กาพย์พระไชยสุริยา

อจั จิมา เผ่าจนิ ดา โรงเรียนหว้ ยทรายประชาสรรค์

ความเปน็ มา สนุ ทรภแู่ ต่งกาพยพ์ ระไชยสรุ ิยา เพื่อใชเ้ ป็นแบบ สอนอ่านและเขียนสะกดคา ในมาตราตวั สะกดแม่ตา่ ง ๆ โดยผกู เปน็ เรือ่ งราวเพื่อใหเ้ ดก็ มีความสนกุ สนานเพลิด เพลินไปกับการอ่านและการเรียน

ความเป็นมา ครั้นต่อมาในรัชกาลที่ 5 พระยาศรีสุนทรโวหาร (นอ้ ย อาจารยางกรู ) แต่งหนังสือมูลบทบรรพกิจ สาหรับใช้เป็นแบบเรียน หนงั สือไทยในโรงเรียนหลวง จึงนากาพย์พระไชยสุริยา มาบรรจุไว้ในมูลบทบรรพกิจ เป็นตอนๆ ตง้ั แต่แม่ ก กา ไปจนจบ

เรือ่ งนา่ ร้แู บบเรียนภาษาไทย - มลู บทบรรพกิจ - สงั โยคพิธาน - วาหนิติน์ ิกร - ไวพจน์พิจารณ์ - อักษรประโยค - พิศาลการันต์

กาพยย์ านี 11 กาพยฉ์ บงั 16 กาพย์สุรางคนางค์ 28

แผนผงั กาพยย์ านี ๑๑

แผนผงั กาพยฉ์ บงั ๑๖

แผนผงั กาพยส์ ุรางคนางค์ ๒๘

เรือ่ งย่อ กาพย์เรือ่ งพระไชยสุริยา เริม่ ต้นด้วยบทไหว้ครู โดยใช้คาใน มาตราแม่ ก กา จากน้ันเป็นเน้อื ความ แต่งเรียงตามมาตราตวั สะกด คือ แม่ ก กา แม่กน แม่กก แม่กง แม่กด แม่กบ แม่กม แม่เกย เมือ่ จะขึ้นมาตราใดก็จะบอกไว้อย่างชดั เจน

เรื่องย่อ (ตอ่ ) ต่อมาเน้ือเรื่องกล่าวถึงพระไชยสุริยาครองเมืองสาวัตถี มีมเหสี พระนามว่า สุมาลี พระไชยสรุ ิยาทรงปกครองบ้านเมืองด้วยความผาสุก แต่ต่อมาบรรดาข้าราชการประพฤติตนไม่ดี ไม่อยู่ในศีลธรรม ทาให้เกิด อาเพศ น้าป่าไหลท่วมบ้านเมือง พระไชยสุริยาจึงทรงพานางสุมาลีลง เรือสาเภา เรือถูกพายุพัดอับปาง พระไชยสุริยาและมเหสีขึ้นฝ่ังได้ ก็เดินทางรอนแรมกลางป่าได้รับความทุกข์ ต่อมาพระดาบสได้มาสอน ธรรมะ พระไชยสุริยาและพระมเหสีจึงเสด็จออกผนวชบาเพ็ญพรต ตลอดพระชนม์ชีพ จนสดุ ท้ายได้ข้นึ สวรรค์

กาพย์ยานี ๑๑ สะธสุ ะจะขอไหว้ พระศรีไตรสรณา พอ่ แมแ่ ลครบู า เทวดาในราศี ข้าเจ้าเอา ก ข เขา้ มาตอ่ ก กามี ดีมิดีอยา่ ตรีชา แก้ไขในเท่านี้ ถอดความ สาธฉุ นั ขอไหว้คณุ พระพทุ ธ พระธรรม พระสงฆ์ พ่อ แม่ ครู อาจารย์ เทวดาที่สิ่งสถิตตามที่ต่างๆ ฉันจะเอา ก ข ก กา มาต่อคากันเท่าที่จะหาได้ จะดีหรือไม่อย่างไรกข็ ออย่าได้ตาหนิกันเลย

กาพย์ยานี ๑๑ จะร่าคาตอ่ ไป พอล่อใจกมุ ารา ธรณีมีราชา เจ้าพาราสาวะถี มีสดุ ามเหสี ชือ่ พระไชยสุริยา อย่บู รุ ีไม่มีภัย ชือ่ วา่ สุมาลี ถอดความ จะบรรยายคาต่อไปน้เี พือ่ เป็นสิง่ ล่อใจเด็กๆ ว่า ยังมีเมืองๆ หนึง่ ชื่อว่า(สาวัตถี)สาวะถี มีพระราชาชื่อพระไชยสุริยา มีพระมเหสีชื่อ สมุ าลี พระองค์ปกครองบ้านเมืองอย่อู ย่างเป็นสขุ

กาพยย์ านี ๑๑ ข้าเฝา้ เหล่าเสนา มีกิริยาอัชฌาศัย พ่อคา้ มาแต่ไกล ไดอ้ าศยั ในพารา ชาวบุรีกป็ รีดา ไพร่ฟ้าประชาชี ได้ข้าวปลาแลสาลี ทาไรข่ ้าวไถนา ถอดความ เหล่าขนุ นางต่างมีนิสัยใจคอที่ดี เลี้ยงดบู ิดามารดา อยู่ด้วยกัน อย่างมีความสุข ชาวเมืองต่างอยู่กันอย่างเป็นสุข การเกษตรได้ผล อดุ มสมบูรณ์ ข้าวปลาอาหารได้ผลดี

กาพย์ยานี ๑๑ อยู่มาหมู่ขา้ เฝ้า กห็ าเยาวนารี ที่หน้าตาดีดี ทามโหรีทีเ่ คหา เข้าแต่หอลอ่ กามา ค่าเช้าเฝ้าสีซอ โลโภพาให้บา้ ใจ หาได้ใหภ้ ริยา ถอดความ ต่อมาเหล่าขุนนางต่างพากนั หาหญิงสาวทีม่ ีหน้าตาดีมาขับกล่อม เล่นดนตรีที่บ้าน ตกตอนเย็นมีการเล่นดนตรี สีซอขับกล่อม เข้าห้อง เสพกามกบั หญิงสาวเหล่าน้ัน จนทาให้เหล่าภรรยาโกรธ

กาพย์ยานี ๑๑ ไมจ่ าคาพระเจ้า เหไปเขา้ ภาษาไสย ถือดีมีข้าไท ฉอ้ แต่ไพรใ่ ส่ขื่อคา คือไกห่ มเู จ้าสุภา คดีทีม่ ีคู่ ใหส้ ุภากว็ า่ ดี ใครเอาขา้ วปลามา ถอดความ ไม่เชือ่ ถือคาที่พระเจ้าสงั่ สอน หันไปเชือ่ เรือ่ งไสยศาสตร์ ถือตัวดีว่ามีข้าทาสบริวาร คนใดทาไม่ถูกใจก็จับไปจองจา คดีใดที่มี การติดสินบนให้ผู้พิพากษา กม็ ีการเปลีย่ นแปลงคดี

กาพย์ยานี ๑๑ ที่แพแ้ ก้ชนะ ไม่ถือพระประเวณี ขีฉ้ ้อก็ได้ดี ไลด่ า่ ตีมีอาญา วา่ โงเ่ งา่ เตา่ ปูปลา ทีซ่ ือ่ ถือพระเจา้ วา่ ใบ้บา้ สาระยา ผูเ้ ฒ่าเหลา่ เมธา ถอดความ จากแพ้กลายเปน็ ชนะ ไม่ยึดถือเอาตามประเพณี ใครทีเ่ ห็นดี เห็นงามด้วยกบั ตนก็มีความดีความชอบ ผู้ใดเชื่อถือพระเจ้า กลับกลายเปน็ คนโง่ คนแก่ ขนุ นางอาวโุ ส กลายเปน็ คนโง่ไปด้วย

กาพย์ยานี ๑๑ เลา่ กล็ ะพระสธรรม ภิกษสุ มณะ ไปเร่รา่ ทาเฉโก คาถาวา่ ลานา ศีรษะไมใ้ จโยโส ไม่จาคาผู้ใหญ่ ข้าขอโมทนาไป ที่ดีมีอะโข ถอดความ พระภิกษุ ผู้ทรงศีล ต่างพากันละทิ้งพระธรรม บทสวดคาถา ต่างๆ ไม่จาคาสง่ั สอนของผู้ใหญ่ เปน็ คนหัวดื้อ ยโสโอหัง สิ่งที่ดีก็ยัง มีอย่มู าก กข็ ออนุโมทนาด้วย

กาพย์ยานี ๑๑ พาราสาวะถี ใครไมม่ ีปรานีใคร ดดุ ื้อถือแตใ่ จ ทีใ่ ครไดใ้ สเ่ อาพอ ทาดดุ ือ้ ไมซ่ ื้อขอ ผ้ทู ี่มีฝีมือ อะไรล่อกเ็ อาไป ไล่คว้าผ้าที่คอ ถอดความ ชาวเมืองสาวะถีต่างไม่มีใครปรานีต่อใคร ต่างคนเอาแต่ใจ ตนเอง ใครมือยาวสาวได้สาวเอา คนที่มีกาลังมาก ก็ถือเอาสิ่งที่ตน ต้องการโดยไม่มีการซ้ือหรือขอเห็นอะไรล่อตาล่อใจ เช่น ผ้าผูกคอ ก็หยิบเอาตามที่ตนต้องการ

กาพย์ยานี ๑๑ ข้าเฝ้าเหล่าเสนา มิไดว้ ่าหมขู่ ้าไท ถือน้าร่าเขา้ ไป แต่น้าใจไม่นาพา ไพรฟ่ า้ เศร้าเปลา่ อุรา หาได้ใครหาเอา ไลต่ ีดา่ ไม่ปรานี ผู้ทีม่ ีอาญา ถอดความ เหล่าเสนาอามาตย์ต่างไม่ยึดถือตามคาที่ตนเองทาพิธีดื่มน้า สาบานตนก่อนรับราชการ ต่างคนหาอะไรได้ก็หาเอา ประชาชน พากนั โศกเศร้า คนที่มีตาแหน่งสาคญั ต่างพากันไล่ตีด่าผู้ที่อ่อนแอกว่า

กาพย์ยานี ๑๑ ผีปา่ มากระทา มรณกรรมชาวบุรี น้าป่าเข้าธานี กไ็ มม่ ีทีอ่ าศัย หนีไปหาพาราไกล ขา้ เฝ้าเหล่าเสนา ไมม่ ีใครในธานี ชีบาล่าลีไ้ ป ถอดความ ผีป่ามาทาให้ชาวเมืองถึงแก่ความตาย โดยมีน้าป่าไหลท่วม เข้ามาในเมืองจนชาวเมืองไม่มีที่จะอาศัย เหล่าเสนาอามาตย์หนี ไปอยู่เมืองอื่นไกลออกไป นักบวชผู้รอบรู้ต่างพากันหนีไกลจนไม่มี คนอยู่ในเมือง

กาพย์ฉบงั ๑๖ พาพระมเหสี นารีทีเ่ ยาว์ พระไชยสรุ ิยาภมู ี มาที่ในลาสาเภา ขา้ วปลาหาไปไม่เบา ก็เอาไปในเภตรา ถอดความ พระไชยสรุ ิยาพาพระมเหสีลงเรือสาเภา ข้าวปลาอาหาร พร้อมกับเดก็ หญิงสาววยั รุ่นก็ลงไปในเรือ

กาพย์ฉบัง ๑๖ เถ้าแกช่ าวแมแ่ ซม่ า เสนีเสนา ก็มาในลาสาเภา วายุพยเุ พลา ตีม้าลอ่ ช่อใบใสเ่ สา สาเภาก็ใชใ้ บไป ถอดความ คนแก่พร้อมหญิงสูงอายุในวัง เหล่าเสนาอามาตย์ก็มา พร้อมกับลาเรือ เมื่อตีเคาะโลหะให้มีเสียงดังแล้วก็ชักใบเรือข้ึน ประจวบเวลาทีพ่ ายุพัดใบเรือจึงทาให้เรือแล่นออกไป

กาพยฉ์ บัง ๑๖ เภตรามาในน้าไหล คา่ เช้าเปล่าใจ ทีใ่ นมหาวารี ราชานารี พสุธาอาศยั ไม่มี อยูท่ ี่พระแกลแลดู ถอดความ เรือลอยมาตามน้าไหล ในตอนค่าตอนเช้าทาให้เปลี่ยวใจ เมือ่ อย่ทู ี่ในท้องทะเล พื้นแผ่นดินที่จะอาศัยไม่มี พระไชยสุริยาและ มเหสีเฝ้ามองดูที่ขอบหน้าต่างเรือ

กาพย์ฉบัง ๑๖ ปลากะโห้โลมาราหู เหราปลาทู มีอยู่ในนา้ คลา่ ไป วายุพาคลาไคล ราชาวา้ เหว่หฤทัย มาในทะเลเอกา ถอดความ ปลากระโห้ โลมา ปลากระเบน เหรา ปลาทู มีอยู่เต็มท้องน้า พระไชยสุริยารู้สึกว้าเหว่ใจ ลมพายุพาเรือลอยล่องไปตามท้องทะเล แต่เพียงลาเดียว

รปู ภาพประกอบ ปลากระโห้ กระเบนราหู เหรา

กาพย์ฉบงั ๑๖ แลไปไมป่ ะพสธุ า เปลา่ ใจนัยนา โพล้เพลเ้ วลาราตรี ใครร้คู ดี ราชาวา่ แก่เสนี วารีนีเ้ ทา่ ใดนา ถอดความ พระไชยสุริยาได้ตรัสกับเหล่าเสนาอามาตย์ว่าใครรู้บ้างว่า ทะเลนี้ใหญ่โตเพียงใด

กาพย์ฉบงั ๑๖ ข้าเฝ้าเล่าแก่ราชา วา่ พระมหา วารีนีไ้ ซร้ใหญโ่ ต แผไ่ ปใหญ่โต ไหลมาแต่ในคอโค มโหฬารล์ ้านา้ ไหล ถอดความ เหล่าเสนาอามาตย์ทูลพระไชยสุริยาว่าท้องทะเลน้ีใหญ่โตมาก น้าไหลมาจากคอโคแผ่ไหลออกไปลงส่แู ม่น้าใหญ่

กาพย์ฉบัง ๑๖ บาลีมิไดแ้ ก้ไข ขา้ พเจ้าเขา้ ใจ ผใู้ หญ่ผเู้ ฒา่ เลา่ มา ใหญ่โตมโหฬาร์ วา่ มีพญาสกุณา กายาเท่าเขาคีรี ถอดความ ความเชื่อตามคัมภีร์น้ีไม่มีการเปลี่ยนแปลง ข้าพระพุทธเจ้า ยึดถือตามคาที่ผู้เฒ่าผู้แก่เล่าสืบต่อกันมา แต่ก่อนมีพญานกร่างกาย ใหญ่โตเท่าภเู ขา

กาพยฉ์ บงั ๑๖ ชื่อว่าพญาสาภาที ใคร่รคู้ ดี วารีนี้โตเทา่ ใด พอพระสรุ ิใส โยโสโผผาถาไป จะใกล้โพลเ้ พล้เวลา ถอดความ ชื่อว่าพญาสัมพาที(เปน็ ลูกพญาครฑุ ) ต้องการรู้ข้อเทจ็ จริงว่า ท้องทะเลน้กี ว้างเท่าใด มีความยโสบินออกไปจนดวงอาทิตย์ใกล้คา่

กาพย์ฉบัง ๑๖ แลไปไมป่ ะพสธุ า ย่อท้อรอรา ชีวากจ็ ะประลัย สกุณาถาไป พอปลามาในนา้ ไหล อาศยั ทีศ่ ีรษะปลา ถอดความ มองไปทางใดไม่พบพื้นดิน จนรู้สึกย่อท้อ ใกล้จะส้ินใจ พอดีมีปลาว่ายมาตามน้าพญานกกโ็ ผไปเกาะที่หัวปลา

กาพย์ฉบัง ๑๖ ชะแง้แลไปไกลตา จาของอ้ ปลา วา่ ขอษมาอภยั ใกลห้ รือว่าไกล วารีที่เราจะไป ขา้ ไหว้จะขอมรคา ถอดความ มองออกไปจนสุดสายตา จึงของ้อปลา ว่าข้าขออภยั ท่านด้วย แม่น้าที่เราอย่ใู กล้หรือไกลเพียงใดข้าขอถามทางท่านด้วยเถิด

กาพย์ฉบัง ๑๖ ปลาวา่ ข้าเจา้ เยาวภา มิไดไ้ ปมา อาศยั อยู่ตอ่ ธรณี ลาปลาจรลี สกุณาอาลัยชีวี ส่ทู ี่ภูผาอาศยั ถอดความ ปลาตอบว่าข้ายังอายนุ ้อยอยู่ ไม่ได้ไปมาทีอ่ ืน่ เลยไม่รู้ พญานก ร้สู ึกอาลยั ในชีวิตจึงกล่าวลาปลาบินไปส่ภู เู ขาที่ตนเองอาศัยอยู่

กาพยฉ์ บงั ๑๖ ข้าเฝา้ เล่าแก่ภูวไนย พระเจา้ เขา้ ใจ ฤทยั วา้ เหว่เอกา พายใุ หญม่ า จาไปในทะเลเวรา เภตราก็เหเซไป ถอดความ เหล่าเสนาอามาตย์ทูลพระไชยสุริยาจนพระองค์เข้าใจและรู้สึก ว้าเหว่ใจยิ่งนัก จาใจล่องเรือไปในท้องทะเลตามเวรตามกรรม จนพายุ ใหญ่พัดเรือหนั เหออกไป

กาพย์ฉบัง ๑๖ สมอก็เกาเสาใบ ทะลุปรไุ ป นา้ ไหลเข้าลาสาเภา เจ้ากรรมซา้ เอา ผีนา้ ซา้ ไตใ่ บเสา สาเภาระยาควา่ ไป ถอดความ สมอเรือครูดไปตามพื้นท้องน้า ใบเรือขาด น้าไหลเข้ามาในเรือ ผีซ้าด้ามพลอยใบเรือขาดและเสาหกั จนทาให้เรือล่ม

กาพยฉ์ บงั ๑๖ ราชาควา้ มืออรไท เอาผ้าสไบ ต่อไวไ้ ม่ไกลกายา นา้ เข้าหตู า เถา้ แก่ชาวแม่เสนา จระเขเ้ หราคร่าไป ถอดความ พระราชาคว้าเอาข้อมือพระมเหสีแล้วเอาผ้าสไบผูกมัดไว้ ไม่ให้ไกลตัว เถ้าแก่พร้อมหญิงสูงอายุในวัง ถูกน้าพัดเข้าหูเข้าตา จระเข้ เหรา(สัตว์ครึง่ นาคครึ่งมงั กร) ฉุดลากไป

กาพย์ฉบัง ๑๖ ราชานารีรา่ ไร มีกรรมจาใจ จาไปพอปะพสธุ า เข้าไปไสยา มีไมไ้ ทรใหญ่ใบหนา เวลาพอค่าราไร ถอดความ พระไชยสุริยาและพระมเหสีร่าไห้กับเวรกรรมที่ได้รับ จาใจเดินทางต่อไปจนพบพื้นแผ่นดินมีต้นไทรใบหนา จึงเข้าไปนอน พอดีกบั เวลาพลบค่า

กาพย์สรุ างคนางค์ ๒๘ ขึ้นใหม่ในกน ก กา ว่าปน ระคนกันไป เอ็นดูภูธร มานอนในไพร มณฑลตน้ ไทร แทนไพชยนต์สถาน ถอดความ ข้นึ บทใหม่ในแม่กน ปนกับแม่ ก กา น่าสงสารพระราชา ที่ต้องมานอนในป่า ใต้ต้นไทร แทนทีจ่ ะได้นอนที่ปราสาท

กาพย์สุรางคนางค์ ๒๘ สว่ นสุมาลี วนั ทาสามี เทวีอยูง่ าน เฝ้าอยูด่ ูแล เหมือนแต่ก่อนกาล ให้พระภูบาล สาราญวิญญา ถอดความ ส่วนพระมเหสี อย่ปู รนนิบัติพระสวามี เหมือนเดิมเพื่อให้พระองค์คลายทกุ ข์

กาพย์สุรางคนางค์ ๒๘ พระชวนนวลนอน เข็ญใจไม้ขอน เหมือนหมอนแมน่ า ภธู รสอนมนต์ ใหบ้ ่นภาวนา เย็นคา่ รา่ วา่ กันปา่ ภัยพาล ถอดความ พระองค์ชวนพระมเหสีนอน โดยใช้ขอนไม้แทนหมอน

กาพย์สุรางคนางค์ ๒๘ วันนนั้ จันทร มีดารากร เปน็ บริวาร เหน็ สิน้ ดินฟา้ ในปา่ ทา่ ธาร มาลีคลีบ่ าน ใบกา้ นอรชร ถอดความ วันนั้นดวงจนั ทร์ มีดวงดาวห้อมล้อมเป็นบริวาร มองเหน็ พ้ืนดิน ดอกไม้ แผ่กิง่ ก้านสวยงาม ภายใต้แสงจนั ทร์

กาพย์สุรางคนางค์ ๒๘ เย็นฉา่ น้าฟา้ ชืน่ ชะผกา วายุพาขจร สารพนั จนั ทน์อิน รื่นกลิ่นเกสร แตนตอ่ คลอรอ่ น วา้ ว่อนเวียนระวนั ถอดความ เยน็ ชืน่ ฉา่ ละอองหมอก ความสดชื่นของดอกไม้ ลมพัดพากลิน่ หอมหลากหลายกลิน่ ตัวแตน ต่อ บินตอมกันว่อนไปทั่ว

กาพยส์ รุ างคนางค์ ๒๘ จันทราคลาเคลื่อน กระเวนไพรไกเ่ ถื่อน เตือนเพื่อนขานขนั ปู่เจา้ เขาเขิน กูเ่ กริน่ หากนั สินธพุ ุลั่น ครืน้ คร่ันหว่นั ไหว ถอดความ พระจันทร์เคลื่อนขยบั ไก่ป่าขนั เตือน พร้อมกบั เสียงขานรับจากตวั อืน่ ๆ ท่วั ท้งั ขุนเขา

กาพย์สุรางคนางค์ ๒๘ พระฟืน้ ตื่นนอน ไกลพระนคร สะท้อนถอนหทยั เช้าตรสู่ รุ ิยน ขึ้นพ้นเมรุไกร มีกรรมจาไป ในป่าอารัญ ถอดความ พระไชยสรุ ิยาตืน่ นอน เมื่อยามห่างไกลพระนครก็ทอดถอนใจ บรรยากาศตอนเช้าเมือ่ พระอาทิตย์โผล่พ้นขอบเขา จ่าเป็นต้องเดินทางในป่าตามเวรกรรมอีกคร้งั

กาพย์ฉบัง ๑๖ ขึ้นกงจงจาสาคัญ ท้ังกนปนกัน ราพนั มิง่ ไมใ้ นดง ตะลิงปลิงปริงประยงค์ ไกรกร่างยางยงู สงู ระหง คนั ทรงส่งกลิ่นฝิน่ ฝาง ถอดความ ข้ึนแม่กง และ แม่กน จงจาไว้ให้ดี จะพรรณนาเรื่องในป่าดง ต้นไกร กร่าง ยาง ยูง มีลาต้นสูงเรียวระหง ต้นตะลิงปลิง มะปริง ประยงค์ คันทรง ฝิ่น ฝาง ต่างส่งกลิน่ ทวั่

รปู ภาพประกอบ ตน้ กร่าง ตน้ ยาง

ตน้ พะยงู รูปภาพประกอบ ตน้ มะปริง ตน้ ตะลิงปลิง

รปู ภาพประกอบ ตน้ ประยงค์ ตน้ คนั ทรง

รปู ภาพประกอบ

กาพย์ฉบงั ๑๖ มะม่วงพลวงพลองช้องนาง หลน่ เกลือ่ นเถือ่ นทาง กินพลางเดินพลางหวา่ งเนิน เหมือนอย่างนางเชิญ เหน็ กวางยา่ งเยื้องชาเลอื งเดิน พระแสงสาอางขา้ งเคียง ถอดความ ต้นมะม่วง พลวง พลอง ช้องนาง ใบหล่นเกลื่อน เต็มตามทาง กินผลไม้พลางเดินไปพลางระหว่างเนินเขา มองเห็น กวางกาลังเยื้องย่างเดิน พร้อมกับชาเลืองมองดูเหมือนกับเชิญชวน ให้มองดคู วามสวยงาม

รปู ภาพประกอบ ตน้ พลอง ตน้ พลวง