей день в Савинке, которая тер­ сведение, что Шангерей владел частью акции нобе­ риториально относится Палласовскому району Вол­ левского нефтяного общества. гоградской области РФ. Санаторий расположен в од­ ном из уцелевших деревянных домов усадьбы Шанге­ Султану суждено было больше стоять во главе рея. Технология приготовления кумыса не претерпе­ больших дел, нежели самому осуществлять эти свер­ ла никаких изменений. Сейчас процесс сдабривания шения. Он указывал путь. Путь этот одним словом на­ этого целебного напитка в основном механизирова­ зывался седентаризация. на, но здесь кумыс изготовляют по той же старинной технологии, с использованием куби – высокого дере­ То, что показал на деле султан, стал квинтэссенци­ вянного сосуда с мутовкой для взбалтывания кумыса. ей газеты «Казахстан», выходившей в 1911-1913 годы Всё это нам продемонстрировал ныне уже покойный сначала в поселке Урде, затем в Уральске. Имеется Ильяс ага, внук того самого табунщика Карткожака. сведение, что первые два номера газеты готовились в Чингис-хуторе, в усадьбе Шангерея. Идейным вдох­ Определённый интерес представляет отношение новителем газеты стало полулегальное общество из Шангерея к предпринимательству. Общеизвестно, десяти просветителей, сконцентрированное возле что в его время русский торговый капитал шёл в ка­ султана. Шангерей для расходов выпуска газеты внес захскую степь потому, что там ещё возможно было взнос в сумме 1500 рублей, позже по его же просьбе- «первоначальное накопление». Купцы имели баснос­ письму Тагиев дал ещё тысячу рублей. Газета стала, по ловные выгоды, сбывая здесь всякую заваль, наживая выражению зарубежных исследователей, революци­ огромные барыши. Например, за фунт сахара они по­ онно-радикальной и по названию, и по содержанию. лучали целого барана. Процветали обман, обмер, об­ Дело в том, что в ней впервые в качестве названия пе­ вес, которым приложили руки также и степные воро­ чатного органа было применено самоназвание этноса 96

Национальный Музей Республики Казахстан У крыльца усадебного дома в Чингис-хуторе. На 1-м ряду (слева направо): Бакаш Касымов, Бахитжан Каратаев, Жаһанша Сейдалин. На 2-м ряду (в середине): Габдул-Хаким и Нурмухамед Букейхановы. Фото Шангерея – «казах», более того возобновлено старое название тинской волости Уральской губернии, поселок «Сар­ страны как улуса, – предтече государственного обра­ мантай» на левобережье Волги, а также в Темирском зования: «Казахстан». Революционна была газета по уезде 412 скотоводов изъявили желание перейти содержанию, – она горячо и убедительно отстаивала на оседлость. Впоследствии из окружения султана переход казахского населения к оседлости по пред­ выросла целая плеяда специалистов-сельскохозяй­ лагаемой норме пятнадцати десятин на душу населе­ ственников, один из них – племянник Гумара Караша, ния, тем самым осевши в одном месте можно было бы внесший значительный вклад в освоении Голодной открыть школы, больницы, вести хозяйство, развить степи видный гидромелиоратор Мустахим Биляло­ просвещение. Газета ясно доказала, что будущее на­ вич Иксанов. Среди казахских знаменитостей наибо­ рода связано с оседлостью, иначе ему грозит остаться лее близкими Шангерею по духу и по делу личностя­ на задворках истории, опасность быть затоптанным ми являются Ибрай Алтынсарин, Садуакас Шорманов более сильными народами. Известно, что эта позиция и Мухамеджан Сералин. Все они ясно осознавали, что шла диаметрально противоположна позиции газеты кочевничество как форма хозяйства рано или поздно, «Казах», которая проводила идею другого чингизида но неизбежно становится объектом модернизации, – Алихана Букейханова. Он считал, что переход каза­ что придёт время, когда степь станет ареной ради­ хов к оседлости преждевременно, ибо можно поте­ кальных изменений в сфере традиционно-аграрно­ рять большинства хороших земель. Алихан и Шанге­ го фундаментализма. Трансформация неизбежна, но рей были как братья, но в принципиальных вопросах она должна произойти не путём мутации, в которой оба оставались при своих мнениях. крестьянин-скотовод перестаёт быть таковым, а пу­ тём превращения шаруа в субъект качественно новой При жизни Шангерея идею седентаризации пол­ системы хозяйствования, например, по типу фермер­ ностью воплотить в жизнь не удалось. Но благодаря ства. Увы, эти ожидания не оправдались и по сей день. активной пропаганде газеты «Казахстан», а также Не говоря уже о советской эпохе, опиравшейся на не­ личного примера султана вскоре появились первые рыночную парадигму развития. казахские поселения: поселок «Каратай» в Шидер­ (Продолжение следует). түйіндеме Мақалада көрнекті қазақ ақыны, тұңғыш ұлттық фотограф Шәңгерей Бөкеевтің өмір деректері негізінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы алғашқы қазақ шартағы (усадьбасы) мысалында ұлттық өмір сүру, шаруашылық жүргізу машығы талданып, жалпы осы кезеңге қатысты бағалы мұраның тарихи және мәдени құндылығы сөз болады. SUMMARY The article,through the example of biography of anoutstanding Kazakh poet, the first national photographer Shangеrey Bukeev andfollowing the life of his country estate, analyzes the features of economic structure and way of life of the Kazakh people in the late 19th and early 20th cc., the value of historical and cultural heritage of the era. 97

Наследие Национальный Музей Республики Казахстан ДЕКАДА КАЗАХСКОГО ИСКУССТВА 1936 ГОДА Дина МОСИЕНКО, Пользуясь большой популярностью, Декада от­ крыла советскому слушателю увлекательный мир аспирантка Российской Востока – казахи первыми из представителей средне­ академии музыки имени азиатских республик показали свое уникальное ис­ Гнесиных кусство в Москве в 1936 году, а затем и в Ленинграде в 1937-м. С оветская музыка, созданная на огромной тер­ рит­ ории Страны советов, стала особым явле­ В Москву приехало около 300 человек – коллек­ нием в мировой музыкальной культуре, удивитель­ тивы Казахского государственного музыкального ным феноменом многонационального единства. Ее театра, Казахского государственного драматического облик, как отмечает Н. Шахназарова, начал опреде­ театра, Казахской государственной филармонии, на­ ляться уже в 30-е годы: «Идея “всесоюзной” культу­ циональный оркестр и народные акыны. В течение ры активно вводилась в общественное сознание, под­ десяти дней казахстанцы показали две оперы («Кыз- креплялась такими акциями, как декады литературы Жибек» и «Жалбыр» Е. Брусиловского), дали отчет­ и искусства национальных республик в Москве, по­ ный концерт: становки на столичных сценах пьес драматургов из разных регионов, переводами литературных произ­ Дата Мероприятие ведений и т.д.» [27, 74]. 17.05.1936 Открытие выставки казахского искусства в Декада казахского искусства 1936 года стала 19.05.1936 важнейшим событием культурной жизни СССР. Мно­ 20.05.1936 фойе Большого театра. го положительных рецензий и отзывов известных 22.05.1936 Постановка оперы «Кыз-Жибек» представителей художественной интеллигенции содержалось в центральных газетах и журналах. 23.05.1936 Повтор оперы «Кыз-Жибек» «Спектакли казахстанцев волнуют своим искренним Постановка оперы «Жалбыр» художественным воодушевлением. Свежесть богато 25.05.1936 напевной музыки, оптимистически задорное испол­ 26.05.–27.05. Повтор оперы «Жалбыр» нение действует на слушателей как здоровый степ­ Закрытие Декады казахского искусства. ной воздух», – восхищался Борис Асафьев [цит. по: 19, 1936 Концерт казахской музыки (выступление 7]. «Декада казахского искусства <…> – творческий Дж. Джабаева, К. Байсеитовой, казахского отчет Казахстана. Свидетельствуя о росте казахского народа, она в то же время явится стимулом его даль­ национального оркестра народных нейшего развития», – писалось в «Литературной га­ инструментов п/у А. Жубанова в первом зете» [цит. по: 19, 108]. отделении, показ народных обрядов и игр во 98 втором) Встреча казахской делегации с московскими писателями, композиторами, артистами и художниками в Георгиевском зале Большого Кремлевского дворца Встреча с мастерами искусств, посещение театров Столь успешному выступлению казахстанцев предшествовала упорная, порой изнурительная ра­ бота. Вот как описывал подготовку один из ее участ­ ников К. Джандарбеков: «Дни и ночи шли репетиции, писались декорации, шились костюмы. Спали в пере­ рывах между репетициями тут же, прямо в креслах