หนี้สินเกษตรกรไทย-รศ.ดร.เบญจพรรณ เอกะสิงห์

การศึ กษาเชิงลึกว่าด้วย เร่ืองหน้ีสิ น เกษตรกรไทย เบญจพรรณ เอกะสิ งห์

การศึกษาเชงิ ลึกวา่ ดว้ ยเร่อื งหนีส้ ินเกษตรกรไทย ผู้เขยี น เบญจพรรณ เอกะสงิ ห์ การศึกษาเชงิ ลึกวา่ ด้วยเร่อื งหนี้สินเกษตรกรไทย. 2564. 1) หนี้ครวั เรอื นเกษตร 2) เกษตรกรไทย 3) รายได้ครวั เรอื น 4) การผลิต ทางการเกษตร พิมพค์ รง้ั แรก 2564 เลขมาตรฐานสากลประจาหนังสืออิเล็กทรอนิกส์: 978-616-398-643-6 ออกแบบปกและรปู เล่มโดย: พสิ ุทธิ์ กองกจิ จดั ทาโดย: แผนงานยุทธศาสตร์เป้าหมาย (Spearhead) ด้านสังคม คนไทย 4.0 คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั เชยี งใหม่ สนับสนุนโดยสานกั งาน การวจิ ยั แหง่ ชาติ © สงวนลิขสิทธิ์ พ.ศ. 2564 โดยสานักงานการวจิ ยั แห่งชาติ เน้ือหาของหนังสือเล่มนี้มาจากบทความเร่อื ง “การศึกษาเชิงลึกวา่ ด้วยเร่อื ง หน้ีสินเกษตรกรไทย” ภายใต้แผนงานยุทธศาสตรเ์ ป้าหมาย (Spearhead) ดา้ นสังคม คนไทย 4.0 สนบั สนนุ โดยสานักงานการวจิ ยั แหง่ ชาติ (วช.)



การศึึ กษาเชิิงลึึก ว่่าด้้วยเรื่่�องหนี้�้สิิ น เกษตรกรไทย โดย: เบญจพรรณ เอกะสิิงห์์ ภายใต้้แผนงานยุุทธศาสตร์์เป้า้ หมาย (Spearhead) ด้า้ นสังั คม แผนงานคนไทย 4.0 สนัับสนุนุ โดย: สำำ�นักั งานการวิจิ ัยั แห่่งชาติิ (วช.) พฤศจิิกายน 2563

การศึกษาเชิงลึกว่าดว้ ยเร่ืองหน้สี ินเกษตรกรไทย 2การศึึ กษาเชิิงลึึก สารบััญ ว่่าด้้วยเรื่่�องหนี้้�สิิ น เกษตรกรไทย 1. บทนำำ� 4 / 2. วัั ตถุุ ประสงค์์ ของงาน วิิ จัั ย 6 / 3. เรารู้้�อะไรบ้้างเกี่�่ยวกัับหนี้้� ครััวเรืือนเกษตร 7 / 4. วิิธีีการศึึ กษา 16 / 5. ผลการศึึ กษา 19 / 6. มููลเหตุุ แห่่งหนี้้� 44 / 7. เกษตรกรมีี ทางเลืื อก และการจัั ดการการเงิิ นของครััวเรืื อน อย่่ างไร 52 / 8. สถาบัั นการเงิิ นมีี จุุ ดแข็็ ง จุุ ดอ่่ อน และควรปรัั บปรุุ ง ด้้านใด 58 / 9. สรุุปและวิิจารณ์์ผล 63 / 10. ข้้อเสนอแนะเชิิงนโยบาย 67

การศกึ ษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเร่ืองหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 3 การศึึ กษาเชิิงลึึก ว่่าด้้วยเรื่�่องหนี้�้สิิ น เกษตรกรไทย1 เบญจพรรณ เอกะสิิงห์์ 1 รายงานนี้�้เป็็นรายงานที่�่สรุุปและเรีียบเรีียงจากรายงานวิิจััยฉบัับสมบููรณ์์เสนอต่่อสำำ�นัักงานการวิิจััยแห่่งชาติิ (วช.) ภายใต้้แผนงานยุุทธศาสตร์์เป้้าหมาย (Spearhead) ด้า้ นสังั คม คนไทย 4.0 ของ 3 โครงการ คือื 1) อัคั รพงศ์์ อั้้�นทอง และนิิรันั ดร์์รักั ษ์์ ปาทาน. 2563. สภาพเศรษฐกิจิ และภาระหนี้้ส� ิินของครััวเรือื นเกษตรบนพื้น�้ ที่่�สููง จัังหวััดน่า่ น 2) ประทานทิิพย์์ กระมล บุุศรา ลิ้้�มนิริ ัันดร์ก์ ุลุ นััทธมน ธีีระกุลุ และพีรี พงษ์์ ปราบริปิ ู.ู 2563. การจััดการการเงินิ ของครัวั เรือื นเกษตรกรในภาคเหนืือตอนบนของไทย 3) ศิิวาพร ฟองทอง. 2563. การจััดการการเงินิ ของครัวั เรือื นเกษตรกรในภาคตะวัันออกเฉีียงเหนือื

การศกึ ษาเชิงลึกวา่ ด้วยเรือ่ งหนสี้ ินเกษตรกรไทย 4 1 บทนำำ� การศึกึ ษาที่ผ่� ่า่ นมาแสดงให้เ้ ห็น็ ว่า่ ครััวเรือื นเกษตรกำำ�ลังั เผชิญิ กับั การมีีหนี้้� เร็็ว สููง นาน และขาดการออม ส่่วนหนึ่่�งอาจเป็็นเพราะว่่า เกษตรกรมีีรายได้้ไม่่ เพีียงพอที่น่� ำ�ำ มาสู่่�การออม เนื่อ�่ งจากเผชิญิ กับั อัตั รากำ�ำ ไรต่ำ�ำ� เพราะต้น้ ทุนุ การผลิติ สูงู และมีีแนวโน้้มเพิ่่�มขึ้้�น รวมทั้้�งความผัันผวนของราคาผลผลิิต และภาระการใช้้จ่่าย ที่่�สููงขึ้้�นในเรื่่�องการศึึกษาของสมาชิิกในครััวเรือื น ซึ่่�งยัังคงหนึ่่�งในเป็็นปััจจััยที่่� กำ�ำ หนดการเป็็นหนี้้ข� องครััวเรือื นเกษตร ปััจจัยั ต่า่ งๆ เหล่า่ นี้้ย� ังั นำำ�มาสู่่�การพอกพูนู หนี้้�สิินของครััวเรือื นเกษตร (สำ�ำ นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร, 2562; โสมรััศมิ์์ � จัันทรััตน์์ และคณะ, 2562) ครััวเรือื นเกษตรยัังคงมีีความสามารถในการ ชำ�ำ ระหนี้้�ต่ำ��ำ และขาดแรงงานที่่�เป็็นคนรุ่�นใหม่่เข้้ามาเติิมเต็็มภาคการเกษตร อย่่างต่่อเนื่�่อง ซึ่่�งอาจเป็็นอุุปสรรคสำ�ำ คััญที่�่มีีผลต่่อการส่่งเสริมิ เทคโนโลยีีและ นวััตกรรมใหม่่ๆ ของการผลิิตทางการเกษตร (สำำ�นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร, 2562) ภาคการเกษตรกำ�ำ ลัังเผชิิญกัับปััญหาแรงงานสููงวััย เกษตรกรส่่วนใหญ่่ ของประเทศเป็็นเกษตรกรรายย่่อย โดยครึ่�ง่ หนึ่่�งของครััวเรือื นเกษตรมีีที่�่ดิินทำำ�กิิน ไม่่ถึงึ 10 ไร่่ และขนาดของที่�่ดิินทำ�ำ กินิ มีีแนวโน้ม้ ลดลงอย่่างต่่อเนื่่อ� ง ส่ว่ นใหญ่่ยังั ไม่่สามารถเข้้าถึึงระบบชลประทานและแหล่ง่ น้ำ��ำ ได้้ สำำ�หรัับโครงสร้้างการผลิิตภาคการเกษตรนั้้�นแรงงานเกษตรต่่อไร่่ของ ครััวเรือื นลดลง ในขณะที่จ�่ ำ�ำ นวนครััวเรือื นที่�ใ่ ช้้เครื่่�องจักั รกลเพิ่่ม� มากขึ้้น� (โสมรััศมิ์์� จันั ทรััตน์์ และคณะ, 2562) ครััวเรือื นชนบทในภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนืือสมาชิิกวัยั แรงงานมัักย้้ายถิ่่�นออกไปหางานทำ�ำ ในพื้้�นที่�่อื่�่น เหลืือเพีียงสมาชิิกที่�่เป็็นผู้้�สููงอายุุ และเด็็กอาศัยั อยู่่�ในครััวเรือื นเดิมิ (นราพงศ์ ์ ศรีวี ิศิ าล และคณะ, 2561) พ่อ่ แม่่วัยั แรงงานไม่ไ่ ด้อ้ าศัยั อยู่่�ในครััวเรือื น แต่ส่ ่ง่ เงินิ กลับั มาให้ค้ รััวเรือื นได้ใ้ ช้จ้ ่า่ ย การใช้จ้ ่า่ ย

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเรอ่ื งหนี้สนิ เกษตรกรไทย 5 ด้้านการศึึกษาของบุุตรที่�่ศึึกษา ยิ่่�งเรียี นในระดัับที่�่สููงขึ้้�นค่่าใช้้จ่่ายยิ่่�งสููงขึ้้�น หนี้้ค� รััวเรือื นที่่�มีีแนวโน้ม้ สูงู ขึ้้น� นั้้น� เกิดิ จากครััวเรือื นไม่ม่ ีีความสามารถเพีียงพอที่จ�่ ะ ปลดหนี้้� หรือื การเข้้าถึึงสิินเชื่่�อที่่�มากเกิินไปของครััวเรือื นเกษตร (สำ�ำ นัักงาน เศรษฐกิจิ การเกษตร, 2562) แม้ว้ ่า่ รายได้ข้ องครััวเรือื นเกษตรจะเพิ่่ม� สูงู ขึ้้น� แต่เ่ มื่อ�่ หักั ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยต่า่ งๆ ของ ครััวเรือื นแล้ว้ รายได้ท้ ี่ค่� งเหลืือในแต่ล่ ะปีีก็ย็ ังั ไม่เ่ พีียงพอที่จ�่ ะชำ�ำ ระหนี้้ค� งค้า้ งได้ห้ มด ทำ�ำ ให้ภ้ าระหนี้้ส� ินิ ของครััวเรือื นเกษตรยังั คงเพิ่่ม� สูงู ขึ้้น� อย่า่ งต่อ่ เนื่อ�่ ง สำำ�นักั งานสถิติ ิิ แห่ง่ ชาติิ (2560) พบว่า่ ขนาดของหนี้้ส� ูงู ขึ้้น� อย่า่ งรวดเร็็วในทุกุ ภาคโดยเพิ่่ม� ขึ้้น� ราว 2 เท่า่ หรือื มากกว่า่ 2 เท่า่ ในช่ว่ ง พ.ศ. 2550-2558 แม้ว้ ่า่ สัดั ส่ว่ นครััวเรือื นที่เ่� ป็็น หนี้้�ลดลงเล็็กน้้อยในช่่วงเดีียวกััน โดยในปีี พ.ศ. 2558 ยอดหนี้้�เฉลี่่�ยเพิ่่�มขึ้้�นจาก ครััวเรือื นละ 107,262 บาทในครััวเรือื นที่ม่� ีีหนี้้� ในปีี พ.ศ. 2550 เพิ่่ม� เป็น็ 200,689 บาท ในปีี พ.ศ. 2558 สำ�ำ นักั งานเศรษฐกิจิ การเกษตร (2563a) ระบุวุ ่า่ ในปีี พ.ศ. 2558 เงินิ สดคงเหลืือก่อ่ นการชำำ�ระหนี้้ข� องครััวเรือื นเกษตรกรมีีเพีียง 53,430 บาท ต่อ่ ครััวเรือื นเท่า่ นั้้น� เพิ่่ม� เป็น็ 87,415 บาทต่อ่ ครััวเรือื น ในปีี พ.ศ. 2562 ในขณะที่่ � หนี้้เ� พิ่่�มจาก 117,346 บาทต่่อครััวเรือื น ในปีี พ.ศ. 2558 เป็็น 221,490 บาทต่่อ ครััวเรือื นใน ปีี พ.ศ. 2562 อัตั ราการเพิ่่ม� ของหนี้้ส� ูงู ถึงึ ร้้อยละ 47 ในขณะที่ร�่ ายได้้ สุุทธิิของครััวเรือื นเกษตร เพิ่่ม� เพีียง ร้้อยละ 9 จะเห็็นได้้ว่า่ ปััญหาหนี้้�เป็็นปััญหา ที่ส่� ำ�ำ คััญของภาคเกษตรไทยที่ต�่ ้้องการการแก้ไ้ ขปััญหาอย่่างถูกู จุุดและเป็็นธรรม ในขณะเดีียวกันั มีีการเปลี่ย�่ นแปลงทางการผลิติ เศรษฐกิจิ และสังั คมอย่า่ ง มากในปััจจุบุ ันั ที่ม�่ ีีผลต่อ่ การบริหิ ารจัดั การการเงินิ ของครััวเรือื นเกษตรที่อ�่ าจทำ�ำ ให้้ ครััวเรือื นเกษตรติิดกัับดัักวััฏจัักรของการเป็็นหนี้้�ซ้ำ��ำ ซาก ขณะเดีียวกัันความ แตกต่า่ งของข้อ้ จำ�ำ กัดั ทางการผลิติ เศรษฐกิจิ และสังั คม และทัศั นคติขิ องเกษตรกร ในระดับั ครััวเรือื นอาจเป็็นหนึ่่ง� ในปััจจัยั ที่ท่� ำำ�ให้พ้ ฤติกิ รรมการก่อ่ หนี้้แ� ละการบริหิ าร จััดการหนี้้�สิินของครััวเรือื นเกษตรมีีความแตกต่่างกััน ระบบพืืชหรือื ชนิิดพืืชที่่� เกษตรกรปลูกู เพื่อ�่ สร้้างรายได้ม้ ีีส่ว่ นสำำ�คัญั ต่อ่ ความสามารถลดหนี้้ส� ินิ ของครััวเรือื น เกษตรกร ดัังนั้้�นโครงการวิจิ ััยชุุดนี้้� จึึงมีีวััตถุุประสงค์์ที่�่จะศึึกษาถึึงการบริหิ าร จัดั การการเงินิ ของครััวเรือื นที่ม�่ ีีแบบแผนการผลิติ ที่แ�่ ตกต่า่ งกันั โดยพิจิ ารณาจาก พืืชที่�่ครััวเรือื นเลืือกเพาะปลููก ศึึกษาพฤติิกรรมการก่่อหนี้้�และการบริหิ ารจััดการ หนี้้�สิินของครััวเรือื นเกษตร จะทำำ�ให้้ทราบถึึงเงื่�่อนไขที่่�ทำ�ำ ให้้ครััวเรือื นเกษตร อาจติิดกัับดัักของการเป็็นหนี้้�ซ้ำ��ำ ซาก และศึึกษาถึึงนโยบายที่่�เกี่�่ยวข้้องกัับการ ก่อ่ ให้เ้ กิดิ หรือื ลดหนี้้ข� องเกษตรกร

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าด้วยเรอ่ื งหนีส้ ินเกษตรกรไทย 6 2 วััตถุุประสงค์์ ของงานวิิจััย โครงการวิจิ ััยชุุดนี้้�อยู่่�ในแผนงานยุุทธศาสตร์์เป้้าหมาย (Spearhead) ด้้านสังั คม คนไทย 4.0 ของสำำ�นัักงานการวิจิ ัยั แห่ง่ ชาติิ (วช.) มีีวัตั ถุุประสงค์์เพื่อ�่ ศึกึ ษาภาวะหนี้้ส� ินิ ของครััวเรือื นเกษตรในเชิงิ ลึกึ ครอบคลุมุ ถึงึ ลักั ษณะและแบบแผน การผลิิตทางการเกษตรของครััวเรือื น ที่�่มาของรายได้้และการใช้้จ่่าย หนี้้�สิินของ ครััวเรือื นเกษตร และการจััดการการเงิินของครััวเรือื นเกษตร รวมทั้้�งศึึกษา พฤติกิ รรมการก่อ่ หนี้้แ� ละการบริหิ ารจัดั การหนี้้ส� ินิ ของครััวเรือื นเกษตร และนโยบาย ที่เ�่ กี่�ย่ วข้อ้ งกัับการก่่อให้เ้ กิดิ หรือื ลดหนี้้ข� องเกษตรกร

การศึกษาเชงิ ลึกวา่ ดว้ ยเรื่องหนส้ี ินเกษตรกรไทย 7 3 เรารู้้�อะไรบ้้าง เกี่่� ยวกัั บหนี้�้ ครััวเรืื อน เกษตร หนี้้�สิิ นพอกพูู น สำำ�นัักงานสถิิติิแห่่งชาติิ (2560) รายงานว่่า ในปีี พ.ศ. 2558 ครััวเรือื น เกษตรร้้อยละ 68 มีีหนี้้� แม้ว้ ่า่ ลดลงจากร้้อยละ 78 ในปีี พ.ศ. 2550 แต่ย่ อดหนี้้� เฉลี่่�ยเพิ่่�มขึ้้�นจากครััวเรือื นละ 107,262 บาทในครััวเรือื นที่่�มีีหนี้้� ในปีี พ.ศ. 2550 เพิ่่ม� เป็็น 200,689 บาท ในปีี พ.ศ. 2558 โดยเป็็นหนี้้ส� ินิ ทางการเกษตรประมาณ ร้้อยละ 56-70 ส่่วนที่่�เหลืือเป็็นหนี้้�สิินนอกภาคการเกษตร เช่่น การซื้้�อทรััพย์์สิิน ในครััวเรือื น และซ่่อมแซมที่่�อยู่่�อาศััย เป็็นต้้น ขนาดของหนี้้�สููงขึ้้�นอย่่างรวดเร็็วใน ทุกุ ภาคโดยเพิ่่ม� ขึ้้น� ราว 2 เท่า่ หรือื มากกว่า่ 2 เท่า่ ในช่ว่ ง พ.ศ. 2550-2558 ในปีี พ.ศ. 2558 ครััวเรือื นเกษตรในภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือมีีสััดส่่วนครััวเรือื นที่่�เป็็น หนี้้�ที่�่สููงสุุด (ร้้อยละ 76.7) แต่่มีีมููลค่่าหนี้้�สิินสะสมต่ำ��ำ สุุด คืือเฉลี่�่ยอยู่่�ที่่� 162,881 บาทต่่อครััวเรือื นที่�่มีีหนี้้� ในขณะที่�่ภาคใต้้มีีสััดส่่วนครััวเรือื นที่�่เป็็นหนี้้�น้้อยที่่�สุุด (ร้้อยละ 54.2) แต่ม่ ีีมูลู ค่า่ หนี้้ส� ะสมสูงู สุดุ (เฉลี่ย�่ 266,115 บาทต่อ่ ครััวเรือื นที่ม�่ ีีหนี้้)� ส่ว่ นภาคเหนืือ มีีสัดั ส่ว่ นครััวเรือื นที่เ�่ ป็น็ หนี้้ร� ้้อยละ 68.8 มีีมูลู ค่า่ หนี้้ส� ะสม 204,069 บาทต่่อครััวเรือื นที่่�มีีหนี้้� เช่่นเดีียวกัับสำำ�นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร (2561, 2563a) ที่�่พบว่่าในปีี พ.ศ. 2552 ครััวเรือื นเกษตรมีีหนี้้�สิินเฉลี่�่ยเพีียง 54,061

การศกึ ษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเรอ่ื งหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 8 บาทต่่อครััวเรือื น เพิ่่�มเป็็น 123,454 บาทต่่อครััวเรือื นใน ปีี พ.ศ. 2559 และ 221,490 บาทต่่อครััวเรือื นในปีี พ.ศ. 2562 โดยเพิ่่�มจาก 150,636 บาทต่่อ ครััวเรือื น ในปีี พ.ศ. 2561 ถึงึ ร้้อยละ 47 เกษตรกรไทยยัังคงต้อ้ งเผชิญิ กับั ภาระ หนี้้ส� ินิ อันั หนักั หนาและยืืดเยื้้อ� เรื้้�อรัังมากที่ส่� ุดุ ทั้้ง� ๆ ที่ร่� ััฐบาลทุกุ ยุคุ ทุกุ สมัยั พยายาม แก้้ไขปััญหามาอย่่างต่่อเนื่�่อง (สุุกานดา กลิ่่�นขจร และ และนรรััฐ รื่่�นกวี,ี 2556) ในช่่วงปีี พ.ศ. 2556-2560 นอกจากนั้้�น พบว่่า ภาระหนี้้�สิินมีีความสััมพัันธ์์ กัับความยากจน ครััวเรือื นเกษตรที่�่มีีสััดส่่วนความยากจนมากที่่�สุุดพำ�ำ นัักอาศััยอยู่่� ในภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนืือ ซึ่ง�่ คิดิ เป็น็ ร้้อยละ 37 ของครััวเรือื นเกษตรทั้้ง� หมดของ ภาคตะวันั ออกเฉียี งหนืือ รองมาคืือ ภาคเหนืือ ภาคกลาง และภาคใต้้ ที่ม�่ ีีสัดั ส่่วน ครััวเรือื นเกษตรที่�่ยากจนร้้อยละ 26 14 และ 10 ของครััวเรือื นเกษตรกรทั้้�งหมด ในแต่ล่ ะภููมิิภาค ตามลำำ�ดับั (สำ�ำ นักั งานเศรษฐกิจิ การเกษตร, 2557) อย่่างไรก็็ตาม วีรี ะชาติิ กิิเลนทอง (2561) รายงานถึึงผลการดำ�ำ เนิินงาน ของชุดุ โครงการพัฒั นาองค์ค์ วามรู้�เศรษฐกิจิ และสังั คมของครััวเรือื นไทยที่ไ�่ ด้ใ้ ช้แ้ ละ พััฒนาฐานข้้อมููลระดัับครััวเรือื นแบบตััวอย่่างซ้ำำ�� รายเดืือน (monthly panel data) เรียี กว่่า Townsend Thai Monthly Micro Data ซึ่่�ง Professor Robert M. Townsend และทีีมงานได้้พััฒนาขึ้้�นมาตั้้�งแต่่ ปีี ค.ศ. 1997 ครอบคลุุมครััวเรือื นเกษตรกรใน 4 จัังหวััด ได้้แก่่ จัังหวััดลพบุุรี ี ฉะเชิิงเทรา บุรุ ีรี ััมย์์ และศรีสี ะเกษ หนึ่่ง� ในโครงการในชุดุ โครงการนี้้ � คืือการศึกึ ษาและวิเิ คราะห์์ การบริหิ ารสินิ ทรััพย์แ์ ละความเสี่ย่� งของครััวเรือื นไทยในชนบท ได้จ้ ัดั ทำำ�รายงานสถิติ ิิ เบื้้�องต้้นจากข้้อมููล Household Financial Accounting ตั้้�งแต่่ปีี พ.ศ. 2542–2555 สร้้างมาจากข้อ้ มูลู ระดับั ครััวเรือื นแบบตัวั อย่า่ งซ้ำำ��รายเดืือน สามารถ วิเิ คราะห์ก์ ารเปลี่ย่� นแปลงสภาพเศรษฐกิจิ ของครััวเรือื นไทยในชนบท พิจิ ารณาจาก ความมั่่ง� คั่่ง� ของครััวเรือื น รายรัับของครััวเรือื น ทรััพย์ส์ ินิ ของครััวเรือื น หนี้้ส� ินิ ของ ครััวเรือื น และรายได้้กัับการบริโิ ภคของครััวเรือื น สามารถสรุุปได้้ว่่าครััวเรือื นใน พื้้น� ที่ศ�่ ึกึ ษา มีีความมั่่ง� คั่่ง� เพิ่่ม� ขึ้้น� มีีรายได้เ้ พิ่่ม� ขึ้้น� มีีทรััพย์ส์ ินิ ที่เ�่ พิ่่ม� ขึ้้น� และมีีหนี้้ส� ินิ เพิ่่�มขึ้้�นด้้วยเช่่นกััน แต่่ครััวเรือื นมีีความสามารถในการชำ�ำ ระหนี้้�ที่่�ดีี มีีการจััดการ บััญชีีของครััวเรือื นในเกณฑ์์ที่�่ดีี เนื่�่องจากครััวเรือื นมีีมููลค่่าของทรััพย์์สิินโดยรวม มากกว่่าหนี้้�สิิน มีีสััดส่่วนหนี้้�สิินต่่อทรััพย์์สิิน (debt-to-equity ratio) ลดลง ซึ่่�งหนี้้�สิินส่่วนใหญ่่น่่าจะถููกนำำ�มาลงทุุนในกิิจการของครััวเรือื น เมื่่�อเวลาผ่่านไป กิจิ การของครััวเรือื นได้ร้ ัับผลกำำ�ไรจึงึ ทำ�ำ ให้ค้ รััวเรือื นมีีความสามารถในการชำำ�ระหนี้้� เพิ่่ม� ขึ้้น� จังั หวัดั ลพบุรุ ี ี ฉะเชิงิ เทรา และ ศรีสี ะเกษ มีีความสามารถชำ�ำ ระหนี้้ไ� ด้ด้ ีีกว่า่ จ.บุรุ ีรี ััมย์์ อย่า่ งไรก็ต็ ามผลวิเิ คราะห์แ์ ละข้อ้ สรุุปที่ไ่� ด้ข้ องโครงการดังั กล่า่ ว ได้ม้ าจาก ฐานข้้อมููลที่่�ใช้้ในการศึึกษาที่�่มีีความละเอีียดและต่่อเนื่�่องระยะยาว และครอบคลุุม บางจังั หวัดั เท่่านั้้น�

การศึกษาเชงิ ลึกว่าด้วยเร่อื งหนี้สนิ เกษตรกรไทย 9 บริิโภคนิิยมภายใต้้ภาวะความเสี่่� ยงทางการผลิิต ขณะที่่�สาเหตุุของการก่่อหนี้้�ของเกษตรกรอาจมาจากความต้้องการบริโิ ภค ภายใต้ก้ ระแสทุนุ นิยิ มเพื่อ�่ ตอบสนองความบันั เทิงิ และความสะดวกสบายในการดำ�ำ รงชีีพ และการประกอบอาชีีพเกษตรที่�่เกี่่�ยวข้้องกัับผลตอบแทนที่�่ไม่่คุ้้�มกัับการลงทุุนจาก ต้้นทุุนการใช้เ้ ทคโนโลยีีที่�ส่ ูงู ผลผลิติ ขายไม่อ่ อก ราคาผลผลิิตที่ไ่� ม่่แน่น่ อน จนต้อ้ ง หัันไปพึ่่ง� พาเงินิ กู้้�จากนายทุุน เป็็นต้น้ (สิริ ภพ สุคุ ัันธา, 2552) มููลนิธิ ิสิ ถาบัันวิจิ ััย เพื่่�อการพััฒนาประเทศไทย (2558) พบว่่าความจำำ�เป็็นที่่�ครััวเรือื นต้้องกู้้�ยืืมเงิิน เพิ่่ม� นั้้น� ส่ว่ นหนึ่่ง� เกิดิ จากการที่ค�่ รััวเรือื นมีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยสูงู มีีภาระที่ต่� ้อ้ งดูแู ลสมาชิกิ ใน ครััวเรือื นจำ�ำ นวนมาก หรือื มีีคู่่�สมรส ครััวเรือื นที่ห�่ ัวั หน้า้ ครััวเรือื นมีีการศึกึ ษาสูงู ขึ้้น� มักั มีีหนี้้เ� งินิ กู้้�จำ�ำ นวนมากกว่า่ ครััวเรือื นที่ม่� ีีการศึกึ ษาน้อ้ ย ฤทัยั รััตน์์ ดวงชื่น่� (2558) ได้ว้ ิเิ คราะห์ป์ ััจจัยั ที่ส่� ่ง่ ผลต่อ่ การชำำ�ระหนี้้ข� องเกษตรกรที่ก่� ู้้�ยืืมเงินิ จาก ธ.ก.ส. พบว่า่ ปััจจััยที่�่มีีผลกระทบต่่อการชำำ�ระหนี้้�มาจากปััจจััยทางผลกระทบจากภััยธรรมชาติิ เช่่น ภััยแล้้ง น้ำ��ำ ท่่วม และปััจจััยทางสภาวะเศรษฐกิิจ ได้้แก่่ ผลผลิิตล้้นตลาด ผลผลิติ ราคาตกต่ำ��ำ และต้น้ ทุนุ การผลิิตสููงขึ้้น� จารุุวรรณ บุุญสมบััติิ (2557) พบว่่าการก่่อหนี้้�ของครััวเรือื นเกษตรกรมีี สาเหตุหุ ลักั คืือ การก่อ่ หนี้้ท� ี่เ่� กิดิ จากพฤติกิ รรมการก่อ่ หนี้้ข� องครััวเรือื น เช่น่ การซื้้อ� รถยนต์เ์ พื่อ�่ สร้้างฐานะทางสังั คม การซื้้อ� ข้า้ วของเครื่่�องใช้ต้ ามกระแสนิยิ ม เป็็นต้น้ สำำ�หรัับปััญหาการจัดั การการเงินิ ในครััวเรือื นที่พ�่ บคืือ ครััวเรือื นส่ว่ นใหญ่ท่ ราบวิธิีี การวางแผนการเงินิ แต่ไ่ ม่ล่ งมืือปฏิบิ ัตั ิจิ ริงิ เนื่อ่� งจากขาดความตระหนักั ถึงึ ประโยชน์์ ของการวางแผนทางการเงิินในครััวเรือื น และการก่่อหนี้้�ที่�่มาจากนโยบายภาครััฐ เช่่น การกู้้�ยืืมเงิินในรููปแบบของบััตรสิินเชื่่�อเกษตรกรที่่�ส่่งเสริมิ ให้้เกษตรกรเข้้าถึึง การซื้้อ� ปัจั จัยั การผลิติ ง่า่ ยขึ้้น� แต่ก่ ลับั ไม่ไ่ ด้ล้ ดต้น้ ทุนุ การผลิติ ในการทำำ�นา เกษตรกร จึึงมีีความเสี่่�ยงสููงในการเป็็นหนี้้�สิินทางการเกษตรหรือื ไม่่มีีเงิินเก็็บจากการทำ�ำ นา เนื่่�องจากต้้นทุุนการผลิิตที่่�สููง เช่่น ค่่าเช่่าที่่�นา และค่่าแรงงานภาคการเกษตร รวมถึึงความเสี่่�ยงทางด้้านภััยพิิบััติิจากธรรมชาติิ น้ำ��ำ ท่่วม ฝนแล้้ง หากเกษตรกร ไม่่สามารถนำ�ำ เงิินมาชำ�ำ ระค่่าบััตรเครดิิตได้้ เกษตรกรยัังคงพึ่่�งการกู้้�ยืืมนอกระบบ และพึ่่ง� พาความช่ว่ ยเหลืือจากภาครััฐเป็น็ หลักั ดังั นั้้น� นโยบายภาครััฐจึงึ เป็น็ ส่ว่ นหนึ่่ง� ที่ท่� ำ�ำ ให้เ้ กษตรกรเกิดิ หนี้้ส� ินิ เพิ่่ม� ขึ้้น� สรา ชื่น�่ โชคสันั ต์์ และคณะ (2562) พบว่า่ ครัวั เรือื น ที่�่เป็็นหนี้้�และมีีปััญหาทางการเงิินมีีค่่าใช้้จ่่ายโดยเฉลี่่�ยสููงกว่่ากลุ่่�มครััวเรือื นที่�่มีีหนี้้� แต่่ไม่่มีีปััญหาการเงิิน อย่่างมีีนััยสำ�ำ คััญ โดยเฉพาะค่่าใช้้จ่่ายประจำ�ำ ในหมวด ค่า่ อาหาร ค่า่ ซื้้�อเสื้้�อผ้า้ และค่า่ ใช้จ้ ่่ายเพื่�่อสัันทนาการ ซึ่่ง� สะท้้อนถึงึ พฤติิกรรมการ ใช้ช้ ีีวิติ ที่ค่� ่อ่ นไปในทางสุรุุ่�ยสุรุ ่่ายกว่า่ อีีกกลุ่่�มหนึ่่ง� นอกจากนี้้ย� ังั มีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยไม่ป่ ระจำำ�

การศึกษาเชิงลกึ วา่ ด้วยเรือ่ งหนีส้ นิ เกษตรกรไทย 10 ในหมวดค่า่ ซ่อ่ มรถ ค่า่ ดูแู ลบ้า้ น ค่า่ รัักษาพยาบาล และค่า่ การศึกึ ษาบุตุ ร ที่ส�่ ูงู กว่า่ อย่่างมีีนััยสำำ�คััญทางสถิิติิด้้วย การศึึกษานี้้�ยัังพบว่่าปััจจััยสำ�ำ คััญที่�่ทำ�ำ ให้้ครััวเรือื น ที่�่มีีหนี้้�ประสบปััญหาทางการเงิิน คืือ การมีีสมาชิิกในครััวเรือื นที่�่ประสบปััญหา ล้ม้ ป่ว่ ย ทำ�ำ ให้ม้ ีีค่า่ รัักษาพยาบาลสูงู กว่า่ กลุ่่�มที่ไ�่ ม่ม่ ีีปัญั หา สรา ชื่น่� โชคสันั ต์์ และคณะ เสนอว่่าการมีีวินิ ััยทางการเงิินของครััวเรือื น การได้้รัับความรู้้�ทางการเงิิน การจััดการการเงิินในครััวเรือื นให้้ดีีขึ้้�น และการปรัับโครงสร้้างหนี้้� เป็็นปััจจััย อัันดัับต้้นๆ ที่่�ทำ�ำ ให้้ครััวเรือื นสามารถแก้ป้ ััญหาหนี้้ค� รััวเรือื นได้้ดีี กู้้�ง่่ายขึ้�้น ที่�่ผ่่านมา มีีการเพิ่่�มแหล่่งเงิินกู้้�ให้้มีีความหลากหลายมากขึ้้�นทั้้�งในลัักษณะ ของการเปิิดโอกาสในการเข้้าถึึงแหล่่งเงิินกู้้�ในระบบสถาบัันการเงิินในเครือื ข่่าย ของรััฐให้้ง่่ายขึ้้�น และการเพิ่่�มองค์์กร (การเงิิน) ชุุมชนในรููปแบบต่่างๆ เช่่น กองทุุนหมู่่�บ้้าน กลุ่่�มวิสิ าหกิิจ เป็็นต้้น อย่่างไรก็็ตาม ครััวเรือื นเกษตรส่่วนใหญ่่ (มากกว่่าครึ่�ง่ ) ยัังคงกู้้�เงิินจากธนาคารเพื่�่อการเกษตรและสหกรณ์์การเกษตร (ธ.ก.ส.) (สำำ�นักั งานเศรษฐกิจิ การเกษตร, 2562; สำ�ำ นัักงานสถิติ ิิแห่ง่ ชาติิ, 2562) หนี้้�ของเกษตรกรส่่วนใหญ่่เป็็นหนี้้�ในระบบซึ่�่งเกิิดจากการกู้้�เงิินจาก ธ.ก.ส. และ กองทุุนหมู่่�บ้้านที่เ่� กิดิ ขึ้้�นหลังั ปีี 2540 ตามนโยบายรััฐบาล รายได้้ที่่�คาดหวัังเป็็ นฐานการก่่อหนี้�้ ทั้้ง� นี้้� การศึกึ ษาที่ผ่� ่า่ นมาเกี่ย�่ วกับั พฤติกิ รรมการก่อ่ หนี้้แ� ละการค้น้ หาสาเหตุุ ที่ท่� ำำ�ให้ค้ รััวเรือื นเกษตรต้อ้ งก่อ่ หนี้้ � มีีแนวคิดิ และทฤษฏีีเศรษฐศาสตร์์ที่น่� ิยิ มประยุกุ ต์์ ใช้้ศึึกษาวิเิ คราะห์์ส่่วนใหญ่่จะอาศััยทฤษฏีีแบบจำำ�ลองวััฏจัักรชีีวิติ (Life cycle model) (Ando and Modigliani, 1963) และสมมติิฐานรายได้้ถาวร (Per- manent income hypothesis) (Friedman 1957) ที่่�อธิิบายความสััมพัันธ์์ ระหว่า่ งรายได้้ (Income) การบริโิ ภค (Consumption) และการออม (Saving) ของครััวเรือื น เพื่อ่� ทำำ�ความเข้า้ ใจพฤติกิ รรมการจัดั สรรรายได้ส้ ำ�ำ หรัับการบริโิ ภคใน ระยะยาวของครััวเรือื นที่่�อยู่่�บนพื้้�นฐานรายได้้ที่�่คาดหวัังหรือื รายได้้ในอนาคตมิิใช่ ่ รายได้้สมบููรณ์์ (Absolute income) รายงานการศึึกษาตามทฤษฏีีนี้้� เช่่นงาน ของ ยรรยง ไทยเจริญิ , เกีียรติิพงศ์์ อริยิ ปรััชญา และฐิิติิมา ชููเชิิด (2547); สำ�ำ นักั งานสถิติ ิแิ ห่ง่ ชาติิ (2555); ลลิติ า บุดุ ดา (2559); ขนิษิ ฐา วนะสุขุ , จุฬุ ารััตน์์ โฆษะโก, และภาวนิศิ ร์์ ชัวั วัลั ลีี (2557) เป็็นต้น้ ลลิติ า บุดุ ดา (2559) ได้ป้ ระยุกุ ต์์

การศกึ ษาเชงิ ลกึ ว่าดว้ ยเร่อื งหนี้สนิ เกษตรกรไทย 11 การแบ่ง่ ช่ว่ งวงจรชีีวิติ ครอบครัวั เป็น็ 3 ช่ว่ ง คืือ ช่ว่ งที่�่ 1 ช่ว่ งคู่่�แต่ง่ งาน เป็น็ ช่ว่ งแรก ของวงจรชีีวิติ ครอบครััว รายได้้มาจากคู่่�สามีีภรรยา ครััวเรือื นช่่วงนี้้�มัักซื้้�อสิินค้้า หมวดคงทน เช่่น ที่่�อยู่่�อาศััย รถยนต์์ ซึ่�่งมีีมููลค่่าสููงกว่่ารายได้้ที่่�สามารถหาได้้ใน ช่่วงนั้้น� ทำ�ำ ให้ค้ รััวเรือื นจำำ�เป็็นต้้องกู้้�ยืืมเงินิ หรือื ก่่อหนี้้� ช่ว่ งที่่� 2 ช่ว่ งครััวเรือื นมีีลูกู (อาจไม่ม่ ีี) เป็น็ ช่ว่ งที่ค�่ รััวเรือื นมีีฐานะการเงินิ ดีีขึ้้น� เนื่อ่� งจากตำำ�แหน่ง่ หน้า้ ที่ก่� ารงาน ดีีขึ้้น� ครััวเรือื นจะมีีการชำ�ำ ระหนี้้ค� ืืน ส่ง่ ผลให้ห้ นี้้ล� ดลงและเริ่่�มมีีการออม และสุดุ ท้า้ ย ช่ว่ งที่่� 3 เป็็นช่ว่ งครััวเรือื นเกษีียณอายุุ รายได้ค้ รััวเรือื นลดลงอย่า่ งมาก หนี้้ค� งค้า้ ง ลดลง และด้้วยอายุุที่่�มากขึ้้�นทำำ�ให้้ไม่่สามารถก่่อหนี้้�เพิ่่�มขึ้้�นได้้ ครััวเรือื นที่่�มีีลููก ลููกอาจจะแยกครอบครััวออกไปสร้้างครอบครััวใหม่่ การใช้้จ่่ายของครััวเรือื นด้้าน การบริโิ ภคจะลดลง แต่ค่ ่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้า้ นสุขุ ภาพจะสูงู ขึ้้น� ในขณะที่ส่� ำำ�นักั งานเศรษฐกิจิ การเกษตร (2557) มููลนิิธิิสถาบัันวิจิ ััยเพื่่�อการพััฒนาประเทศไทย (2558) สำำ�นัักงานสถิิติิแห่่งชาติิ (2560) ประยุุกต์์ใช้้วิธิีีเศรษฐมิิติิศึึกษาเชิิงประจัักษ์ ์ เพื่�่อค้้นหาปััจจััยที่�่มีีอิิทธิิพลต่่อการก่่อหนี้้�และ/จำำ�นวนปริมิ าณหนี้้�สิินของครััวเรือื น เกษตร รายได้้เพิ่่�มไม่่ทัันหนี้�้ เดชรััต สุุขกำ�ำ เนิิด (2562) คำ�ำ นวณภาระหนี้้ส� ินิ ต่่อรายได้ข้ องเกษตรกรจาก ข้้อมููลของสำ�ำ นัักงานสถิิติิแห่่งชาติิ เรื่่�อง การสำ�ำ รวจภาวะเศรษฐกิิจและสัังคมของ ครััวเรือื นทั่่ว� ราชอาณาจักั ร พ.ศ. 2556 และ 2560 พบว่า่ สััดส่ว่ นหนี้้ส� ินิ ต่่อรายได้้ ต่่อเดืือนของเกษตรกรที่่�เป็็นเจ้้าของที่่�ดิินเพิ่่�มขึ้้�นจาก 5.5 เท่่าในปีี 2556 เป็็น 7.8 เท่่าในปีี 2560 ในขณะที่่�สััดส่่วนนี้้�ของเกษตรกรผู้้�เช่่าที่�่ดิินเพิ่่�มจาก 6.8 เท่่า เป็็น 8.8 เท่่า ในช่่วงเวลาเดีียวกัันซึ่ง่� เป็็นการเพิ่่ม� ขึ้้น� ของภาระหนี้้�สินิ อย่า่ งรวดเร็็ว มากในช่ว่ งระยะ 4 ปี ี สำ�ำ นักั งานเศรษฐกิจิ การเกษตร (2563b) รายงานว่า่ รายได้้ ของครััวเรือื นเกษตรกรในปีี พ.ศ. 2562 เพิ่่ม� ขึ้้น� ร้้อยละ 9 ในขณะที่� ่ หนี้้ส� ินิ เพิ่่ม� ขึ้้น� ร้้อยละ 47 แม้้ว่่าการออมของครััวเรือื นเกษตรกรก็็เพิ่่�มขึ้้�นร้้อยละ 9 เช่่นกััน สำำ�นักั งานสถิติ ิแิ ห่ง่ ชาติิ (2560) พบว่า่ หนี้้ส� ินิ ทางการเกษตรของครััวเรือื นเกษตร มีีเพีียงประมาณร้้อยละ 56-70 เท่่านั้้�นส่ว่ นที่่�เหลืือเป็็นหนี้้�สินิ นอกภาคการเกษตร เช่่น การซื้้�อทรััพย์ส์ ิินในครััวเรือื น และซ่่อมแซมที่�่อยู่่�อาศััย เป็็นต้้น ส่ว่ นมูลู นิธิ ิสิ ถาบันั วิจิ ัยั เพื่อ่� การพัฒั นาประเทศไทย (2558) พบว่า่ ครััวเรือื น เกษตรที่่�ยากจนค่่อนข้้างน่่าเป็็นห่่วงเนื่่�องจากมีีอััตราส่่วนหนี้้�คงค้้างต่่อรายได้ ้ ในระดัับที่�่สููงมากเมื่่�อเทีียบกัับครััวเรือื นเกษตรที่่�ไม่่ยากจน โดยครััวเรือื นเกษตร ที่�ย่ ากจนมีีอััตราส่่วนหนี้้�คงค้้างต่อ่ รายได้ต้ ่่อเดืือนสูงู ถึึง 25 เท่่า ในปีี พ.ศ. 2556

การศกึ ษาเชิงลึกวา่ ด้วยเร่ืองหน้สี ินเกษตรกรไทย 12 เทีียบกัับครััวเรือื นเกษตรที่่ไ� ม่่ยากจนที่ม่� ีีอัตั ราส่ว่ นเพีียง 7 เท่่า ในขณะที่�่ครััวเรือื น เกษตรที่เ่� ช่า่ ที่ด�่ ินิ มีีหนี้้เ� งินิ กู้้�สูงู กว่า่ ครััวเรือื นที่ไ�่ ม่ไ่ ด้เ้ ช่า่ ที่ด่� ินิ สรา ชื่น่� โชคสันั ต์์ และคณะ (2562) ศึึกษาการจััดการการเงิินในครััวเรือื นเกษตรกร พบว่่า เกษตรส่่วนใหญ่่ ทราบแนวทางการจััดการการเงิินเบื้้�องต้้น และมีีแนวคิิดที่่�จะวางแผนทางการเงิิน ในครััวเรือื น แต่่กลัับไม่่สามารถปฏิิบััติิตามได้้ส่่วนใหญ่่เกิิดจากครััวเรือื นมีีรายได้ ้ ไม่่เพีียงพอต่อ่ ค่า่ ใช้จ้ ่่าย ซึ่่�งเกี่ย�่ วเนื่่�องไปถึึงการขาดวินิ ััยทางการเงินิ ของครััวเรือื น ชำำ�ระหนี้�้ ได้้เพีียง ¼ ของยอดหนี้้�สะสม จากการสรุุปสภาพเศรษฐกิิจของครััวเรือื นเกษตรในภาคเหนืือ และจัังหวัดั น่่าน ในปีี พ.ศ. 2561 โดยเปรียี บเทีียบกับั ทั้้ง� ประเทศ ซึ่ง�่ แสดงในตารางที่่� 1 นั้้น� พบว่า่ ครััวเรือื นเกษตรกรในภาคเหนืือ และ จังั หวัดั น่า่ น มีีหนี้้ส� ะสม ราว 220,000 บาทต่่อครััวเรือื น แต่ม่ ีีความสามารถชำ�ำ ระหนี้้ไ� ด้้เพีียง ร้้อยละ 24-27 ของยอดหนี้้� เท่่านั้้�น ส่ว่ นหนี้้ท� างการเกษตรคิิดเป็็นร้้อยละ 54-63 และหนี้้น� อกภาคการเกษตร ราว ร้้อยละ 37-46 ในจังั หวัดั น่า่ น เกษตรกรมีีรายได้ต้ ่ำ�ำ�กว่า่ เกษตรกรในภาคเหนืือ และทั้้�งประเทศอย่่างเห็็นชััดเจน ในขณะที่�่การลงทุุนภาคเกษตรก็็มีีต่ำำ�� กว่่าอย่่าง ชัดั เจน แต่ร่ ายจ่า่ ยอุปุ โภคบริโิ ภค การศึกึ ษาของบุตุ รหลาน ค่า่ โทรศัพั ท์ ์ ค่า่ น้ำ��ำ มันั เชื้้อ� เพลิงิ ไม่ไ่ ด้ต้ ่ำำ��กว่า่ ของครััวเรือื นเกษตรในภาคเหนืือ หรือื ทั้้ง� ประเทศ อย่า่ งเห็น็ ชััดเจนแต่อ่ ย่่างใด มีีหนี้�้เป็็ นเรื่่�องปรกติิ ในด้้านทััศนคติิการก่่อหนี้้�และการจััดการการเงิิน สุุธิิดา สองสีีดา (2548) พบว่่าครััวเรือื นชนบทมีีทััศนะต่่อการเป็็นหนี้้�เปลี่่�ยนไปจากในอดีีตที่่�ถืือว่่าเป็็นเรื่่�อง น่า่ อับั อายว่า่ เป็น็ เรื่่�องปกติทิ ี่จ�่ ะเป็น็ หนี้้� อย่า่ งไรก็ต็ าม งานศึกึ ษานี้้ � ค่อ่ นข้า้ งเก่า่ แล้ว้ และการศึกึ ษาใหม่่ๆ เรื่่�องทัศั นคติกิ ารก่อ่ หนี้้�ของเกษตรกรก็็ยัังมีีไม่่มากเท่า่ ใด

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าด้วยเร่อื งหน้สี ินเกษตรกรไทย 13 ตในาปรีีาพงท.ี่ศ่� 1. 2ส5ภ6า1พเศรษฐกิจิ ของครัวั เรือื นเกษตรในภาคเหนือื และจังั หวัดั น่า่ น เทีียบกับั ทั้้ง� ประเทศ รายการ ทั้้�งประเทศ ภาคเหนืือ จังั หวััดน่า่ น จำำ�นวน ร้้อยละ จำำ�นวน ร้้อยละ จำ�ำ นวน ร้อ้ ยละ 1. จำำ�นวนครััวเรือื นเกษตร 7,271,759 33.92 1,643,441 42.60 88,280 61.37 (ครััวเรือื น) 2. จำ�ำ นวนแรงงาน 12.43 32.82 3.05 48.48 0.11 48.85 ในภาคเกษตร (ล้้านคน) 3. รายได้้เงินิ สด 357,588 100.00 297,996 100.00 170,162 100.00 (บาท/ครััวเรือื น) • ทางการเกษตร 213,757 59.78 188,239 63.17 94,795 55.71 - พืืช 145,969 68.29 148,576 78.93 75,175 79.30 - สััตว์์ 47,279 22.12 21,020 11.17 9,969 10.52 • นอกภาคเกษตร 143,831 40.22 109,757 36.83 75,367 44.29 • เงินิ ช่ว่ ยเหลือื จากภาครัฐั 12,453 8.66 12,760 11.63 17,313 22.97 4. รายจ่า่ ยเงิินสด 297,984 100.00 253,810 100.00 172,539 100.00 (บาท/ครััวเรือื น) • ทางการเกษตร 122,890 41.24 101,785 40.10 44,863 26.00 - พืืช 79,094 64.36 77,476 76.12 40,270 89.76 - สััตว์์ 29,789 24.24 11,388 11.19 4,593 10.24 • นอกภาคเกษตร 175,094 58.76 152,025 59.90 127,676 74.00 - การบริโิ ภค 59,977 34.25 52,179 34.32 44,836 35.12 - ค่า่ น้ำ��ำ มันั เชื้อ� เพลิิง 20,327 11.61 17,818 11.72 15,454 12.10 - การศึึกษาของบุตุ รหลาน 15,860 9.06 16,332 10.74 16,304 12.77 - ค่า่ โทรศััพท์์ 6,977 3.98 5,748 3.78 5,763 4.51 5. รายได้เ้ งิินสดสุุทธิิ 72,056 100.00 56,946 100.00 14,936 100.00 (บาท/ครััวเรืือน) 6. หนี้้�สิินสะสมปลายปีี 189,477 100.00 219,142 100.00 225,605 100.00 (บาท/ครััวเรืือน) • ทางการเกษตร 104,295 55.04 138,268 63.10 121,915 54.04 • นอกภาคเกษตร 85,181 44.96 80,874 36.90 103,690 45.96 • มูลู ค่า่ การชำำ�ระคืืนในรอบปีี 32,819 - 29,375 26,981 • สัดั ส่่วนหนี้้�สินิ ที่�สามารถ - 34.64 - 26.81 - 23.92 ชำำ�ระได้้ ที่่�มา: สำำ�นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร (2562) อ้้างอิิงจาก อััครพงศ์์ อั้้�นทอง และนิิรัันดร์์รัักษ์์ ปาทาน. 2563. สภาพเศรษฐกิิจและภาระหนี้้�สิินของครััวเรืือนเกษตรบน พื้้น� ที่ส�่ ููง จังั หวัดั น่า่ น

การศึกษาเชงิ ลกึ ว่าดว้ ยเรื่องหนี้สินเกษตรกรไทย 14 ภาครัั ฐจัั ดการหนี้้� ยัั งไม่่ ตรงจุุ ด การศึึกษาของ ชญานีี ชวะโนทย์์ และสฤณีี อาชวานัันทกุุล (2562) ได้้วิเิ คราะห์์นโยบายของรััฐเกี่่�ยวกัับการจััดการหนี้้�ของเกษตรกร พบว่่า โครงการ พักั ชำ�ำ ระหนี้้ไ� ม่ส่ ามารถช่ว่ ยแก้ป้ ััญหาหนี้้ส� ินิ ของเกษตรกรได้อ้ ย่า่ งยั่่ง� ยืืน และสินิ เชื่อ�่ จาก ธกส. มีีลัักษณะหลายประการที่�่ ‘ไม่่เป็็นธรรม’ กัับเกษตรกรในฐานะลููกหนี้้� การศึึกษานี้้�เสนอให้้เกษตรกรมีีหนี้้�สิินเฉพาะในระดัับและสภาวะที่่�จััดการหนี้้�สิินที่่�มีี อยู่่�ได้้ และควรมีีรายได้จ้ ากหลายทาง หรือื การ diversify income ส่่วนในด้า้ น การกู้้�เงิินจากสถาบัันการเงิิน ภาครััฐควรมีีการออกหลัักเกณฑ์์ดููแลแก้้ไขความ ไม่่เป็็นธรรมหลายด้้านที่่�เกิิดขึ้้�น เป็็นต้้น ส่่วนกวินิ มุุสิิกา และคณะ (2562) ใช้แ้ นวทางการสัมั ภาษณ์เ์ ชิงิ ลึกึ และการสนทนากลุ่่�มได้เ้ สนอแนวทางการบริหิ ารหนี้้ส� ินิ เกษตรกรไทยที่่�มีีประสิิทธิิภาพมากขึ้้�น เช่่น การปลููกพืืชไร่่สวนผสม การมุ่่�งเน้้น คุุณภาพผลผลิิตและความต้้องการของตลาด การสร้้างเครือื ข่่ายและรวมกลุ่่�ม เกษตรกรให้ม้ ีีความเข้ม้ แข็ง็ และการมีีวินิ ัยั ทางการเงินิ และใช้ห้ ลักั ปรััชญาเศรษฐกิจิ พอเพีียงมาประยุุกต์์ใช้้ในการดำำ�เนิินชีีวิติ เป็็นต้้น ส่่วนภาครััฐควรมีีการสนัับสนุุน เทคโนโลยีีการวิจิ ัยั และพัฒั นาผลิติ ภัณั ฑ์แ์ ละการพัฒั นาฝีมี ืือแรงงานภาคการเกษตร ต่อ่ ยอดไปสู่่�การแปรรููปผลิติ ภัณั ฑ์ท์ ี่ม�่ ีีความหลากหลายออกสู่่�ตลาด และการให้ค้ วามรู้� ในการจััดการระบบการเงิินและการบริหิ ารจััดการหนี้้�อย่่างเป็็นระบบแก่่เกษตรกร เป็็นต้้น โสมรััตน์์ จัันทรััตน์์ และคณะ (2562) วิเิ คราะห์์โครงสร้้างการเกษตรไทย โดยใช้้ข้้อมููลเกษตรขนาดใหญ่่ของประเทศหลากหลายฐาน ได้้แก่่ข้้อมููลสำ�ำ มะโน เกษตรของสำำ�นัักงานสถิติ ิแิ ห่่งชาติ ิ ปีี 2546 และ 2556 ครอบคลุุมทุกุ ครััวเรือื น เกษตรรวมทั้้ง� สิ้้น� 5.8 และ 5.9 ล้า้ นครััวเรือื น ตามลำำ�ดับั ข้อ้ มูลู ทะเบีียนเกษตรกร ของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ์ ปีี 2558-2560 ครอบคลุุม 5.9 ล้้านครััวเรือื น ในปีีล่่าสุุด ซึ่�่งคิิดเป็็นกว่่าร้้อยละ 90 ของครััวเรือื นเกษตรไทย และ ข้้อมููลภาวะ เศรษฐกิิจสัังคมครััวเรือื นและแรงงานเกษตรของสำำ�นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร รายปีี ตั้้�งแต่่ 2549-2560 ซึ่�่งครอบคลุุมกลุ่่�มตััวอย่่างจำำ�นวนเฉลี่่�ยปีีละ 9,333 ครััวเรือื น ซึ่่�งเมื่�่อนำ�ำ มาบููรณาการร่่วมกััน ทำ�ำ ให้้สามารถศึึกษามิิติิต่่างๆ ของภาค เกษตรไทยได้้อย่่างความละเอีียดในระดัับแปลง ครััวเรือื น และแรงงานเกษตร ได้้ข้้อสรุุปว่า่ ทุกุ วันั นี้้�เกษตรกรไทยส่ว่ นใหญ่ย่ ังั คงทำ�ำ การผลิิตแบบเดิิม โดยเฉพาะ การปลูกู พืืชเชิงิ เดี่ย�่ ว ซึ่ง่� ให้ผ้ ลผลิติ ต่ำ�ำ� แต่ม่ ีีความเสี่ย�่ งสูงู โดยเฉพาะพืืชที่ม�่ ีีความเสี่ย�่ ง จากการมีีอุุปทานส่่วนเกิินในตลาดโลกสููง ในขณะที่�่ต้้นทุุนการผลิิตที่�่สููงขึ้้�นเรื่่�อยๆ มีีรายได้ส้ ุทุ ธิติ ่ำ�ำ� ตลอดถึงึ มีีหนี้้ส� ินิ จำ�ำ นวนมาก ปััญหาเชิงิ โครงสร้้างของภาคเกษตร

การศกึ ษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเรอ่ื งหนีส้ นิ เกษตรกรไทย 15 ได้แ้ ก่่ การเข้า้ สู่่�สังั คมสูงู วัยั ในภาคเกษตรที่�่มีีความรวดเร็็ว เกษตรกรถึงึ ร้้อยละ 40 ยังั มีีกรรมสิทิ ธิ์์ใ� นที่ด�่ ินิ ทำ�ำ กินิ ไม่ส่ มบูรู ณ์ห์ รือื ไม่ม่ ีีที่ด่� ินิ เป็น็ ของตนเอง และมีีขนาดเล็ก็ เกษตรกรกว่า่ ครึ่�ง่ มีีการเข้า้ ถึงึ ทรััพยากรน้ำ�ำ� ที่ย่� ังั ไม่ท่ ั่่ว� ถึงึ ผลิติ ภาพการผลิติ ส่ว่ นใหญ่่ ยัังอยู่่�ในระดัับต่ำำ�� ต้้นทุุนการผลิิตที่�่สููงขึ้้�นและรายได้้ที่่�ผัันผวน ความเปราะบางต่่อ การเปลี่�่ยนแปลงสภาพภููมิิอากาศ และนโยบายภาครััฐที่่�ขาดความไม่่ต่่อเนื่�่องและ มัักเน้้นผลระยะสั้้�นผ่่านการแทรกแซงราคา ซึ่�่งลดแรงจููงใจในการปรัับตััวของ เกษตรกร ดัังนั้้�น ในการพลิิกโฉมภาคเกษตรไทยสู่่�การพััฒนาที่�่ยั่่�งยืืน ควรมีีการ ปรัับปรุุงหลายด้้าน เช่่น เพิ่่�มการศึึกษาของแรงงานเกษตร การพััฒนาทาง เทคโนโลยีีและนวัตั กรรมเกษตรที่เ�่ อื้้อ� ต่อ่ การเพิ่่ม� ผลิติ ภาพและมูลู ค่า่ เพิ่่ม� ของผลผลิติ ตลอดถึึงเทคโนโลยีีดิิจิิทััลที่่�ช่่วยปลดล็็อกการเข้้าถึึงองค์์ความรู้้� ทรััพยากร และ ตลาด เป็็นต้้น นอกจากนั้้�น จิิรััฐ เจนพึ่่�งพร และคณะ (2562) ในโครงการวิจิ ััย ชุดุ เดีียวกันั นั้้น� เสริมิ ว่า่ การกระจายการผลิติ และการทำ�ำ เกษตรผสมผสาน จะทำ�ำ ให้้ เกษตรกรมีีผลตอบแทนที่�่ดีีขึ้้�น แต่่เกษตรกรในพื้้�นที่�่ชลประทาน เกษตรกรที่่�ไม่่มีี สิิทธิิทำำ�กิินในที่�่ดิิน หรือื เกษตรกรที่่�มีีอายุุ มีีแนวโน้้มที่่�จะทำ�ำ เกษตรผสมผสานได้้ ยากกว่่าเนื่�่องจากมีีข้้อจำำ�กััดในการปรัับปรุุงหรือื ลงทุุนในพื้้�นที่่� แต่่ผลตอบแทนที่่� สููงขึ้้�นอาจมาพร้้อมกับั การมีีความเสี่�ย่ งที่เ�่ พิ่่ม� ขึ้้�น ผู้้�วางนโยบายควรส่่งเสริมิ การทำำ� เกษตรผสมผสานควบคู่่�กัับการประยุุกต์์ใช้้แนวทางการทำำ�เกษตรยั่่�งยืืนและเกษตร ทฤษฏีีใหม่่ให้้มากขึ้้�น โดยพิิจารณาลดข้้อจำ�ำ กััดของเกษตรกรเช่่น ส่่งเสริมิ ให้้ เกษตรกรมีีกรรมสิิทธิ์์�ที่�่ดิินมากขึ้้�น ส่่งเสริมิ การเข้้าถึึงทรััพยากรน้ำำ�� เพื่่�อช่่วยให้้ เกษตรกรสามารถบริหิ ารจััดการความเสี่ย�่ งได้้เองมากขึ้้�น การสนัับสนุนุ sharing economy ผ่่านการส่่งเสริมิ ตลาดเช่่าซื้้�อเครื่่�องจัักรกลการเกษตร ส่่งเสริมิ การ กระจายผลผลิติ ของเกษตรกรออกสู่่�ตลาดผ่า่ นการจัดั ทำำ�ข้อ้ มูลู สินิ ค้า้ เกษตร ทั้้ง� ด้า้ น อุปุ ทาน และอุปุ สงค์ ์ ส่ง่ เสริมิ การสร้้างยุ้้�งฉางในพื้้น� ที่่� และส่ง่ เสริมิ ตลาดประกันั ภัยั พืืชผลและตลาดซื้้�อขายผลผลิิตล่่วงหน้้าที่่�ยั่่�งยืืน และควรเลิิกใช้้มาตรการช่่วยเหลืือ ที่่�บิดิ เบืือนตลาด ซึ่่�งอาจบิดิ เบืือนแรงจูงู ใจและหน่ว่ งรั้้�งเกษตรกรไม่ใ่ ห้ป้ รัับตััวไปสู่่� การทำ�ำ เกษตรที่ม่� ีีความหลากหลายมากขึ้้�น

การศกึ ษาเชิงลกึ วา่ ด้วยเรือ่ งหนีส้ นิ เกษตรกรไทย 16 4 วิิธีีการศึึ กษา 4.1 พื้้�นที่่�ศึึ กษา ภาคเหนือื ตอนบน ได้แ้ ก่่ 3 อำำ�เภอในจังั หวัดั น่า่ น (ตำ�ำ บลนาไร่่หลวง อำำ�เภอ สองแคว, ตำำ�บลเมืืองจััง อำ�ำ เภอภููเพีียง และอำ�ำ เภอนาน้้อย) 7 อำำ�เภอในจัังหวััด เชีียงใหม่่ (เมืืองเชีียงใหม่่ แม่ร่ ิมิ แม่แ่ ตง สารภีี สันั ทราย สัันป่่าตอง และ อำ�ำ เภอ แม่่วาง) และอำำ�เภอเวียี งเชีียงรุ้�ง จังั หวัดั เชีียงราย ภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ อำำ�เภอร่่องคำำ� และอำ�ำ เภอกมลาไสย จัังหวััด กาฬสิินธุ์ � 4.2 การเก็็บข้้อมููล ประยุกุ ต์ใ์ ช้แ้ นวทางการวิจิ ัยั เชิงิ คุณุ ภาพ (Qualitative research) โดยใช้้ การสัมั ภาษณ์แ์ กนนำ�ำ ชุมุ ชนและครััวเรือื นเกษตรเป้้าหมาย ใช้ท้ ั้้ง� ข้อ้ มูลู ทุตุ ิยิ ภูมู ิิ และ ปฐมภููมิิ ในพื้้น� ที่ศ�่ ึึกษา ใน ตำำ�บลนาไร่่หลวง อำำ�เภอสองแคว และ ตำ�ำ บลเมืืองจังั อำำ�เภอภูเู พีียง ของ จังั หวัดั น่า่ น เก็บ็ ข้อ้ มูลู พื้้น� ที่ล�่ ะ 50 ครััวเรือื น รวมทั้้ง� สองพื้้น� ที่�่ เป็น็ 100 ครััวเรือื น โดยใช้แ้ บบสอบถาม และ มีีผู้้�ให้ข้ ้อ้ มูลู ทั้้ง� ที่เ�่ ป็็นแกนนำ�ำ ชุมุ ชน (เช่น่ นายกองค์ก์ าร บริหิ ารส่่วนตำ�ำ บล กำำ�นััน ผู้้�ใหญ่่บ้้าน และ ผู้้�นำ�ำ กลุ่่�ม) และตััวแทนครััวเรือื น เกษตรกร รวมทั้้�งเจ้้าหน้้าที่�่ของหน่่วยงาน องค์์กร และสถาบัันต่่างๆ ที่่�เกี่�่ยวข้้อง และ/ทำำ�งานในพื้้�นที่�่ศึึกษาทั้้�งสองแห่่ง อีีกพื้้�นที่�่ละ 15-20 คน มีีการสนทนากลุ่่�ม และสัมั ภาษณ์เ์ ชิงิ ลึกึ เป็็นรายบุคุ คลพร้้อมทั้้ง� บันั ทึกึ เป็็นลายลักั ษณ์อ์ ักั ษร เลืือกผู้้�ให้้

การศึกษาเชิงลึกวา่ ด้วยเรื่องหนส้ี ินเกษตรกรไทย 17 ข้อ้ มูลู ทั้้ง� แบบเฉพาะเจาะจงและแบบบอกต่อ่ ส่ว่ นข้อ้ มูลู ทุตุ ิยิ ภูมู ิิ เป็น็ ข้อ้ มูลู ที่ไ่� ด้จ้ าก หน่ว่ ยงานของภาครััฐ เช่น่ ข้อ้ มูลู พื้้น� ฐานระดับั หมู่่�บ้า้ น (กชช. 2ค.) ของกรมพัฒั นา ชนบท รายงานประจำ�ำ ปีีขององค์์กรปกครองส่่วนท้้องถิ่่�น แผนพััฒนาท้้องถิ่่�น เป็็นต้้น ครััวเรือื นตััวอย่่างในอำ�ำ เภอนาน้้อย จ.น่่าน และในจัังหวััดเชีียงใหม่่ และ เชีียงราย มีีการแบ่ง่ เก็บ็ ข้อ้ มูลู ตามระบบพืืช แบ่ง่ เป็น็ 6 ระบบพืืช คืือ 1) ระบบพืืช ที่ม่� ีีกาแฟเป็น็ หลักั มีีเกษตรกรในจังั หวัดั เชีียงใหม่ซ่ ึ่ง่� มีีการผลิติ กาแฟทั้้ง� แบบอินิ ทรียี ์์ และแบบทั่่ว� ไป ในตำำ�บลแม่ว่ ินิ อำ�ำ เภอแม่ว่ าง จังั หวัดั เชีียงใหม่ ่ จำำ�นวนตัวั อย่า่ ง 15 ครััวเรือื น 2) ระบบพืืชที่ม่� ีีมะม่ว่ งเป็็นหลักั มีีเกษตรกรทำำ�การผลิติ มะม่ว่ งในอำ�ำ เภอ นาน้อ้ ย จังั หวัดั น่า่ น จำ�ำ นวนตัวั อย่า่ ง 15 ครััวเรือื น 3) ระบบพืืชที่ม่� ีีฟักั ทองเป็น็ หลักั เป็็นเกษตรกรในพื้้�นที่่�ศึึกษาอยู่่�ในอำำ�เภอนาน้้อย จัังหวััดน่่าน ซึ่่�งทำำ�การผลิิตทั้้�ง ฟัักทองอิินทรียี ์์ และฟัักทองทั่่�วไป จำ�ำ นวนตััวอย่า่ ง 15 ครััวเรือื น 4) ระบบพืืชที่ม�่ ีี การปลูกู พืืชผักั ปลอดสาร/อินิ ทรียี ์เ์ ป็น็ หลักั ในจังั หวัดั เชีียงใหม่่ กระจายอยู่่�ในอำ�ำ เภอ ต่่างๆ เช่่น อ.เมืืองเชีียงใหม่่ แม่่ริมิ แม่่แตง สารภีี สัันทราย และสัันป่่าตอง ในจังั หวัดั เชีียงใหม่่ และเกษตรกรผู้้�ผลิติ พืืชผักั แบบอินิ ทรียี ์ใ์ นอำำ�เภอนาน้อ้ ย จังั หวัดั น่่าน รวมจำ�ำ นวนตััวอย่่างทั้้�งหมด 16 ครััวเรือื น 5) ระบบพืืชที่�่มีีมัันสำ�ำ ปะหลััง เป็็นหลััก เป็็นเกษตรกรอยู่่�ในพื้้�นที่่�อำ�ำ เภอเวียี งเชีียงรุ้�ง จัังหวััดเชีียงราย จำำ�นวน ตััวอย่่าง 16 ครััวเรือื น 6) ระบบพืืชที่�่มีีข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์เ์ ป็็นหลััก เป็็นเกษตรกร อยู่่�ใน อำ�ำ เภอนาน้้อย จัังหวััดน่่าน จำ�ำ นวนตััวอย่่าง 16 ครััวเรือื น รวมจำำ�นวน ตัวั อย่า่ งใน 6 ระบบพืืชนี้้� 93 ครััวเรือื น มีีการเก็บ็ ข้อ้ มูลู แบบประชุมุ กลุ่่�ม สัมั ภาษณ์์ สังั เกต บันั ทึกึ ติดิ ตาม พูดู คุยุ แลกเปลี่ย�่ น และมีีแบบสอบถามกึ่่ง� โครงสร้า้ ง ส่ว่ นข้อ้ มูลู ทุตุ ิิยภููมิิได้้จากการทบทวนเอกสารและงานวิจิ ัยั จากหน่่วยงานที่่�เกี่�่ยวข้อ้ ง ในอำ�ำ เภอร่่องคำ�ำ และอำ�ำ เภอกมลาไสย จังั หวัดั กาฬสินิ ธุ์์� มีีการใช้ข้ ้อ้ มูลู ทุตุ ิยิ ภูมู ิิ จากโครงการติดิ ตามและประเมินิ ผลโครงการพัฒั นาแก้ม้ ลิงิ หนองเลิงิ เปือื ย อันั เนื่อ่� ง มาจากพระราชดำ�ำ ริ ิ จัังหวััดกาฬสิินธุ์์� ปีี 2561 ซึ่�่งมีีจำำ�นวนตััวอย่่างทั้้�งสิ้้�น 469 ครััวเรือื น ซึ่่�งมีีข้้อมููลจากแบบสอบถาม และ มีีการเก็็บข้้อมููลปฐมภููมิิเพิ่่�มเติิมอีีก 103 ตััวอย่่าง เป็็นข้อ้ มูลู ที่่�ได้จ้ ากการสัมั ภาษณ์ก์ ลุ่่�มเป้้าหมาย นอกจากนั้้น� มีีการ สอบถามข้้อมููลจากผู้้�ให้้ข้้อมููลสำ�ำ คััญ ได้้แก่่ ผู้้�รู้้�ในชุุมชน (ผู้้�ใหญ่่บ้้าน ผู้้�อาวุุโส ในหมู่่�บ้้าน ประธานกองทุุนหมู่่�บ้้าน) และผู้้�รู้้�นอกชุุมชน (เจ้้าหน้้าที่่�ของ ธ.ก.ส.) ซึ่�่งเป็็นการตรวจสอบความถููกต้้องโดยวิธิีีการตรวจสอบสามเส้้าด้้านข้้อมููล (data triangulation) และมีีการแบ่ง่ กลุ่่�มครััวเรือื นเกษตรกรตามชนิดิ พืืชที่ป่� ลูกู 5 กลุ่่�ม คืือ 1) กลุ่่�มปลููกข้้าว (ข้้าวนาปีีและนาปรััง) 2) กลุ่่�มปลููกข้้าวและผัักสวนครััว 3) กลุ่่�มปลูกู ข้า้ วและข้า้ วโพด 4) กลุ่่�มปลูกู ข้า้ วและอ้อ้ ย 5) กลุ่่�มปลูกู ข้า้ วและเลี้้ย� งสัตั ว์ ์ มีีการสััมภาษณ์์เชิิงลึึกในลัักษณะ face-to-face และเก็็บรวบรวมข้้อมููลที่่�ได้้จาก บััญชีีครััวเรือื น

การศึกษาเชิงลกึ วา่ ดว้ ยเรอื่ งหนส้ี ินเกษตรกรไทย 18 4.3 กรอบแนวคิิด การศึกึ ษาชุดุ โครงการนี้้น� ี้้ป� ระยุกุ ต์แ์ นวคิดิ ทางเศรษฐศาสตร์์ที่น�่ ิยิ มนำ�ำ มาใช้้ อธิบิ ายความสัมั พันั ธ์ร์ ะหว่า่ งรายได้้ การบริโิ ภค และการออม ซึ่ง่� นำ�ำ มาสู่่�แรงกดดันั ในการก่่อหนี้้�ที่่�มีีความสััมพัันธ์์กัับอายุุของครััวเรือื นที่�่อยู่่�บนพื้้�นฐานของสมมติิฐาน การบริโิ ภคแบบรายได้้ถาวรในวงจรชีีวิติ (Life Cycle Permanent Income hypothesis) ของ Friedman (1957) และ Ando and Modigliani (1963) รวมทั้้�งนำำ�มาใช้้เป็็นฐานคิิดในการศึึกษาวิเิ คราะห์์สภาพเศรษฐกิิจและภาระหนี้้�สิิน ของครััวเรือื นเกษตรในระดับั ชุมุ ชน 4.4 การวิิเคราะห์์ข้้อมููล สำำ�หรัับข้้อมููลทุุติิยภููมิิที่�่ได้้จากโครงการติิดตามและประเมิินผลโครงการ พัฒั นาแก้ม้ ลิงิ หนองเลิงิ เปือื ย อันั เนื่อ�่ งมาจากพระราชดำ�ำ ริ ิ จังั หวัดั กาฬสินิ ธุ์์� ปีี 2561 จะมีีการวิเิ คราะห์์โดยใช้้สถิิติิพรรณนา การนำำ�เสนอข้้อมููลแต่่ละตััวแปรโดยใช้ ้ ค่่ามััธยฐาน (median) การวิเิ คราะห์์ข้้อมููลการเงิินครััวเรือื นจากข้้อมููลปฐมภููมิิ จะวิเิ คราะห์ต์ ามกระบวนการของงานวิจิ ัยั เชิงิ คุณุ ภาพ กล่า่ วคืือ วิเิ คราะห์ถ์ ึงึ ประเด็น็ สำ�ำ คัญั ประเด็น็ ย่อ่ ย และหัวั ข้อ้ ย่่อย นำ�ำ เสนอผลการวิจิ ััยด้ว้ ยวิธิีีการเชิิงบรรยาย ข้อ้ มูลู ของโครงการ อ.สองแคว และ อ.ภูเู พีียง จ.น่า่ น ที่ไ�่ ด้จ้ ากการสัมั ภาษณ์์ มีีการตรวจสอบความถูกู ต้อ้ งและความน่า่ เชื่อ่� ถืือของข้อ้ มูลู ภายใต้แ้ นวทางการตรวจสอบ ข้้อมููลแบบสามเส้้า วิเิ คราะห์์แก่่นสาระ และเนื้้�อหา โดยจะวิเิ คราะห์์จากภาพรวม ประเด็น็ สำ�ำ คัญั ประเด็น็ ย่อ่ ย และหัวั ข้อ้ ย่อ่ ย และเสนอผลวิเิ คราะห์โ์ ดยการบรรยาย นอกจากนี้้� เพื่�่อให้้เห็็นภาพขนาดของรายได้้-จ่่าย และภาระหนี้้�สิินของครััวเรือื น เกษตรในเบื้้อ� งต้น้ ได้ป้ ระยุกุ ต์ใ์ ช้ว้ ิธิ ีี bootstrapped confidence intervals for a median ณ ระดับั ความเชื่อ�่ มั่่น� ที่ร�่ ้้อยละ 95 เนื่อ�่ งจาก วิธิีีดังั กล่า่ วเหมาะสำ�ำ หรัับ กรณีีที่�ม่ ีีจำ�ำ นวนตััวอย่า่ งน้้อย และข้้อมูลู ไม่ม่ ีีการแจกแจงแบบปกติิ ส่่วนข้้อมููลของโครงการ อ.นาน้้อย จ.น่่าน และในจัังหวััดเชีียงใหม่่ และ เชีียงรายที่�่ได้้จากการสััมภาษณ์์บุุคคล และการสนทนากลุ่่�ม จะมีีการวิเิ คราะห์์และ นำ�ำ เสนอโดยใช้ส้ ถิิติิพรรณนา และการบรรยาย โดยจำ�ำ แนกข้้อมููลตามระบบพืืช ผลการศึกึ ษาจะได้น้ ำำ�เสนอผลการศึกึ ษาที่ส่� ำำ�คัญั ในภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนืือ และภาคเหนืือ ไปพร้้อมๆ กััน โดยด้้านรายได้้ รายจ่่าย และหนี้้�สิิน จะได้้นำ�ำ เสนอ แยกตามระบบพืืช ในภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ เป็็นกรณีีศึึกษาของจัังหวััด กาฬสินิ ธุ์์� 5 ระบบพืืช ในภาคเหนืือตอนบน เป็็นกรณีีศึกึ ษา จ.เชีียงใหม่่ เชีียงราย และ จ.น่่าน รวมทั้้ง� หมด 14 ระบบพืืช

การศึกษาเชิงลึกวา่ ดว้ ยเรื่องหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 19 5 ผลการศึึ กษา 5.1 ระบบพืืชที่่�หลากหลายพื้้�นที่่�ศึึ กษา • 4 ระบบพืืชในตำำ�บลนาไร่่หลวง อำำ�เภอสองแคว จัังหวััดน่่าน ครััวเรือื นเป้้าหมายของตำำ�บลนาไร่่หลวง อำำ�เภอสองแคว จัังหวััดน่่าน (อัคั รพงศ์ ์ อั้้น� ทอง และ นิริ ัันดร์์รัักษ์ ์ ปาทาน, 2563) และ ครอบคลุมุ 3 ชาติพิ ันั ธุ์์� ใน 10 หมู่่�บ้้าน ได้้แก่่ ไทลื้้�อ 6 หมู่่�บ้้าน เมี่�่ยน 2 หมู่่�บ้้าน และม้้ง 2 หมู่่�บ้้าน โดยครอบคลุุมรููปแบบการผลิิตทางการเกษตรที่ส่� ำ�ำ คััญ 4 ระบบพืืช ได้แ้ ก่่ ระบบ พืืชที่่� 1) ระบบพืืชไร่่เป็็นหลััก มีีทั้้�งในรููปแแบบของการรวมกลุ่่�มเกษตรกรเป็็น วิสิ าหกิิจและไม่่อยู่่�ในกลุ่่�มวิสิ าหกิิจ นอกจากข้้าวโพดแล้้วครััวเรือื นเกษตรในกลุ่่�มนี้้� ยัังมีีการผลิิตทางการเกษตรอื่น่� ๆ เช่น่ พืืชไร่่ (มันั สำ�ำ ปะหลังั ถั่่�วลิิสง) ไม้้ผล (ลิ้้น� จี่�่ ลำำ�ไย) มะม่ว่ งหิมิ พานต์ ์ พืืชผักั (ทั้้ง� ที่ป�่ ลูกู ในโรงเรือื น และไม่ใ่ ช่ใ่ นโรงเรือื น) เป็น็ ต้น้ และมีีกิิจกรรมอื่�่นเสริมิ เล็็กน้้อย เช่่น ข้้าว ปศุุสััตว์์ (ไก่่ หมูู) ประมง (ปลาดุุก) เป็็นต้้น ระบบพืืชที่�่ 2) ระบบไม้ผ้ ลผสมผสานกับั ไม้ย้ ืืนต้น้ เป็็นหลักั ส่่วนใหญ่เ่ ป็็น ชาติพิ ันั ธุ์�เมี่ย่� นและม้ง้ ที่อ่� ยู่่�ในพื้้น� ที่ส�่ ูงู พื้้น� ที่ป่� ลูกู ไม้ผ้ ลเป็น็ ลักั ษณะสวนผสม และนิยิ ม ปลููกไม้้ผลร่่วมกัับการปลููกพืืชชนิิดอื่่�นๆ ครััวเรือื นจะมีีรายได้้เสริมิ จากการผลิิตพืืช ชนิดิ อื่น�่ เช่น่ มะนาว พืืชผักั (รวมทั้้ง� พืืชผักั ในโรงเรือื น) และ กล้ว้ ย เป็น็ ต้น้ รวมทั้้ง� ไม้ผ้ ลอื่น�่ ๆ ที่ห�่ ลากหลาย เช่น่ ส้ม้ อะโวคาโด เสาวรส ฝรั่่�ง ฯลฯ และปศุสุ ัตั ว์/์ ประมง เช่่น ไก่่ หมูู แพะ ปลาดุุก เป็็นต้้น สำำ�หรัับการปลููกข้้าวยัังคงเน้้นเพื่�่อการบริโิ ภค ภายในครััวเรือื นมากกว่่าการจำ�ำ หน่่าย ระบบพืืชที่่� 3) ระบบพืืชผัักในโรงเรือื น เป็็นหลััก กลุ่่�มครััวเรือื นเกษตรที่่�ปลููกพืืชผัักในโรงเรือื นเป็็นพื้้�นที่�่การพััฒนาของ

การศึกษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเร่อื งหนสี้ ินเกษตรกรไทย 20 “โครงการพััฒนาพื้้�นที่่�สููงตามแบบโครงการหลวงถ้ำ��ำ เวียี งแก” ดำ�ำ เนิินการโดย สถาบัันวิจิ ััยและพััฒนาพื้้�นที่่�สููง (องค์์การมหาชน) การปลููกพืืชผัักในโรงเรือื น โดยใช้ร้ ะบบน้ำ��ำ หยด เช่น่ พริกิ หวาน มะเขืือเทศ (โทมัสั และเชอรี่่)� แตงกวาญี่ป่�ุ่่�น เมลอน เป็็นต้น้ ประชากรส่ว่ นใหญ่เ่ ป็็นชาวม้ง้ ส่ว่ นใหญ่น่ ิยิ มทำำ�การเกษตรแบบผสมผสาน ที่่�มีีกิจิ กรรมทางการเกษตรหลากหลายชนิดิ มีีไม้้ผล (ลิ้้�นจี่ ่� ลำ�ำ ไย มะม่ว่ ง มะนาว) พืืชไร่่ (ข้า้ วโพด ข้า้ วไร่)่ ร่ว่ มกับั ปศุสุ ัตั ว์อ์ ย่า่ ง หมูู ไก่่ (ส่ว่ นใหญ่เ่ พื่อ�่ บริโิ ภคในครัวั เรือื น เป็็นหลััก) เป็็นต้้น ผลผลิิตที่่�ได้้จากการผลิิตพืืชผัักในโรงเรือื นโดยส่่วนใหญ่่จะถููก จำ�ำ หน่า่ ยให้ก้ ับั โครงการหลวง ซึ่ง�่ มีีเงื่อ�่ นไขการรัับซื้้อ� ที่เ่� คร่่งครััดกว่า่ พ่อ่ ค้า้ คนกลาง บางครั้้�งเกษตรกรจะนำ�ำ ผลผลิิตที่�่ไม่่ได้้มาตรฐานของโครงการหลวงไปขายต่่อ ให้ก้ ับั พ่อ่ ค้า้ คนกลางและ/นำำ�ไปขายด้ว้ ยตนเองที่ต่� ลาด ระบบพืืชที่�่ 4) ระบบกาแฟ ผสมผสานกับั ไม้ผ้ ลเป็น็ หลักั ทั้้ง� หมดเป็น็ ครััวเรือื นของชาติพิ ันั ธุ์�เมี่ย่� น ที่ม่� ีีอัตั ลักั ษณ์์ ทางวัฒั นธรรม (เชื้้อ� สายจีีนฮ่อ่ ) และค่า่ นิยิ มที่แ่� ตกต่า่ งจากพื้้น� ที่อ�่ ื่น่� โดยเฉพาะในเรื่่อ� ง ของความขยัันในการทำ�ำ มาหากิิน การอดออม มััธยััสถ์์ และสมถะ (ไม่่ใช้้จ่่าย ฟุ่่�มเฟืือย) ระบบนี้้ม� ีีพื้้น� ที่เ่� หมาะสมต่อ่ การปลููกกาแฟอาราบิิก้้า เนื่่อ� งจาก พื้้น� ที่ต่� ั้้�ง อยู่่�สูงู กว่า่ ระดับั น้ำำ�� ทะเลตั้้ง� แต่่ 700 เมตรขึ้้น� ไป และได้ร้ ัับการสนับั สนุนุ ในเรื่่�องของ ชลประทานที่ส่� ูงู จากทั้้ง� กรมชลประทานที่ท่� ำำ�ท่อ่ ส่ง่ น้ำ��ำ เพื่อ�่ ส่ง่ น้ำำ��มาสำ�ำ หรัับใช้ท้ างการ เกษตร • 4 ระบบพืืชในตำำ�บลเมืืองจััง อำำ�เภอภููเพีียง จัังหวััดน่่าน ครััวเรือื นเป้้าหมายของตำ�ำ บลเมืืองจััง อำำ�เภอภููเพีียง จัังหวัดั น่่าน ซึ่่�งพื้้�นที่่� ทำ�ำ การเกษตรส่ว่ นใหญ่อ่ ยู่่�ทางด้า้ นฝั่�่งขวาของแม่น่ ้ำ��ำ น่า่ น เกืือบทั้้ง� หมดเป็น็ คนเมืือง น่า่ น โดยครััวเรือื นเป้า้ หมายมีีรููปแบบการผลิติ ทางการเกษตรที่ส่� ำ�ำ คัญั 4 ระบบพืืช ได้้แก่่ ระบบพืืชที่�่ 1) ระบบข้้าวโพดเป็็นหลััก บางครััวเรือื นมีีการปลููกพืืชผััก เช่่น แตงกวา ฟัักทอง และไม้้ผล เกษตรกรทำ�ำ กิิจกรรมการเกษตรอื่�่นร่่วมด้้วย เช่่น ปศุสุ ััตว์์ (เช่น่ โค) กล้้วยน้ำำ�� ว้า้ มัันสำ�ำ ปะหลังั และยางพารา ระบบพืืชที่่� 2) ระบบ ไม้ผ้ ลเป็น็ หลักั ส่ว่ นใหญ่น่ ิยิ มปลูกู ลำ�ำ ไย ลิ้้น� จี่่� และมะม่ว่ ง ร่่วมกับั ไม้ผ้ ลและ/พืืชอื่น่� ๆ แต่่ในช่่วง 2-3 ปีีที่�่ผ่่านมา ไม้้ผลให้้ผลผลิิตที่่�ไม่่คุ้้�มค่่ากัับการดููแลบำำ�รุุงรัักษา เกษตรกรบางรายจึึงเริ่่�มปรัับเปลี่�่ยนไปทำ�ำ กิิจกรรมการเกษตรและ/อาชีีพอื่�่น เช่่น ปลููกมะนาว กล้ว้ ย ยางพารา และเลี้้�ยงไก่่ เป็็นต้้น ระบบพืืชที่�่ 3) ระบบยางพารา เป็็นหลััก โดยทำ�ำ สวนยางพาราผสมผสานกัับพืืชชนิิดอื่น่� โดยเฉพาะไม้้ผล และพืืชไร่่ เช่น่ มะม่่วง ส้้ม เงาะ กล้ว้ ย ข้้าว และข้า้ วโพด เนื่�อ่ งด้้วยนโยบายการส่ง่ เสริมิ การ ปลูกู ยางพาราในแหล่ง่ ปลูกู ใหม่่ ระยะที่�่ 1 ในเนื้้อ� ที่่� 1 ล้า้ นไร่่ (ภาคเหนืือ 3 แสนไร่่)

การศึกษาเชงิ ลกึ ว่าดว้ ยเร่ืองหน้สี ินเกษตรกรไทย 21 ในระหว่่างปีี พ.ศ. 2547-2549 กอปรกัับราคายางพาราที่�่เพิ่่�มขึ้้�นสููงขึ้้�นในช่่วง ดังั กล่า่ วเป็็นหนึ่่ง� ในปััจจัยั ที่จ�่ ูงู ใจให้ค้ รััวเรือื นเกษตรของจังั หวัดั น่า่ น (รวมทั้้ง� ตำำ�บล เมืืองจังั ) ปรัับเปลี่ย�่ นมาปลูกู ยางพาราเพิ่่ม� มากขึ้้น� และ ระบบพืืชที่่� 4) ระบบปลูกู หม่่อนเลี้้�ยงไหมเป็็นหลััก ซึ่�่งเป็็นกลุ่่�มวิสิ าหกิิจหม่่อนไหมอาสา มีีทั้้�งที่่�ปลููกหม่่อน เลี้้�ยงไหมอย่่างเดีียว และปลููกหม่่อนเลี้้ย� งไหมควบคู่่�กับั การปลููกข้า้ วโพด • 6 ระบบพืืชในอำำ�เภอนาน้้อย จัังหวััดน่่าน และในจัังหวััดเชีียงใหม่่ และเชีียงราย ครััวเรือื นตััวอย่่างในอำ�ำ เภอนาน้้อย จ.น่่าน และในจัังหวััดเชีียงใหม่่ และ เชีียงราย (ประทานทิิพย์์ กระมล และคณะ, 2563) มีีครััวเรือื นตัวั อย่่างใน 6 ระบบพืืช คืือ ระบบพืืชที่�่ 1 ระบบกาแฟเป็็นหลััก ในจังั หวัดั เชีียงใหม่่ซึ่่�งมีีการผลิิตกาแฟ ทั้้�งแบบอิินทรียี ์์และแบบทั่่�วไป ในตำ�ำ บลแม่่วินิ อำ�ำ เภอแม่่วาง และตำำ�บลเทพเสด็็จ อำำ�เภอดอยสะเก็ด็ จังั หวัดั เชีียงใหม่ ่ มีีจุดุ เริ่่�มต้น้ โดยการส่ง่ เสริมิ จากโครงการหลวง ซึ่�่งเดิิมชาวบ้้านมีีการทำำ�สวนชา (เมี่�่ยง) เกษตรกรที่�่นี่�่มีีการรวมกลุ่่�มและมีีกลุ่่�ม วิสิ าหกิจิ ผู้้�แปรรููปกาแฟ มีีกิจิ กรรมเสริมิ อื่น่� ๆ เช่น่ การเพาะเห็ด็ การปลูกู ดอกลองลาว พลัับ ชา ไม้้ดอก กระเทีียม และเสาวรส นอกจากกาแฟแล้ว้ โครงการหลวงยังั มีี การส่่งเสริมิ ไม้้ผล ผััก และไม้้ดอก เป็็นต้้น และยัังมีีหน่่วยงาน NGO มาส่่งเสริมิ การผลิติ กาแฟอินิ ทรียี ์์ การทอผ้า้ การทำำ�ปุ๋๋�ยหมักั การส่ง่ เสริมิ อาชีีพให้ก้ ับั กลุ่่�มสตรีี ระบบพืืชที่�่ 2 ระบบมะม่ว่ งเป็็นหลััก ในอำำ�เภอนาน้้อย จัังหวััดน่่าน มีีการ ปลููกข้้าว มะขาม ข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ และ พืืชผััก เป็็นกิิจกรรมเสริมิ ในปีี 2560 ได้จ้ ัดั ตั้้ง� กลุ่่�มเกษตรกรผู้้�ปลูกู มะม่ว่ งแปลงใหญ่ข่ ึ้้น� มีีสมาชิกิ เกษตรกรผู้้�เข้า้ ร่่วมกลุ่่�ม จำ�ำ นวน 60 คน หน่่วยงานในพื้้�นที่�่ที่่�มีีส่่วนสนัับสนุุนคืือสำำ�นัักงานเกษตรอำ�ำ เภอ และกรมพััฒนาที่ด่� ิิน กองควบคุมุ โรค จากจัังหวัดั น่า่ น ระบบพืชื ที่่� 3 ระบบฟัักทองเป็็นหลักั ในพื้้น� ที่่อ� ำำ�เภอนาน้้อย จัังหวัดั น่่าน ซึ่่ง� ทำ�ำ การผลิิตทั้้�งฟัักทองอินิ ทรียี ์์ และฟัักทองทั่่ว� ไป มีีกิจิ กรรมเสริมิ คืือ การปลููก ข้า้ ว ข้า้ วโพดเลี้้�ยงสัตั ว์์ และ ยางพารา ในปีี พ.ศ. 2553 มีีพ่อ่ ค้า้ ได้เ้ ข้้ามาแนะนำำ� การปลููกฟัักทองให้้กัับชาวบ้้าน ซึ่่�งชาวบ้้านเห็็นว่่าราคาดีีกว่่า มีีการใช้้ต้้นทุุนและ แรงงานที่่�น้้อยกว่่าข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ จึึงเริ่่�มปลููกฟัักทองตั้้�งแต่่นั้้�นเป็็นต้้นมา เกษตรกรไม่่มีีการรวมกลุ่่�ม การผลิิตขึ้้�นอยู่่�กัับราคาฟัักทองที่�่ได้้รัับจากพ่่อค้้า อย่า่ งไรก็ต็ าม การผลิติ มีีความเสี่ย�่ งจากสภาพอากาศ และโรคแมลง ทำำ�ให้เ้ กษตรกร มีีรายได้ท้ ี่่ไ� ม่่สม่ำ��ำ เสมอ

การศึกษาเชงิ ลึกวา่ ดว้ ยเรือ่ งหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 22 ระบบพืชื ที่่� 4 ระบบพืชื ผักั ปลอดสาร/อินิ ทรียี ์เ์ ป็็นหลักั ในจังั หวัดั เชีียงใหม่่ เป็็นเกษตรกรผู้้�ปลููกแบบปลอดสารเคมีีป้้องกัันกำ�ำ จัดั ศััตรููพืืช กระจายอยู่่�ในอำ�ำ เภอ ต่า่ งๆ เช่น่ อำำ�เภอเมืือง แม่ร่ ิมิ แม่แ่ ตง สารภีี สัันทราย และสัันป่่าตองในจัังหวัดั เชีียงใหม่่ มีีการปลูกู ข้้าว ลำำ�ไย ฝรั่่�ง แก้ว้ มัังกร และกล้ว้ ย เป็็นกิิจกรรมเสริมิ และ เกษตรกรผู้้�ผลิิตพืืชผัักแบบอิินทรียี ์์ในอำำ�เภอนาน้้อย จัังหวััดน่่าน มีีกิิจกรรมเสริมิ คืือการปลููกข้้าว ยางพารา มะม่่วงหิิมพานต์์ ไผ่่ สััก และข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ เกษตรกรในจังั หวัดั เชีียงใหม่เ่ ริ่่�มผลิติ พืืชผักั เกษตรปลอดสารตั้้ง� แต่ป่ ีี 2546 จากการ ทำ�ำ งานร่่วมกัับศููนย์์วิจิ ััยระบบทรััพยากรเกษตร (ศวทก.) คณะเกษตรศาสตร์์ มหาวิทิ ยาลััยเชีียงใหม่่ จำ�ำ หน่่ายผลผลิิตในตลาดเกษตรกรที่่�ร่่วมกัันจััดตั้้�งขึ้้�นมา ขายผลผลิติ โดยตรงให้แ้ ก่ผู่้้�บริโิ ภคในเมืือง นอกจากนี้้ย� ังั มีีหน่ว่ ยงานอื่น่� ๆ มาสนับั สนุนุ เช่่น สำำ�นัักงานกองทุุนสนัับสนุุนการสร้้างเสริมิ สุุขภาพ (สสส.) สำ�ำ นัักงานส่่งเสริมิ การศึึกษานอกระบบและการศึึกษาตามอััธยาศััย (กศน.) สำ�ำ นัักงานเกษตรตำ�ำ บล เกษตรอำำ�เภอและองค์ก์ รปกครองส่ว่ นท้อ้ งถิ่่น� ปัจั จุบุ ันั เกษตรกรบางคนขยายธุรุ กิจิ ไปสู่่�การแปรรููปผลผลิิต ส่ง่ ผลผลิิตสู่่�ห้า้ งสรรพสินิ ค้า้ ในเมืืองเชีียงใหม่่ ในส่่วนของเกษตรกรผู้้�ผลิิตเกษตรอิินทรียี ์์ ตำ�ำ บลศรีสี ะเกษ อำำ�เภอนาน้้อย จัังหวััดน่่าน ได้้เริ่่�มทำำ�การผลิิตตั้้�งแต่่ปีี พ.ศ. 2559 เกิิดจากที่่�เกษตรกรเห็็นว่่า สมาชิิกในชุุมชนขาดทุุนจากการผลิิตพืืชเชิิงเดี่�่ยว (ข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์) จึึงเห็็นถึึง ช่อ่ งทางในการปรัับเปลี่ย�่ นให้ช้ ุมุ ชนผลิติ อาหารปลอดภัยั พัฒั นาสุขุ ภาพ สร้้างแหล่ง่ อาหารได้้เองในชุุมชน มีีเกษตรกรบางส่่วนสามารถขยายตลาดในลัักษณะกลุ่่�ม เกษตรกรอินิ ทรียี ์ไ์ ปยังั ไฮเปอร์์มาร์์เก็ต็ เช่น่ การผลิติ เผืือกหอม พริกิ ฟัักทอง และ มะขาม เป็น็ ต้น้ ซึ่ง�่ ปัจั จุบุ ันั มีีเกษตรกรในกลุ่่�มที่ไ�่ ด้ร้ ัับการรัับรองแปลงว่า่ เป็น็ เกษตร อิินทรียี ์์แล้้ว 26 คน จากทั้้�งหมด 36 คน และในส่่วนของรายได้้ในระยะยาว เป็็นการปลูกู ไม้ย้ ืืนต้น้ เพิ่่�มเข้า้ ไปในระบบฟาร์์ม เช่่น ไผ่่ซางหม่น่ สักั และยางนา ระบบพืชื ที่่� 5 ระบบมันั สำำ�ปะหลังั เป็็นหลักั เป็็นเกษตรกรอยู่่�ในพื้้น� ที่อ�่ ำำ�เภอ เวียี งเชีียงรุ้�ง จัังหวััดเชีียงราย มีีกิิจกรรมเสริมิ คืือการปลููกข้้าว สัับปะรด ลำำ�ไย ยางพารา และพืืชผักั ในชุมุ ชนมีีแหล่ง่ รัับซื้้อ� หรือื โรงงานรัับซื้้อ� มันั สำำ�ปะหลังั มีีความ สััมพัันธ์์ที่่�ดีีต่่อกัันระหว่่างเกษตรกรผู้้�ผลิิตกัับแหล่่งรัับซื้้�อหรือื โรงงาน สามารถทำำ� สัญั ญาซื้้อ� ขายผลผลิติ เพื่อ�่ นำำ�เงินิ มาใช้ก้ ่อ่ นการเก็บ็ เกี่ย�่ วผลผลิติ ได้้ ในช่ว่ งปีี 2560- 2562 เกษตรกรประสบโรคโคนเน่า่ ในมันั สำำ�ปะหลังั และภัยั แล้ง้ และทำำ�ให้ผ้ ลผลิติ เสีียหาย และราคาตกต่ำำ�� สำำ�หรัับผลผลิติ สับั ปะรด ทำำ�ให้ร้ ายได้จ้ ากการเกษตรตกต่ำ�ำ� กว่า่ ปีีก่่อนๆ ระบบพืชื ที่่� 6 ระบบข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์เ์ ป็็นหลักั เป็็นเกษตรกรอยู่่�ใน อำำ�เภอ นาน้้อย จัังหวััดน่่าน พื้้�นที่�่เป็็นพื้้�นที่�่ดอนถึึงสููง ปลููกข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์มาตั้้�งแต่่ปีี

การศึกษาเชงิ ลกึ วา่ ด้วยเรอื่ งหนี้สินเกษตรกรไทย 23 2525 สมััยก่่อนเป็็นการผลิิตที่�่ลงทุุนน้้อยกว่่าเพราะเป็็นการผลิิตโดยไม่่ใช้้สารเคมีี หรือื ปุ๋๋�ยในการผลิิต ต่่อมามีีการเข้้ามาของเมล็็ดข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ลููกผสม ซึ่่�งมีี ผลผลิิตดีี ส่่งผลให้้พื้้�นที่�่ปลููกข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ขยายเพิ่่�มขึ้้�น ในปััจจุุบัันลัักษณะ การผลิิตใช้้เครื่่�องจัักรใหญ่่ เช่่น รถแทรกเตอร์์ขนาดใหญ่่ และขนาดกลาง และมีี การใช้แ้ รงงานจ้า้ ง ปัญั หาการผลิติ ที่ส่� ำ�ำ คัญั ในพื้้น� ที่เ�่ กิดิ จากสภาพแล้ง้ ไม่ม่ ีีการรวม กลุ่่�มของเกษตรกรผู้้�ผลิิต เกษตรกรแต่่ละรายมีีพื้้�นที่�่ค่่อนข้้างมาก (ประมาณ 50 ไร่่ต่่อครััวเรือื น) ในปีี 2559 เกษตรกรต้อ้ งเผชิญิ ปััญหาด้า้ นการผลิิตคืือ มีีต้น้ ทุนุ สููงขึ้้�น ด้้านการตลาดคืือ ผู้้�รัับซื้้�อผลผลิิตข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ถููกจำำ�กััดปริมิ าณการ รัับซื้้อ� เพราะรััฐบาลมีีนโยบายไม่ร่ ัับให้ม้ ีีการรัับซื้้อ� ผลผลิติ ข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์ใ์ นพื้้น� ที่่� ที่�่ไม่่มีีเอกสารสิิทธิิ และในปีี 2561/62 ยัังมีีสภาพฝนทิ้้�งช่่วง และการระบาดของ หนอน ในปััจจุบุ ันั จึงึ ได้ม้ ีีหน่ว่ ยงานหลายส่ว่ นเข้า้ มาสนับั สนุนุ การผลิติ พืืชชนิดิ ใหม่่ ขึ้้น� ในพื้้น� ที่�่ เกษตรกรเริ่่�มมีีการปรัับเปลี่ย่� นระบบพืืชด้ว้ ยการปลูกู ไม้ย้ ืืนต้น้ เช่น่ สักั และ เกษตรผสมผสาน หรือื เกษตรอิินทรียี ์์ นอกจากนั้้�น เกษตรกรมีีพืืชอื่�่นเสริมิ ในระบบบ้้างเล็็กน้้อย เช่่น ข้้าว ฟัักทอง มะเขืือ ยางพารา มัันสำ�ำ ปะหลััง มะม่ว่ งหิิมพานต์์ เผืือก กระเทีียม • 5 ระบบพืืชในอำำ�เภอร่่องคำำ� และอำำ�เภอกมลาไสย จัังหวััดกาฬสิินธุ์�์ ในอำำ�เภอร่่องคำำ� และอำ�ำ เภอกมลาไสย จังั หวัดั กาฬสินิ ธุ์์� ครััวเรือื นเกษตรกร ตามชนิดิ พืืชที่ป่� ลูกู 5 ระบบ (ศิวิ าพร ฟองทอง, 2563) คืือ ระบบพืืชที่�่ 1) ระบบ ข้้าวเป็็นหลััก หมายถึึงครััวเรือื นที่�่ปลููกข้้าวนาปีีและนาปรััง เป็็นครััวเรือื นที่�่ปลููก เฉพาะข้้าว มีีพื้้�นที่่�เพาะปลููกเฉลี่�่ย 15 ไร่่ต่่อครััวเรือื น สามารถปลููกข้้าวนาปรัังได้้ เนื่อ�่ งจากที่ด่� ินิ สามารถเข้า้ ถึงึ แหล่ง่ น้ำำ��ได้ด้ ีี ระบบพืืชที่�่ 2) ระบบข้า้ วและผักั สวนครััว เป็น็ หลักั แม้ว้ ่า่ ครััวเรือื นเลืือกที่จ่� ะปลูกู พืืชผักั สวนครััวเป็น็ รายได้เ้ สริมิ นอกเหนืือจาก การปลููกข้้าว แต่่ด้้วยข้้อจำำ�กััดของแรงงานทำ�ำ ให้้รายได้้ภาคการเกษตรเพิ่่�มขึ้้�น ไม่่มากนััก สำำ�หรัับการปลููกผัักสวนครััวนั้้�นใช้้พื้้�นที่�่เฉลี่่�ยเพีียง 2 งานต่่อครััวเรือื น เท่า่ นั้้น� และเป็็นพื้้น� ที่ท�่ ี่ส่� ามารถเข้า้ ถึงึ แหล่ง่ น้ำ��ำ ได้เ้ ป็็นอย่า่ งดีี ระบบพืืชที่่� 3) ระบบ ข้้าวและข้้าวโพดเป็็นหลััก (ข้้าวโพดหวานและเลี้้�ยงสััตว์์) มีีที่่�ดิินทำำ�กิินอยู่่�นอกเขต ชลประทาน การปลููกข้้าวโพดเป็็นพืืชเศรษฐกิิจชนิิดใหม่่ที่่�ครััวเรือื นในพื้้�นที่�่เริ่่�ม ทดลองปลูกู ได้ไ้ ม่น่ าน โดยใช้พ้ ื้้น� ที่เ่� ฉลี่ย�่ 3 ไร่่ต่อ่ ครััวเรือื น ระบบพืืชที่�่ 4) ระบบข้า้ ว และอ้อ้ ยเป็น็ หลักั โดยพื้้น� ที่ป�่ ลูกู อ้อ้ ยเป็น็ พื้้น� ที่น่� อกเขตชลประทาน เป็น็ กลุ่่�มที่ม่� ีีรายได้้ สููงที่่�สุุดทั้้�งรายได้้ภาคการเกษตรและรายได้้นอกภาคการเกษตร แต่่การปลููกอ้้อย ต้้องใช้้เงิินลงทุุนจำำ�นวนมาก จึึงมีีเฉพาะครััวเรือื นที่่�สถานภาพทางเศรษฐกิิจดีี

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเร่ืองหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 24 มีีเงิินลงทุุน และกล้้าที่่�จะก่่อหนี้้�เพื่�่อมาลงทุุน แม้้ว่า่ จะมีีต้้นทุุนสููงแต่่ก็็สามารถเก็็บ เกี่่�ยวได้้ถึึง 3 รอบ ครััวเรือื นตัวั อย่า่ งมีีพื้้�นที่่�เพาะปลูกู อ้้อยเฉลี่่�ย 6 ไร่่ต่่อครััวเรือื น ระบบพืืชที่�่ 5) ระบบข้้าวและเลี้้�ยงสััตว์์เป็็นหลััก เช่่น การเลี้้�ยงปลา ไก่่เนื้้�อ ไก่่ไข่่ เป็ด็ สุกุ ร วัวั และควาย ทำ�ำ ให้ม้ ีีข้า้ วและเนื้้อ� สัตั ว์ไ์ ว้บ้ ริโิ ภคในครััวเรือื น การเลี้้ย� งสัตั ว์์ ดังั กล่า่ วเป็็นการเลี้้ย� งแบบปล่อ่ ย ลงทุนุ ไม่ม่ ากนักั ระบบพืืชทั้้ง� 5 ระบบมีีกิจิ กรรม เสริมิ อื่น่� ๆ เช่น่ การปลููก พริกิ หรือื ถั่่ว� ลิสิ ง เล็ก็ น้อ้ ย ส่ว่ นที่�่ดิินทำำ�กิินในครััวเรือื น ในระบบพืืชเหล่่านี้้� ประมาณ 12-18 ไร่่ต่อ่ ครััวเรือื น 5.2 รายได้้ ของครััวเรืือนเกษตร เทีี ยบกัั บภาวะหนี้�้ ของ ครััวเรืือนเกษตรเป็็ นอย่่างไร ผลการศึกึ ษาเรื่่�องรายได้เ้ ทีียบกับั หนี้้ส� ินิ สะสมของครััวเรือื นเกษตรกรในการ ศึกึ ษาครั้้�งนี้้� ได้น้ ำ�ำ เสนอจำ�ำ แนกตามระบบพืืชหลักั สามารถดูรู ายละเอีียดได้ใ้ นตาราง ที่�่ 2-4 • ระบบพืืชในจัังหวััดกาฬสิิ นธุ์์�: • แรงงานเกษตรสููงอายุุ พึ่ง�่ พารายได้น้ อกเกษตร สำำ�หรัับครััวเรือื นตััวอย่่างใน จัังหวััดกาฬสิินธุ์์� การปลููกข้้าวยัังเป็็นวิถิีีชีีวิติ เป็็นประเพณีีที่�่สืืบต่่อกัันมา ส่่วนการเลี้้�ยงสััตว์์และการปลููกผัักสวนครััวเพิ่่�มความ มั่่�นคงทางอาหารให้้ครััวเรือื นและรายได้้เสริมิ ของครััวเรือื น พบว่่ารายได้้หลัักของ ครััวเรือื นเกษตรไม่่ได้้มาจากภาคเกษตร รายได้้สุุทธิิจากการเกษตรมีีสััดส่่วนเพีียง ร้้อยละ 15-20 ของรายได้้สุุทธิิรวมเท่่านั้้�นในทุุกระบบพืืชที่่�ศึึกษา ยกเว้้นในระบบ ข้า้ ว+พืืชผักั ซึ่ง�่ มีีร้้อยละรายได้ส้ ุทุ ธิจิ ากการเกษตรสูงู เท่า่ กับั ร้้อยละ 39 ของรายได้้ สุทุ ธิริ วม พ่อ่ แม่ท่ ี่ม่� ีีอายุมุ ากทำำ�การเกษตรบนที่ด่� ินิ ของตนเองแต่ม่ ีีการจ้า้ งแรงงาน มากขึ้้น� รุ่่�นลูกู ออกไปทำำ�งานนอกพื้้น� ที่�่ เพื่่อ� ส่ง่ เงินิ กลับั มาให้้ครอบครััว ซึ่�ง่ รวมถึงึ ค่่าใช้้จ่่ายของหลานที่อ�่ าศัยั อยู่่�กัับพ่่อแม่่ ครััวเรือื นมีีรายได้้จากนอกภาคเกษตรสููงถึึงมากกว่า่ ร้้อยละ 80 (ยกเว้้นใน ระบบข้้าว+พืืชผักั ) รายได้ส้ ุทุ ธิิจากการเกษตรเป็็นบวกในทุกุ ระบบพืืช (ยังั ไม่ไ่ ด้้คิดิ แรงงานครอบครััว) แสดงว่า่ เกษตรกรไม่ไ่ ด้ข้ าดทุนุ เงินิ สดจากการเกษตร เพีียงแต่่ มีีระดับั ไม่่สููงมาก ประมาณ 15,000-48,000 บาทต่่อครััวเรือื นเท่า่ นั้้น� แต่ร่ ายได้้ ที่่�เหลืือในภาคการเกษตรไม่่เพีียงพอต่่อการดำ�ำ รงชีีพในวิถิีีชีีวิติ แบบปััจจุุบัันที่�่ต้้อง ส่ง่ ลูกู เรียี นหนังั สืือและภาระค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยในครััวเรือื นที่เ�่ พิ่่ม� สูงู ขึ้้น� ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยในครััวเรือื น ต้อ้ งเสีียประมาณ 58,000-74,000 ต่อ่ ครััวเรือื นต่อ่ ปีี ซึ่ง�่ ระดับั นี้้ย� ังั ไม่ร่ วมค่า่ ใช้จ้ ่า่ ย

การศึกษาเชงิ ลึกวา่ ดว้ ยเรือ่ งหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 25 การศึกึ ษาของบุตุ รหลาน ซึ่ง่� ถ้า้ รวมแล้ว้ ก็ท็ ำ�ำ ให้ร้ ายได้ไ้ ม่พ่ อค่า่ ใช้จ้ ่า่ ย ครััวเรือื นร้้อยละ 40-60 มีีรายได้ไ้ ม่เ่ พีียงพอ และไม่ม่ ีีความสามารถชำ�ำ ระหนี้้ร� ะยะยาวได้้ (ยกเว้น้ ครัวั เรือื น ปลููกอ้้อย) (ตารางที่�่ 2) ซึ่�ง่ เป็็นสาเหตุุหนึ่่�งของการมีีหนี้้ส� ินิ พอกพูนู และติดิ พััน ตารางที่�่ 2 รายได้ส้ ุทุ ธิกิ ารเกษตร หนี้้ส� ินิ และความสามารถชำ�ำ ระหนี้้ข� องครัวั เรือื นเกษตรตัวั อย่า่ ง ใน อ.ร่่องคำำ� และ อ.กมลาไสย จ.กาฬสินิ ธุ์์� พ.ศ. 2561 รายได้ส้ ุุทธิจิ ากแหล่ง่ ต่่างๆ ค่่าใช้้จ่า่ ย ร้อ้ ยละของ ร้้อยละ ร้อ้ ยละ (บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี) รวม ครััวเรือื น ของ สัดั ส่ว่ น ของ (ไม่ร่ วม ที่่�มีรี ายได้้ ครััว หนี้้�สินิ ครัวั ระบบพืืชหลััก รายได้้สุทุ ธิิ รายได้้จาก รายได้้ ไม่เ่ พีียพอ ภาระหนี้้�สิิน เรืือน ต่อ่ ราย เรือื น จากภาค นอกภาค สุุทธิิรวม ค่า่ ใช้้จ่่าย ระยะสั้้�นและ ที่่�มีหี นี้� ได้ส้ ุุทธิิ ที่� เกษตร2 เกษตร3 4 (หักั ต้น้ ทุุน เกษตรและ กับั ระยะยาว1 ต่่อเดือื น สามารถ (คิดิ เป็็น (คิดิ เป็น็ การเกษตร) บุตุ หลาน) รายจ่่าย ร้อ้ ยละ) ร้้อยละ) (บาทต่อ่ (บาท) ชำ�ำ ระหนี้� ครััวเรือื น ปีี 2561/62 ต่อ่ ปีี) ข้า้ ว 17,777 99,600 117,377 70,635 40.7 150,000 75 15 60 (นาปี+ี นาปรังั ) (15%) (85%) ข้้าว+พืืชผักั 35,270 54,600 89,870 63,640 41.5 110,000 75 15 45 (39%) (61%) ข้้าว+ข้้าวโพด 15,700 85,700 101,400 57,590 63.2 300,000 100 36 37 (15%) (85%) ข้า้ ว+อ้้อย 47,885 207,200 255,085 74,153 0 300,000 75 14 100 (19%) (81%) ข้้าว+เลี้ย�้ งสััตว์์ 17,700 102,400 120,100 73,700 43.2 200,000 79 20 58 (15%) (85%) หมายเหตุุ: ระบบข้้าว+ข้้าวโพด ข้า้ ว+ อ้อ้ ย และ ข้า้ ว+เลี้้ย� งสัตั ว์์ มีีพื้น้� ที่อ�่ ยู่�นอกเขตชลประทาน ตััวเลขระดัับรายได้แ้ ละหนี้�้สินิ ในตารางเป็น็ ค่า่ มััธยฐาน ที่ม่� า: ศิิวาพร ฟองทอง (2563) 1 ค่่าเฉลี่่�ยเฉพาะครััวเรืือนที่่ม� ีีหนี้้� 2 รายได้ร้ วมการบริิโภคในครัวั เรือื น ในส่่วนครััวเรือื นที่ม่� ีีการเลี้้ย� งสััตว์์ จะมีีรายได้ส้ ุทุ ธิจิ ากการเลี้ย้� งปลา และเลี้้�ยงไก่่ ประมาณ 6,165 บาท และ 7,737 บาทต่อ่ ครััวเรือื น 3 รายได้้จากค่่าจ้้างแรงงาน เงิินเดืือน การทำ�ำ ธุุรกิิจนอกภาคการเกษตร เงิินส่่งกลัับจากสมาชิิกในครััวเรืือนที่่�ออกไปทำ�ำ งานนอกพื้้�นที่�่ เงิินปัันผล และเงิินสนัับสนุุนจาก รััฐบาล 4 ในส่ว่ นเงินิ ส่ง่ กลับั ครัวั เรือื นที่ไ่� ด้ร้ ับั เงินิ ส่ง่ กลับั สำำ�หรับั ระบบปลูกู ข้า้ ว ข้า้ วและผักั ข้า้ วและข้า้ วโพด และ ข้า้ วและเลี้ย�้ งสัตั ว์์ มีีร้อ้ ยละ 49-56 เป็น็ เงินิ ประมาณ 30,000- 45,000 บาทต่อ่ ครััวเรืือนต่อ่ ปีี ซึ่่�งมากกว่่ารายได้ส้ ุทุ ธิจิ ากการเกษตร ยกเว้น้ ระบบปลููกข้า้ วและอ้อ้ ย มีีครัวั เรืือนได้้รับั เงินิ ส่่งกลับั ร้้อยละ 25 เป็็นเงิินประมาณ 20,000 บาทต่อ่ ครััวเรืือนต่่อปีี รายได้น้ อกการเกษตรเป็็นรายได้จ้ ากค่า่ จ้า้ งแรงงาน เงินิ เดืือน การทำ�ำ ธุรุ กิจิ นอกภาคการเกษตร เงิินส่่งกลัับจากสมาชิิกในครััวเรือื นที่�่ออกไปทำ�ำ งานนอกพื้้�นที่่� เงิินปัันผล และเงิินสนัับสนุุนจากรััฐบาล ครััวเรือื นปลููกข้้าวและผััก เป็็นครััวเรือื น กลุ่่�มที่�่มีีรายได้้นอกภาคการเกษตรน้้อยที่�่สุุด เนื่�่องจากการปลููกผัักนั้้�นต้้องใช้้เวลา ดููแลแปลงผัักทุุกวััน ทำ�ำ ให้้ไม่่สามารถออกไปรัับจ้้างได้้เหมืือนกลุ่่�มอื่�่นๆ ครััวเรือื น เกษตรกรใช้้เงิินนอกเกษตรและเงิินส่่งมาจากลููกหลาน เพื่่�อใช้้หนี้้�เงิินกู้้�ทางการ เกษตร ครััวเรือื นที่�่ได้้รัับเงิินส่่งกลัับมีีร้้อยละ 49-56 ของครััวเรือื นทั้้�งหมด เป็็นเงินิ ประมาณ 30,000-45,000 บาทต่อ่ ครััวเรือื นต่อ่ ปีี ซึ่ง่� มากกว่า่ รายได้ส้ ุทุ ธิิ จากการเกษตรสำ�ำ หรัับระบบส่ว่ นใหญ่่

การศึกษาเชงิ ลกึ ว่าดว้ ยเรื่องหน้สี นิ เกษตรกรไทย 26 • หนี้้ส� ููงมากเทียี บกัับรายได้้ สำำ�หรัับครััวเรือื นที่ม�่ ีีหนี้้� (ร้้อยละ 75-100 ของครััวเรือื นทั้้ง� หมดในแต่ร่ ะบบ พืืช) มีีระดัับหนี้้ส� ะสมสูงู ประมาณ 150,000-300,000 บาท ภาระหนี้้�สินิ สูงู มาก เมื่่�อเทีียบกัับรายได้้ สััดส่่วนหนี้้�สิินต่่อรายได้้สุุทธิิต่่อเดืือน เท่่ากัับร้้อยละ 14-15 ในระบบข้า้ ว ข้า้ ว+พืืชผักั และ ข้า้ ว+อ้อ้ ย เท่า่ กับั ร้้อยละ 20 ในระบบ ข้า้ ว+เลี้้ย� งสัตั ว์ ์ และสูงู มากสำำ�หรัับระบบข้้าว+ข้า้ วโพด ซึ่ง�่ สูงู ถึงึ ร้้อยละ 36 (ตารางที่�่ 2) ครััวเรือื นปลููกข้้าวและข้้าวโพด และครััวเรือื นปลููกข้้าวและผััก เป็็นกลุ่่�ม ที่่�น่่าเป็็นห่่วงมากที่�่สุุดในแง่่ของการชำ�ำ ระคืืนเงิินกู้้� ครััวเรือื นทั้้�งสองกลุ่่�มมีีร้้อยละ ของครัวั เรือื นที่ม�่ ีีความสามารถชำ�ำ ระหนี้้ต� ่ำ��ำ สุดุ คืือ ร้อ้ ยละ 37 และ 45 เท่า่ นั้้น� ครัวั เรือื น ที่�่เป็็นหนี้้�ไม่่มีีเงิินเหลืือพอที่�่จะนำ�ำ มาชำำ�ระหนี้้�ได้้ แนวโน้้มของการกู้้�ซ้ำ��ำ เพื่�่อชำ�ำ ระคืืน เงินิ กู้้�ค่อ่ นข้า้ งสูงู สำำ�หรัับครััวเรือื นปลูกู ข้า้ วและผักั แม้ว้ ่า่ รายได้จ้ ากการปลูกู ผักั จะดีี สามารถเพิ่่ม� สภาพคล่อ่ งให้ก้ ับั ครััวเรือื นได้้ แต่ด่ ้ว้ ยข้อ้ จำำ�กัดั ของแรงงานที่ท�่ ำ�ำ ให้ป้ ลูกู ผักั ได้้เพีียง 2 งาน จึงึ ไม่ส่ ามารถสร้้างรายได้้ในจำ�ำ นวนที่�่มากพอที่จ�่ ะชำำ�ระหนี้้ไ� ด้้ ครััวเรือื นกลุ่่�มปลููกข้้าว+อ้้อย โดยพื้้�นที่�่ปลููกอ้้อยเป็็นพื้้�นที่�่นอกเขต ชลประทาน เป็็นกลุ่่�มที่ม�่ ีีรายได้ส้ ูงู ที่ส�่ ุดุ ทั้้ง� รายได้ภ้ าคการเกษตรและรายได้น้ อกภาค การเกษตร พึ่่ง� พาเงินิ ส่ง่ กลับั น้อ้ ย การปลูกู อ้อ้ ยต้อ้ งใช้เ้ งินิ ลงทุนุ จำำ�นวนมาก จึงึ มีี เฉพาะครััวเรือื นที่ส�่ ถานภาพทางเศรษฐกิจิ ดีี มีีเงินิ ลงทุนุ และกล้า้ ที่จ่� ะก่อ่ หนี้้เ� พื่อ่� มา ลงทุุน ส่่วนครััวเรือื นกลุ่่�มปลููกข้้าว+เลี้้�ยงสััตว์์ ทำ�ำ ให้้มีีข้้าวและเนื้้�อสััตว์์ไว้้บริโิ ภคใน ครััวเรือื น นับั เป็็นกลุ่่�มที่ม่� ีีความมั่่น� คงด้า้ นอาหารสูงู ที่ส่� ุดุ โดยครััวเรือื นส่ว่ นใหญ่จ่ ะ เลี้้ย� งปลา ไก่เ่ นื้้อ� ไก่ไ่ ข่่ และเป็ด็ ไว้เ้ พื่อ�่ การบริโิ ภคในครััวเรือื นและจำ�ำ หน่า่ ย ในขณะที่่ � บางครััวเรือื นเลืือกที่่จ� ะเลี้้ย� งสััตว์์ เช่่น สุกุ ร วัวั ควาย เป็็นต้น้ ไว้เ้ พื่�่อจำำ�หน่่ายเพื่อ�่ สร้้างรายได้ใ้ ห้ก้ ัับครอบครััว ความคาดหวังั ต่อ่ รายได้ใ้ นอนาคตอาจเป็น็ อีีกหนึ่่ง� ในปัจั จัยั สำำ�คัญั ที่ส่� ่ง่ ผลต่อ่ การก่่อหนี้้�ในปััจจุุบััน ยกตััวอย่่างเช่่น ครััวเรือื นยัังคงก่่อหนี้้�เพื่�่อมาลงทุุนภาค การเกษตรแม้ว้ ่า่ รายได้ส้ ุทุ ธิภิ าคการเกษตรจะเป็น็ ลบ เนื่อ่� งจากต้อ้ งการมีีข้า้ วไว้เ้ พื่อ่� การบริโิ ภคในครััวเรือื น และครััวเรือื นยังั มีีความคาดหวังั ว่า่ ในปีตี ่อ่ ไปอาจจะสามารถ ขายผลผลิติ ได้ใ้ นราคาดีีและ/หรือื ได้ผ้ ลผลิติ ดีี จึงึ ตัดั สินิ ใจผลิติ และก่อ่ หนี้้� แต่เ่ มื่อ่� ถึงึ เวลาเก็็บเกี่�่ยวหากปรากฏว่า่ ผลผลิติ ราคาตกหรือื เกิดิ ภััยพิบิ ัตั ิิทางธรรมชาติิ ก็อ็ าจ ทำำ�ให้้ครััวเรือื นมีีรายได้้ไม่่เพีียงพอสำ�ำ หรัับการชำ�ำ ระหนี้้� เช่่นเดีียวกัับกรณีีของการ ลงทุุนเพื่่�อการศึึกษาของบุุตรหลาน ที่่�มีีความคาดหวัังว่่าหลัังจากที่�่บุุตรหลานจบ การศึึกษาแล้ว้ จะช่ว่ ยชำ�ำ ระหนี้้�หรือื ส่่งเงิินกลัับมาให้้

การศกึ ษาเชงิ ลกึ ว่าด้วยเร่อื งหนส้ี ินเกษตรกรไทย 27 • ระบบพืืชใน อ.สองแคว และ อ.ภููเพีียง จ.น่่าน: • ครึ่�ง่ หนึ่�ง่ ของครััวเรือื นเกษตรมีีรายได้้ไม่พ่ อรายจ่า่ ย สำ�ำ หรัับตััวอย่่างครััวเรือื นเกษตรใน อ.สองแคว และ อ.ภููเพีียง จ.น่่าน มีีระบบพืืชทั้้ง� หมด 8 ระบบ คืือ ในพื้้น� ที่ส่� ูงู กลุ่่�มชาติพิ ันั ธุ์์� อ.สองแคว มีีระบบพืืชหลักั คืือ 1) ระบบพืืชไร่่ 2) ระบบไม้้ผล 3) ระบบพืืชผัักในโรงเรือื น 4) ระบบกาแฟ ผสมผสานกัับไม้้ผล ในพื้้�นที่�่กึ่่�งเมืืองกึ่่�งชนบท อ.ภููเพีียง มีีระบบพืืชหลัักคืือ 1) ระบบข้า้ วโพด 2) ระบบไม้ผ้ ล 3) ระบบยางพารา และ 4) ระบบปลูกู หม่อ่ นเลี้้ย� งไหม การศึึกษาพบว่่า ในด้้านแหล่่งรายได้้ของครััวเรือื นเกษตร ยัังมีีสััดส่่วนของรายได้้ สุทุ ธิิภาคเกษตรที่ส�่ ูงู อยู่่� คืือ สูงู ถึงึ ร้้อยละ 70-90 สำ�ำ หรัับระบบพืืชผัักในโรงเรือื น กาแฟผสมผสานกัับไม้้ผล และปลููกหม่่อนเลี้้�ยงไหม และสููงราวร้้อยละ 30-70 สำำ�หรัับระบบพืืชไร่่ ไม้้ผล และยางพาราเป็็นหลััก ส่่วนรายได้้นอกเกษตร เช่่น การรัับจ้า้ ง เงินิ โอนจากลูกู หลาน และเงินิ โอนภาครััฐ มีีสัดั ส่ว่ นราว ร้้อยละ 15-40 โดยรวม แม้้ว่่าบางครััวเรือื นอาจสููงถึึงร้้อยละ 60-70 หรือื สููงถึึงครััวเรือื นละ 40,000-80,000 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี ส่่วนรายได้้จากการรัับจ้้าง จะมีีมาก ในระบบพืืชไร่่ และปลููกหม่่อนเลี้้�ยงไหม และมีีน้้อยในระบบพืืชผัักในโรงเรือื น และกาแฟผสมสานไม้ผ้ ล รายได้ส้ ุทุ ธิริ วมของครััวเรือื นเกษตรมีีช่ว่ งระหว่า่ ง 56,000-280,000 บาท ต่อ่ ครััวเรือื นต่อ่ ปีี แตกต่า่ งกันั ตามระบบพืืช โดยระบบพืืชผักั ในโรงเรือื น ไม้ผ้ ลบน ที่่�สููง และปลููกหม่่อนเลี้้�ยงไหมเป็็นหลััก จะได้้รายได้้สุุทธิิรวมสููงกว่่าระบบอื่�่น คืือ สามารถมีีรายได้้สููงถึึง 260,000-280,000 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี แม้้ว่่ามีี หลายครััวเรือื นที่ม�่ ีีรายได้ส้ ุทุ ธิริ วมต่ำ��ำ ราว 60,000-87,000 บาทต่อ่ ครััวเรือื นต่อ่ ปีี แต่ร่ ายจ่า่ ยของครัวั เรือื นก็ไ็ ม่ส่ ูงู มาก อยู่่�ในระดับั 55,000-110,000 บาทต่อ่ ครัวั เรือื น ต่่อปีี • ระบบยางพาราเป็็นหลัักยัังพอไปได้้ เมื่�่อเทีียบรายจ่่ายกัับรายได้้พบว่่า ระบบยางพาราเป็็นหลััก มีีครััวเรือื นที่่�มีี รายได้ไ้ ม่เ่ พีียงพอรายจ่า่ ยต่ำ��ำ สุดุ คืือ ประมาณร้้อยละ 30 เท่า่ นั้้น� ในขณะที่ค�่ รััวเรือื น ในกลุ่่�มอื่น่� ๆ มีีรายได้ไ้ ม่เ่ พีียงพอกับั รายจ่า่ ยของครััวเรือื น ประมาณร้้อยละ 50-60 และสููงที่่�สุุด คืือ กลุ่่�มปลููกหม่่อนเลี้้�ยงไหมที่�่มีีรายจ่่ายของครััวเรือื นค่่อนข้้างสููง ครััวเรือื นร้้อยละ 80 มีีรายได้้ไม่เ่ พีียงพอกัับรายจ่่ายของครััวเรือื น (ตารางที่่� 3)

การศึกษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเร่อื งหนีส้ ินเกษตรกรไทย 28 ตพืาชื ราจง.ทนี่่�่า่ 3นรบายาทไดต้่ส้ อุ่ทุ คธริัิ วัค่เา่รืใอื ช้นจ้ ่ตา่ ่ยอ่ คปีรีัปวั ีเี ร2ือื 5น62และหนี้้ส� ินิ สะสมของครัวั เรือื นเกษตรกร แยกตามระบบ รายได้้สุทุ ธิขิ องครัวั เรืือนเกษตรกร ค่่าใช้จ้ ่่าย รวม ร้้อยละ ระบบพืชื รายได้ห้ ััก รายได้จ้ าก แหล่ง่ รายได้้ ภาระหนี้้�สินิ ประมาณ หลััก ต้น้ ทุุน นอกภาค นอกเกษตร รายได้้ (ไม่่รวมค่่า ของ ระยะสั้้น� และ สัดั ส่ว่ น การเกษตร เกษตร (บาท/ครััวเรืือน/ปีี) สุุทธิิรวม ใช้้จ่่าย ครัวั เรือื น ระยะยาว หนี้้�ต่อ่ (คิดิ เป็็น (คิิดเป็็น (หัักต้้นทุุน เกษตรและ ที่่�มีีรายได้้ รายได้้ ร้้อยละ) ร้้อยละ) การเกษตร) บุตุ รหลาน) ไม่เ่ พีียง (บาท) สุุทธิิต่อ่ (บาท/ (บาทต่อ่ พอกัับ เดือื น1 ครัวั เรือื น/ ครัวั เรือื น รายจ่า่ ย ปี)ี ต่อ่ ปีี) กลุ่่ม� ชาติิพัันธุ์์บ� นพื้้�นที่่�สูงู อ.สองแคว จ.น่า่ น พืชื ไร่่ 13,000- 10,000- (รับั จ้า้ ง 5,000-27,000, 76,000- 64,000- ประมาณ 80,000- 7-20 (ข้้าวโพด 52,000 65,000 เงินิ โอนจากลููกหลาน 189,000 89,000 50% 230,000 มันั สำ�ำ ปะ- (29-85%) (8-64%) 8,000-45,000, เงิินโอน หลััง) ภาครััฐ 3,600-11,000) ไม้ผ้ ล 28,000- 15,000- (รับั จ้้าง 2,500-6,000, 81,000- 81,000- ประมาณ 41,000- 3-13 ผสมสาน 73,000 57,000 เงิินโอนจากลููกหลาน 255,000 108,000 47% 174,000 (17-74%) (15-39%) 10,000-54,000, เงิินโอนภาครััฐ 4,800-15,000) พืืชผััก 45,000- 6,000- (รับั จ้้าง น้้อย, เงิินโอนจาก 56,000- 55,000- ประมาณ 20,000- 10 ในโรงเรืือน 250,000 17,000 ลูกู หลาน2 10,000- 281,000 88,000 50% 68,000 (79%) (20%) 100,000, เงิินโอนภาครััฐ 3,600-7,200) กาแฟ 49,000- 18,000- (รับั จ้า้ ง น้้อย, เงิินโอนจาก 72,000- 57,000- ประมาณ 35,000- 6 ผสมผสาน 192,000 62,000 ลููกหลาน น้้อย, เงินิ โอน 258,000 102,000 50% 70,000 (23%) ภาครััฐ 11,600-22,000) ไม้ผ้ ล (71%) กลุ่่ม� กึ่่�งเมืืองกึ่�ง่ ชนบท อ.ภูเู พีียง จ.น่่าน ข้า้ วโพด 47,000- 30,000- (รับั จ้้าง 5,400-30,000, 87,000- 84,000- ประมาณ 100,000- 11-22 100,000 55,000 เงินิ โอนจากลููกหลาน 155,000 105,000 65% 300,000 (42-76%) (23-58%) 23,000-36,000, เงิินโอนภาครััฐ 7,200-17,000) ไม้้ผล 25,000- 24,000- (รัับจ้า้ ง 5,000-15,000, 83,000- 83,000- ประมาณ 100,000- 10-20 (มะม่่วง 78,000 56,000 เงิินโอนจากลูกู หลาน 135,000 96,000 62% 230,000 ลำ�ำ ไย ลิ้้น� จี่่�) (36-71%) (27-64%) 24,000-78,000, เงิินโอนภาครัฐั 7,600-16,000) ยางพารา (รับั จ้้าง 5,000-10,000, 118,000- 86,000- ประมาณ 95,000- 4-27 50,000- 21,000- เงิินโอนจากลููกหลาน 280,000 103,000 30% 360,0003 155,000 99,000 24,000-60,000, (29-77%) (22-71%) เงิินโอนภาครััฐ 7,200-13,000)

การศกึ ษาเชิงลึกว่าดว้ ยเรอ่ื งหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 29 ตารางที่่� 3 (ต่่อ) รายได้้สุทุ ธิิของครัวั เรืือนเกษตรกร ค่่าใช้้จ่่าย ร้้อยละ รวม ของ ระบบพืชื รายได้ห้ ักั รายได้จ้ าก แหล่ง่ รายได้้ รายได้้ ครัวั เรืือน ภาระหนี้้�สิิน ประมาณ หลักั ต้้นทุนุ นอกภาค นอกเกษตร สุทุ ธิริ วม (ไม่ร่ วมค่่า ที่่�มีีรายได้้ ระยะสั้้น� และ สัดั ส่่วน การเกษตร เกษตร (บาท/ครััวเรืือน/ปี)ี (หักั ต้้นทุนุ ใช้้จ่่าย ไม่่ ระยะยาว หนี้้�ต่่อ (คิดิ เป็น็ (คิิดเป็น็ การเกษตร) เพีียงพอ รายได้้ ร้อ้ ยละ) ร้อ้ ยละ) (บาท/ เกษตรและ กัับ (บาท) สุุทธิติ ่อ่ ครััวเรืือน/ บุตุ รหลาน) รายจ่า่ ย เดือื น1 (บาทต่อ่ ปี)ี ครััวเรืือน ต่่อปีี) ปลูกู หม่่อน 78,000- 16,000- (รัับจ้้าง 10,000-50,000, 124,000- 61,000- ประมาณ 120,000- 6-21 เลี้�้ยงไหม 135,000 50,000 เงิินโอนจากลููกหลาน น้้อย, 163,000 114,000 80% 260,000 (69-91%) (10-31%) เงิินโอนจากภาครัฐั 2,400-12,000) ที่�่มา: อััครพงศ์์ อั้้�นทอง และนิิรัันดร์ร์ ักั ษ์์ ปาทาน (2563) 1 คำำ�นวณโดยใช้ค้ ่่ามัธั ยฐาน 2 สมาชิกิ ในครััวเรืือนมีีการไปรัับจ้้างและ/ไปทำำ�งานต่า่ งประเทศอย่่างเช่่นที่ป�่ ระเทศอิิสราเอล เกาหลีีใต้้ เป็็นต้น้ ซึ่�่งครััวเรืือนที่่ม� ีีสมาชิกิ ไปทำำ�งานต่า่ งประเทศจะส่่งเงินิ กลัับ มาให้้ประมาณ 50,000-100,000 บาท/เดืือน 3 ครััวเรืือนตััวอย่่างเกืือบทั้้�งหมดมีีภาระหนี้�้สิิน ซึ่�่งส่่วนใหญ่่เป็็นการกู้�เพื่่�อนำ�ำ ไปใช้้จ่่ายในวััตถุุประสงค์์อื่่�นๆ ที่�่มิิใช่่ทางการเกษตร เช่่น ซื้้�อที่่�ดิิน สร้้างบ้้านใหม่่ ซื้้�อรถยนต์์ เป็็นต้้น อย่่างไรก็็ตาม แม้้ว่่าครััวเรืือนตััวอย่่างในกลุ่�มนี้้�จะมีียอดหนี้้�ค่่อนข้้างสููงกว่่ากลุ่�มอื่่�นๆ แต่่ครััวเรืือนตััวอย่่างส่่วนใหญ่่ค่่อนข้้างมีีวิินััยทางการเงิินที่่�ดีี โดยสามารถ ชำำ�ระหนี้�ส้ ินิ ได้้ตรงต่่อเวลา ไม่ม่ ีีพฤติิกรรมการผลัดั หนี้้� • กลุ่่�มชาติิพันั ธุ์์�มีหี นี้้�น้้อยกว่า่ คนเมืืองน่่าน ในด้้านหนี้้�สิินสะสมของครััวเรือื นเกษตร สำ�ำ หรัับชุุมชนกลุ่่�มชาติิพัันธุ์� บนพื้้น� ที่ส่� ูงู อ.สองแคว จ.น่า่ น ถ้า้ เป็็นระบบพืืชผักั ในโรงเรือื น และ กาแฟเป็็นหลักั มีีหนี้้ส� ินิ สะสมไม่ส่ ูงู มากเพีียง 20,000-70,000 บาทต่อ่ ครััวเรือื น มีีสัดั ส่ว่ นหนี้้ส� ินิ ต่่อรายได้ส้ ุทุ ธิิต่่อเดืือน อยู่่�ประมาณ 3-13 เท่่า แต่ถ่ ้้าเป็็นระบบพืืชไร่่ หรือื ไม้้ผล จะมีีหนี้้ส� ินิ สะสมสูงู ขึ้้น� ถึงึ 40,000-230,000 บาท คิิดเป็็นประมาณ 7-20 เท่่า สำ�ำ หรัับระบบพืืชไร่่ ในพื้้น� ที่เ�่ ดีียวกันั แต่ส่ ำ�ำ หรัับชุมุ ชนกึ่่ง� เมืืองกึ่่ง� ชนบท หนี้้ส� ินิ สะสม ปลายปีีของครััวเรือื นเกษตรใน อ.ภููเพีียง จัังหวััดน่่านมีีสููงมากกว่่ากลุ่่�มชาติิพัันธุ์� บนพื้้�นที่�่สููง คืือสููงถึึง 100,000-300,000 แสนบาท/ครััวเรือื น (สููงกว่่ารายได้้ เงินิ สดถึึง 50,000-100,000 กว่า่ บาท) เป็็นหนี้้ส� ินิ ทางการเกษตรประมาณครึ่�ง่ หนึ่่�ง มีีอััตราส่่วนหนี้้�สิินต่่อรายได้้สุุทธิิต่่อเดืือนในระดัับสููง ประมาณ 4-27 เท่่า สำ�ำ หรัับครััวเรือื นที่่�มีีระบบยางพาราเป็็นหลััก และ 6-21 เท่่า สำำ�หรัับครััวเรือื นที่�่ ปลููกหม่่อนเลี้้�ยงไหม แต่่สููงมากขึ้้�นสำ�ำ หรัับครััวเรือื นที่่�มีีระบบอื่�่น เช่่น ไม้้ผล หรือื ข้้าวโพด (10-22 เท่า่ ) • ระบบพืืชในจัังหวััดเชีียงใหม่่ เชีียงราย และ อ.นาน้้อย จัังหวััดน่่าน: • รายได้้จากการเกษตรสููงในบางระบบพืชื สำำ�หรัับครััวเรือื นตััวอย่่างในจัังหวััดเชีียงใหม่่ เชีียงราย และ น่่าน สััดส่่วน รายได้ส้ ุทุ ธิกิ ารเกษตรต่อ่ รายได้ส้ ุทุ ธิริ วมสูงู ร้้อยละ 42-68 ใน 3 ระบบพืืชหลักั คืือ

การศึกษาเชิงลกึ วา่ ด้วยเรื่องหน้สี ินเกษตรกรไทย 30 ระบบฟัักทอง พืืชผัักปลอดสาร/อินิ ทรียี ์์ และ ข้้าวโพดเลี้้ย� งสััตว์ ์ ส่่วนอีีก 3 ระบบ พืืชหลัักคืือ ระบบกาแฟ มะม่่วง และ มัันสำำ�ปะหลััง มีีสััดส่่วนนี้้�เพีียงร้้อยละ 25 ครััวเรือื นตััวอย่่างในจัังหวััดเหล่่านี้้� มีีการพึ่่�งพารายได้้จากการเกษตรสููงกว่่า ครััวเรือื นตัวั อย่า่ งใน จ.กาฬสินิ ธุ์์� ซึ่ง�่ มีีสัดั ส่ว่ นนี้้แ� ค่ร่ าวร้้อยละ 15-20 ระบบฟัักทอง มะม่่วง และข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์มีีรายได้้สุุทธิิรวมราว 126,000-190,000 บาทต่่อ ครััวเรือื นต่่อปีี ระบบกาแฟ และ พืืชผัักปลอดสาร/อิินทรียี ์ ์ มีีรายได้้สุทุ ธิริ วมสููงถึงึ ประมาณ 450,000-488,000 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี ส่่วนระบบมัันสำำ�ปะหลััง ในปีี 2562 มีีรายได้้รวมต่ำำ�� เพีียง 73,000 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี แต่่ในปีีอื่�่นๆ จะได้ร้ าวปีีละ 1 แสนบาทต่่อครััวเรือื นต่อ่ ปีี ในครััวเรือื นตัวั อย่่างในกลุ่่�มนี้้� ถ้้าแบ่่ง ตามกลุ่่�มรายได้้ จะได้้ 3 กลุ่่�ม 1) กลุ่่�มรายได้้สููง คืือ กลุ่่�มกาแฟ และ กลุ่่�มพืืชผััก ปลอดสาร/อิินทรียี ์์ (>400,000 บาท) ทั้้�งสองกลุ่่�มมีีรายได้้เกษตรปานกลาง แต่ม่ ีีรายได้้จากแหล่่งอื่่น� สููง (ค้้าขาย และ เงิินเดืือน) 2) กลุ่่�มรายได้้ปานกลาง คืือ กลุ่่�มมะม่ว่ ง ฟัักทอง และ ข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์์ (100,000-200,000 บาท) โดยทั้้ง� 3 กลุ่่�ม มีีรายได้้จากการรัับจ้้างมาเสริมิ 3) กลุ่่�มรายได้ต้ ่ำำ�� คืือ กลุ่่�มมัันสำำ�ปะหลััง (<100,000 บาท) (ตารางที่�่ 4) ตารางที่่� 4 รายได้้ รายจ่่าย และภาระหนี้้�สินิ ของครัวั เรืือนเกษตรตัวั อย่่างใน จ.เชีียงใหม่่ เชีียงราย น่่าน ปีี พ.ศ. 2562 รายได้ส้ ุุทธิิรวม รายได้้ ค่่าใช้้จ่า่ ย ร้้อยละ สุทุ ธิริ วม รวม ของ ระบบพืชื อำ�ำ เภอ จังั หวััด รายได้้ รายได้้ แหล่่งรายได้้ (หักั ต้้นทุุน (ไม่ร่ วม ครัวั เรืือน ภาระหนี้้�สิิน สัดั ส่่วนหนี้� หลักั สุทุ ธิิ จาก นอกเกษตร ที่่�มีีรายได้้ ระยะสั้น� และ สินิ /รายได้้ จากภาค นอก (ร้อ้ ยละ) การ ค่่าใช้จ้ ่่าย ไม่่ ระยะยาว สุุทธิติ ่่อ เกษตร ภาค เกษตร) เกษตรและ เพีียงพอ (ร้อ้ ย เกษตร (บาทต่่อ บุุตรหลาน) กับั (บาท) เดือื น ละ) (ร้อ้ ย ครััวเรือื น (บาทต่่อ รายจ่า่ ย ละ) ต่่อปี)ี ครััวเรืือน 2561/62 ต่่อปี)ี อ.แม่ว่ าง (รัับจ้า้ ง 9, ค้้าขาย 264,133 6.5 กาแฟ อ.ดอยสะเก็ด็ 22 หัตั ถกรรม 62, 79 เงินิ เดืือน/เบี้�ยยัังชีพี 487,756 171,966 20 จ.เชีียงใหม่่ 8, เงิินโอนจาก ลููกหลาน 0) (รัับจ้า้ ง 20, ค้้าขาย มะม่่วง อ.นาน้อ้ ย 24 หััตถกรรม 2, 26 130,800 10.2 จ.น่่าน 77 เงินิ เดือื น/เบี้�ยยังั ชีีพ 154,464 85,311 34, เงิินโอนจาก ลููกหลาน 21) (รับั จ้า้ ง 18, ค้า้ ขาย ฟักั ทอง อ.นาน้้อย 52 หััตถกรรม 0, 20 108,926 10.4 จ.น่่าน 47 เงินิ เดือื น/เบี้�ยยัังชีีพ 126,195 83,745 11, เงิินโอนจาก ลูกู หลาน 18)

การศกึ ษาเชิงลึกว่าดว้ ยเร่อื งหน้สี นิ เกษตรกรไทย 31 ตารางที่�่ 4 (ต่อ่ ) รายได้ส้ ุทุ ธิริ วม รายได้้ ค่่าใช้จ้ ่่าย ร้้อยละ สุทุ ธิริ วม รวม ของ ระบบพืชื อำ�ำ เภอ จัังหวัดั รายได้้ รายได้้ แหล่่งรายได้้ (หักั ต้น้ ทุุน (ไม่ร่ วม ครัวั เรืือน ภาระหนี้้�สินิ สัดั ส่่วนหนี้� หลักั สุทุ ธิิ จาก นอกเกษตร ที่่�มีีรายได้้ ระยะสั้ �นและ สิิน/รายได้้ จากภาค นอก (ร้้อยละ) การ ค่า่ ใช้้จ่า่ ย ไม่่ ระยะยาว สุทุ ธิติ ่่อ เกษตร ภาค เกษตร) เกษตรและ เพียี งพอ (ร้อ้ ย เกษตร (บาทต่อ่ บุตุ รหลาน) กัับ (บาท) เดืือน ละ) (ร้อ้ ย ครัวั เรือื น (บาทต่อ่ รายจ่า่ ย 104,250 2.8 ละ) ต่อ่ ปี)ี ครััวเรืือน 2561/62 157,8125 266 19 369,687 23 ต่่อปี)ี 50 อ.เมืือง แม่่ริิม 42 (รับั จ้้าง 1, ค้า้ ขาย 38 แม่่แตง สารภีี หััตถกรรม 21, พืืชผักั สัันทราย 58 เงินิ เดืือน/เบี้�ยยังั ชีพี 449,914 158,025 ปลอดสาร/ สัันป่่าตอบ 33, เงินิ โอนจาก อินิ ทรีีย์์ จ.เชียี งใหม่่ ลูกู หลาน 3) อ.นาน้อ้ ย จ.น่่าน มััน อ.เวีียง 25 (รับั จ้้าง 51, ค้้าขาย สำ�ำ ปะหลังั เชีียงรุ้�ง จ.เชียี งราย หัตั ถกรรม 0, 76 เงินิ เดือื น/เบี้�ยยังั ชีีพ 72,8784 94,208 8, เงินิ โอนจาก ลูกู หลาน 3) (รัับจ้า้ ง 15, ค้า้ ขาย ข้้าวโพด อ.นาน้้อย 68 หัตั ถกรรม 6, เลี้้ย� งสัตั ว์์ จ.น่่าน 32 เงิินเดืือน/เบี้�ยยังั ชีีพ 188,897 203,003 8, เงินิ โอนจาก ลููกหลาน 0) ที่�่มา: ประทานทิพิ ย์์ กระมล และคณะ (2563) 4 ปีี 2562 เป็น็ ปีีที่�่มีีโรคระบาดลง ถ้้าเป็น็ ปีปี รกติจิ ะได้้รายได้้มากกว่่านี้�้ รายได้ส้ ุุทธิทิ างเกษตรจะเพิ่ม�่ ขึ้�นราว 3 หมื่่�น 5 เกษตรกรกลุ่�มนี้�ใ้ นปีที ี่ผ่� ่า่ นมาจะกู้�เงินิ ปลููกบ้า้ นและซื้้�อรถ 6 ถ้า้ เป็็นปีปี รกติิ อัตั ราส่ว่ นนี้จ้� ะลดเหลืือ 18 หรืือ ต่ำ��ำ กว่่า ส่ว่ นเกษตรกรผู้้�ปลูกู มะม่ว่ ง มีีรายได้จ้ ากมะม่ว่ งต่ำำ��ทำ�ำ ให้เ้ กษตรกรต้อ้ งกู้้�เงินิ จากหลายกองทุุนเพื่�่อใช้้หมุุนเวียี นในการจ่่ายคืืนเงิินกู้้� แต่่หลายครััวเรือื นมีีรายได้้ จากเงิินเดืือน โดยทั่่�วไปจึึงสามารถชำ�ำ ระหนี้้�ได้้ ส่่วนเกษตรกรผู้้�ปลููกฟัักทอง และ พืืชผักั ปลอดสาร/อินิ ทรียี ์ ์ มีีหนี้้ส� ะสมไม่ส่ ูงู มาก และสามารถชำ�ำ ระหนี้้ไ� ด้ ้ มีีเกษตรกร ร้้อยละ 20 ที่่�มีีรายได้้น้้อยกว่่ารายจ่่าย เกษตรกรที่่�ปลููกมัันสำ�ำ ปะหลััง มีีหนี้้�สะสม ราว 160,000 บาทต่่อครััวเรือื น แต่่เป็็นกลุ่่�มที่่�มีีวินิ ััยในการกู้้�ยืืมและชำำ�ระหนี้้�คืืน ปีีที่่�ผ่่านมาจะกู้้�เงิินปลููกบ้้านและซื้้�อรถ แต่่สามารถชำำ�ระคืืนหนี้้�โดยใช้้เงิินออม ส่ว่ นครััวเรือื นเกษตรกรที่ป่� ลูกู กาแฟนั้้น� มีีรายได้จ้ ากกิจิ การค้า้ แม้ม้ ีีหนี้้ส� ะสมสูงู บ้า้ ง ราว 260,000 บาท แต่่เนื่�่องจากมีีรายได้้ต่่อปีีสููงจึึงไม่่มีีปััญหาในการชำ�ำ ระหนี้้� โดยรวมครััวเรือื นที่ม�่ ีีรายได้ไ้ ม่เ่ พีียงพอกับั รายจ่า่ ยในปีี 2561/62 มีีประมาณร้้อยละ 20-26 ของครััวเรือื นทั้้ง� หมด (เทีียบกับั ร้้อยละ 40-60 ใน จ.กาฬสินิ ธุ์์� และร้้อยละ

การศึกษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเรอ่ื งหนี้สินเกษตรกรไทย 32 50-60 ใน อ.สองแคว และ อ.ภูเู พีียง จ.น่า่ น) แต่ใ่ นระบบพึ่่ง� พาข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์์ และมัันสำำ�ปะหลัังเป็็นหลัักซึ่่�งครััวเรือื นถึึงร้้อยละ 38-50 ที่ม�่ ีีรายได้้ไม่่เพีียงพอกัับ รายจ่า่ ยในปีีนั้้�น ซึ่่ง� เป็็นสาเหตุุหลักั ที่ท�่ ำำ�ให้ต้ ้้องนำ�ำ ไปสู่่�การกู้้�หนี้้ย� ืืมสิินเรื่่�อยไป • หนี้้�สินิ เทียี บกัับรายได้ย้ ังั พอจััดการได้้ ยกเว้น้ ในระบบข้้าวโพดเป็็นหลักั ครััวเรือื นตัวั อย่า่ งในกลุ่่�มนี้้ � มีีสัดั ส่ว่ นหนี้้ส� ินิ ต่อ่ รายได้ส้ ุทุ ธิติ ่อ่ เดืือนในระดับั ต่ำ�ำ� เพีียง 3-6 เท่่าสำ�ำ หรัับระบบปลููกพืืชผัักปลอดสาร/อิินทรียี ์์ และกาแฟ เป็็นหลััก และสููงขึ้้�นสำำ�หรัับระบบพึ่่�งพามะม่่วง และฟัักทอง เป็็นหลััก คืือ เท่่ากัับ 10 เท่่า (เทีียบกัับ 15-20 เท่่าในระบบข้้าว ข้้าว+พืืชผััก ข้้าว+อ้้อย และ ข้้าว+เลี้้�ยงสััตว์ ์ ใน จ.กาฬสินิ ธุ์์� และ 10-20 เท่่าสำ�ำ หรัับระบบพึ่่ง� พาพืืชไร่่ หรือื ไม้้ผล ใน อ.ภูเู พีียง จ.น่่าน) สััดส่่วนนี้้�สููงขึ้้�นสำ�ำ หรัับระบบที่่�พึ่่�งพาข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์เป็็นหลััก ซึ่�่งสููงถึึง ร้้อยละ 23 และระบบที่พ่� ึ่่ง� พามันั สำ�ำ ปะหลังั เป็น็ หลักั ซึ่ง�่ ปรกติจิ ะเท่า่ กับั 18 แต่ใ่ นปีี 2562 สูงู ถึงึ 26 เท่า่ (เทีียบกับั 36 เท่า่ สำ�ำ หรัับระบบข้า้ ว+ข้า้ วโพด ใน จ.กาฬสินิ ธุ์�) ครััวเรือื นผู้้�ปลูกู ข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์เ์ ป็น็ พืืชหลักั เป็น็ กลุ่่�มครััวเรือื นที่เ่� ป็น็ หนี้้ส� ูงู เนื่อ�่ งจากมีีการลงทุนุ ในแต่ล่ ะปีีสูงู โดยเฉพาะกลุ่่�มครััวเรือื นที่ป่� ลูกู ข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์์ เพีียงอย่า่ งเดีียว เกษตรกรบางครััวเรือื นมีีหนี้้ส� ะสมที่ม�่ ีีมาตั้้ง� แต่ส่ มัยั พ่อ่ แม่ ่ ทำำ�ให้ม้ ีี หนี้้�สะสมสููงกว่า่ 800,000 บาท แต่่โดยเฉลี่่�ยมีีหนี้้�สะสมเท่่ากัับ 370,000 บาท ในปีี 2562 ทั้้�งนี้้�เกษตรกรผู้้�ปลููกข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ส่่วนใหญ่่พึ่่�งพารายได้้จาก ข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์เ์ ป็น็ หลักั จึงึ พบเกษตรกรที่ไ่� ม่ส่ ามารถจ่า่ ยคืืนเงินิ กู้้�ได้ ้ จำำ�เป็น็ ต้อ้ ง ผัดั ผ่อ่ น หรือื ปรัับโครงสร้้างหนี้้ � หรือื บางรายที่ต่� ้อ้ งการรัักษาเครดิติ จะใช้ก้ ารกู้้�ยืืม เงินิ กองทุนุ หรือื เงินิ นอกระบบมาใช้ค้ ืืนเงินิ กู้้� จึงึ นับั ว่า่ เป็น็ กลุ่่�มที่ม�่ ีีความเสี่ย่� งต่อ่ การ ไม่ส่ ามารถชำ�ำ ระหนี้้�ได้้ ครััวเรือื นที่ม่� ีีปััญหาในการจ่า่ ยคืืนเงินิ กู้้�ทั้้ง� ในประเภทเงินิ กู้้�ในระยะสั้้น� และใน ระยะยาว หรือื มีีการปรัับโครงสร้้างหนี้้�จาก ธ.ก.ส. พบในครััวเรือื นผู้้�ปลููกมะม่่วง และข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์เ์ ป็็นพืืชหลักั ส่ว่ นครััวเรือื นเกษตรกรที่ป่� ลูกู พืืชผักั ปลอดสาร/ อิินทรียี ์์ เป็็นหลัักเป็็นกลุ่่�มที่�่มีีความสามารถในการจ่่ายคืืนเงิินกู้้�สููง ระบบพืืชที่่� สามารถคืืนเงิินกู้้�ได้้และพ้้นจากหนี้้� คืือ กลุ่่�มครััวเรือื นที่�่มีีรายได้้จากหลายทาง ทั้้�งจากธุุรกิิจของครััวเรือื น รายได้้ประจำำ�และการทำำ�งานเสริมิ เช่่นรัับจ้้าง และการ ทำำ�การเกษตรที่�่มีีพืืชหลากหลาย ต้้นทุุนเกษตรต่ำ��ำ เกษตรกรผู้้�ปลููกมัันสำำ�ปะหลััง และฟัักทองเป็็นพืืชหลักั ส่ว่ นใหญ่ม่ ีีการกู้้�ยืืมเงินิ ไม่ม่ าก มีีการวางแผนการผลิติ และ การลงทุนุ เกษตรที่ส่� อดคล้้องกับั รายได้ ้ จึงึ สามารถจ่า่ ยคืืนเงิินกู้้�ยืืมได้้ทุุกปีี อาจกล่่าวได้้ว่่าเกษตรกรส่่วนใหญ่่ในกลุ่่�มนี้้�สามารถชำำ�ระคืืนเงิินกู้้�ได้ ้ โดยเฉพาะอย่า่ งยิ่่ง� เกษตรกรผู้้�ปลูกู พืืชผักั ปลอดสาร/อินิ ทรียี ์์ และมันั สำ�ำ ปะหลังั เป็็น

การศึกษาเชิงลึกวา่ ดว้ ยเร่ืองหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 33 พืืชหลััก มีีส่่วนน้้อยที่่�นำำ�รายได้้ไปใช้้ในทางอื่�่นจนไม่่สามารถชำ�ำ ระหนี้้�ได้้ เกษตรกร ส่ว่ นใหญ่เ่ มื่อ่� ไม่ส่ ามารถชำำ�ระหนี้้ไ� ด้้ จะติดิ ต่อ่ กับั แหล่ง่ เงินิ กู้้�ยืืมเพื่อ�่ หารือื จัดั การกับั หนี้้ส� ินิ เนื่อ�่ งจากมีีผลต่อ่ ความน่า่ เชื่อ่� ถืือของตนเองในการรัักษาระดับั อัตั ราดอกเบี้้ย� และการกู้้�ยืืมในรอบถััดไป • ภาพรวม: การเกษตรไม่่ ได้้ขาดทุุน แต่่มีีความเสี่่� ยงสููง รายได้้ ไม่่พอดำำ�รงชีีพแบบใหม่่ เมื่�่อเปรียี บเทีียบระดัับรายได้้ และหนี้้�สิินของโครงการต่่างๆ ข้้างต้้น โดยภาพรวม สามารถสรุุปได้้ว่่า กลุ่่�มที่�่มีีรายได้้จากการเกษตรดีี สามารถจััดการ หนี้้�สินิ ของครััวเรือื นได้ด้ ีี เช่น่ กลุ่่�มปลููกกาแฟ หรือื กาแฟผสมผสานไม้้ผล กลุ่่�มพืืช ผักั ปลอดสาร/อินิ ทรียี ์์ กลุ่่�มพืืชผักั ในโรงเรือื น กลุ่่�มข้า้ วและอ้อ้ ย เป็น็ ต้น้ กลุ่่�มเหล่า่ นี้้ � มีีการผลิิตและการตลาดที่�่มั่่�นคง และมีีการกระจายความเสี่�่ยงพอสมควร หนี้้�สิิน โดยทั่่�วไปจะไม่่สููงเกิินตััว ในบางกรณีีมีีหนี้้�สิินที่่�อาจยัังสููงอยู่่�เกิิดจากการก่่อหนี้้� นอกการเกษตรมากกว่่าแต่่ยัังสามารถจััดการได้้ อีีกกลุ่่�มเกษตรกรที่�่จััดการหนี้้�ได้้ แม้้ว่า่ รายได้้ไม่่มาก คืือ กลุ่่�มที่�ม่ ีีความระมััดระวังั ในการกู้้�หนี้้ย� ืืมสิิน และการใช้จ้ ่่าย ในครััวเรือื น คืือ กลุ่่�มฟัักทอง มัันสำำ�ปะหลััง และ ยางพารา ที่่�ดำ�ำ รงชีีวิติ อย่่าง ระมัดั ระวังั ไม่ก่ ู้้�หนี้้ย� ืืมสิินเกินิ ตัวั มีีวินิ ััยทางการเงินิ ที่�่ดีี โดยสามารถชำำ�ระหนี้้�สิินได้้ ตรงต่่อเวลา ไม่่มีีพฤติิกรรมการผััดหนี้้� อย่่างไรก็็ตาม ในระบบพืืชที่�่เหลืือ เช่่น กลุ่่�มเกษตรกรในภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนืือ (ยกเว้น้ กลุ่่�มปลูกู อ้อ้ ย) กลุ่่�มในจังั หวัดั น่า่ น (ยกเว้้นกลุ่่�มยางพารา กาแฟผสมไม้้ผล พืืชผัักในโรงเรือื น และฟัักทอง ที่่�ได้้กล่่าว ไปแล้้ว) พบว่่า การเกษตรเผชิิญความเสี่�่ยงเรื่่�องการผลิิต เช่่น สภาวะแล้้ง โรค แมลง หรือื ภาวะการตลาดที่ไ�่ ม่แ่ น่น่ อน ทำ�ำ ให้ม้ ีีรายได้ไ้ ม่ม่ ากพอที่จ่� ะจ่า่ ยหนี้้ท� ี่เ่� กิดิ ขึ้้น� จากค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยทุกุ อย่า่ งที่ป่� ระดังั เข้า้ มา เช่น่ ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยดำ�ำ รงชีีพ การศึกึ ษาของบุตุ รหลาน ผ่อ่ นชำำ�ระหนี้้ส� ินิ นอกการเกษตร เช่น่ โทรศัพั ท์์ มอเตอร์์ไซด์ ์ สิ่่ง� อำ�ำ นวยความสะดวก ในครัวั เรือื น เป็น็ ต้น้ ในขณะที่ก่� ารเกษตรไม่ไ่ ด้ข้ าดทุนุ แต่ก่ ็ไ็ ม่เ่ พีียงพอต่อ่ การดำ�ำ รงชีีพ ในปััจจุบุ ันั ที่ม�่ ีีมาตรฐานความเป็็นอยู่่�ที่ส่� ูงู ขึ้้น� มีีวิถิีีชีีวิติ แบบใหม่ๆ่ ที่ม่� ีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้า้ น การศึกึ ษา การคมนาคม สื่อ่� สารที่ม�่ ากขึ้้น� การหารายได้น้ อกการเกษตรจึงึ เป็น็ ความ จำ�ำ เป็น็ ที่ส่� ามารถมีีเงินิ มาส่ง่ หนี้้ท� ี่พ�่ อกพูนู เพิ่่ม� ขึ้้น� กลุ่่�มที่ม่� ีีปัญั หาเรื่่�องหนี้้ส� ินิ มากที่ส่� ุดุ ทั้้�งในภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ และภาคเหนืือ คืือ กลุ่่�มปลููกข้้าวโพด เนื่่�องจากมีี ความเสี่�่ยงในการผลิติ และการตลาดมาก และการผลิติ มีีต้้นทุุนสููงมากขึ้้�นเรื่่�อยๆ

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าด้วยเรอ่ื งหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 34 5.3 แหล่่งการกู้้�ยืืมเงิินของครััวเรืือนเกษตร • กู้้� ธ.ก.ส. ทุุกปีี ไม่่เข้้มงวด แต่่ขอให้้จ่่ายครบ การผลิิตทางการเกษตรของเกษตรกรส่่วนใหญ่่พึ่่�งพาทุุนจากการกู้้�เงิินที่�่มีี การกู้้�เป็น็ ประจำ�ำ ทุกุ ปีี (กู้้�ในช่ว่ งต้น้ ฤดูกู ารผลิติ และชำำ�ระหักั คืืนเมื่อ่� เก็บ็ เกี่ย่� วผลผลิติ ) จากนโยบายของภาครััฐในปีี พ.ศ. 2547 ทำำ�ให้้เกษตรกรกู้้�จากพ่่อเลี้้�ยงน้้อยลง (เกืือบไม่่มีีแล้้ว) และหัันไปกู้้�จากธนาคารเพื่่�อการเกษตรและสหกรณ์์การเกษตร (ธ.ก.ส.) และกองทุุนหมู่่�บ้้านมากขึ้้�น ส่่วนใหญ่่มีียอดเงิินกู้้�มากกว่่าต้้นทุุนการผลิิต ทั้้ง� นี้้เ� กษตรกรจะจัดั สรรเงินิ กู้้�บางส่ว่ นไปใช้น้ อกภาคการเกษตรซึ่ง�่ ไม่ก่ ่อ่ ให้เ้ กิดิ รายได้ ้ เช่่น ใช้้จ่่ายเพื่�่อการบริโิ ภค ใช้้จ่่ายที่่�เกี่�่ยวกัับบุุตรหลาน ซื้้�อยานพาหนะ เป็็นต้้น โดยทั่่�วไปเกษตรกรจะใช้้เงิินกู้้�เพื่่�อการเกษตรเพีียงครึ่�ง่ หนึ่่�ง ที่�่เหลืือจะถููกใช้้จ่่ายใน ครััวเรือื น รวมถึงึ การใช้จ้ ่า่ ยที่เ่� กี่่ย� วข้้องกับั บุุตรหลาน นอกจากนี้้� บางรายนำำ�เงิินกู้้� ทั้้ง� หมดไปซื้้อ� สินิ ทรััพย์์ โดยเฉพาะยานพาหนะ และ/ใช้ส้ ร้้างหรือื ปรัับปรุุงที่อ�่ ยู่่�อาศัยั ดัังนั้้�น หากรายรัับจากการผลิิตทางการเกษตรไม่่เป็็นไปตามที่่�คาดหมาย เช่่น เกิิดภััยพิิบััติิ (น้ำำ��ท่่วม พายุุ ภััยแล้้ง) ราคาผลผลิิตตกต่ำ�ำ� เป็็นต้้น ก็็จะนำำ�มาสู่่�จุุด เริ่่�มต้น้ ของการสะสมพอกพูนู หนี้้ข� องครััวเรือื นเกษตร ครััวเรือื นเกษตรส่่วนใหญ่่เป็็นหนี้้� ธ.ก.ส ประมาณ 100,000-200,000 บาท/ครััวเรือื น/ปีี ธ.ก.ส. เป็็นแหล่่งสิินเชื่�่อที่�่สำ�ำ คััญที่่�สุุดโดยเฉพาะในครััวเรือื น เกษตรกรที่�่ไม่่มีีหลัักทรััพย์์ เกษตรกรสามารถใช้้กลุ่่�มค้ำ��ำ ประกัันเงิินกู้้�ได้้ เกษตรกร สามารถกู้้�ได้้ทุุกปีี และสามารถกู้้�ได้้ทั้้�งระยะสั้้�น และระยะยาว และสามารถกู้้�ได้ ้ หลายสััญญา หากเป็็นลููกค้้าชั้้�นดีี เช่่น สามารถกู้้�เพื่่�อซื้้�อเครื่่�องจัักร กู้้�เพื่่�อลงทุุน เกษตร กู้้�จากบััตรเกษตรสุุขใจ และกู้้�จาก A-Cash รวมถึึงโครงการสิินเชื่่�ออื่�่นๆ ที่ �่ ธ.ก.ส. จัดั ทำ�ำ ขึ้้น� เกษตรกรทำ�ำ สัญั ญากับั ธ.ก.ส. เพื่อ่� กู้้�เงินิ มาจ่า่ ยให้ท้ างร้้านหรือื ปิิดไฟแนนซ์์มัักไม่่พบการใช้้ผิิดวัตั ถุุประสงค์์ แต่่สำ�ำ หรัับเงิินกู้้�ที่่�ใช้้เพื่่�อลงทุุนเกษตร ในระยะยาว เช่่น การปรัับปรุุงพื้้�นที่่�ปลููกพืืช พบว่่าบางทีีมีีการกู้้�ยืืมเงิินในวงเงิิน ที่ม�่ ากกว่า่ ที่จ�่ ำ�ำ เป็น็ หรือื มีีการจัดั สรรเงินิ บางส่ว่ นไปใช้เ้ พื่อ�่ เป็น็ ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยในครััวเรือื น หรือื เป็็นค่่าใช้้จ่่ายของบุุตรหลานที่�่เรียี นอยู่่� การกู้้�เงิินจาก ธ.ก.ส. นั้้�น เกษตรกร ส่่วนใหญ่่ให้้ความเห็็นว่่า ไม่่เข้้มงวดว่่านำ�ำ เงิินไปใช้้อะไร ขอเพีียงมีีเงิินจ่่ายคืืนตาม กำำ�หนดเท่่านั้้น� เช่น่ เดีียวกัับเงิินกู้้�ยืืมจากกองทุุนหมู่่�บ้้าน และเงินิ ออมทรััพย์์

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าด้วยเร่อื งหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 35 • กองทุุนหมู่่�บ้้าน กู้้�ง่่าย ดอกเบี้�้ยต่ำ�ำ� เสริิมสภาพคล่่อง ครััวเรือื นส่ว่ นใหญ่ท่ ี่เ่� ป็น็ หนี้้ม� ักั จะกู้้�เงินิ มากกว่า่ 1 แหล่ง่ แหล่ง่ เงินิ กู้้�ที่ส่� ำ�ำ คัญั รองลงมาคืือ กองทุุนหมู่่�บ้้าน เกษตรกรจะกู้้�กองทุุนหมู่่�บ้้านรายละ 20,000- 40,000 บาท หรือื ไม่เ่ กินิ 50,000 บาท/ครััวเรือื น/ปีี กองทุนุ หมู่่�บ้า้ น เป็น็ แหล่ง่ เงิินกู้้�สำ�ำ คััญที่�่เพิ่่�มสภาพคล่่องให้้กัับครััวเรือื นได้้โดยไม่่ต้้องมีีหลัักทรััพย์์ค้ำำ��ประกััน เป็็นแหล่่งเงิินทุุนที่�่เข้้าถึึงง่่าย ดอกเบี้้�ยต่ำ�ำ� คุ้้�นเคยและมีีการกู้้�ยืืมมาอย่่างต่่อเนื่�่อง โดยกองทุุนหมู่่�บ้า้ นมีีการจััดการแตกต่า่ งกันั ไปตามหมู่่�บ้า้ น ทั้้ง� ในด้า้ นเงื่อ่� นไขการ ชำ�ำ ระเงิินและอััตราดอกเบี้้�ย ทั้้�งนี้้�การจััดการกองทุุนหมู่่�บ้้านที่�่มีีการจััดการได้้ดีี และมีีดอกเบี้้ย� ต่ำำ�� เป็็นแหล่ง่ พึ่่ง� พาให้ก้ ับั เกษตรกรสำำ�หรัับเป็็นค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยทั่่ว� ไปให้ก้ ับั ครััวเรือื น • สหกรณ์์การเกษตร ต้้องรัักษาเครดิิต สหกรณ์์เป็็นอีีกแหล่่งที่�่สำ�ำ คััญในการให้้กู้้�ยืืมเงิินเพื่�่อการเกษตร ทั้้�ง ธ.ก.ส. และสหกรณ์ ์ มีีการกำ�ำ หนดชั้้น� ความน่า่ เชื่อ่� ถืือของเกษตรกรหรือื สมาชิกิ เพื่อ�่ กำำ�หนด ทั้้�งอััตราดอกเบี้้�ยและจำำ�นวนเงิินที่่�สามารถกู้้�ได้้ การให้้กู้้�ยัังพิิจารณาจากการ ประมาณรายได้้ของเกษตรกรเพื่�่อประเมิินความสามารถในการชำ�ำ ระหนี้้� ส่่วนการ ยื่�่นขอกู้้�ของเกษตรกรจะแตกต่่างกัันบ้้างตามลัักษณะการผลิิต เช่่น กลุ่่�มที่�่จำำ�เป็็น ต้้องมีีการลงทุุนการเกษตรในระยะยาว ในเครื่่�องจัักร และการปรัับปรุุงพื้้�นที่่�และ การปลููก ดังั ที่่�เห็น็ ได้จ้ าก กลุ่่�มผู้้�ปลูกู ข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์ ์ มันั สำ�ำ ปะหลังั และมะม่่วง ดัังนั้้�นครััวเรือื นส่่วนใหญ่่จะพยายามคืืนเงิินกู้้�จาก ธ.ก.ส. หรือื สหกรณ์์ โดยหาก รายได้้ไม่่พอจะใช้้เงิินกู้้�จากแหล่่งอื่่�น เช่่นกองทุุนหมู่่�บ้้าน ออมทรััพย์์ชุุมชน ญาติิ เพื่อ่� นบ้า้ น และนายทุนุ เพื่อ�่ คืืนเงินิ กู้้�จาก ธ.ก.ส. หรือื สหกรณ์ ์ ด้ว้ ยเหตุผุ ลที่ส่� ำ�ำ คัญั คืือ รัักษาระดับั อัตั ราดอกเบี้้ย� กับั ธ.ก.ส. หรือื สหกรณ์์ สถานะชั้้น� ที่ม�่ ีีกับั ธ.ก.ส. หรือื สหกรณ์เ์ พื่อ�่ ให้ม้ ีีดอกเบี้้ย� ที่ต่� ่ำำ�� เมื่่�อต้้องกู้้� หรือื ได้ร้ ัับสิิทธิพิ ิิเศษ • แหล่่งกู้้�อื่�นๆ วงเงิินไม่่สููงมาก นอกจากนั้้น� เกษตรกรสามารถเข้้าถึงึ แหล่ง่ เงิินกู้้�ได้้จากแหล่่งอื่�่นๆ อีีก มีีทั้้ง� กองทุนุ ที่ด�่ ูแู ลโดยภาครััฐ และกองทุนุ ที่จ่� ัดั การกันั เองในกรรมการหมู่่�บ้า้ น กองทุนุ ที่่�จััดการกัันเองในกลุ่่�มเกษตรกร หรือื แม้้แต่่กองทุุนที่�่จััดการกัันเองในกลุ่่�ม เครือื ญาติิ บางพื้้�นที่่�มีีการกู้้�ยืืมจากกลุ่่�มวิสิ าหกิิจได้้ โดยกลุ่่�มวิสิ าหกิิจจะทำ�ำ หน้้าที่�่

การศึกษาเชงิ ลึกวา่ ด้วยเรอ่ื งหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 36 คล้า้ ยพ่อ่ เลี้้ย� งสินิ เชื่อ�่ นอกระบบโดยการให้ค้ วามช่ว่ ยเหลืือสมาชิกิ ที่ป�่ ลูกู พืืชด้ว้ ยการ ให้้สิินเชื่่�อปััจจััยการผลิิตและรัับซื้้�อผลผลิิตคืืนเพื่่�อหัักกลบลบหนี้้�และเปิิดให้้สมาชิิก กู้้�ยืืมเงินิ สดได้โ้ ดยมีีผู้้�ค้ำ��ำ ประกันั เงินิ กู้้� อย่า่ งไรก็ต็ าม การชำ�ำ ระคืืนเงินิ กู้้�ของวิสิ าหกิจิ ฯ ไม่่มีีกฎระเบีียบรองรัับตามกฎหมาย แต่่ใช้้มาตรการทางสัังคมเป็็นเงื่�่อนไขในการ ชำำ�ระคืืน นอกจากนี้้� บางชุุมชนยัังมีีกองทุุนออมทรััพย์์ชุุมชน เป็็นแหล่่งเงิินกู้้�ใน ชุุมชน ที่่�เกษตรกรเข้้าถึึงได้้เกืือบทุุกครััวเรือื น แม้้มีีวงเงิินไม่่สููง เกษตรกรจะกู้้�ได้้ ตามเงิินออมที่�่มีีและมีีวงเงิินกู้้�ที่่�ไม่่สููง แต่่มีีสภาพคล่่องมากเนื่่�องจากเกษตรกร สามารถกู้้�ได้ท้ ุกุ เดืือน • การกู้้�นอกระบบ ด้า้ นการกู้้�ยืืมนอกระบบ พบว่า่ มีีอยู่่�น้อ้ ย เนื่อ�่ งจากครัวั เรือื นเกษตรกรมีีแหล่ง่ กู้้�ยืืมหลายแหล่ง่ มีีแหล่ง่ เงินิ กู้้�ทั้้ง� ระยะสั้้น� และระยะยาวในระบบ หรือื กึ่่ง� ระบบมาก เช่่น ธ.ก.ส. สหกรณ์์การเกษตร กองทุุนหมู่่�บ้้าน หรือื กองทุุนออมทรััพย์์ชุุมชน เป็็นต้น้ โดยเฉพาะกองทุนุ หมู่่�บ้า้ น และกองทุนุ ออมทรััพย์ช์ ุมุ ชน ซึ่ง�่ มีีความยืืดหยุ่่�น ในการกู้้� ในภาคเหนืือตอนบน ยังั พบการกู้้�ยืืมจากนายทุนุ นอกระบบในกลุ่่�มผู้้�ปลูกู ข้า้ วโพด 2-3 รายเท่า่ นั้้น� นอกจากนั้้น� ในบางพื้้น� ที่่� ครััวเรือื นเกษตรกรมีีการจัดั ตั้้ง� กองทุุนวิสิ าหกิิจชุุมชนขึ้้�น ทำำ�หน้้าที่�่คล้้ายๆ นายทุุนเงิินกู้้� เช่่น กองทุุนวิสิ าหกิิจ ชุมุ ชนกลุ่่�มปลูกู ข้า้ วโพด ในตำำ�บลนาไร่่หลวง อำำ�เภอสองแคว จ.น่า่ น เปิิดให้ส้ มาชิกิ กู้้�ยืืมเงินิ สดได้โ้ ดยมีีผู้้�ค้ำำ��ประกันั เงินิ กู้้� โดยคิดิ อัตั ราดอกเบี้้ย� ร้้อยละ 5 อีีกทั้้ง� สมาชิกิ ยังั ได้ร้ ัับสวัสั ดิกิ ารสำำ�หรัับการฌาปนกิจิ การกู้้�ยืืมมีีความยืืดหยุ่่�นสูงู สมาชิกิ ไม่ต่ ้อ้ ง ใช้้หลัักทรััพย์์ค้ำำ�� ประกัันเงิินกู้้� และสามารถพููดคุุยเพื่�่อผ่่อนผัันการชำ�ำ ระหนี้้�กัับ คณะกรรมการได้้ อย่่างไรก็็ตาม การชำำ�ระคืืนเงิินกู้้�ของวิสิ าหกิิจฯ ไม่่มีีกฎระเบีียบ รองรัับตามกฎหมาย แต่่ใช้้มาตรการทางสัังคมเป็็นเงื่�่อนไขในการชำ�ำ ระคืืน ส่่วนครััวเรือื นในภาคตะวันั ออกเฉีียงเหนืือกล่า่ วว่า่ “เงินิ กู้้�หมวกกันั น็อ็ คไม่ค่ ่อ่ ยเห็น็ แล้ว้ ตั้้ง� แต่ม่ ีีกองทุนุ หมู่่�บ้า้ น มีีแต่พ่ วกที่เ่� ล่น่ การพนันั เท่่านั้้�นแหละที่่ก� ล้า้ ยืืม” (ศิวิ าพร ฟองทอง, 2563) ครััวเรือื นที่่�ยัังพึ่่�งการกู้้�นอกระบบอยู่่�บ้้างคืือ ช่่วงต้้องคืืนเงิินกู้้�กองทุุน หมู่่�บ้้าน หรือื ธ.ก.ส เกษตรกรบางรายไม่่มีีเงิินพอก็็จะไปยืืมเงิินนอกระบบมาสััก 7-14 วััน พอได้้เงิินกู้้�งวดใหม่่มาก็็จะนำำ�เงิินไปใช้้หนี้้�เงิินกู้้�นอกระบบ เรียี กระบบนี้้� ว่่าเป็็นการ “ใช้้หนี้้�หมุุนหนี้้�” หรือื เรียี กง่่ายๆว่่า “หนี้้�หมุุน” ในบางกรณีีจะเกิิด

การศกึ ษาเชงิ ลึกว่าด้วยเรือ่ งหนีส้ นิ เกษตรกรไทย 37 ช่่องทางพิิเศษในการหาเงิินคืืนหนี้้� คืือ ลููกหนี้้�จะเอาบััตร ATM ฝากไว้้กัับนายทุุน เมื่่�อเงิินกู้้�โอนเข้้าบััญชีี นายทุุนก็็สามารถไปกดเอาเงิินได้้เลย ซึ่่�งการให้้กู้้�แบบนี้้� นายทุนุ ไม่ม่ ีีความเสี่ย่� งเลย เมื่อ�่ มีีเงินิ โอนเข้า้ บัญั ชีีลูกู หนี้้� นายทุนุ ก็ส็ ามารถไปกดเงินิ จากบััตร ATM ได้้เลย การปล่่อยกู้้�แบบนี้้�เกิิดขึ้้�นในช่่วงเวลาคืืนเงิินกู้้�ระยะสั้้�นของ ธ.ก.ส. ด้้วยเช่่นกััน ดอกเบี้้�ยจากแหล่่งทุุนนอกระบบ ชาวบ้้านเรียี ก “ดอกนอก” (ดอกเบี้้�ยของเงิินทุุนในระบบ เรียี ก “ดอกใน”) ซึ่�่งมีีการคิิดดอกเบี้้�ยแตกต่่างกััน ขึ้้น� อยู่่�กัับเจ้้าของเงินิ ทุนุ เช่น่ ร้้อยละ 1.5 บาทต่อ่ สััปดาห์์ หรือื ร้้อยละ 5 บาทต่่อ 2-3 สััปดาห์์ เป็็นต้้น แต่ก่ ็็เป็็นช่่องทางที่�่จะช่ว่ ยครััวเรือื นเกษตรกร “หมุนุ หนี้้�” ได้้ 5.4 เกษตรกรใช้้เงิินด้้านไหนบ้้าง รายจ่่ายด้้านการบริโิ ภคยัังคงเป็็นรายจ่่ายหลัักของครััวเรือื นเกษตร และ แปรผันั ตรงกับั การเพิ่่ม� ขึ้้น� ของรายได้ข้ องครััวเรือื นเกษตรตามสมมติฐิ านการบริโิ ภค แบบรายได้ถ้ าวรในวงจรชีีวิติ (Life cycle permanent income hypothesis) กล่า่ วคืือ ครััวเรือื นเกษตรใช้จ้ ่า่ ยเพื่อ�่ การบริโิ ภคตามระดับั รายได้ท้ ี่เ่� พิ่่ม� ขึ้้น� และความ คาดหวังั ที่�่จะได้้รายได้ใ้ นอนาคต • รายจ่่ายอุุปโภคและบริิโภค ร้้อยละ 50-70 สำ�ำ หรัับครััวเรือื นตัวั อย่า่ งใน จ.กาฬสินิ ธุ์์� ในปีี 2561 พบว่า่ รายจ่า่ ยอุปุ โภค บริโิ ภคในครััวเรือื น สููงราว 35,000-62,000 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี ซึ่่�งสููงถึึง ร้้อยละ 54-84 ของค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยรวม ที่่�ไม่ร่ วมค่า่ ใช้จ้ ่่ายการเกษตรและการศึึกษาของ บุุตรหลาน ใกล้้เคีียงกัับครััวเรือื นที่�่ อ.สองแคว และ อ.ภููเพีียง จ.น่่าน ที่�่อยู่่�ระดัับ 36,000-73,000 บาทต่่อครััวเรือื น แต่่ที่่� จ.น่่านนี้้� คิิดเป็็นร้้อยละ 40-70 ของ ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยรวม (ไม่ร่ วมค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยการเกษตรและการศึกึ ษาของบุตุ รหลาน) ส่ว่ นครัวั เรือื น ตัวั อย่า่ งที่่� จ.เชีียงใหม่่ เชีียงราย และ อ.นาน้้อย จ.น่า่ น มีีรายจ่่ายอุปุ โภค บริโิ ภค ที่่�ระดัับ 50,000-86,000 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี โดยคิิดเป็็นร้้อยละ 70-80 ส่่วนในเรื่่�องค่่าอาหารจะสููงในกลุ่่�มที่่�ส่่วนใหญ่่ไม่่ได้้ปลููกข้้าว เช่่น กาแฟ ฟัักทอง พืืชผัักปลอดสาร/อิินทรียี ์์ ข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ แต่่ในกลุ่่�มที่่�ปลููกข้้าวจะมีีค่่าใช้้จ่่าย ต่ำ��ำ กว่่า 40,000 บาทต่่อปีี แต่่ในกลุ่่�มที่�่มีีรายได้้ดีี เช่่น กลุ่่�มพืืชผัักปลอดสาร/ อิินทรียี ์์ และกาแฟ มีีค่่าอาหารสููง เนื่�่องจากมีีการซื้้�อหาอาหารที่่�เป็็นอาหารกลุ่่�ม ราคาแพงเพิ่่�มขึ้้น� เช่่น เนื้้อ� สัตั ว์ ์ ผลไม้้ (ตารางที่�่ 5-7)

การศกึ ษาเชงิ ลกึ วา่ ด้วยเรอื่ งหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 38 ตารางที่�่ 5 รายจ่า่ ยในครัวั เรือื นเกษตรกรต่อ่ ปีี อ.ร่อ่ งคำำ� และ อ.กมลาไสย จ.กาฬสินิ ธุ์์� พ.ศ. 2561 รายจ่า่ ยในครััวเรืือน (บาทต่อ่ ครััวเรือื นต่อ่ ปี)ี ระบบพืชื หลักั รายจ่า่ ยทั่่ว� ไปในครััวเรือื น (ไม่่รวมค่่าใช้้จ่่ายเกษตรและการศึกึ ษา การศึกึ ษา การออมผ่า่ นกองทุนุ บุตุ รหลาน แต่ร่ วมค่า่ ผ่่อนชำ�ำ ระเงินิ กู้�) บุุตรหลาน7 ต่า่ งๆ โดยเฉพาะค่า่ รวม อุุปโภคบริโิ ภค อื่�นๆ ฌาปณกิจิ ข้า้ ว 70,635 45,252 25,383 16,300 ไม่่ระบุุ (100%) (64%) (36%) (19%) ข้า้ วและผักั 63,640 34,590 29,050 12,500 ไม่่ระบุุ (100%) (54%) (46%) (16%) ข้้าวและข้า้ วโพด 57,590 46,140 11,450 15,000 ไม่่ระบุุ (100%) (80%) 20%) (21%) ข้้าวและอ้้อย 74,153 62,310 11,843 15,110 ไม่ร่ ะบุุ (100%) (84%) 16%) (21%) ข้า้ วและเลี้้�ยงสััตว์์ 73,700 42,600 31,100 11,600 ไม่ร่ ะบุุ (100%) (58%) (42%) (14%) ที่ม่� า: ศิิวาพร ฟองทอง (2563) 7 ตััวเลขในวงเล็็บเป็็นร้้อยละของค่่าใช้จ้ ่่ายด้า้ นการศึกึ ษาต่อ่ ค่่าใช้้จ่่ายรวมของครัวั เรืือน (อุปุ โภคบริโิ ภค อื่่น� ๆ และ การศึกึ ษา) แต่ไ่ ม่ร่ วมค่่าใช้้จ่่ายภาคเกษตร • รายจ่่ายคมนาคมสื่่� อสาร ร้้อยละ 20-40 ครััวเรือื นตัวั อย่า่ งที่่� จ.เชีียงใหม่่ เชีียงราย และ อ.นาน้อ้ ย จ.น่า่ น มีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ย การคมนาคมสื่อ่� สาร ร้้อยละ 19-24 ของรายจ่า่ ยรวม (ไม่ร่ วมค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยเกษตรและ การศึกึ ษาของบุตุ รหลาน) ค่า่ เดินิ ทางเปรียี บเสมืือนความจำำ�เป็็นรองจากค่า่ ใช้จ้ ่า่ ย ด้้านอาหาร เกษตรกรส่่วนใหญ่่มีีรถจัักรยานยนต์์ และรถยนต์์ บางครััวเรือื นมีี สมาชิิก 3 คน มีีรถ 3 คััน เดิินทางด้้วยรถทุกุ วันั แม้ร้ ะยะทางจะใกล้ม้ าก ไม่่ว่า่ จะ ไปสวน ไปร้้านค้้า ไปตลาด ส่่วนกลุ่่�มในระบบพึ่่�งพาการปลููกกาแฟ และพืืชผััก ปลอดสาร/อิินทรียี ์์ นั้้�นมีีการเดิินทางเข้้าเมืืองบ่่อยเพราะเกษตรกรติิดต่่อตลาด ข้า้ งนอกบ่อ่ ย กลุ่่�มข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์ม์ ีีที่ด่� ินิ ทำำ�กินิ ไกลจากบ้า้ นมาก และอยู่่�ไกลตลาด จึึงต้้องเสีียค่่าใช้้จ่่ายเดิินทางสููง ที่�่ อ.สองแคว จ.น่่าน ครััวเรือื นกลุ่่�มชาติิพัันธุ์� มีีค่่าใช้้จ่่ายเกี่�่ยวกัับการคมนาคมสื่�่อสารและบุุตรหลาน ซึ่่�งกลายมาเป็็นหนึ่่�งใน ค่่าใช้้จ่่ายจำำ�เป็็นของครััวเรือื นคิิดเป็็นร้้อยละ 25-46 ของค่่าใช้้จ่่ายรวม (ไม่่รวม ค่่าใช้้จ่่ายการเกษตรและด้้านการศึึกษาของบุุตรหลาน) ซึ่่�งสููงกว่่า กลุ่่�มกึ่่�งเมืือง กึ่่�งชนบท ใน อ.ภููเพีียง ซึ่�่งมีีค่่าใช้้จ่่ายด้้านนี้้�ร้้อยละ 18-39 ของค่่าใช้้จ่่ายรวม ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยเกี่ย�่ วกับั การคมนาคมส่ว่ นหนึ่่ง� มาจากพฤติกิ รรมการใช้ช้ ีีวิติ ที่เ่� ปลี่ย�่ นไปของ เกษตรกร โดยเกษตรกรนิิยมเดิินทางไปพัักผ่่อนหย่่อนใจและซื้้�อของใช้้ในตััวเมืือง (น่่าน) เกืือบทุุกเดืือน ซึ่่�งทำำ�ให้้มีีต้้นทุุนค่่าคมนาคมสููงขึ้้�น นอกจากนั้้�นเป็็นค่่า โทรศัพั ท์์ และอินิ เตอร์์เน็็ตซึ่่�งเป็็นวิถิีีชีีวิติ ของคนรุ่�นใหม่่

การศึกษาเชงิ ลกึ ว่าดว้ ยเรอื่ งหนสี้ ินเกษตรกรไทย 39 • รายจ่่ายการศึึ กษาบุุตรหลาน ร้้อยละ 15-30 ในด้า้ นค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยเกี่ย่� วกับั บุตุ รหลาน ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยส่ว่ นนี้้จ� ะเพิ่่ม� ขึ้้น� เมื่อ�่ บุตุ รหลาน มีีการศึึกษาในระดัับที่่�สููงขึ้้�น สำ�ำ หรัับครััวเรือื นที่่�มีีบุุตรหลาน มีีค่่าใช้้จ่่ายส่่วนนี้้ � คิิดเป็็นร้้อยละ 15-32 ของค่่าใช้้จ่่ายรวม (ค่่าใช้้จ่่ายรวมการศึึกษา แต่่ไม่่รวม ค่่าใช้้จ่่ายเกษตร)) สำ�ำ หรัับกลุ่่�มชาติิพัันธุ์�บนพื้้�นที่่�สููง อ.สองแคว จ.น่่าน แต่่สููงขึ้้�น สำ�ำ หรัับกลุ่่�มกึ่่�งเมืืองกึ่่�งชนบท อ.ภููเพีียง จ.น่่าน คิิดเป็็นร้้อยละ 20-73 ของ ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยรวม (ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยรวมการศึกึ ษา แต่ไ่ ม่ร่ วมค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยเกษตร)) (หากบุตุ รหลาน เรียี นระดับั อุดุ มศึกึ ษา เกษตรกรจะมีีรายจ่า่ ยมากกว่า่ 1 แสนบาท/ปี)ี และครััวเรือื น ตััวอย่่างที่่� จ.เชีียงใหม่่ เชีียงราย และ อ.นาน้้อย จ.น่่าน มีีค่่าใช้้จ่่ายการศึึกษา บุุตรหลาน คิิดเป็็นร้้อยละ 7-26 ของค่่าใช้้จ่่ายรวม (ค่่าใช้้จ่่ายรวมการศึึกษา แต่ไ่ ม่ร่ วมค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยเกษตร) แต่ค่ รััวเรือื นตัวั อย่า่ ง จ.กาฬสินิ ธุ์์� คิดิ เป็น็ ร้้อยละ 15-20 ของค่่าใช้้จ่่ายรวมของครััวเรือื น (ค่่าใช้้จ่่ายรวมการศึึกษา แต่่ไม่่รวมค่่าใช้้จ่่าย เกษตร) (ตารางที่่� 5-7) โดยทั่่�วไปแล้้ว ครััวเรือื นเกษตรกรเริ่่�มมีีค่่าใช้้จ่่ายมากขึ้้�นเมื่่�อบุุตรเริ่่�มมีี การศึึกษา และสููงขึ้้�นเมื่่�อบุุตรมีีการศึึกษาสููงขึ้้�น ค่่าใช้้จ่่ายที่่�พบเป็็นทั้้�งค่่าใช้้จ่่าย ทั่่ว� ไปและค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยที่เ�่ กี่ย่� วข้อ้ งกับั การเดินิ ทาง ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยจะสูงู มากขึ้้น� เมื่อ�่ บุตุ รเรียี น ในชั้้�นมััธยมศึึกษาตอนปลายและระดัับมหาวิทิ ยาลััย เกษตรกรคาดหวัังที่�่จะใช้้เงิิน รายได้จ้ ากการเกษตรเพื่อ�่ เป็็นค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้า้ นการศึกึ ษาบุตุ รหลาน แต่ม่ ักั ไม่เ่ พีียงพอ เกษตรกรจึึงทำ�ำ งานนอกเกษตร และเริ่่�มมีีการนำ�ำ เงิินกู้้�ยืืมมาใช้้จ่่ายเพื่�่อการศึึกษา ร่่วมด้้วย โดยเกษตรกรบางส่่วนจะหมุุนเวียี นเงิินเกษตร เงิินนอกเกษตร และเงิิน กู้้�ยืืม เพื่อ่� ใช้จ้ ่า่ ยในการศึกึ ษาบุตุ ร แต่ก่ ็ม็ ีีเกษตรกรบางส่ว่ นที่ใ่� ห้บ้ ุตุ รหลานกู้้�ยืืมเงินิ กยศ. เพื่่อ� ช่ว่ ยแบ่่งเบาภาระของตนเอง

การศกึ ษาเชิงลึกว่าด้วยเร่ืองหนี้สินเกษตรกรไทย 40 ตารางที่่� 6 รายจ่่ายในครัวั เรือื นเกษตรกรต่่อปีี จ.น่า่ น พ.ศ. 2562 รายจ่า่ ยในครัวั เรืือน (บาทต่อ่ ครััวเรืือนต่่อปีี) ระบบพืืชหลััก รายจ่่ายทั่ว� ไป (ไม่ร่ วมค่า่ ใช้้จ่่ายเกษตร และการศึกึ ษาของบุตุ รหลาน การศึกึ ษาบุตุ ร การออมผ่า่ น แต่ร่ วมการผ่่อนชำำ�ระเงินิ กู้�) หลาน8 (เฉพาะที่่�มีี กองทุุนต่า่ งๆ โดยเฉพาะค่า่ รวม อุุปโภคบริิโภค คมนาคมสื่อ� สาร ทำ�ำ บุญุ และงาน สุุรา/บุุหรี่� บุตุ รหลาน) ฌาปณกิิจ สังั คม กลุ่่�มชาติพิ ันั ธุ์์�บนพื้้�นที่่�สูงู อ.สองแคว จ.น่า่ น พืชื ไร่่ 64,000- 36,000- 18,000- 3,000- 5,000- 11,000- 6,000- 89,000 54,000 40,000 11,000 10,000 12,00010 (100%) (43-65%) (24-46%) (4-13%) (6%) 25,000 (15-28%)9 ไม้้ผล 81,000- 36,000- 23,000- 3,000- 1,000- 12,000- 3,000- 108,000 60,000 42,000 7,000 5,000 6,60012 (100%) (41-56%) (30-38%) (4-10%) (2-5%) 25,000 (13-26%)11 พืืชผัักในโรง 55,000- 24,000- 28,000- 2,000- 3,000- 7,000- 1,300 เรืือน 88,000 55,000 42,000 3,000 6,000 44,00013 (100%) (50-73%) (24%) (3%) (5%) (32%) กาแฟผสม 57,000- 36,000- 23,000- 3,000- 1,000- 12,000- 1,500 ผสานไม้้ผล 102,000 60,000 42,000 7,000 5,000 25,000 (100%) (45-62%) (18-45%) (2-4%) (10%) (14%) กลุ่่�มกึ่่�งเมือื งกึ่่�งชนบท อ.ภูเู พียี ง จ.น่่าน ข้า้ วโพด 84,000- 38,000- 12,000- 2,000- 1,500- 21,000- 1,000- 105,000 74,000 24,000 5,000 10,000 70,000 4,000 (100%) (67-74%) (18-26%) (3-6%) (4-9%) (23-48%) ไม้้ผล 83,000- 37,000- 13,000- 2,000- 1,700- 20,000- 1,400- 96,000 73,000 25,000 3,000 12,000 62,000 4,000 (100%) (61-70%) (20-27%) (3-4%) (2-9%) (25-42%) ยางพารา 86,000- 37,000- 14,000- 1,500- 1,000- 18,000- 3,000- 103,000 73,000 28,000 3,000 12,000 13,000 (100%) (50-71%) (18-30%) (2-4%) (2-12%) 69,000 (19-51%)14 ปลููกหม่อ่ น 61,000- 18,000- 14,000- 3,000- 3,600- 10,000- 1,000 เลี้้ย� งไหม 114,000 55,000 26,000 5,000 10,000 (100%) (51-72%) (21-39%) (3-6%) (5-10%) 167,000 (18-73%)15 ที่�่มา: อััครพงศ์์ อั้้น� ทอง และนิริ ัันดร์ร์ ัักษ์์ ปาทาน (2563 8 วเลขในวงเล็็บเป็น็ ร้้อยละของค่า่ ใช้้จ่่ายด้า้ นการศึึกษาต่่อค่่าใช้จ้ ่่ายรวมของครััวเรือื น (อุุปโภคบริโิ ภค อื่่น� ๆ และ การศึึกษา) แต่ไ่ ม่ร่ วมค่่าใช้จ้ ่า่ ยภาคเกษตร 9 มีีครััวเรืือนร้้อยละ85 มีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้้านการศึึกษาบุุตรหลาน 10 มีีครัวั เรือื นร้อ้ ยละ70 มีีค่่าใช้จ้ ่่ายด้้านการออม 11 มีีครัวั เรืือนร้้อยละ84 มีีค่่าใช้จ้ ่า่ ยด้า้ นการศึกึ ษาบุตุ รหลาน 12 มีีครััวเรือื นร้อ้ ยละ 53 มีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้้านการออม 13 มีีครััวเรืือนร้อ้ ยละ 70 มีีค่่าใช้จ้ ่า่ ยด้า้ นการศึกึ ษาบุตุ รหลาน 14 ครััวเรืือนตัวั อย่า่ งในกลุ่�มนี้้�ส่่วนใหญ่ม่ ีีบุตุ รหลานเรีียนในระดับั มััธยมศึึกษา ซึ่่�งนิยิ มส่ง่ บุุตรหลานไปเรีียนในตััวเมือื งน่า่ นมากกว่า่ ที่�่จะส่ง่ ไปเรีียนต่่างจังั หวััด 15 ช่ว่ งห่่างที่ม�่ ากดังั กล่า่ วมาจากการที่ม�่ ีีครััวเรืือนตัวั อย่่างประมาณ 3 ราย ส่่งบุุตรหลานไปเรีียนในระดัับมหาวิทิ ยาลัยั ในต่่างจัังหวััด ซึ่ง�่ จำ�ำ เป็น็ ต้อ้ งมีีค่่าใช้้จ่่ายประจำ�ำ เดืือน ให้้กับั บุุตรสำ�ำ หรับั การดำำ�รงชีีพและการศึึกษา

การศึกษาเชงิ ลึกวา่ ดว้ ยเรือ่ งหนีส้ ินเกษตรกรไทย 41 • ค่่าสุุรา บุุหรี่่� หวย และงานสัังคม ยัังมีีอยู่่�ไม่่น้้อย ในจัังหวััดเชีียงใหม่่ และ เชีียงราย ครััวเรือื นมีีค่่าใช้้จ่่ายเกี่่�ยวกัับสุุรา/บุุหรี่่� แต่่ไม่่สููงมาก ในครััวเรือื นในระบบการปลููกผัักในโรงเรือื น ใน อ.สองแคว จ.น่่าน ระบบปลูกู หม่อ่ นเลี้้ย� งไหม ใน อ.ภูเู พีียง จ.น่า่ น ระบบมะม่ว่ ง และข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์ ์ อ.นาน้อ้ ย จ.น่า่ น มีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้า้ นสุรุ า/บุหุ รี่่� มากขึ้้น� โดยคนใกล้เ้ มืืองจะมีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ย ดื่�่มสุุรา/บุุหรี่่�มากกว่่าคนในชนบทบนพื้้�นที่�่สููง ส่่วนทำ�ำ บุุญและงานสัังคม มีีราว 3,000-11,000 บาทต่อ่ ครััวเรือื นในจังั หวัดั น่า่ น ในกลุ่่�มชาติพิ ันั ธุ์�จะมีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยทาง สังั คม เช่น่ จัดั งานศพ ที่ส่� ููงมาก นอกจากนั้้�นกลุ่่�มครััวเรือื นตััวอย่า่ งใน จ.เชีียงใหม่่ เชีียงราย และ อ.นาน้้อย จ.น่่าน พบว่่ามีีเป็็นค่่าลอตเตอรี/ี หวย สููงถึึง 5,192 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี เกษตรกรมีีทััศนคติิต่่อหวยต่่างกัันไปตามกลุ่่�ม หวยเป็็นเหมืือนความหวััง ของทุุก ครึ่�ง่ เดืือน โดยทั่่ว� ไปเกษตรกรจะซื้้อ� หวยเฉลี่ย�่ อยู่่�ประมาณ 100-250 บาทต่อ่ งวด เกษตรกรบางกลุ่่�มมองว่่า หวยเปรียี บเสมืือนการเสี่�่ยงโชค แต่่ถ้้าซื้้�อมากก็็เหมืือน เป็็นการพนันั กลุ่่�มเกษตรปลอดสารพิษิ กับั กลุ่่�ม ข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์์ เวลาได้เ้ งินิ มา ได้ม้ ามาก จึงึ ง่า่ ยต่อ่ การนำำ�เงินิ ไปซื้้อ� หวย และกลุ่่�มข้า้ วโพดเป็็นพื้้น� ที่ท�่ ี่ช่� อบการเล่น่ การพนัันด้้วย ส่่วนกลุ่่�มตััวอย่่างใน จ.กาฬสิินธุ์์� พบว่่า แม้้ว่่าการซื้้�อหวยมีีความ เสี่�่ยงสููงแต่่ชาวบ้้านก็็พร้้อมที่่�จะเสี่่�ยง ด้้วยวิถิ ีีชีีวิติ ที่่�อยู่่�กัับความเสี่่�ยงอยู่่�แล้้ว การลงทุนุ ซื้้อ� หวยเดืือนละ 300-500 บาทเป็็นเพีียงความเสี่ย่� งเล็ก็ ๆ ที่ย่� ังั พอทำำ�ให้้ มีีความหวังั เหตุผุ ลที่เ�่ ลืือกเล่น่ หวยเพราะชอบความสนุกุ สนานจากการได้ลุ้้้�นผล และ เป็น็ หัวั ข้อ้ ในการสนทนาระหว่า่ งคนในชุมุ ชน ในพื้้น� ที่ม�่ ีีหวยให้เ้ ลืือกเล่น่ มากมาย เช่น่ หวยรััฐบาลออกเดืือนละ 2 ครั้้�ง หวยลาวออกทุุกวัันพุุธ หวยฮานอยออกทุุกวััน เป็็นต้้น “ซื้้อ� ไม่่เยอะ แต่ก่ ็็ซื้้�อเอาไว้ท้ ุกุ งวด เผื่่�อถููก” “ที่�่อำำ�เภอเนี่่�ยมีีคนเคยถูกู 12 ล้้าน แสดงว่า่ โชคใกล้้เข้า้ มาแล้ว้ ” “ตั้้ง� แต่่ซื้้อ� มาเพิ่่�งจะเคยถููกครั้้�งเดีียว แต่ก่ ็็ซื้้อ� เอาไว้พ้ อได้้พููดคุยุ กัับเพื่อ่� นๆ” (ศิิวาพร ฟองทอง, 2563) • เงิินลงทุุนเกษตร 4-8 หมื่่�นต่่อครััวเรืือน ด้้านเงิินลงทุุนเกษตร กลุ่่�มครััวเรือื นตััวอย่่างใน จ.เชีียงใหม่่ เชีียงราย และ อ.นาน้อ้ ย จ.น่่าน มีีเงิินลงทุนุ การเกษตรร้้อยละ 24 ของเงินิ จ่่ายออกทั้้�งหมด ซึ่่�งครััวเรือื นผู้้�ปลููกข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์มีีค่่าใช้้จ่่ายส่่วนนี้้�สููงที่่�สุุด ส่่วนใน อ.สองแคว

การศึกษาเชงิ ลกึ ว่าด้วยเรอื่ งหน้สี นิ เกษตรกรไทย 42 จ.น่่าน มีีเงิินกู้้�เพื่่�อการเกษตรราวครััวเรือื นละ 54,000 บาท คิิดเป็็นร้้อยละ 26 ของค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยทั้้ง� หมดของครััวเรือื น ใน อ.ภูเู พีียง จ.น่า่ น มีีเงินิ กู้้�เพื่อ�่ การเกษตรราว ครััวเรือื นละ 86,000 บาท คิดิ เป็็นร้้อยละ 37 ของค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยทั้้ง� หมดของครััวเรือื น ส่่วนครััวเรือื นตััวอย่่างใน จ.กาฬสิินธุ์์� มีีค่่าใช้้จ่่ายการเกษตรประมาณครััวเรือื นละ 40,000 บาท คิิดเป็็นร้้อยละ 32 ของค่่าใช้้จ่่ายรวมของครััวเรือื น โดยระบบที่่�มีี การลงทุุนการเกษตรมาก คืือ ระบบข้้าว+อ้อ้ ย มีีการลงทุนุ การเกษตรครััวเรือื นละ 58,000 คิดิ เป็็นร้้อยละ 39 ของค่่าใช้จ้ ่า่ ยรวมของครััวเรือื น • การออม 3 พัันถึึง 3 หมื่่�นต่่อครััวเรืือน ในด้า้ นการออม ในระบบพืืชต่่างๆ ในพื้้�นที่่�ศึึกษา พบว่า่ ในกลุ่่�มกาแฟ และ พืืชผัักปลอดสาร/อิินทรียี ์์ มีีการออมสููงกว่า่ กลุ่่�มอื่�่น คืือ สููงถึึง 18,000-30,000 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี ในขณะที่่�กลุ่่�มพืืชหลัักมัันสำ�ำ ปะหลััง ยางพารา และไม้้ผล มีีการออมรองลงมาคืือ 3,000-12,000 บาทต่่อครััวเรือื นต่่อปีี ส่่วนกลุ่่�มอื่่�นจะมีี การออมไม่ส่ ููงมากราว 1,000-4,000 บาทต่อ่ ครััวเรือื นต่อ่ ปีี • การผ่่อนชำำ�ระหนี้้�เงิินกู้้� ในด้้านการชำ�ำ ระหนี้้�เงิินกู้้� มีีข้้อมููลเฉพาะในกลุ่่�มตััวอย่่างใน จ.เชีียงใหม่่ เชีียงรายและ อ.นาน้อ้ ย จ.น่า่ น พบว่า่ กลุ่่�มเกษตรกรปลูกู กาแฟ พืืชผักั ปลอดสาร/ อิินทรียี ์์ มัันสำ�ำ ปะหลััง และข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ มีีค่่าใช้้จ่่ายในการชำำ�ระหนี้้�เงิินกู้้�สููง โดยสูงู ราว 27,000-114,000 บาทในปีี พ.ศ. 2562 ซึ่ง่� เป็็นสิ่่ง� ที่ด�่ ีี หมายความว่า่ กลุ่่�มเกษตรกรเหล่า่ นี้้ � ยังั มีีวินิ ัยั ในการคืืนเงินิ กู้้�อยู่่� ส่ว่ นเกษตรกรในกลุ่่�มปลูกู มะม่ว่ ง มีีการผ่่อนชำำ�ระและคืืนเงิินกู้้�ต่ำ��ำ ที่ส�่ ุุด (ตารางที่่� 7)

การศึกษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเร่อื งหน้สี นิ เกษตรกรไทย 43 ตารางที่่� 7 รายจ่่ายในครััวเรืือนเกษตรกรต่่อปีี จ.เชีียงใหม่่ เชีียงราย และ น่่าน พ.ศ. 2562 รายจ่่ายในครัวั เรืือน (บาทต่่อครััวเรืือนต่่อปี)ี ระบบพืชื หลััก อำำ�เภอ จังั หวััด รายจ่่ายทั่ว� ไปในครััวเรือื น (ไม่่รวมค่่าใช้้จ่า่ ยเกษตร การศึึกษา การศึึกษา การผ่อ่ น การออมผ่่าน บุตุ รหลาน และการผ่อ่ นชำ�ำ ระ/คืนื เงิินกู้�) บุตุ รหลาน16 ชำ�ำ ระ/คืนื เงิิน กองทุนุ ต่า่ งๆ โดยเฉพาะค่่า รวม อุุปโภค คมนาคม สุุรา/บุุหรี่� กู้ � ฌาปณกิจิ บริโิ ภค สื่อ� สาร กาแฟ อ. แม่ว่ ินิ 112,066 86,785 23,033 2,248 24,781 59,900 30,188 จ.เชีียงใหม่่ (100%) (77%) (21%) (2%) (18%) มะม่ว่ ง อ.นาน้้อย 79,644 60,241 15,030 4,373 28,132 5,667 1,947 จ.น่า่ น (100%) (76%) (19%) (5%) (26%) ฟัักทอง อ.นาน้้อย 67,836 51,885 15,519 432 14,945 15,909 283 จ.น่่าน (100%) (76%) (23%) (1%) (18%) พืชื ผักั อ.เมือื ง 83,171 23,483 1,140 7,896 50,231 18,120 ปลอดสาร/ เชียี งใหม่่ (77%) (22%) (1%) (7%) อิินทรีีย์์ แม่่ริมิ แม่่แตง สารภีี สันั ทราย 107,794 สัันป่า่ ตอง (100%) จ.เชียี งใหม่่ อ.นาน้อ้ ย จ.น่่าน มัันสำ�ำ ปะหลังั อ.เวีียงเชียี งรุ้�ง 67,334 53,894 12,622 818 10,949 26,874 5,325 จ. เชีียงราย (100%) (80%) (19%) (1%) (14%) ข้า้ วโพด อ.นาน้้อย 88,481 62,933 21,669 3,879 16,633 114,522 975 เลี้้�ยงสัตั ว์์ จ.น่่าน (100%) (71%) (24%) (4%) (16%) ที่�่มา: ประทานทิพิ ย์์ กระมล และคณะ (2563) 16 ตััวเลขในวงเล็็บเป็็นร้้อยละของค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้้านการศึกึ ษาต่่อค่่าใช้จ้ ่า่ ยรวมของครัวั เรือื น (อุุปโภคบริโิ ภค อื่่�นๆ และ การศึกึ ษา) แต่่ไม่ร่ วมค่่าใช้้จ่่ายภาคเกษตร

การศึกษาเชิงลึกวา่ ดว้ ยเรื่องหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 44 6 มููลเหตุุแห่่งหนี้้� 6.1 กู้้�เพื่�่อการผลิิต ครััวเรือื นเกษตรกรจำ�ำ เป็็นต้้องมีีการกู้้�ยืืมเพื่่�อการลงทุุนการเกษตรอยู่่�ทุุกปีี ซึ่ง�่ มีีแหล่ง่ กู้้�ใหญ่ ่ คืือ ธ.ก.ส และสหกรณ์ก์ ารเกษตร แต่เ่ วลาใช้เ้ งินิ ก็ม็ ีีการหมุนุ เงินิ ระหว่า่ งการใช้จ้ ่า่ ยของครััวเรือื นกัับการลงทุุนทางการเกษตร ดัังนั้้�นการแยกเงิินกู้้� ให้เ้ ป็็นไปตามวัตั ถุปุ ระสงค์ก์ ารยืืมมักั เป็็นไปได้ย้ าก และแหล่ง่ เงินิ กู้้�ก็ไ็ ม่ไ่ ด้เ้ คร่่งครััด เรื่่�องนี้้�ตราบเท่่าที่�่สามารถนำำ�เงิินมาใช้้เงิินกู้้�ได้้ตามกำำ�หนด รายได้้ตามฤดููกาลผลิิต ที่ถ่� ูกู หักั ชำ�ำ ระหนี้้ส� ินิ ที่ก่�ู้้�และ/หยิบิ ยืืมมาใช้ล้ งทุนุ ทางการเกษตร จึงึ เหลืือเป็น็ เงินิ ก้อ้ น ที่�่ต้้องบริหิ ารจััดการให้้สามารถใช้้ได้้ตลอดทั้้�งปีีจนกว่่าจะมีีรายได้้จากการผลิิต ทางการเกษตรในรอบใหม่่ 6.2 กู้้�เพื่�่อการใช้้จ่่ายของครอบครััวในยุุคปัั จจุุบััน • ของมัันต้้องมีี ครััวเรือื นเกษตรส่่วนใหญ่่มีีหนี้้�สิินจากการใช้้จ่่ายเพื่่�อการอุุปโภคบริโิ ภค ประจำำ�เดืือน เนื่อ่� งจากมีี หากเดืือนไหนไม่พ่ อใช้ก้ ็จ็ ะหยิบิ ยืืมคนใกล้ช้ ิดิ หรือื พยายาม หางานนอกภาคเกษตรทำำ� เช่น่ รัับจ้า้ ง ปักั ผ้า้ ค้า้ ขาย เป็น็ ต้น้ แต่ส่ ำำ�หรัับครััวเรือื น ที่่�ขยัันมัักจะไม่่มีีปััญหาเรื่่�องรายได้้ไม่่เพีียงพอต่่อรายจ่่าย อย่่างไรก็็ตาม การกู้้�เงิิน ยัังมีีเพื่�่อวััตถุุประสงค์์อื่�่นๆ ตามมาตรฐานการครองชีีพในปััจจุุบััน ซึ่่�งมีีค่่าใช้้จ่่าย ด้า้ นคมนาคม สื่อ่� สาร มากกว่า่ เดิมิ มีีการผ่อ่ นซื้้อ� เครื่่�องใช้ไ้ ฟฟ้า้ และสิ่่ง� อำ�ำ นวยความ

การศึกษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเร่อื งหนี้สินเกษตรกรไทย 45 สะดวกภายในบ้า้ นมากขึ้้น� โดยการผ่อ่ นเครื่่�องใช้ไ้ ฟฟ้้า หรือื ยานพาหนะทำ�ำ ได้อ้ ย่า่ ง สะดวกมากขึ้้�น ค่่าครองชีีพสููงขึ้้�น มีีความจำ�ำ เป็็นของครอบครััวที่�่มีีมากขึ้้�น เช่่น การกู้้�ยืืมเพื่่�อการใช้้จ่่าย การศึึกษา ผ่่อนชำ�ำ ระสิินทรััพย์์ ได้้แก่่ บ้้าน ที่�่ดิิน และ ยานพาหนะ รวมไปถึึง การกู้้�ยืืมเพื่�่อสัังคม งานศพ งานแต่่งงาน งานบุุญ การบริโิ ภคนิิยมเป็็นสาเหตุุหนึ่่�งที่�่ทำำ�ให้้ครััวเรือื นต้้องก่่อหนี้้� หรือื แบ่่งเงิินกู้้�มาซื้้�อ สิินค้้า เห็็นเพื่�่อนบ้้านมีีอะไรก็็อยากมีีเหมืือนกััน เช่่น การที่่�ทุุกคนในบ้้านต้้องมีี โทรศััพท์์ มอเตอร์์ไซค์อ์ ย่่างน้อ้ ยบ้า้ นละ 2 คันั เป็็นต้น้ 6.3 กู้้�เพื่่�ออนาคต • หวัังว่่ารายได้้จะดีีขึ้�้น ความคาดหวัังต่่อรายได้้ในอนาคตเป็็นอีีกหนึ่่�งปััจจััยสำ�ำ คััญที่�่ส่่งผลต่่อการ ก่อ่ หนี้้ใ� นปัจั จุบุ ันั ยกตัวั อย่า่ งเช่น่ ครััวเรือื นยังั คงก่อ่ หนี้้เ� พื่อ�่ มาลงทุนุ ภาคการเกษตร แม้ว้ ่า่ รายได้ส้ ุทุ ธิภิ าคการเกษตรจะเป็น็ ลบ เนื่อ่� งจากต้อ้ งการมีีข้า้ วไว้เ้ พื่อ�่ การบริโิ ภค ในครััวเรือื น และครััวเรือื นยัังมีีความคาดหวัังว่่าในปีีต่่อไปอาจจะสามารถขาย ผลผลิติ ได้ใ้ นราคาดีีและ/หรือื ได้ผ้ ลผลิติ ดีี จึงึ ตัดั สินิ ใจผลิติ และก่อ่ หนี้้� แต่เ่ มื่อ�่ ถึงึ เวลา เก็บ็ เกี่ย�่ วหากปรากฏว่า่ ผลผลิติ ราคาตกหรือื เกิดิ ภัยั พิบิ ัตั ิทิ างธรรมชาติ ิ ก็อ็ าจทำ�ำ ให้้ ครััวเรือื นมีีรายได้้ไม่่เพีียงพอสำ�ำ หรัับการชำำ�ระหนี้้� เช่่นเดีียวกัับกรณีีของการลงทุุน เพื่่�อการศึึกษาของบุุตรหลาน ที่�่มีีความคาดหวัังว่่าหลัังจากที่�่บุุตรหลานจบการ ศึึกษาแล้้วจะช่่วยชำ�ำ ระหนี้้�หรือื ส่่งเงิินกลัับมาให้้ เกษตรกรในระบบพืืชหลัักเป็็น ข้า้ วโพดและมัันสำำ�ปะหลังั มัักหวังั ว่า่ ปีีหน้า้ เมื่่อ� ราคาดีีขึ้้�น ฝนฟ้้าดีีขึ้้น� จะมีีรายได้้ ดีีพอส่่งหนี้้�ที่่�มีีอยู่่�ได้้ โดยทั่่�วไป ปััจจััยที่�่เอื้้�ออำ�ำ นวยให้้สามารถกู้้�เพิ่่�มได้้มาก คืือ มีีรายได้้นอกเกษตร การคาดการณ์์ว่่าอนาคตจะมีีรายได้้เพิ่่�ม การส่่งเงิินกลัับของ ลูกู หลาน และการมีีแหล่่งเงิินกู้้�หลายแหล่ง่ เป็็นต้้น ถ้้าพิิจารณาดููข้้อมููลรายได้้ รายจ่่าย และหนี้้�สิินสะสม ตามกลุ่่�มอายุ ุ เพื่่�อวิเิ คราะห์์สมมุุติิฐานการบริโิ ภคแบบรายได้้ถาวรในวงจรชีีวิติ ดัังที่่�ได้้กล่่าว ในกรอบของการศึึกษานั้้น� สามารถดููได้้จากตารางสรุุปที่�่ 8 โดยพบว่า่

การศกึ ษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเรอ่ื งหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 46 ตารางที่่� 8 รายได้้รวม รายจ่่ายรวม และหนี้้�สะสม แยกตามกลุ่่�มอายุุ ในกลุ่่ม� ตัวั อย่า่ ง กลุ่ �มอายุุ จำ�ำ นวน ค่่าเฉลี่่�ยรายได้้รวม ค่า่ เฉลี่่�ยรายจ่่ายรวม ค่่าเฉลี่่ย� หนี้�สะสม ครััวเรืือน (หน่ว่ ย: บาท) (หน่่วย: บาท) (หน่่วย: บาท) อ.ภูเู พีียง และ อ.สองแคว จ.น่่าน พ.ศ. 2562 ไม่่เกินิ 55 ปีี 16 225,240a 222,959b 263,517f >55 ปีี 38 149,600a 145,384b 180,226f ทุุกกลุ่ �ม 54 172,012 168,369 204,905 อ.นาน้อ้ ย จ.น่่าน อ.ต่่างๆ ใน จ.เชีียงใหม่่ และ จ.เชีียงราย พ.ศ. 2562 Gen Y (<40 ปีี) 16 210,764 136,095c 247,563g Gen X (40-59 ปี)ี 38 301,442 136,576d 254,050h Baby Boomer (60 ปีีขึ้�นไป) 39 207,339 78,911c d 103,872g h ทุุกกลุ่ �ม 93 246,379 112,311 189,956 อ.ร่อ่ งคำ�ำ และ อ.กมลาไสย จ.กาฬสินิ ธุ์์� พ.ศ. 2561 Gen Y (23-40 ปี)ี 10 220,229 136,345e 185,000 Gen X (41-55 ปีี) 156 208,999 199,167e 220,683 Baby Boomer (56 ปีขีึ้�นไป) 303 208,823 169,819 209,575 ทุุกกลุ่ �ม 469 209,125 178,867 212,746 หมายเหตุุ: 1. รายได้ร้ วม คืือรายได้พ้ ร้อ้ มใช้้ รายจ่า่ ยรวม คืือ รายจ่า่ ยด้า้ นการลงทุุนเกษตร การศึกึ ษาบุตุ ร และค่่าใช้จ้ ่่ายในครััวเรือื นทั้้ง� หมด 2. ในแต่ล่ ะพื้้�นที่�:่ a กลุ่�มอายุไุ ม่่เกินิ 55 ปีี มีีรายได้้มากกว่า่ กลุ่�มอายุุเกินิ 55 ปีี อย่่างมีีนัยั สำำ�คััญ ณ ระดัับ 0.01 b กลุ่�มอายุุ ไม่่เกิิน 55 ปีี มีีรายจ่า่ ยมากกว่่ากลุ่�มอายุุเกินิ 55 ปีอี ย่่างมีีนัยั สำำ�คััญ ณ ระดัับ 0.01 c กลุ่�มอายุุไม่่เกินิ 40 ปีี มีีรายจ่า่ ยรวมมากกว่่ากลุ่�มอายุุ 60 ปีขีึ้น� ไปอย่า่ งมีีนััยสำ�ำ คััญ ณ ระดัับ 0.05 d กลุ่�มอายุรุ ะหว่่าง 40-59 ปีี มีีรายจ่า่ ยรวมมากกว่่ากลุ่�มอายุุ 60 ปีขีึ้น� ไปอย่า่ งมีีนััยสำ�ำ คััญ ณ ระดัับ 0.05 e กลุ่�มอายุุระหว่า่ ง 41-55 ปีี มีีรายจ่่ายรวมมากกว่า่ กลุ่�มอายุุ 23-40 ปีี อย่า่ งมีีนัยั สำำ�คัญั ณ ระดัับ 0.01 f กลุ่�มอายุุ ไม่เ่ กินิ 55 ปีี มีีหนี้้�สะสมมากกว่า่ กลุ่�มอายุุเกินิ 55 ปีีอย่า่ งมีีนัยั สำ�ำ คััญ ณ ระดับั 0.1 g กลุ่�มอายุุน้อ้ ยกว่า่ 40 ปีี มีีหนี้้�สะสมมากกว่่ากลุ่�มอายุุ 60 ปีีขึ้น� ไปอย่่างมีีนััยสำ�ำ คััญ ณ ระดับั 0.05 h กลุ่�มอายุรุ ะหว่่าง 40-59 ปีี มีีหนี้้�สะสมมากกว่า่ กลุ่�มอายุุ 60 ปีีขึ้น� ไปอย่า่ งมีีนัยั สำ�ำ คัญั ณ ระดัับ 0.05 ที่่ม� า: ศิิวาพร ฟองทอง (2563) อััครพงศ์์ อั้้�นทอง และนิิรัันดร์ร์ ักั ษ์์ ปาทาน (2563) และ ประทานทิิพย์์ กระมล และคณะ (2563) กลุ่่�มตััวอย่่างใน อ.นาน้้อย จ.น่่าน อ.ต่่างๆ ใน จ.เชีียงใหม่่ และเชีียงราย ครััวเรือื นในหนุ่่�มสาวอายุุน้้อยกว่่า 40 ปีี และในวััยฉกรรจ์์กลุ่่�มอายุุช่่วง 40-55 หรือื 40-59 ปีี นั้้�น มีีรายจ่่ายครััวเรือื นที่่�สููงกว่่ากลุ่่�มสููงอายุุ (มากกว่่า 60 ปีี) อย่่างมีีนััยสำ�ำ คััญทางสถิิติิ และในกลุ่่�มตััวอย่่างในจัังหวััดกาฬสิินธุ์์� กลุ่่�มวััยฉกรรจ์์ (41-55 ปี)ี มีีรายจ่า่ ยมากกว่า่ ในกลุ่่�มหนุ่่�มสาว (น้อ้ ยกว่า่ 40 ปี)ี อย่า่ งมีีนัยั สำำ�คัญั ทางสถิิติิ ในกลุ่่�มตััวอย่่างใน อ.ภููเพีียง และ อ.สองแคว จ.น่่าน กลุ่่�มมีีอายุุไม่่เกิิน 55 ปีี มีีค่่าเฉลี่�่ยรายจ่่ายรวมสููงกว่่ากลุ่่�มอายุุ มากกว่่า 55 ปีี อย่่างมีีนััยสำำ�คััญ ทางสถิติ ิิ โดยครัวั เรือื นวัยั หนุ่่�มสาวและวัยั ฉกรรจ์์ เหล่า่ นี้้ม� ีีภาระค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้า้ นครัวั เรือื น และลูกู หลานสูงู โดยอาจมีีการลงทุนุ ในทรััพย์ส์ ินิ และบ้า้ นเรือื น พร้้อมๆ กับั การลงทุนุ ในการเกษตร การมีีค่่าใช้้จ่่ายที่�่สููงก็็เป็็นเหตุุเบื้้�องต้้นของการกู้้�ยืืม ในด้้านหนี้้�สิิน พบว่า่ ในกลุ่่�มครััวเรือื นตััวอย่่างใน อ.นาน้้อย จ.น่่าน อ.ต่า่ งๆ ใน จ.เชีียงใหม่่ และ เชีียงราย พ.ศ. 2562 พบว่่า มีีการก่่อหนี้้�ในกลุ่่�มวััยหนุ่่�มสาว (น้้อยกว่่า 40 ปีี) และวััยฉกรรจ์์กลุ่่�มอายุุ 40-59 ปีี มากกว่่ากลุ่่�มสููงวััยอย่่างมีีนััยสำำ�คััญทางสถิิติิ

การศึกษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเร่อื งหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 47 นอกจากนั้้น� ใน อ.ภููเพีียง และ อ.สองแคว จ.น่า่ น ก็พ็ บความแตกต่า่ งในด้า้ นหนี้้� สะสมระหว่่างกลุ่่�มอายุุน้้อย และกลุ่่�มสููงวััย แม้้ว่่านััยสำำ�คััญทางสถิิติิจะลดลงบ้้าง ก็ต็ าม ส่ว่ นในด้า้ นรายได้้ กลุ่่�มตัวั อย่า่ งใน อ.ภูเู พีียง และ อ.สองแคว จ.น่า่ น มีีรายได้้ ในกลุ่่�มวัยั ฉกรรจ์แ์ ละหนุ่่�มสาว (ไม่เ่ กินิ 55 ปี)ี สูงู กว่า่ ในกลุ่่�มสูงู วัยั (มากกว่า่ 55 ปี)ี อย่า่ งมีีนัยั สำำ�คัญั ทางสถิติ ิิ แต่ใ่ นพื้้น� ที่ศ่� ึกึ ษาอื่น่� ไม่พ่ บว่า่ รายได้ม้ ีีความแตกต่า่ งตาม กลุ่่�มอายุุอย่่างมีีนััยสำ�ำ คััญทางสถิิติิ ดัังนั้้�นการยืืนยัันสมมุุติิฐานการบริโิ ภคแบบ รายได้้ถาวรในวงจรชีีวิติ สามารถยืืนยัันได้้ในด้้านรายจ่่าย การก่่อหนี้้� และรายได้้ ของกลุ่่�มต่า่ งวัยั ได้พ้ อควร และโครงการทั้้ง� สามสามารถยืืนยันั สมมุตุ ิฐิ านการบริโิ ภค แบบรายได้ถ้ าวรในวงจรชีีวิติ ได้ใ้ นเชิงิ การวิเิ คราะห์์เชิิงคุุณภาพเพิ่่ม� เติิมด้้วย • เลี้�้ยงลููกเทวดา หนี้้�สิินที่่�เพิ่่�มขึ้้�น บางทีีเนื่่�องจากปััญหาการมีีรายได้้ไม่่เพีียงพอต่่อค่่าใช้้จ่่าย ภาระในเรื่่�องของบุุตรหลานเป็็นหนึ่่�งในปััจจััยสำ�ำ คััญที่�่ทำำ�ให้้ครััวเรือื นจำำ�เป็็นต้้อง ก่่อหนี้้� บางครััวเรือื นกู้้�เงิินมาเพื่่�อสำำ�รองไว้้ให้้กัับบุุตรหลาน (ค่่าใช้้จ่่ายรายเดืือน) โดยเฉพาะเมื่�่อมีีการเรียี นในระดัับมหาวิทิ ยาลััยและ/ต่า่ งจังั หวัดั “สมััยเราไม่่มีีโอกาสได้้เรียี น เงินิ ก็็ไม่่มีี โรงเรียี นก็ไ็ กล เลยไม่ไ่ ด้้เรียี น พอลููก ขอเรื่่�องเรียี น อยากได้้อะไรก็ห็ าให้้หมดเลย เรียี นแทนเรา ตอนเราไม่่มีีโอกาส” “ลููกขอก็็ต้้องมีีให้้ ต่่อรองไม่่ได้้ด้้วย ซื้้�อของยัังพอต่่อรองได้้ ลููกนี่�่ต่่อรอง ไม่่ได้”้ “ถ้า้ เรียี นชั้้น� ประถมหรือื มัธั ยมยังั พอส่ง่ ไหว หาทางอื่่น� มาเสริมิ เช่น่ ออกไป รัับจ้า้ ง ถ้า้ เรียี นระดัับมหาวิทิ ยาลัยั อัันนี้้ล� ่่ะส่่งไม่่ไหว ต้อ้ งกู้้�ยืืม กยศ.” “เริ่่�มเป็็นหนี้้เ� ยอะก็เ็ พราะลูกู เรียี นมหาวิทิ ยาลัยั ตั้้ง� แต่ม่ ัธั ยมก็เ็ ริ่่�มเป็็นหนี้้แ� ล้ว้ เพราะเริ่่�มมีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยเยอะ สมัยั ก่อ่ นแม่ไ่ ม่เ่ คยเป็น็ หนี้้ส� ักั ครั้้�ง ตอนยังั ไม่ม่ ีีลูกู พอมีีลูกู ก็็เริ่่�มเป็็นหนี้้”� “เป็็นหนี้้�ก้้อนแรก เพราะกู้้�มาให้้ลููกเรียี น อยากให้้ลููกเรียี นสููงๆ ทำ�ำ งานดีีๆ หวัังจะได้้พึ่่�งลููกตอนแก่่ ตอนที่�่ลููกเรียี นลำ�ำ บากมาก อยากได้้อะไรก็็ไม่่ซื้้�อ อยากกิิน ของอร่่อยก็ไ็ ม่่ได้ก้ ิิน เก็็บเงินิ ไว้้ เพราะรู้�ว่า่ เดี๋๋ย� วลููกต้้องโทรมาขอ” “บ้า้ นแม่่มีี 3 คน มอเตอร์์ไซค์์ 3 คันั แม่ห่ นึ่่ง� คันั พ่อ่ หนึ่่ง� คััน ลูกู เทวดาอีีก หนึ่่ง� คััน” “กู้้�มาซื้้�อรถมอเตอร์์ไซด์์ให้้ลููก ถ้้าไม่่ออกคัันใหม่่ให้้ก็็ไม่่ไปเรียี น อายเพื่่�อน ที่่�เพื่�่อนมีีคัันใหม่่” (ศิิวาพร ฟองทอง, 2563)