คู่มือสำหรับการเกษตรยุคใหม่ ธรรมชาติของดินและปุ๋ย

คำนำพิมพค รง้ั ที่ 10 ในบรรดาปจ จยั การผลติ ทใ่ี ชเ พาะปลกู พชื เกษตรกรขาดความรเู รอ่ื งดนิ และปุยมากที่สุด อาจเนื่องจากความสัมพันธขององคประกอบของดิน ไดแก อินทรียวัตถุ แรธาตุ น้ำ และอากาศ มีความสลับซับซอน อธิบายใหเขาใจ ไดยากและเปลยี่ นแปลงตลอดเวลา ซึง่ มผี ลกระทบตอสงิ่ มีชีวติ ท้งั ท่ีอยใู นดิน และบนดิน ดินในพ้นื ทีก่ ารเกษตรของประเทศมีมากกวา 200 ชุดดิน (Soil series) แตล ะชดุ ดนิ มศี กั ยภาพ(พลงั )และขอ จำกดั แตกตา งกนั เมอ่ื นำมาใชเ พาะปลกู พชื เนอ่ื งจากการจำแนกดนิ ใชส มบตั ทิ เ่ี ปลย่ี นแปลงยาก ชอ่ื ชดุ ดนิ จงึ ไมเ ปลย่ี นแปลง แตความอุดมสมบูรณของดินเปลี่ยนแปลงไดงายมาก เพียงเปลี่ยนชนิดพืช ที่ปลูก หรือเปลี่ยนวิธีการจัดการดิน เกษตรกรจึงควรตรวจสอบปริมาณ ธาตุอาหารพืชในดินกอนการใชปุย ถึงแมวาความรูทางวิชาการดานดินและปุยมีอยูเปนจำนวนมาก หากแตถูกจำกัดอยูในแวดวงของนักวิชาการและเกษตรกรที่พัฒนาแลว เทานั้น อีกทั้งยากที่จะทำใหเขาใจและนำไปเผยแพรสูเกษตรกรในวงกวาง โดยเฉพาะในชุมชนทองถิ่นที่อยูหางไกล เกษตรกรสวนใหญจึงยังคงขาด ขอมูลขาวสารและความรูที่ถูกตอง หนังสือ “ธรรมชาติของดินและปุย” เปนผลพลอยไดจากโครงการวิจัย การจัดการธาตุอาหารพืชเฉพาะพื้นที่ (“ปุยสั่งตัด”) เพื่อการผลิตขาว ขาวโพด และออยอยางยงั่ ยนื สนบั สนุนโดยสำนกั งานกองทนุ สนับสนนุ การวจิ ัย (สกว.) ระหวางป 2540-2551 ทีมงานวิจัยไดประดิษฐ “ชุดตรวจสอบ เอ็น-พี-เค ในดินแบบรวดเร็ว” เพื่อชวยใหเกษตรกรสามารถวิเคราะหดินไดดวยตนเอง ซึ่งแกปญหาทั้งคาใชจายที่สูงและความลาชาของการวิเคราะหดิน ในหอ งปฏิบตั ิการ พรอมทัง้ พฒั นาเทคโนโลยี “ปยุ สัง่ ตัด” สำหรับขา ว ขาวโพด และออยภาคอีสานเสร็จเรียบรอยแลว

มูลนิธิพลังนิเวศและชุมชนไดทำหนาที่ประสานงานในการจัดพิมพ หนังสือ “ธรรมชาติของดินและปุย” ภายใตโครงการรวมพลังพลิกฟนผืนดิน เกษตรไทย รวมทั้งหมด 9 ครั้ง จำนวน 423,000 เลม (พิมพครั้งแรกเมื่อ วันที่ 18 พฤษภาคม 2550) และในการจัดพิมพทุกครั้งผูเขียนไดปรับปรุง เนื้อหาใหมีความสมบูรณมากยิ่งขึ้น เนอ้ื หาในหนงั สอื เลม นป้ี ระกอบดว ย (1) ความรพู น้ื ฐานดา นดนิ และปยุ ที่จำเปนสำหรับเกษตรกร (2) การผสมปุยใชเอง (3) เทคโนโลยี “ปุยสั่งตัด” เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการใชปุยเคมี (4) การเก็บตัวอยางดิน และการตรวจ- สอบธาตอุ าหารพืชในดนิ แบบรวดเรว็ และ (5) กรอบแนวความคดิ การพฒั นา ระบบเกษตรยั่งยืน และการเสริมสรางขีดความสามารถของเกษตรกร ผูเขียนมั่นใจวา เกษตรกรจะสามารถนำความรูพื้นฐานดานดินและ ปุยไปประยุกตใชในการจัดการดินในไรนาของตนเองได เลือกซื้อปุยและ ผสมปุยใชเองไดอยางถูกตอง สวนการตรวจสอบธาตุอาหารพืชในดินแบบ รวดเร็วและเทคโนโลยี “ปุยสั่งตัด” จะชวยใหเกษตรกรเพิ่มประสิทธิภาพ การใชปุยเคมีไดดวยตนเอง สำหรับกรอบแนวความคิดการพัฒนาระบบเกษตรยั่งยืนจะชวย เสริมสรางฐานรากของประเทศใหมั่นคงแข็งแรง เพราะการเกษตรมิได มีเปาหมายเพียงการผลิตเพ่ือขาย แตยึดโยงกับวิถีชีวิตวัฒนธรรมของคน สว นใหญ เชอ่ื มโยงกบั ความมน่ั คงดา นอาหารและพลงั งาน คณุ ภาพทรพั ยากร- ธรรมชาติและสิ่งแวดลอม รวมทั้งภาวะวิกฤตโลกรอน ขณะที่แนวทาง การเสริมสรางขีดความสามารถของเกษตรกรเพื่อสราง“เกษตรกรมืออาชีพ” จะเปนปจจัยสำคัญที่กำหนดอนาคตของการเกษตรไทย ทศั นยี  อตั ตะนันทน ประทปี วีระพัฒนนริ นั ดร 28 มกราคม 2554

สารบญั 1. ดิน : ทรพั ยากรธรรมชาติที่มคี า ...........................................1 1.1 ดนิ คือรากฐานของชีวิตเกษตรกร....................................1 1.2 สวนประกอบของดนิ .....................................................2 1.3 หนา ตดั ดิน ...................................................................3 1.4 การเจรญิ เตบิ โตของพืช .................................................3 1.5 ความตองการธาตุอาหารของพืช....................................5 1.6 การสูญเสียธาตุอาหารของพชื ในดิน...............................5 1.7 ผลติ ภาพของดนิ (ดินดีหรือดนิ เลว).................................8 2. สารฆา ศตั รพู ชื และสัตว .......................................................10 3. ปุย : วสั ดทุ ่ใี หธ าตอุ าหารพืช...............................................11 หรอื สิ่งมีชีวิตท่ีกอใหเกดิ ธาตุอาหารพืช 3.1 ปยุ และประโยชนชองปุย .............................................11 3.2 นำ้ หมกั ชวี ภาพ (นำ้ หมกั อินทรยี ) ..................................17 3.3 ปรมิ าณธาตอุ าหารพชื ในปุยเคมี ..................................19 3.4 เรโชปุย ......................................................................19 3.5 การพิจารณาเลอื กซอ้ื ปุยเคมี........................................20 3.6 วิธีการผสมปยุ เคมี ......................................................20 3.7 การคำนวณราคาปุย ...................................................22 3.8 ประโยชนของการผสมปุยใชเ อง ...................................24 3.9 ขอด-ี ขอ เสยี ของปุยอนิ ทรยี และปุย เคมี .........................25 3.10 การตรวจสอบปุยเคมปี ลอม หรอื ปยุ เคมดี อยมาตรฐาน....25 4. การจัดการธาตอุ าหารเฉพาะพืน้ ที่ (“ปุย สงั่ ตดั ”)..................26 4.1 สภาพปญหา..............................................................26 4.2 กรอบแนวความคิด .....................................................28

4.3 เทคโนโลยกี ารจดั การธาตอุ าหารเฉพาะพน้ื ท่ี (“ปยุ สง่ั ตดั ”)..29 4.4 ผลการทดลอง ป 2549................................................29 4.5 ผลการทดลอง ป 2550................................................32 4.6 ผลการทดลอง ป 2551................................................37 4.7 ผลการทดลอง ป 2551-2552.......................................39 4.8 “ปุยสั่งตดั ” แตกตา งจากการใชปุยตามคา วิเคราะหด นิ ...40 5. การเกษตรทพ่ี ึงปรารถนา....................................................42 5.1 คณุ ลกั ษณะ ...............................................................42 5.2 กรอบแนวความคดิ .....................................................42 5.3 เกษตรกรตอ งรจู ักดินในไรน าของตนเอง........................44 6. การเสริมสรา งขีดความสามารถของเกษตรกร....................46 6.1 ความจำเปน...............................................................46 6.2 ความเชอ่ื เปลีย่ นวถิ ีชวี ิต...............................................47 6.3 แนวทางสเู ปาหมาย ....................................................49 ภาคผนวก ..................................................................................50 วิธกี ารเกบ็ ตวั อยา งดนิ เพื่อวเิ คราะหธ าตอุ าหารพชื ...................50 1. หลักการ ........................................................................50 2. อปุ กรณแ ละวิธกี าร.........................................................51 การตรวจสอบปริมาณ เอน็ -พี-เค ในดนิ แบบรวดเร็ว................53 1. การสกดั (การละลาย) ธาตุอาหารพืชในดนิ ......................53 2. การตรวจสอบ เอน็ -พ-ี เค ในสารละลายดิน .......................54 3. ขอ ควรระวัง ...................................................................56 การตรวจสอบความเปน กรด-ดางของดนิ ..................................58 ตารางเปรยี บเทยี บ “ชุดดนิ ”.......................................................60 ทีมงานวิจัยการจัดการธาตอุ าหารเฉพาะพนื้ ที่ ..........................64

1. ดนิ : ทรัพยากรธรรมชาตทิ ี่มคี า 1.1 ดินคือรากฐานของชีวติ เกษตรกร ดินเกิดจากการผุพังสลายตัวของหนิ และแร ผสมกับซากพชื ซากสตั ว ทต่ี ายทบั ถมกนั เปน เวลาหลายลา นป หลงั จากเปด ปา ใหมๆ ดนิ ยงั อดุ มสมบรู ณ ปลกู พชื ลงไปกจ็ ะงามและใหผ ลผลติ สงู แตถ า ปลกู พชื ตดิ ตอ กนั หลายๆ ป ไมม ี การปรบั ปรุงบำรงุ ดิน ดนิ จะเสื่อมโทรม เพราะอินทรยี วตั ถแุ ละธาตุอาหารพชื ในดินหมดไป ดินจะแนนทึบจนพืชที่ปลูกไมสามารถเจริญงอกงามและ ใหผ ลผลิตสูงไดอกี ตอไป ดินเปนแหลงผลิตปจจัย 4 ที่จำเปนสำหรับมนุษย ไดแก อาหาร เครื่องนุงหม ที่อยูอาศัย และยารักษาโรค ดินมีความสำคัญตอพืช เพราะ เปนที่ยึดเกาะของรากพืช ใหอากาศแกรากพืชใชในการหายใจ ใหธาตุอาหาร และน้ำแกพืชใชในการเจริญเติบโต (ภาพที่ 1.1) ดินยังเปรียบเสมือนเครื่อง- กรองที่มีชีวิตที่ชวยกำจัดของเสีย ทั้งในรูปของแข็งและของเหลว เปนแหลง- อาศัยของจุลินทรียท่เี ปนประโยชนตอพืช ซึ่งทำหนาที่เปลี่ยนสารประกอบตางๆ ใหไปอยูในรูปที่พืชใชประโยชนได นอกจากพันธพุ ชื (พันธกุ รรมพืช) ที่ยึดเกาะของรากพืช นำ้ (ฝน/ชลประทาน) ลม (ความช้นื กา ซ) ไฟ (แสงแดด อุณหภูมิ) และความรู อากาศ อากาศ ความสามารถในการจัดการของ ธาตุอาหาร ธาตุอาหาร เกษตรกรแลว คุณภาพของดินยังเปน อีกปจจัยหน่งึ ท่มี ีความสำคัญอยางย่งิ ตอ อากาศ ความสำเร็จในการเพาะปลูกพืช ดินจึง ภาพที่ 1.1 ดินเปนแหลงใหอากาศ ธาตุอาหาร และน้ำ เพื่อการเจริญเติบโต ของพืช และเปนที่ยึดเกาะของราก 1

เปรยี บเสมอื นรากฐานของชีวิตเกษตรกร หรอื กลา วอกี นัยหนึ่ง คุณภาพของดิน เทา กับคุณภาพชีวิตของเกษตรกร เพราะถา ดินดี จะใชปยุ นอย ทำใหตนทนุ ต่ำ 1.2 สวนประกอบของดิน (1) อนินทรียวตั ถุ เปนสว นท่ีไดจ ากการผพุ ังสลายตวั ของหนิ และแร เปน แหลง ธาตอุ าหารพชื ทส่ี ำคญั ทส่ี ดุ ดนิ สว นใหญท ใ่ี ชป ลกู พชื ในประเทศไทย มอี นนิ ทรยี วตั ถเุ ปน สว นประกอบถงึ รอ ยละ 97-99 ของนำ้ หนกั แหง ของดนิ (2) อินทรียวัตถุ เปนสวนที่ไดจากการเนาเปอยผุพังสลายตัวของ เศษซากพชื และสัตวท ่ีทับถมกนั อยูในดิน อนิ ทรียวตั ถมุ ีปรมิ าณธาตุอาหารพืช อยูนอ ย แตม คี วามสำคัญในการทำใหดนิ โปรง รวนซยุ ระบายนำ้ และถา ยเท อากาศไดดี ทง้ั ยงั เปนแหลงพลังงานของจุลนิ ทรยี ด ิน ดนิ สว นใหญท ใ่ี ชเ พาะ- ปลกู พชื ในประเทศไทยมอี นิ ทรยี วตั ถอุ ยเู พยี งรอ ยละ1-3ของนำ้ หนกั แหง ของดนิ โดยเฉพาะอยางย่งิ ในภาคอสี าน ดนิ สว นใหญม ีอินทรียวัตถุต่ำมาก (นอ ยกวา รอ ยละ 1) จงึ ควรใหค วามสำคญั ตอ การเพิ่มอนิ ทรยี วัตถุใหแกด ิน (3) น้ำในดิน ทำหนาที่ชวย ละลายธาตอุ าหารพชื ในดิน และจำเปน สำหรับใชในการเคลื่อนยายธาตุอาหาร และสารประกอบตางๆ ในตนพชื น้ำ อินทรียวัตถุ (4) อากาศในดนิ ทำหนาท่ใี ห อนินทรียวัตถุ อากาศ ออกซิเจนแกรากพืชและจุลินทรียดิน สำหรบั ใชในการหายใจ (ภาพท่ี 1.2) ภาพที่ 1.2 สวนประกอบของดิน 2

1.3 หนาตดั ดิน ดินมีความลึก หรือความหนา ถา มองลกึ ลงไปในแนวดง่ิ จะพบวา ดนิ มลี ักษณะเปนชั้นๆ เรยี กสว นนีว้ า ดินบน หนาตดั ดนิ (ภาพที่ 1.3) ดนิ ทั่วๆ ไป มอี ินทรียวัตถุสะสมอยทู ีด่ นิ บน และ ดินลาง ปริมาณอินทรียวัตถุจะลดนอยลง ในดนิ ลา ง ในระดบั ทล่ี กึ ลงไปตามแนว วัตถุตน- หนา ตดั ดนิ จะพบหนิ ทก่ี ำลงั ผพุ งั สลายตวั กำเนิดดิน ในชน้ั ลา ง เรยี กวา วตั ถตุ น กำเนดิ ดนิ สวนช้ันท่ีอยูลึกลงไปถัดจากวัตถุตน- หินพื้น กำเนดิ ดนิ เรียกวา หนิ พ้ืน ซึ่งเปน ช้ันหินท่ยี ังไมไดผานกระบวนการ ภาพที่ 1.3 แสดงหนาตัดดินและหินพื้น ผุพงั สลายตัว รากพชื เจรญิ เตบิ โตและดดู ธาตอุ าหารเฉพาะในสว นทเ่ี ปน ดนิ บนและ ดินลาง ซึ่งดินแตละชนิดมีความลึกไมเทากัน ดินลึกจะมีพื้นที่ใหพืช หยั่งรากและดูดธาตุอาหารไดมากกวาดินตื้น การปลูกพืชใหไดผลดี จงึ ควรพิจารณาความลกึ ของดินดวย 1.4 การเจรญิ เติบโตของพืช ทุกสรรพสิ่ง (สิ่งมีชีวิตและสิ่งไมมีชีวิต) ในระบบนเิ วศลวนเชอื่ มโยง สัมพนั ธก ัน เปนเหตปุ จ จัยซ่งึ กันและกัน (ภาพท่ี 1.4) สำหรบั ปจ จยั หลักท่มี ี ผลตอ การเจรญิ เติบโตของพืชมดี งั ตอไปน้ี (1) แสงแดด เปน แหลง พลงั งานทีพ่ ชื ใชในการสงั เคราะหแสง (2) อุณหภูมิของดินและบรรยากาศ มีผลตอกระบวนการตางๆ ภายในตน พชื เชน การสังเคราะหแ สง การหายใจ เปนตน 3

(3) ความชื้น/น้ำ เปนวัตถุดิบ แสงแดด ใชในการสังเคราะหแสง ทำใหเซลล ระบบนิเวศ เตงตวั เปน ตัวกลางขนยายธาตอุ าหาร อากาศ อุณหภูมิ และอินทรียสารในสวนตางๆ ของพืช (4) สภาพกรด-ดางของดิน นิยมบอกเปนคาพีเอช (pH) โดยทั่วไป น้ำฝน พืชเจริญเติบโตไดดีในดินที่เปนกรด ธาตุอาหาร สูญเสียไปกับ เลก็ นอ ย หรอื ดนิ ทม่ี พี เี อชใกลเ ปน กลาง ผลผลิตพืช (pH 6.0-6.5) โรคและแมลง (5) ชนิดและปริมาณของ เอ็น พี เค กาซตา งๆ ในดิน อากาศสวนใหญ ธาตุอาหารรอง ในดินประกอบดวยกาซออกซิเจน จุลธาตุ สมบัติของดิน (กายภาพ เคมี ชีวภาพ) แรธาตุ ไนโตรเจน และคารบอนไดออกไซด รากพืชใชกาซออกซิเจนในการหายใจ ภาพท่ี 1.4 ปจจัยที่มีผลตอ ถา กา ซออกซเิ จนไมเพียงพอ ระบบราก การเจริญเติบโตของพืช ของพืชจะออนแอ (6) โรคและแมลงศตั รพู ืช ถาพืชมีโรคและแมลงศตั รูพืชรบกวนมาก ยอมจำกัดการเจริญเติบโตและการใหผลผลิตของพชื (7) ปรมิ าณธาตอุ าหารพชื ในดนิ และสมบตั ขิ องดนิ ไดแ ก สมบตั ิ ทางเคมี โดยเฉพาะความเปนกรด-ดางของดนิ สมบตั ทิ างกายภาพ เชน ความรว นซยุ ของดิน การระบายนำ้ การถา ยเทอากาศ ฯลฯ และสมบตั ิทาง- ชวี ภาพ หรอื จลุ นิ ทรยี แ ละสตั วเ ลก็ ๆ ในดนิ ลว นมผี ลตอ การเจรญิ เตบิ โตของพชื (8) ความรคู วามสามารถในการจัดการไรนาของเกษตรกร ซ่งึ นบั วันจะยิ่งมีความสำคัญมากขึ้น เนื่องจากการแขงขันรุนแรงขึ้น เกษตรกรจึง ตองมีความรูความสามารถในการสรางคุณภาพผลผลิต เพิ่มประสิทธิภาพ การผลติ และลดตนทนุ การผลติ 4

1.5 ความตองการธาตุอาหารของพชื ในจำนวน 17 ธาตุที่พืชจำเปนตองใชในการเจริญเติบโตและให ผลผลิต พืชได 3 ธาตุจากน้ำและอากาศ ไดแก คารบอน ไฮโดรเจน และออกซิเจน สวนที่เหลืออีก 14 ธาตุ พืชไดจากดิน (ภาพที่ 1.5) ใน 14 ธาตุน้ัน มี 6 ธาตุท่ีพชื ใช ในปริมาณมาก ไดแก ไนโตรเจน (เอน็ ) ฟอสฟอรัส (พ)ี โพแทสเซยี ม (เค) แคลเซียม แมกนีเซยี ม และกำมะถนั แตการใสปุยจะเนนเฉพาะ เอ็น-พี-เค อากาศใหค ารบอนไดออกไซด จึงเรียกวา ธาตอุ าหารหลกั ดิ น สว น ใ ห ญ ท่ีใ ช ป ลู ก พื ช ใ น เอ็น พี เค น้ำใหไฮโดรเจนและออกซิเจน ปจ จบุ นั มกั ไมข าดแคลเซยี ม แมกนเี ซยี ม (ธาตุอาหารหลัก) และกำมะถัน และเมอื่ ใสปุย เอ็น-พ-ี เค ธาตุอาหารรอง ลงไปในดิน มกั มี 3 ธาตุนีป้ นลงไปดว ย จุลธาตุ เสมอ จงึ เรียกวา ธาตุอาหารรอง ภาพที่ 1.5 ความตองการ สวนอีก 8 ธาตุที่เหลือเรียกวา ธาตุอาหารของพืช ธาตุอาหารเสริม (จลุ ธาต)ุ ไดแก เหลก็ แมงกานสี สังกะสี ทองแดง โบรอน โมลดิ นิ มั คลอรนี และนิเกิล ธาตอุ าหารทกุ ตวั ลว นมคี วามสำคญั เพราะถา พชื ขาดธาตใุ ดธาตหุ นง่ึ ธาตนุ น้ั จะเปน ตวั จำกดั การเจริญเติบโตและการใหผ ลผลติ ของพืช 1.6 การสญู เสียธาตอุ าหารพืชในดิน ธาตอุ าหารพชื ในดนิ สญู เสยี ออกไปจากพน้ื ทไ่ี ดห ลายทาง (ภาพท่ี 1.6) (1) สญู เสยี ไปกบั ผลผลติ พชื ท่ีเก็บเกีย่ วออกไป (2) ถกู ชะลา งออกไปจากบรเิ วณรากพชื โดยเฉพาะไนโตรเจน เชน ถาเกิดฝนตกหนักหลังจากใสปุยไนโตรเจนในดินทราย พืชอาจดูดไนโตรเจน 5

ท่ใี สลงไปไดเพียงรอยละ 10 เทานั้น เพราะไนโตรเจนละลายน้ำไดง า ยมาก จงึ ถกู เคลอีื นยา ยออกไปนอกบริเวณรากพชื (3) สูญหายไปในรูปของกาซ เชน กรณีของไนโตรเจน (4) การตรงึ โดยเฉพาะฟอสฟอรสั การตรึง หมายถึง ธาตุอาหารพืชถูกดิน หรือสารประกอบในดินจับไว พืชจึง ไมสามารถดูดธาตุอาหารเหลานั้นไป ใชป ระโยชนไ ดท ง้ั หมด ซง่ึ ความเปน กรด- สูญหายไปในรูปของกาซ สูญหายไปกับผลผลิตที่เก็บเกี่ยว ดา งของดนิ เปน ปจ จยั สำคญั ทส่ี ดุ ทม่ี ผี ล กรณีของไนโตรเจน ตอ การตรงึ ธาตอุ าหารพชื ในดนิ เกิดการตรึงในดิน (5) สูญเสียไปกับการชะลาง ถูกชะลางออกไปจากบริเวณรากพืช โดยเฉพาะฟอสฟอรัส และพังทลายของดิน พื้นที่ที่มีความ- โดยเฉพาะไนโตรเจน ลาดเท และมีสภาพโลงเตียนปราศจาก ภาพท่ี 1.6 การสูญเสียธาตุอาหารในดิน พชื พรรณหรอื สง่ิ ปกคลมุ ดนิ หรอื มกี ารไถ- พรวนดินเพื่อเตรียมปลูกพืช ถาฝนตกหนัก จะเกิดการกัดเซาะผิวดิน ธาตุอาหารพืชในดินยอมสูญหายออกไปจากพื้นที่ดวย ดินที่ใชเพาะปลูกพืชในประเทศไทยมีมากกวา 200 ชุดดิน (Soil series) แตล ะชุดดินมศี ักยภาพ (พลัง) และขอจำกดั ในการผลติ พชื แตกตา งกนั เนอ่ื งจากสมบตั ขิ องดนิ แตกตา งกนั อาทิ ความลกึ ของดนิ ความสามารถในการอมุ น้ำ การระบายนำ้ และการปลดปลอ ยธาตุ- อาหาร ฯลฯ สง ผลใหก ารเจรญิ เตบิ โตของพชื แตกตา งกนั ตารางที่ 1.1 แสดงใหเห็นวา ในผลผลิตเมล็ดขาวโพดมีปริมาณ ไนโตรเจนมากกวา ฟอสฟอรสั และโพแทสเซยี มถงึ 3-4 เทา และการปลกู ขา วโพด ในชุดดินลพบุรีสูญเสียธาตุอาหาร (เอ็น-พี-เค) ไปกับผลผลิตเมล็ดขาวโพด นอยกวาชุดดินปากชองเกือบ 3 เทา 6

เม่ือมีการเพาะปลกู พชื ธาตอุ าหารจะถูกดูดไปใชใ นการเจริญเตบิ โต และถูกเก็บสะสมไวในสวนตางๆ ของพืช ไดแก ใบ ลำตน ดอก ผล ฯลฯ และ ธาตอุ าหารพชื เหลาน้นั ยอมถกู นำออกไปจากพืน้ ทพ่ี รอ มกับผลผลติ ดว ย ตารางที่ 1.1 ปริมาณธาตอุ าหารท่ขี า วโพดใชส รา งเมลด็ และตอซงั ชดุ ดนิ ลพบุรี จังหวดั นครสวรรค คำแนะนำการใชป ุย เอ็น-พ-ี เค = 10-9-0 กก./ไร ผลผลิตเมล็ด = 969 กก./ไร ผลผลติ ตอซงั = 626 กก./ไร ธาตอุ าหาร ธาตอุ าหารพืช (%) ธาตุอาหารพืช (กก./ไร) ไนโตรเจน (เอ็น) ตอซงั เมล็ด ตอซงั เมลด็ ตอซัง+เมลด็ ฟอสฟอรัส (พี) 0.68 1.27 โพแทสเซียม (เค) 0.05 0.22 6.58 7.95 14.53 0.44 0.28 0.48 1.38 1.86 4.26 1.75 6.01 ชุดดินปากชอ ง จงั หวดั นครราชสมี า คำแนะนำการใชป ุย เอน็ -พ-ี เค = 13-0-0 กก./ไร ผลผลิตเมลด็ = 1,740 กก./ไร ผลผลติ ตอซงั = 1,148 กก./ไร ธาตอุ าหาร ธาตอุ าหารพืช (%) ธาตอุ าหารพืช (กก./ไร) ไนโตรเจน (เอน็ ) ตอซงั เมลด็ ตอซัง เมลด็ ตอซงั +เมลด็ ฟอสฟอรสั (พี) 0.63 1.41 โพแทสเซยี ม (เค) 0.15 0.54 10.96 16.19 27.15 1.66 0.55 2.61 6.20 8.81 28.88 6.31 35.19 ในพน้ื ทก่ี ารเกษตร ธาตอุ าหารในดนิ สญู เสยี ไปกบั ผลผลติ พชื มากทส่ี ดุ การปลกู พชื ตดิ ตอ กนั ยาวนานโดยไมม กี ารเพม่ิ เตมิ ธาตอุ าหาร ลงไปในดิน ความอุดมสมบูรณของดินจะลดลง และในทา ยที่สุด ดนิ จะไมส ามารถใหผ ลผลติ พชื สงู ได 7

ดังนนั้ ควรเพิ่มเติมธาตุ- อาหารพืชลงไปในดินใหเพียง- พอ ซง่ึ การใสป ยุ เปน วธิ กี ารหนง่ึ (ภาพที่ 1.7) การฟนฟูดินใหกลับมา ภาพที่ 1.7 การทดแทนธาตุอาหารพืช อุดมสมบูรณอกี ครัง้ หนึ่ง ตอ ง ที่สูญหายไปโดยการใสปุย ใชเวลาและคาใชจายสูงมาก จึงควรดูแลรักษาความอุดม- สมบูรณของดนิ ใหด ีอยเู สมอ 1.7 ผลติ ภาพของดิน (ดินดหี รอื ดนิ เลว) ผลติ ภาพของดิน คือ คุณภาพของดนิ ในการปลูกพืช ซ่งึ ตอ ง พิจารณาทงั้ 4 องคป ระกอบ ดงั น้ี (1) ความอดุ มสมบูรณข องดนิ หมายถึง ปริมาณธาตอุ าหารในดิน ทเ่ี ปน ประโยชนตอพืช ถามเี พียงพอ เรยี กวา ดินมคี วามอดุ มสมบูรณสูง แตถาขาดแคลน เรียกวา ดนิ มคี วามอดุ มสมบูรณตำ่ ควรปรับปรงุ ใหด ีขนึ้ โดย การใชป ุยเคมี เพราะประหยัดคา ใชจา ย (2) สมบัตทิ างกายภาพของดนิ ไดแ ก ความโปรงรว นซุย ความแขง็ และแนนทบึ ของดิน ฯลฯ ซ่งึ มผี ลตอ การถา ยเทอากาศ การระบายน้ำของดนิ การเจริญเติบโตของรากพชื ตลอดจนการดดู นำ้ และธาตอุ าหาร ดนิ ทม่ี คี วามอดุ มสมบรู ณส งู ถา สมบตั ทิ างกายภาพของดนิ ไมด ี รากพชื จะไมเจริญเติบโต ดูดน้ำและธาตุอาหารไดไมเต็มที่ ยอมเป็นอุปสรรค ตอการใชปุยอยางมีประสิทธิภาพ ปุยที่เหลือจะถูกชะลางไหลลงสูแมน้ำ ลำคลอง สญู เสยี ไปโดยเปลา ประโยชน และสรา งปญ หาสง่ิ แวดลอ มตดิ ตามมา 8

การแกไขสมบัติทางกายภาพของดินทำไดโดยใชวัสดุปรับปรุงดิน เชน ไถกลบเศษซากพืชลงไปในดิน ใสป ยุ อินทรีย หรือใชปุยพืชสด การใชปุยอยางมีประสิทธิภาพจึงตองปรับปรุงสมบัติทางกายภาพของดิน ใหดีเสียกอน พืชจึงจะตอบสนองตอการใชปุยเคมีไดดีขึ้น (3) สมบตั ิทางเคมีของดิน เชน ความเปน กรด-ดา ง ความเค็มของดนิ หรือสารพิษตางๆ ที่เกิดขึ้นในดิน ฯลฯ ถาสมบัติเหลานี้ไมเหมาะสมตอ การเจรญิ เตบิ โตของรากพชื ยอ มเปน อปุ สรรคตอ การดดู นำ้ และธาตอุ าหารของ รากพชื ประสทิ ธภิ าพของการใชป ยุ เคมจี งึ ขน้ึ อยกู บั สมบตั ทิ างเคมขี องดนิ ดว ย ตัวอยางของการแกไขสมบัติทางเคมีของดิน ถาดินเปนกรดรุนแรง ใหใชวัสดุจำพวกปูน เชน ปูนมารล หินปูน ปูนโดโลไมต ปูนขาว ฯลฯ ถาเปน ดินเค็ม มีเกลืออยูมาก ใหลางเกลือดวยน้ำ เพื่อเอาความเค็มออกไปกอน พืชจึงจะเจริญเติบโตไดเปนปรกติ ดินทีม่ ีทั้งความอดุ มสมบูรณสูงและสมบัติทางกายภาพดี แตถ า สมบตั ิ ทางเคมีไมเหมาะสม ดนิ นน้ั กย็ งั คงถกู จดั อยูใ นประเภท “ดนิ เลว” หรือดนิ ท่มี ี ผลิตภาพตำ่ (4) สมบตั ิทางชีวภาพของดิน เปนสมบตั ิของดนิ ท่ีประกอบดวยสง่ิ - มีชีวิตที่เปนประโยชน ครอบคลุมตั้งแตสัตวที่มีขนาดเล็กไปถึงจุลินทรียที่ หลากหลาย จุลินทรียบ างชนดิ จะตรึงธาตไุ นโตรเจนจากอากาศใหกบั ดนิ และ ชวยยอ ยสลายปลดปลอ ยธาตอุ าหารจากอินทรยี วัตถุและละลายสารประกอบ บางชนิดในดินใหมาอยูในรูปที่พืชนำไปใชได ตัวอยางเชน พืชตระกูลถั่วจะ เจริญเติบโตดีเม่ือมีจุลินทรียพวกไรโซเบียมชวยจับไนโตรเจนจากอากาศใหมา อยูในรูปที่พืชใชประโยชนได หรือจุลินทรียจำพวกไมคอรไรซาชวยทำให ฟอสฟอรัสในหินฟอสเฟตละลายออกมาใหพืชนำไปใชไดดีขึ้น เปนตน 9

ดินที่มีผลิตภาพสูง หรือ “ดินดี” ตองมีทั้ง 4 องคประกอบดังกลาว ที่เหมาะสม ซึ่งแตละองคประกอบมีความสำคัญตอการเจริญเติบโตและ การใหผลผลิตของพืช ถงึ แมว า การใสป ยุ เคมที ำใหด นิ อดุ มสมบรู ณต ำ่ กลายเปน ดนิ อดุ มสมบรู ณ สงู ได แตเปลี่ยนดินเลวใหเปนดนิ ดีไมไ ด ถา สมบัติทางกายภาพ เคมี และ ชวี ภาพของดนิ นน้ั ไมไ ดร บั การแกไ ขใหเ หมาะสมเสยี กอ น ดงั นน้ั ดนิ ทม่ี คี วามอดุ มสมบรู ณส งู จงึ ไมจ ำเปน ตอ งเปน ดนิ ดเี สมอไป ถา ดนิ นน้ั มอี งคป ระกอบอน่ื ๆ ไมเ หมาะสม แตด นิ ดตี อ งเปน ดนิ ทม่ี คี วามอดุ ม- สมบรู ณส งู 2. สารฆาศัตรูพืชและสัตว สารฆาศัตรูพืชและสัตวสวนใหญเปนสารประกอบอินทรียเคมี เปนพิษกับแมลงและศัตรูพืช (ภาพที่ 2) หากใชอยางไมระมัดระวัง ยอมเปนโทษตอสุขภาพของทั้งผูใชและผูบริโภค อีกทั้งทำใหมีสารพิษตกคาง ในสิ่งแวดลอมดวย จึงมักมีคำเตือนบนฉลาก ตัวอยางเชน ควรเก็บเกี่ยว ผลผลติ หลงั จากการฉดี พน 20 วนั เปน ตน มฉิ ะนน้ั สารพษิ ตกคา งจะเปน อนั ตราย ตอผูบริโภค ภาพที่ 2 สารฆาศัตรูพืชและสัตวสวนใหญ เปนสารประกอบอินทรียเคมี 10

3. ปยุ : วสั ดทุ ีใ่ หธาตอุ าหารพืช หรอื สิง่ มชี วี ติ ท่ีกอ ใหเ กิดธาตอุ าหารพชื 3.1 ปุย และประโยชนของปุย ปุย คอื วสั ดทุ ีม่ ีธาตอุ าหารพชื เปนองคป ระกอบ หรือส่ิงมชี ีวิตท่ี กอใหเกิดธาตุอาหารพืช เมื่อใสลงไปในดินแลวจะปลดปลอย หรือ สังเคราะหธาตอุ าหารที่จำเปน ใหแ กพ ืช การเพาะปลกู พชื ในดนิ ทม่ี คี วามอดุ มสมบรู ณส งู จงึ ตอ งการธาตอุ าหารพชื เพมิ่ เตมิ จากปุยนอยกวา ดินท่มี ีความอดุ มสมบรู ณตำ่ ปยุ แบง ออกได 4 ประเภท ดงั นี้ (1) ปยุ เคมี คอื สารประกอบอนนิ ทรยี เ คมที ใ่ี หธ าตอุ าหารพชื เปน สาร ประกอบที่ผานกระบวนการผลิตทางอุตสาหกรรม เมื่อใสลงไปในดินที่มี ความชน้ื เหมาะสม ปยุ เคมจี ะละลายใหพ ชื ดดู ไปใชไ ดอ ยา งรวดเรว็ (ภาพท่ี 3.1) ปุยเคมีที่ผลิตจำหนายในปจจุบัน แบง ออกไดเ ปน 2 กลุม ใหญๆ คือ แมปยุ และปยุ ผสม แมปุย คือ สารประกอบเคมีที่มี ธาตุอาหารพืชหนึ่งธาตุหรือมากกวา มีสูตรที่ชัดเจน ละลายน้ำไดงาย และ ภาพที่ 3.1 ปุยเคมีคือสารประกอบ พืชนำธาตุอาหารเหลาน้ันไปใชไดทันที อนินทรียเคมีที่ใหธาตุอาหารพืช เกษตรกรสามารถนำไปใชไดโ ดยตรง หรือนำไปผลิตเปนปยุ ผสม แมปุย มี 3 ชนิด ไดแ ก (ก) ปยุ ไนโตรเจน (แมปุยเอน็ ) เชน ปุยยูเรยี (NH2)2CO (46-0-0) ปยุ แอมโมเนยี มซลั เฟต (NH4)2SO4 (21-0-0) 11

(ข) ปุย ฟอสฟอรสั (แมป ยุ พี) เชน ปุยทริปเปลซปุ เปอรฟ อสเฟต Ca(H2PO4)2 (0-46-0) ปุย ไดแอมโมเนียมฟอสเฟต หรอื ปุย DAP (NH4)2HPO4 (18-46-0) (ค) ปยุ โพแทสเซียม (แมป ยุ เค) เชน ปุยโพแทสเซยี มคลอไรด KCl (0-0-60) ปุยโพแทสเซยี มซัลเฟต K2SO4 (0-0-50) ปยุ ผสมคอื ปยุ เคมที ไ่ี ดจ ากการนำแมป ยุ ตง้ั แต2ชนดิ ขนึ้ ไปมาผสมกนั เพื่อใหไ ดปรมิ าณและสดั สวนของธาตอุ าหาร เอน็ -พ-ี เค ตามท่ตี อ งการ เชน ปุยสูตร 17-17-8, 15-15-15 และ 16-8-8 เปน ตน ปุย ผสมมหี ลายประเภท (รูปแบบ) มีทงั้ ลักษณะท่ีเปน เม็ด ผง หรือ ของเหลว ปุยผสมท่ีเปนเม็ดมี 2 ชนิด คอื (ก) ปยุ ผสมคลกุ เคลา ไดจ ากการนำแมป ยุ ทม่ี ขี นาดเมด็ เทา ๆ กนั หรอื ใกลเ คยี งกนั มาผสมกัน (ข) ปุย ผสมปน เม็ด (ปุย คอมปาวด) ไดจากการนำแมปยุ มาผสมกนั จากน้นั บดใหละเอยี ด แลวปน เปนเมด็ ปุยเคมีไมใชสารพิษ และการใสปุยเคมีไมไดทำใหดินแข็งหรือดิน แนนทึบ ดินแนนทบึ มีชองขนาดใหญจ ำนวนนอย เกดิ จากหลายสาเหตุ อาทิ การไถพรวนดินโดยใชเคร่อื งจกั รขนาดใหญ หรอื แมแตการใชว ัวควายก็มผี ล ทำใหด ินแนน ทึบได โดยเฉพาะอยา งย่งิ การไถพรวนในขณะท่ีดนิ เปย ก การสญู เสียหนา ดนิ นับเปน อกี สาเหตุหน่ึง เพราะทำใหดินช้นั ลางโผล ขึ้นมาเปนดินชัน้ ไถพรวน ซึง่ ดนิ ชั้นลา งโดยท่ัวไปมีชอ งขนาดใหญจ ำนวนนอ ย นอกจากนี้ การเพาะปลูกพืชยังทำใหดินแนนทึบ เพราะอินทรียวตั ถุ ในดินลดลง และทำใหปุยที่มีอยูเดิมในดินสูญหายไปพรอมกับผลผลิตที่ถูก เกบ็ เกยี่ วออกไป การชดเชยธาตุอาหารใหแ กด ินดว ยปยุ อนิ ทรียหรอื ปยุ ชีวภาพ จะไมเ พียงพอ ปยุ เคมจี ึงมีความสำคญั ในการเพิม่ ผลผลติ ตอไร 12

(2) ปุยอินทรีย คือ สารประกอบที่ไดจากสิ่งมีชีวิตที่ใหธาตุอาหาร พืช ไดแก พืช สัตว และจุลินทรีย และผานกระบวนการผลิตทางธรรมชาติ (ภาพที่ 3.2) ปุยอินทรียมี 3 ประเภท คอื (ก) ปยุ คอก คอื ปยุ อนิ ทรยี  ที่ไดจากมูลสตั ว เชน เปด ไก หมู ววั ควาย เปนตน โดยทว่ั ไป ปยุ คอกมี เอน็ -พี-เค รอ ยละ 0.5 - 0.25 - 0.5 ของนำ้ หนกั แหง ตามลำดบั ปรมิ าณ ธาตุอาหารในปุยคอกข้ึนอยูกับชนิด ภาพที่ 3.2 ปุยอินทรียคือสารประกอบ ของอาหารที่สัตวกินเขาไป และปุย- ที่ไดจากสิ่งมีชีวิตที่ใหธาตุอาหารพืช คอกใหมจ ะมปี รมิ าณธาตอุ าหารสงู กวา ปยุ คอกเกา เพราะธาตอุ าหารทล่ี ะลาย น้ำไดงายถูกชะลางออกไปจากการกองปุยไวกลางแจง และบางสวนระเหิด เปนกาซสูญหายไปได จึงควรเก็บรักษาปุยคอกใหถูกวิธี โดยการกองสุม เปนรูปฝาชี อัดใหแนน และเก็บไวภายใตหลังคาที่กันแดดและฝนได การใช ปุยคอกสด ๆ อาจเปนอันตรายตอพืช ควรหมักกับเศษพืช เชน แกลบ ฟางขาว ขี้เลื่อย ฯลฯ ไวสักระยะหนึ่ง หรือตากใหแหง แลวจึงนำมาใช (ข) ปุยหมกั คอื ปุยอินทรยี ทไ่ี ดจ ากการหมักเศษหญา แหง ใบไม ฟางขาว เศษอาหาร ขยะ หรอื อนิ ทรยี วตั ถุตางๆ ใหเนาเปอ ยสลายตวั โดยกอง วัสดุเหลานั้นใหสูงจากพื้นดิน 30 ซม. เหยียบใหแนน โรยปุยคอกบาง ๆ และใสป ุยเคมี เชน 15 - 15 - 15 ประมาณ 1.5 - 2 กก. ตอ เศษพืช 1 ตนั รดนำ้ พอชุม แลวกองสุมเศษพืชชั้นที่สองทบั ลงไป โรยปุยคอกและปยุ เคมเี ชน เดียวกับการกองชั้นแรก ทำเชนนี้เรื่อยไปจนกองปุยสูงประมาณ 1.5 เมตร กวาง 2 เมตร จึงใสดินปดทับชั้นบนสุด รดน้ำพอชุม แลวใชเศษหญา และ/หรือฟางขาวปดคลุมกองปุย จากนั้นหมักทิ้งไวจนสลายตัวเปนปุยหมัก (ค) ปุยพืชสด คือ ปุยอินทรียท่ีไดจากการปลูกพืชตระกูลถ่ัว ควรเปน พืชโตเรว็ อายุส้นั มีใบตน และกงิ่ กา นหนาแนน แผค ลมุ ดนิ เจริญเตบิ โตแขงกับ 13

วัชพืชไดดี มีระบบรากแข็งแรง เชน ถั่วพุม ถั่วเขียว โสน ปอเทือง ฯลฯ เมื่อพืชอยูในระยะออกดอก ไถกลบลงไปในดิน ปลอยใหผุพังสลายตัว จากนั้นจึงปลูกพืชที่ตองการ พืชตระกูลถั่วในพื้นที่ 1 ไร ถาใหน้ำหนักแหง ประมาณ 500 กก. จะชวยเพิ่มไนโตรเจนใหแกดิน 12-15 กก. วัตถุประสงคของการใชปยุ อินทรีย คือ เพ่อื ปรับปรุงสมบัติทาง- กายภาพของดนิ เมอ่ื ดนิ โปรง รว นซยุ รากพชื จงึ ชอนไชไปหาธาตอุ าหาร ไดง า ยขน้ึ ปยุ อนิ ทรยี ม ปี รมิ าณธาตอุ าหารพชื อยนู อ ยเมอ่ื เปรยี บเทยี บกบั ปยุ เคมี และธาตอุ าหารพืชสว นใหญอ ยใู นรปู ของสารประกอบอนิ ทรีย เม่อื ผุพังสลายตัวก็จะปลดปลอยธาตุอาหารพืชออกมาในรูปเดียวกันกับ ปยุ เคมี รากพชื จงึ สามารถดดู ไปใชไ ด จากขอมูลของกรมวิชาการเกษตร ปริมาณ เอ็น-พี-เค ในปุยอินทรีย โดยเฉลย่ี มเี พยี งรอ ยละ 2-1-1 ตามลำดบั (ตารางท่ี 3.1) ฉะนน้ั ถา ตอ งการนำ เอ็น-พี-เค ในปุยอินทรียมาชดเชยธาตุอาหารพืชในดินที่สูญเสียไปกับ ผลผลิต จะตองใชในปริมาณมากมหาศาล ประกอบกับการปรับปริมาณ การใชปุยอินทรีย เพื่อสรางความสมดุลของแตละธาตุอาหารพืช ในดินทำไดยากลำบาก เนื่องจากวัสดุที่นำมาใชในการผลิตปุยอินทรีย มีความแตกตางหลากหลาย และปริมาณธาตุอาหารพืชในวัสดุชนิดเดียวกัน ก็มีความแปรปรวนมาก สมบัติสำคัญของปุยอินทรียตามมาตรฐานของกรมวิชาการเกษตร ไดแก ความชื้นไมเกินรอยละ 35 ปริมาณอินทรียวัตถุมากกวารอยละ 30 คา ความเปน กรด-ดา ง (pH) อยรู ะหวา ง 5.5 - 8.5 และปรมิ าณ เอน็ -พ-ี เค มากกวา รอ ยละ 1.0 - 0.5 - 0.5 ตามลำดบั ในป 2548 กรมวิชาการเกษตรไดตรวจสอบคุณภาพของ ปุยอินทรียที่วางจำหนายใน 18 จังหวัด รวม 328 ตัวอยาง พบวามีเพียง 2 ตัวอยางเทานั้น (รอยละ 0.6) ที่มีคุณสมบัติไดมาตรฐาน เกษตรกร 14

จึงควรผลิตปุยอินทรียไวใชเอง เพราะมีโอกาสสูงที่จะไดปุยอินทรีย ดอยคุณภาพ ไมคุมคากับเงินที่จายออกไป ตารางท่ี 3.1 ปริมาณ เอ็น-พ-ี เค ในปุย อินทรยี  เอน็ (%) พี (%) เค (%) ผกั ตบชวา 1.55 0.46 0.49 ปอเทือง 1.98 0.30 2.41 ตนขาวโพด 0.71 0.11 1.38 ฟางขา ว 0.59 0.08 1.72 รำขา ว 1.22 0.91 1.09 แกลบ 0.46 0.26 0.70 ขี้เถาแกลบ 0.00 0.15 0.81 มลู วัว 1.10 0.40 1.60 มูลสุกร 1.30 2.40 1.00 มูลไก 2.42 6.29 2.11 มูลคางคาว 1.54 14.28 0.60 ปยุ หมกั ฟางขา ว 1.34 0.53 0.97 (3) ปุยชีวภาพ คือ ปุยที่ประกอบดวยจุลินทรียที่ยังมีชีวิตและมี คุณสมบัติพิเศษสามารถสังเคราะหสารประกอบธาตุอาหารพืชไดเอง หรือ สามารถเปลี่ยนธาตุอาหารพืชที่อยูในรูปที่ไมเปนประโยชนตอพืชใหมาอยูใน รูปที่พืชสามารถดูดไปใชได กรมวิชาการเกษตรนับเปนหนวยงานแรกของ ประเทศไทยที่ไดศึกษาวิจัยปุยชีวภาพมากวา 30 ป และผลิตปุยชีวภาพ จำหนายใหแกเกษตรกรดวย ปุยชีวภาพแบงออกเปน 2 ประเภท คือ กลุมจุลินทรียที่ สามารถสงั เคราะหส ารประกอบธาตอุ าหารพชื ไนโตรเจนไดเอง ไดแ ก 15

ไรโซเบียมทอี่ ยูในปมรากพืชตระกูลถั่ว แฟรงเคียท่อี ยใู นปมของราก สนทะเล สาหรา ยสีเขยี วแกมนำ้ เงินท่อี ยูในโพรงใบของแหนแดง และ ยังมีจุลินทรียท่ีอาศัยอยูในดินอยางอิสระท่ีสามารถตรึงไนโตรเจนจาก อากาศใหแ กพ ชื ไดเ ชนกัน สว นอกี ประเภทหนึ่ง คือ กลุม จุลินทรียที่ชว ย ทำใหธาตุอาหารพืชในดินละลายออกมาเปนประโยชนตอพืชมากขึ้น เชน ไมคอรไ รซาชว ยใหฟ อสฟอรสั ทถ่ี กู ตรงึ อยใู นดนิ ละลายออกมาอยใู น รปู ทพ่ี ืชดดู ไปใชไ ด (4) ปุยอินทรียชีวภาพ คือ ปุยอินทรียที่ผานกระบวนการผลิตที่ใช อุณหภมู ิสูงถึงระดับทีส่ ามารถฆาเชอ้ื จลุ ินทรยี  ทั้งท่ีเปนโรคพชื โรคสตั ว และ โรคมนษุ ย รวมทง้ั จลุ นิ ทรยี ท ่ัวๆ ไปดวย จากนนั้ นำจุลินทรียท่มี ีคณุ สมบัติเปน ปุยชีวภาพที่เลี้ยงไวในสภาพปลอดเชื้อมาผสมกับปุยอินทรียดังกลาว และ ทำการหมักตอไปจนกระทั่งจุลินทรียที่ใสลงไปในปุยหมักมีปริมาณคงที่ จุลินทรียเหลานี้นอกจากจะชวยตรึงไนโตรเจนใหแกพืชแลว ยังชวยผลิต สารฮอรโ มนพืชเพื่อกระตุนการเจริญเติบโตของรากพชื และจลุ นิ ทรยี บางชนิด ยงั สามารถควบคมุ โรคพชื ในดนิ และกระตนุ ใหพ ชื สรา งภมู คิ มุ กนั โรคไดอ กี ดว ย 16

3.2 นำ้ หมักชีวภาพ (นำ้ หมกั อนิ ทรีย) น้ำหมักชีวภาพไดจากการหมักชิ้นสวนของพืชและสัตวกับกากน้ำตาล และน้ำ วัสดุเหลานี้จะถูกยอยสลายโดยจุลินทรีย ซึ่งเกือบทั้งหมดเปน จุลินทรียที่มีอยูในธรรมชาติ (มากกวารอยละ 90 ของจุลินทรียทั้งหมด) น้ำหมักชีวภาพจะปลดปลอยธาตุอาหารพืชออกมามากหรือนอยขึ้น อยูกับปริมาณธาตุอาหารพืชที่มีอยูในวัสดุที่นำมาใชหมัก ซึ่งเปนหลักการ เดียวกับการผลิตปยุ หมักน่ันเอง การผลิตน้ำหมกั ชีวภาพใชว สั ดทุ เ่ี ปนของแขง็ ในปริมาณนอย ประกอบ กับธาตุอาหารพชื ทมี่ อี ยูในวัสดุเหลา น้นั มกั มปี รมิ าณนอ ยอยแู ลว ธาตุอาหาร พืชที่ถูกปลดปลอยผานกระบวนการยอยสลายจึงมีปริมาณนอยมาก ทั้งยัง ถูกทำใหเจือจางดว ยนำ้ อกี 10-100 เทา ศ.ดร.นันทกร บุญเกิด (2550) ใหขอคิดไววา การที่เกษตรกร นำน้ำหมักชีวภาพไปใชกับพืชแลวไดผลดี อาจเกิดจากผลขางเคียง มากกวาที่พืชไดรับโดยตรงจากน้ำหมักชีวภาพ เมื่อกระบวนการหมักสิ้นสุดลง จะไดกรด 2 ชนิด น้ำหมักชีวภาพที่ได จึงมีความเปนกรด และไดจุลินทรีย 2 กลุม คือ ถาหมักในระบบเปดที่มี อากาศเขาได จะไดกรดน้ำสม (กรดอะซีติก) และยีสต แตถาหมักในระบบปด ที่มีอากาศเขาไดนอย จะไดกรดนม (กรดแลคติก) และเชื้อแลคติกแบคทีเรีย เมื่อนำน้ำหมักชีวภาพไปใชราดลงดิน หรือฉีดพนที่พืช อาจไดผลดี เนื่องจาก สาเหตุดังตอไปนี้ (1) ทำใหศตั รพู ชื ลดลงชั่วคราว เพราะไมช อบกล่ิน หรอื ความเปน กรด ของนำ้ หมักชีวภาพ แตเม่ือศตั รูพชื ปรบั ตัวได กจ็ ะทำลายพืชเหมือนเดิม 17

(2) ในกรณีที่เกษตรกรใชปยุ เคมีสูตรเดมิ ๆ อยา งตอ เนอ่ื ง ทำใหม กี าร- สะสมธาตุอาหารพืชบางตัวในดนิ มากเกินไป โดยเฉพาะอยา งย่งิ ฟอสฟอรสั และโพแทสเซยี ม เมื่อหยดุ ใชป ุยเคมี แลวใชนำ้ หมกั ชวี ภาพแทน พืชจะยังคง เจรญิ เติบโตไดด ี (3) ในบางกรณี ดนิ มคี วามเปน ดา ง หรอื ธาตอุ าหารพชื บางตวั ไมล ะลาย เมอ่ื ใชน ำ้ หมกั ชวี ภาพทม่ี คี วามเปน กรดใสล งไป จะทำใหส ภาพดนิ ดขี น้ึ ชว่ั คราว และปลดปลอยธาตุอาหารพชื ออกมามากข้นึ (4) ในกรณีที่ดินนั้นขาดธาตุอาหารรองบางตัว น้ำหมักชีวภาพที่มี ธาตอุ าหารดังกลา วจะเขาไปทดแทน ทำใหเ กดิ ผลดีตอพืช (5) มฮี อรโมนพืชบางอยางทถี่ กู สงั เคราะหขนึ้ ในกระบวนการหมักและ มีปรมิ าณเหมาะสมกบั พชื นัน้ ๆ จึงทำใหพ ชื เจรญิ เติบโตดีขึ้น ตารางท่ี 3.2 ปรมิ าณธาตอุ าหารพชื ในน้ำหมักชีวภาพ วสั ดุ ธาตุอาหารพืช (รอ ยละโดยน้ำหนกั ) ทีใ่ ชห มกั ไนโตรเจน ฟอสฟอรสั โพแทสเซยี ม แคลเซียม แมกนเี ซยี ม ผกั 0.07-0.92 0.01-0.40 0.14-1.84 0.01-1.19 0.009-0.19 ผลไม 0.07-1.91 0.03-0.78 0.05-1.84 0.09-1.06 0.026-0.35 พืชสมนุ ไพร 0.03-1.06 0.02-0.19 0.22-2.00 0.04-0.37 0.021-0.25 ปลา 1.45-3.42 1.04-1.30 1.04-2.39 0.14-1.00 0.038-0.22 หอยเชอร่ี 0.24-2.61 0.02-0.93 0.42-1.47 0.13-0.73 0.033-0.21 ไขไก นม ถวั่ 0.39-1.48 0.07-0.25 0.62-1.82 0.13-0.73 0.033-0.21 ทมี่ า : ออมทรพั ย และคณะ (2547) 18

3.3 ปริมาณธาตุอาหารพชื ในปุย เคมี ฉลากของปยุ เคมที กุ ชนดิ มตี วั เลข 3 จำนวนเรยี งกนั คอื แสดงปรมิ าณ ธาตุไนโตรเจน ฟอสฟอรัส และโพแทสเซียม (เอ็น-พี-เค) ตามลำดับโดย ไมมีการสลับที่กัน เรียกวา สูตรปุย มีหนวยเปนเปอรเซ็นต (%) โดยน้ำหนัก ทั้งหมดของปุยเคมี ตวั อยางเชน ปุยสูตร 13-0-46 แสดงวา ปยุ เคมนี ้ำหนัก 100 กก. มไี นโตรเจน 13 กก. ไมม ีฟอสฟอรัส และมีโพแทสเซียม 46 กก. สว นธาตอุ าหาร พชื ตวั อน่ื ๆ ในปยุ เคมี ผผู ลติ จะระบหุ รอื ไมก ไ็ ด แตถ า ระบุ จะใสข อ มลู วา มธี าตอุ าหารรองและจลุ ธาตอุ ะไรบา ง? ในปรมิ าณ (%) เทา ไร? 3.4 เรโชปุย เรโชปยุ หมายถงึ สดั สว นอยา งตำ่ ของปรมิ าณธาตอุ าหาร เอน็ พี และเค (เอน็ : พี : เค) ทม่ี อี ยใู นปยุ นน้ั ๆ นอกจากน้ี เรโชปยุ ยงั บอกหนา ทห่ี ลกั ของปยุ สตู รนน้ั (ก) เรโชปยุ ทม่ี ตี วั หนา สงู เชน 2:1:1 (ปยุ 20-10-10) ใชส ำหรบั เรง ตน เรง ใบ (ข) เรโชปยุ ทม่ี ตี วั กลางสงู เชน 1:2:1 (ปยุ 10-20-10) ใชส ำหรบั เรง ราก เรง ดอก (ค) เรโชปยุ ทม่ี ตี วั ทา ยสงู เชน 1:1:2 (ปยุ 10-10-20) ใชส ำหรบั เพม่ิ คณุ ภาพผลผลติ ถงึ แมว า ปยุ ทม่ี ขี ายในทอ งตลาดจะมสี ตู รทแ่ี ตกตา งกนั แตถ า ปยุ เหลา นน้ั มเี รโชเดยี วกนั กจ็ ดั เปน ปยุ ชนดิ เดยี วกนั เนอ่ื งจากแตกตา งกนั เฉพาะปรมิ าณ ธาตอุ าหารพชื ทง้ั หมดทม่ี อี ยใู นปยุ แตล ะสตู รเทา นน้ั 19

ตวั อยา งเชน “ปยุ สตู ร” 16-8-8 (เรโช 2:1:1) นำ้ หนกั 100 กก. มี เอน็ -พ-ี เค รวม 32 กก. และ “ปยุ สตู ร” 20-10-10 (เรโช 2:1:1) นำ้ หนกั 100 กก. มี เอน็ -พ-ี เค รวม 40 กก. มีเรโชเดียวกัน จึงจัดเปนปุยชนิดเดียวกัน การรูจักเรโชปุยจะชวยใหเกษตรกรสามารถเลือกใชปุยไดตรงกับ คำแนะนำการใชป ยุ เชน คำแนะนำใหใ ช “ปยุ สตู ร” 16-8-8 จำนวน 50 กก.ตอ ไร แตใ นทอ งตลาดไมม ขี าย เกษตรกรสามารถใช “ปยุ สตู ร” 20-10-10 ทดแทนได โดยใชเ พยี ง 40 กก.ตอ ไร ซง่ึ จะให เอ็น-พ-ี เค ในปริมาณเทา กัน 3.5 การพิจารณาเลอื กซ้อื ปุยเคมี ตามพระราชบญั ญตั ปิ ยุ พ.ศ. 2518 แกไ ขเพม่ิ เตมิ โดยพระราชบญั ญตั ปิ ยุ (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2550 ไดกำหนดใหผูประกอบการเขียนขอความที่สำคัญ เป็นภาษาไทย หรือที่เรียกวา “ฉลากปุย” ไวที่กระสอบปุยใหเดนชัด คือ (1) ชือ่ ทางการคาและมคี ำวาปุยเคมี ปยุ เคมีมาตรฐาน หรอื ปยุ อนิ ทรียเคมี แลวแตก รณี (2) เครือ่ งหมายการคาหรือเครอื่ งหมายอนื่ ใด ซง่ึ แสดงทภี่ าชนะ หรือหีบหอบรรจุปุยเคมี (3) ปริมาณธาตุอาหารรับรอง (4) น้ำหนักสุทธิหรือ ขนาดบรรจุของปุยเคมีตามระบบเมตริก (5) ชื่อผูผลิต ที่ตั้งสำนักงาน และ สถานที่ผลิตปุยเคมีเพื่อการคา (6) ชื่อทางเคมีและปริมาณของสารเปนพิษ ที่อยูในปุยเคมี 3.6 วธิ ีการผสมปยุ เคมี การผสมปยุ เคมตี ามคำแนะนำการใชป ยุ ทไ่ี ดจ ากการวเิ คราะหด นิ โดยใช “แมปุย” ที่มีจำหนายในทองตลาด ตัวอยางเชน ปุย 18-46-0 ปุย 0-0-60 และปุย 46-0-0 เปนตน 20

ตวั อยาง คำแนะนำการใชป ยุ ขาว คือ 8-4-8 กก.ตอไร โดยทั่วไป การใสปุยไนโตรเจน แนะนำใหแบงใสเทาๆ กัน 2 ครั้ง คือ พรอมปลูกและแตงหนากอนพืชออกดอก ดังนั้น คำแนะนำการใชปุยขาว คือ (4+4)-4-8 กก.ตอไร “แมป ยุ ” 18-46-0 หมายความวา - ฟอสฟอรัส 46 กก. ไดม าจากปุย 18-46-0 นำ้ หนัก 100 กก. - ถาตอ งการฟอสฟอรัส 4 กก. จะตอ งใชป ยุ 18-46-0 นำ้ หนกั 100 x 4 = 8.7 กก. 46 ปยุ 18-46-0 น้ำหนัก 100 กก. มไี นโตรเจน 18 กก. ปุย 18-46-0 นำ้ หนกั 8.7 กก. มไี นโตรเจน 18 x 8.7 = 1.6 กก. 100 ยงั ขาดไนโตรเจนอีก 4 - 1.6 = 2.4 กก. ในการใสป ุยไนโตรเจนครัง้ แรก “แมปุย” 46-0-0 หมายความวา - ไนโตรเจน 46 กก. ไดม าจากปยุ 46-0-0 นำ้ หนัก 100 กก. - ถา ตองการไนโตรเจนเพมิ่ อีก 2.4 กก. จะตอ งใชปุย 46-0-0 น้ำหนกั 100 x 2.4 = 5.2 กก. 46 “แมป ยุ ” 0-0-60 หมายความวา - โพแทสเซียม 60 กก. ไดมาจากปยุ 0-0-60 น้ำหนกั 100 กก. - ถา ตองการโพแทสเซยี ม 8 กก. จะตอ งใชปุย 0-0-60 นำ้ หนกั 100 x 8 = 13.3 กก. 60 เนอื่ งจากแบง ใสไ นโตรเจน 2 ครง้ั ๆ ละ 4 กก. และใส 46-0-0 ไป 5.2 กก. แลวจงึ คำนวณวา ตอ งใส 46-0-0 อกี เทา ไร? จงึ จะไดไนโตรเจนเพม่ิ อกี 4 กก. สำหรับใชในการใสป ุยครง้ั ท่ี 2 - ไนโตรเจน 46 กก. ไดมาจากปยุ 46-0-0 น้ำหนัก 100 กก. - ถา ตอ งการไนโตรเจนเพิ่มอกี 4 กก. จะตองใชป ยุ 46-0-0 นำ้ หนกั 100 x 4 = 8.7 กก. 46 21

สรปุ ใหผ สมปยุ 18-46-0 จำนวน 8.7 กก. กบั ปยุ 0-0-60 จำนวน 13.3 กก. และปยุ 46-0-0 จำนวน 5.2 กก. สำหรบั การใสป ยุ ครง้ั ท่ี 1 ซง่ึ จะได เอน็ -พ-ี เค 4-4-8 กก.ตอ ไร ตามลำดบั และใชป ยุ 46-0-0 จำนวน 8.7 กก.ตอ ไร สำหรับการใสปุยครั้งที่ 2 ก็จะไดธาตุอาหารครบตามคำแนะนำ การใชป ยุ ขา ว 3.7 การคำนวณราคาปุย เกษตรกรสวนใหญมักตัดสินใจเลือกซื้อปุยที่มีราคาตอกระสอบถูกกวา เพราะยังขาดความเขาใจวิธีการคำนวณสำหรับใชเปรียบเทียบราคาของปุย ตอน้ำหนักธาตุอาหารพืช 1 หนวย (กก.) (1) การเปรียบเทียบราคา “แมป ยุ ” 46-0-0 และ 21-0-0 1 “แมป ุย ” 46-0-0 ราคาตันละ 14,200 บาท 2 “แมป ุย” 21-0-0 ราคาตนั ละ 7,500 บาท วธิ คี ำนวณ 1 “แมป ยุ ” 46-0-0 ราคาตันละ 14,200 บาท หมายความวา ปุย 1,000 กก. มไี นโตรเจน 460 กก. ราคา = 14,200 บาท เพราะฉะน้ัน ไนโตรเจน 1 กก. ราคา = 14,200 = 30.87 บาท 460 2 “แมปยุ ” 21-0-0 ราคาตนั ละ 7,500 บาท หมายความวา ปยุ 1,000 กก. มีไนโตรเจน 210 กก. ราคา = 7,500 บาท เพราะฉะนั้น ไนโตรเจน 1 กก. ราคา = 7,500 = 35.71 บาท 210 สรุป “แมป ุย” 21-0-0 มรี าคาแพงกวา “แมปุย” 46-0-0 (2) การเปรียบเทยี บราคา “ปุย สตู ร” 15-15-15 และ 16-8-8 1 “ปยุ สตู ร” 15-15-15 ราคาตันละ 20,200 บาท 2 “ปุย สตู ร” 16-8-8 ราคาตนั ละ 15,700 บาท 22

วธิ ีคำนวณ 1 “ปุยสตู ร” 15-15-15 ราคาตันละ 20,200 บาท หมายความวา ปยุ 1,000 กก. มีธาตอุ าหาร 450 กก. ราคา = 20,200 บาท เพราะฉะน้ัน ธาตุอาหาร 1 กก. ราคา = 20,200 = 44.89 บาท 450 2 “ปุย สูตร” 16-8-8 ราคาตันละ 15,700 บาท หมายความวา ปุย 1,000 กก. มีธาตอุ าหาร 320 กก. ราคา = 15,700 บาท เพราะฉะนั้น ธาตุอาหาร 1 กก. ราคา = 153,72000 = 49.06 บาท สรุป “ปยุ สูตร” 16-8-8 มรี าคาแพงกวา “ปยุ สูตร” 15-15-15 (3) การคำนวนราคาธาตุอาหารพชื ในปุย อนิ ทรีย ปุย อนิ ทรยี  (2-1-1) ราคาตนั ละ 7,000 บาท หมายความวา ปุยอินทรยี  1,000 กก. มีธาตุอาหาร 40 กก. ราคา = 7,000 บาท เพราะฉะนั้น ธาตอุ าหาร 1 กก. ราคา = 7,40000 = 175 บาท สรุป เมื่อเปรียบเทียบราคาตอหนวยธาตุอาหารพืช ปุยอินทรีย มีราคาแพงกวาปุยเคมีมาก นอกจากนี้ พืชไมสามารถนำธาตุอาหารทั้งหมด 40 กก. ใน ปุยอินทรีย 1 ตันไปใชประโยชนไดทันที เนื่องจากธาตุอาหารพืชที่อยู ในรูปของสารประกอบอินทรีย ตองผานกระบวนการยอยสลายของ จุลินทรียเสียกอน ซึ่งอัตราการยอยสลายดังกลาวชามาก ปุยอินทรีย จึงปลดปลอยธาตุอาหารพืชออกมาในปแรกไดเพียงรอยละ 10-70 ของ น้ำหนักธาตุอาหารพืชทั้งหมด ซ่ึงขึ้นอยูกับชนิดของปุยอินทรียและ สภาพของดิน 23

3.8 ประโยชนข องการผสมปยุ ใชเอง ในปจ จบุ นั ปยุ เคมมี รี าคาสงู และมกั พบปญ หา “ปยุ สตู ร” ในทอ งตลาด เปน ปยุ ดอ ยมาตรฐาน ซง่ึ เกษตรกรไมส ามารถสงั เกตไดว า “ปยุ สตู ร” เหลา นน้ั มธี าตอุ าหารพชื อยคู รบถว นตามทร่ี ะบไุ วห รอื ไม? เกษตรกรจงึ ควรซอื้ “แมป ยุ ” มาผสมใชเอง เพราะนอกจากจะได “ปยุ สูตร” ทตี่ รงกบั ความตอ งการของพืชแลว ยงั ชว ยแกปญ หาปยุ ดอย มาตรฐานไดอ กี ดว ย เพราะเกษตรกรตรวจสอบคณุ ภาพของ “แมป ยุ ” ไดด ว ย ตาเปลา และประหยดั กวา การใช “ปยุ สตู ร” โดยเฉลย่ี กระสอบละ 98 บาท หรือตนั ละ 1,956 บาท (ตารางที่ 3.3) ตารางที่ 3.3 ขอ มูลเปรียบเทยี บราคาปยุ สตู รและการผสมปุยใชเอง ปยุ สูตร ราคาปุย (บาท/กระสอบ) เอน็ พี เค ปุยสตู ร ผสมปยุ ใชเ อง ราคาถกู กวา 14 4 9 515 400 115 14 9 21 25 7 7 745 665 80 15 7 18 15 15 15 650 572 78 16 8 8 16 16 8 690 601 89 16 20 0 18 4 5 755 685 70 20 10 0 20 10 5 575 478 97 30 0 0 46 0 0 720 608 112 18 46 0 0 0 60 635 549 86 515 394 121 575 443 132 640 520 120 495 421 74 645 แมปยุ เอ็น ราคาปุย = 28.04 บาท/กก.เอ็น 1,000 แมป ยุ พี ราคาปุย = 32.51 บาท/กก.พี 924 แมปยุ เค ราคาปุย = 30.80 บาท/กก.เค หมายเหตุ ราคาสนิ คา หนาโรงงาน ณ วนั ที่ 30 มกราคม 2553 24

3.9 ขอ ดี-ขอ เสียของปยุ อินทรยี และปุย เคมี ตารางท่ี 3.4 เปรยี บเทียบขอด-ี ขอเสยี ของปยุ อนิ ทรยี และปุยเคมี ปยุ อินทรยี  ขอดี ขอเสยี 1. ชว ยปรบั ปรงุ สมบตั ทิ างกายภาพของดนิ 1. มปี รมิ าณธาตอุ าหารพชื ตำ่ 2. อยใู นดนิ นาน (คอ ยๆ ปลดปลอ ยธาต-ุ 2. ใชเ วลานาน กวา ธาตอุ าหารจะเปน อาหารใหแ กพ ชื อยา งตอ เนอ่ื ง) ประโยชนต อ พชื 3. ชว ยใหป ยุ เคมเี ปน ประโยชนม ากขน้ึ 3. ราคาแพง เมอ่ื เปรยี บเทยี บตอ หนว ย ธาตอุ าหารพชื 4. สง เสรมิ สง่ิ มชี วี ติ ทเ่ี ปน ประโยชนใ นดนิ 4. หายาก ถา ตอ งการในปรมิ าณมาก 5. มจี ลุ ธาตุ 5. ไมส ะดวกในการนำไปใช ปยุ เคมี ขอ ดี ขอ เสีย 1. มีปริมาณธาตุอาหารพืชสูงมาก 1. ปยุ แอมโมเนยี มทำใหด นิ เปน กรด (ใชในปริมาณนอยก็เพียงพอ) เมอ่ื ใชต ดิ ตอ กนั เปน ระยะเวลานาน 2. ราคาถูก เมื่อเปรียบเทียบตอหนวย 2. ไมม ผี ลทำใหด นิ โปรง รว นซยุ ระบาย ธาตุอาหารพืช นำ้ และถา ยเทอากาศไดด ี 3. หาซื้อไดงาย 3. มคี วามเคม็ 4. ใชสะดวก 4. ผใู ชต อ งมคี วามรพู อสมควร 5. ไดผลเร็ว 3.10 การตรวจสอบปุย เคมปี ลอม หรอื ปุยเคมดี อยมาตรฐาน เนอ่ื งจากประเทศไทยยงั ผลติ ปยุ เคมไี มไ ด จงึ ตอ งสง่ั ซอ้ื จากตา งประเทศ หรอื นำเขา “แมป ยุ ” มาผสมเปน “ปยุ สตู ร” ตา งๆ ออกวางจำหนา ย เปน สาเหตุ หลกั ทำใหป ยุ เคมมี รี าคาแพง 25

ปุยเคมีมีสีและลักษณะเม็ดปุยแตกตางกัน ไมสามารถสังเกตไดวา มธี าตอุ าหารพชื อยคู รบถว นตามทร่ี ะบไุ วห รอื ไม? ทำใหม ผี ผู ลติ ปยุ เคมปี ลอม คอื ปุยท่ไี มม ีธาตุอาหารพืชเลย หรือผลิตปุยเคมีดอ ยมาตรฐาน คือ ปุยที่มี ปรมิ าณธาตอุ าหารพชื ไมต รงตาม “สตู รปยุ ” ซง่ึ มกั มปี รมิ าณธาตอุ าหารพชื ตำ่ กวา ตัวเลขที่ระบุไวบนฉลากปุย การตรวจสอบปุยปลอมและปยุ ดอ ยมาตรฐาน ทำไดโ ดยวธิ ีการ ทางเคมเี ทานนั้ ไมสามารถสงั เกตไดจ ากกล่นิ สี รปู รา งลกั ษณะเม็ดปยุ การละลายน้ำ หรอื ความรสู ึกเยน็ เม่ือสมั ผสั ดวยมือ วธิ กี ารตรวจสอบทางเคมีมี 2 วิธี คือ (1) การตรวจสอบอยา งละเอยี ด เปน การวเิ คราะหใ นหอ งปฏบิ ตั กิ าร ซ่งึ ยุงยาก คาใชจา ยสงู มาก ใชเ วลานาน และตอ งใชน ักวชิ าการทีม่ คี วามรู ความชำนาญ แตผ ลทีไ่ ดละเอียดถกู ตอ ง และใชรบั รองตามกฎหมายได (2) การตรวจสอบแบบรวดเร็ว เป็นวิธีการที่ดัดแปลงใหงายขึ้น จากวิธแี รกใชเ วลาและคา ใชจา ยนอ ยลงมากและเกษตรกรสามารถตรวจสอบ ไดดวยตนเอง โดยใชชุดตรวจสอบปุยเคมี มก. 5 (ชุดตรวจสอบปุยเคมี แบบรวดเรว็ ) ของภาควิชาปฐพีวิทยา คณะเกษตร มหาวทิ ยาลยั เกษตรศาสตร แตไ มส ามารถใชผลทไ่ี ดจากการวิเคราะหใ นการรับรองตามกฎหมายได 4. การจัดการธาตอุ าหารเฉพาะพ้นื ท่ี (“ปุยสง่ั ตดั ”) 4.1 สภาพปญ หา คำแนะนำการใชปุยสำหรับพืชเศรษฐกิจของประเทศยังคงเปน คำแนะนำการใชป ุย อยางกวางๆ เปน การแนะนำปุย แบบ “เส้ือโหล” อัตราการ- ใชปุยและ “สูตรปุย” ไมเ ฉพาะเจาะจงสำหรบั ดนิ หรือพชื แตละชนดิ ซงึ่ “สูตรปุย” 26

สวนใหญที่แนะนำ ไดแก 15-15-15 และ 16-20-0 ประกอบกับคำแนะนำ การใชปุยไมไดคำนึงถึงปริมาณธาตุอาหารพืชที่มีอยูในดินขณะนั้น การใชปยุ จึงไมตรงตามความตอ งการของพชื ถา ใสป ุย มากเกนิ ไป นอกจาก สนิ้ เปลืองคาใชจา ยแลว ยงั ทำใหโ รคและแมลงระบาดมากข้นึ แตถ า ใชปยุ นอ ย เกนิ ไป กท็ ำใหธ าตอุ าหารพชื ในดนิ ลดนอ ยลง และพชื ใหผ ลผลติ ไมด เี ทา ทค่ี วร ตัวอยางเชน การใชปุยไนโตรเจนมากเกินไปทำใหเกิดมลภาวะ ทางสิ่งแวดลอม เพราะปุยไนโตรเจนจะถูกชะลางไปกับน้ำไดงาย จึงปนเปอนลงสูน้ำใตดินและไหลลงสูแมน้ำลำคลอง ขณะที่พืชมีอาการ อวบน้ำ ออนแอ เฝอใบ ลมงาย เกิดการระบาดของโรคและแมลงติดตามมา ในประเทศที่พัฒนาแลว เกษตรกรสามารถสงตัวอยางดินไปวิเคราะห ที่หองปฏิบัติการของรัฐและเอกชน โดยเฉพาะผูจำหนายปุยใหกับเกษตรกร เพื่อใหไดคำแนะนำการใชปุยที่คุมคาที่สุดสำหรับฤดูปลูกนั้น ซึ่งนำ ราคาปุยมารวมพิจารณาดวย แตประเทศไทยมีหองปฏิบัติการไมเพียงพอ และไมอยูในแหลงเพาะปลูกพืช จึงไมสะดวกในการใชบริการ อีกทั้งมีคาใช- จายสูงในการสงตัวอยางดินและวิเคราะหดิน รวมทั้งมีความลาชา ในการใหบริการ และปญหาใหญที่สุด คือ ขาดแคลนคำแนะนำการใชปุย สำหรับพืชและดินแตละชนิด ในป 2550 ประเทศไทยนำเขาปยุ เคมี 4.3 ลา นตนั คดิ เปนเงิน มากกวา 4 หมืน่ ลา นบาท และประมาณรอยละ 50 ของปยุ เคมีทั้งหมด ใชสำหรับการปลูกขาว ชาวนาในเขตชลประทานภาคกลางใชปุยเคมี เกนิ ความจำเปน มากกวาเทาตวั ถา ใชป ุยไดอยางถูกตอ ง จะลดปริมาณ ปยุ ลงไดป ระมาณครง่ึ หนง่ึ หรอื ประหยดั เงนิ ไดม ากกวา 10,000 ลา นบาท ตอป 27

4.2 กรอบแนวความคดิ การใชป ยุ อยา งมปี ระสทิ ธภิ าพเปน ไปตาม “กฎแหง การจดั ลำดบั ตำ่ สดุ ” คอื ธาตอุ าหารตวั ที่ขาดแคลนมากทสี่ ุดเปนตัวจำกัดการตอบสนองตอการเพิ่ม ธาตุอาหารตวั อื่นๆ นนั่ ก็คือ การเพมิ่ ธาตุอาหารตวั อน่ื ๆ เหลา นัน้ ลงไปในดิน จะไมกอ ใหเ กิดประโยชนแกพืชที่เพาะปลกู เกษตรกรจึงควรวิเคราะหด ินกอ นการใสปยุ เพอ่ื ใหร ูวา ธาตอุ าหารเดมิ ในดินมอี ยเู ทา ไร? ตองใสป ุยชนิดใด? ในปรมิ าณเทา ไร? ซึ่งพชื แตล ะชนดิ ตอ ง การธาตอุ าหารในปริมาณที่แตกตา งกัน ทงั้ ยังตองใสป ยุ ในบรเิ วณทพี่ ืชดูดกนิ ไดมากท่ีสดุ และใสในขณะทีพ่ ชื ตอ งการหรือใหส อดคลอ งกบั ระยะการเจริญ- เตบิ โตของพชื ดนิ ทีใ่ ชเพาะปลูกพชื ในประเทศไทยมีมากกวา 200 ชุดดนิ การจำแนก ชุดดนิ ใชส มบตั ิของดนิ ท่เี ปลี่ยนแปลงไดย าก เชน เน้ือดนิ สดี นิ ความลกึ ความเปน กรด-ดาง ขอมลู ชดุ ดนิ จึงไมค อ ยเปลี่ยนแปลง ซึง่ แตกตางจากความ- อุดมสมบรู ณของดินท่ีผันแปรไปตามการใชป ระโยชนท ดี่ นิ และวิธีการจดั การ ไรนาของเกษตรกร ดงั นน้ั ควรนำขอ มลู ชดุ ดิน และขอ มลู เอน็ -พี-เค ในดินขณะนัน้ มาประกอบการตัดสินใจ เพื่อใหการใชปุยเคมีมีประสิทธิภาพสูงขึ้น เรียกวา การใชปุยเคมีแบบ “สั่งตัด” หรือ “ปุยสั่งตัด” การจัดการธาตุอาหารเฉพาะพื้นที่ (“ปุยสั่งตัด”) เป็นการนำ ปจจัยหลัก ที่เกี่ยวของกับการเจริญเติบโตและการใหผลผลิตของพืช ไดแ ก พนั ธพุ ชื แสงแดด อณุ หภมู ิ ความชน้ื ปรมิ าณนำ้ ฝน ชดุ ดนิ และ ปริมาณ เอน็ -พ-ี เค ในดนิ ขณะนนั้ มาสรางแบบจำลองทางคณิตศาสตร โดยใชคอมพิวเตอร เพื่อชวยใหการใชปุยเคมีมีความสอดคลองกับ ความตอ งการของพืชมากข้ึน 28

4.3 เทคโนโลยีการจัดการธาตอุ าหารเฉพาะพืน้ ที่ (“ปุยสั่งตัด”) ศ.ดร.ทัศนีย อัตตะนันทน (E-mail :[email protected]) และคณะ ไดพัฒนาคำแนะนำ “ปุยสั่งตัด” สำหรับขาวโพด (SimCorn) ขาว (SimRice) และออยในภาคอีสาน (SimCane) เสร็จแลว ศกึ ษาไดทเ่ี ว็บไซต www.ssnm.agr.ku.ac.th ภาพที่ 4.1 คูมือตรวจสอบชุดดิน ภาพที่ 4.2 ชุดตรวจสอบเอ็น-พี-เคในดิน ชุดตรวจสอบดิน เอ็น-พี-เค ในดินแบบรวดเร็ว ชวยใหเกษตรกร วิเคราะหดินไดดวยตนเอง สวนคำแนะนำ “ ปุยสั่งตัด ” ชวยใหเกษตรกร ใชปุยไดถูกตอง ลดการใชสารเคมีกำจัดศัตรูพืช ลดตนทุนการผลิต และ แกปญหาสิ่งแวดลอม หมายเหตุ : สอบถามขอ มลู “ ชดุ ตรวจสอบ เอน็ -พี-เค ในดนิ ” ไดที่ภาควิชาปฐพีวิทยา คณะเกษตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร โทรศพั ท 02-942-8104-5 แฟกซ 02-942-8106 หรือที่ บริษัท อีโค อะโกร จำกัด โทรศพั ท 08-3189-3255 http : //soiltestkit.blogspot.com 29

เทคโนโลยี “ปยุ ส่ังตัด” มี 3 ข้นั ตอน (1) ตรวจสอบขอมูลชุดดิน สอบถามไดที่สถานีพัฒนาที่ดินใน ทุกจังหวัด ใชคูมือตรวจสอบชุดดินที่ทีมงานไดพัฒนาขึ้น (ภาพที่ 4.1) ดูจาก แผนที่ดิน หรือตรวจสอบไดที่เว็บไซต www.soil.doae.go.th (2) ตรวจสอบปริมาณ เอน็ -พ-ี เค ในดิน ใชช ุดตรวจสอบ เอ็น-พี-เค ในดินแบบรวดเร็ว (ภาพที่ 4.2) ซึ่งคานำ้ ยาในการวเิ คราะหด ินตวั อยางละ ประมาณ 50 บาท และใชเ วลาเพียง 30 นาที (3) ใชปุยตามคำแนะนำ โดยศกึ ษาจากคมู อื หรอื โปรแกรมคำแนะนำ การใช “ปุยสั่งตัด” ดาวนโหลดฟรีไดจากเว็บไซต www.ssnm.agr.ku.ac.th 4.4 ผลการทดลอง ป 2549 ตารางที่ 4.1 ผลการทดลองการใชเทคโนโลยี “ปยุ ส่ังตัด” ขาว จ.สพุ รรณบรุ ี เกษตรกร ชุดดนิ เอ็น-พี-เค ผลผลติ (กก./ไร) (กก./ไร) พชิ ิต เกียรติสมพร อยธุ ยา เดิม 12-5-3 661 สมศกั ดิ์ นุม นวม “ปุย สั่งตดั ” ใหม 4-4-0 715 เสนา เดิม 20-10-0 780 856 ใหม 6-4-3 636 629 สมมาตร สิงหท อง เสนา เดิม 23-5-3 559 790 (ผลผลติ ไมเ พมิ่ ขึ้น แตใ สปุยนอยลง) ใหม 4-4-3 804 810 ศรีนวล ศรีสวัสด์ิ นครปฐม เดิม 20-9-0 ใหม 12-3-0 ประทนิ หมน่ื จง อตุ รดิตถ เดิม 10-6-6 ใหม 4-3-0 30

ขาวโพด จ.สระบุรี เกษตรกร ชดุ ดนิ เอน็ -พี-เค ผลผลิต สมบตั ิ นิรากรณ (กก./ไร) (กก./ไร) สละ นิรากรณ ชำเลอื ง ลดั ดาผล ปากชอ ง เดมิ 8-3-3 815 “ปุยสงั่ ตดั ” ใหม 11-2-11 1,210 ปากชอ ง เดมิ 9-0-0 922 1,321 ใหม 12-0-7 987 1,158 ลพบุรี เดิม 16-3-3 ใหม 0-6-0 ออย จ.ขอนแกน เกษตรกร ชุดดิน เอน็ -พ-ี เค ผลผลิต สอน รักษาบุญ (กก./ไร) (กก./ไร) เจนศกึ สนุ าโท 11,400 วิชติ โพลาม สตกึ เดิม 5-4-2 13,000 ใหม 18-10-16 8,600 “ปุย สงั่ ตัด” เดมิ 11-11-6 13,000 ใหม 18-7-16 6,700 ปากชอง 9,500 จนั ทกึ เดมิ 10-10-5 ใหม 18-10-16 ทีม่ า : 1. ศ.ดร.ทศั นีย อัตตะนนั ทน และคณะ (มีนาคม 2550) 2. ผลผลิตขาวและขา วโพดท่คี วามช้นื 14% และ 15% ตามลำดับ ตารางที่ 4.1 แสดงวา ในเขตชลประทานของจังหวัดสุพรรณบุรี ชาวนาสามารถลดการใชปุยเคมีไดประมาณรอยละ 50 จากที่เคยใช 50-75 กก.ตอ ไรตอ ฤดูปลกู ลดลงเหลือเพียง 20-25 กก. หรอื ลดคาปุยเคมีลงไดถึง 300-400 บาทตอไรตอฤดูปลูก นอกจากนี้ ถาใชปุยไนโตรเจนมากเกินไป 31

โรคแมลงจะระบาดมากขึ้น ตนขาวลมงาย เมื่อใชปุยเคมีอยางถูกตอง ผลผลติ ขา วจะเพม่ิ ขน้ึ รอยละ 5-10 ทำใหต นทุนการปลูกขา วโดยรวมลดลง 500-600 บาทตอไรตอฤดูปลูก สำหรับขาวโพดและออย เมื่อใชปุยเคมีได อยางถูกตอง ผลผลิตเพิ่มขึ้นประมาณรอยละ 35 4.5 ผลการทดลอง ป 2550 เมื่อป 2550 กรมสงเสริมการเกษตรรวมมือกับกรมการขาว กรม- พฒั นาทด่ี นิ มหาวทิ ยาลยั เกษตรศาสตร ธ.ก.ส. และมลู นธิ พิ ลงั นเิ วศและชมุ ชน ไดจ ดั ทำโครงการบรู ณาการลดตน ทนุ การผลติ ขา วในเขตชลประทานภาคกลาง (จงั หวัดชยั นาท สงิ หบ ุรี อา งทอง อยุธยา สุพรรณบุรี ปทุมธานี นครปฐม และ ราชบรุ ี) ซ่งึ เกษตรกรผูนำจากศนู ยข าวชมุ ชนไดส รุปรว มกันวา ควรปลกู ขาว ปละ 2 ครง้ั และถา ตอ งการลดตน ทุนการผลิตรอยละ 20 โดยผลผลติ ขาวไม ลดลงตองดูแลจัดการ 4 จุดคอขวด (จุดวิกฤต/จดุ เปลยี่ น/จุดเปน จุดตาย) ดังนี้ (1) เมลด็ พันธขุ าวทัง้ ดา นคณุ ภาพ(ปญ หาขาวดดี ขาวเดง)และอัตรา การหวา นที่มากเกินไป แนะนำใหใชเ พียง 20-25 กก.ตอ ไร (2) การปรบั ปรงุ บำรงุ ดนิ ตอ งไมเ ผาฟางขาวหลังเก็บเกี่ยวใหไถกลบ หรอื หมักฟางขา วในนา และเรง การผพุ ังสลายตัวดวยนำ้ หมกั ชวี ภาพ สำหรับ ดนิ ทีเ่ ส่อื มโทรม ใหปรบั ปรงุ ดินดว ยปุย พืชสด (ปอเทอื ง ถวั่ มะแฮะ ฯลฯ) (3) ปุยเคมี ปญ หาใชป ยุ เคมไี มต รงกบั ความตอ งการของขาว ท้ังสูตร- ปยุ และปริมาณปยุ โดยเฉพาะอยา งยง่ิ ปุยไนโตรเจน ซ่ึงใชเกินความตองการ ของขาว 2-3 เทา ทำใหตนขาวออนแอ ลมงาย โรคแมลงระบาดมากขึ้น แนะนำใหใสปุยตามคาวิเคราะหดิน รวมทั้งใสปุยครั้งที่ 2 (ปุยแตงหนา) ในระยะกำเนิดชอดอก คือ วันที่ 60 นับถอยหลังจากวันเก็บเกี่ยว (4) สารฆา แมลง ชาวนาใชสารฆา แมลงเกินความจำเปน ควรสำรวจ แมลงศตั รขู า วกอ นฉีดพนสารฆาแมลง ใหใชค ำแนะนำของโรงเรียนเกษตรกร 32

กลาวโดยสรุป คือ ควรทำนาปีละ 2 ครั้ง และถาจัดการ 4 “จดุ คอขวด” ดงั กลา วไดดี ตนทุนการปลูกขาวในเขตชลประทานภาค กลางจะลดลง 510 บาทตอไรตอ ฤดปู ลกู เปนคา เมลด็ พนั ธุ คาปุยเคมี และคา สารฆาแมลง 91 241 และ 178 บาท ตามลำดับ (ตารางท่ี 4.2) ตารางท่ี 4.2 ตน ทนุ การผลิตขาวที่ลดลง (บาทตอ ไรตอฤดปู ลกู ) จงั หวัด เมลด็ พันธุ ปยุ เคมี สารฆาแมลง รวม อา งทอง 60 157 210 427 ชัยนาท 120 275 330 725 อยธุ ยา 120 311 120 551 นครปฐม 62 220 50 332 เฉลี่ย 91 241 178 510 ที่มา : เวทสี รุปผลของโครงการบูรณาการลดตนทนุ การผลติ ขาวในเขต ชลประทานภาคกลาง (7 สิงหาคม 2550) การผลติ ขา วเปลือก 1 ตัน ขาวตองดดู ใช เอ็น-พ-ี เค ประมาณ 20 5 และ 25 กก. ตามลำดบั ในป 2549 และ 2550 ไดท ดลองปลูกขา ว รวมทงั้ หมด 162 แปลง พบวา ขาวในหลายพืน้ ท่แี สดงอาการขาด โพแทสเซียม (เมล็ดลีบ) จึงตองเปลี่ยนความเชื่อของชาวนาที่วา “ไมตองใสปุยโพแทสเซียมใหแกขาวที่ปลูกในดินเหนียว เพราะมี โพแทสเซยี มอยูเพียงพอแลว” ชาวนาจึงยังคงใชปุย 16-20-0 มาอยาง ตอเนื่อง ถาชาวนาใชปุยไดถูกตอง ปริมาณการใชปุยเคมีจะลดลง รอยละ 47 หรือ คาปุยเคมีลดลงจาก 808 บาทตอไรตอฤดูปลูก เหลือ 432 บาท ขณะทผ่ี ลผลิตขาวจะเพิม่ ข้ึนรอยละ 7 (ตารางท่ี 4.3) นอกจากนี้ ถา ชาวนาไถกลบฟางขา ว ซึ่งมปี รมิ าณโพแทสเซยี ม อยูสงู จะชว ยลดปญ หาขาวเมลด็ ลบี ลงไดมาก 33

ตารางที่ 4.3 ผลการทดลองการใชเ ทคโนโลยี “ปุยสัง่ ตดั ” ขา ว จ.นครปฐม เกษตรกร ชดุ ดิน เอน็ -พ-ี เค ผลผลติ สมใจ ศรีชัยนาท (กก./ไร) (กก./ไร) ธัญพร ศรีประเสรฐิ ประจวบ เพชรทบั ทิม เสนา เดิม 9-4-0 653 โสภณ ทองดอนพมุ ใหม 3-3-2 765 “ปยุ ส่ังตดั ” เดิม 9-5-0 669 ใหม 3-4-2 731 เสนา 517 548 บางเขน เดมิ 16-0-0 913 ใหม 4-4-0 887 สระบุรี เดมิ 15-5-1 ใหม 3-4-3 ขาว จ.อางทอง เกษตรกร ชุดดนิ เอน็ -พี-เค ผลผลติ ประสิทธ์ิ วงษส นอง (กก./ไร) (กก./ไร) สมปอง ฉ่ำเฉลียว สำรวย วงษส นอง สระบรุ ี เดิม 9-0-0 767 สนุ ทร ชมแพ “ปยุ สั่งตัด” ใหม 4-4-5 858 นครปฐม เดิม 16-5-0 805 868 ใหม 4-4-4 721 687 สระบรุ ี เดิม 12-0-1 594 ใหม 4-4-4 570 สิงหบ รุ ี เดมิ 14-8-4 ใหม 3-4-5 34

ขาว จ.ชัยนาท เกษตรกร ชดุ ดนิ เอน็ -พ-ี เค ผลผลติ บันเทิง อภัยสุข (กก./ไร) (กก./ไร) สรุ นิ ทร โพโต สนทิ คำแหง เดมิ บาง เดิม 13-8-7 739 อำไพ น้ำจันทร “ปยุ ส่งั ตัด” ใหม 7-1-5 726 เดมิ บาง เดิม 15-4-5 688 733 ใหม 5-1-5 635 764 เดิมบาง เดิม 13-4-8 871 ใหม 5-1-0 844 นครปฐม เดิม 20-2-0 ผลผลติ ใหม 3-1-4 (กก./ไร) ขาว จ.ราชบุรี 787 908 เกษตรกร ชดุ ดนิ เอน็ -พี-เค 489 นิมนต เกิดบณั ฑิต (กก./ไร) 585 เสวก ทับทมิ 740 นสิ า สังวาลยเ พชร เดมิ บาง เดมิ 14-7-3 878 ปลี รอดเร่อื ง “ปุย สั่งตดั ” ใหม 7-2-5 873 เดมิ บาง เดิม 22-7-0 903 ใหม 10-1-3 เขายอ ย เดมิ 9-7-6 ใหม 10-3-4 เขายอ ย เดิม 15-8-2 ใหม 8-1-4 ท่ีมา : 1. ศ.ดร.ทัศนยี  อัตตะนันทน และคณะ (มีนาคม 2551) 2. ผลผลิตขา วทีค่ วามช้ืน 14% 35

ตารางท่ี 4.4 ปยุ เคมี (กก.ธาตอุ าหารพืช/ไร) และผลผลิตขาว (กก./ไร) จงั หวัด เอ็น พี เค ผลผลติ อางทอง เดิม 12.7 3.2 1.2 722 ใหม 3.7 4.0 4.5 746 ชัยนาท เดมิ 15.2 4.5 5.0 733 ใหม 4.0 1.0 3.5 767 ราชบุรี เดมิ 15.0 7.2 2.7 722 ใหม 8.7 1.7 4.0 818 นครปฐม เดมิ 12.2 3.5 0.2 688 ใหม 3.2 3.7 1.7 733 เฉลีย่ เดิม 13.8 4.6 2.3 716 ใหม 4.9 2.6 3.4 766 %ลด(-)/เพม่ิ (+) -65 -43 +48 +7 ท่ีมา : ความชน้ื ของผลผลิตขา ว 14% หมายเหตุ:ควรวเิ คราะหด นิ กอ นการปลกู พชื ทกุ ครง้ั (3-4ครง้ั แรก) เพื่อปรับคำแนะนำ “ปุยสั่งตัด” ใหเหมาะสมกับสภาพดินในไรนา โดย การสงั เกตการเจรญิ เตบิ โตของพชื หลงั จากนน้ั ควรวเิ คราะหด นิ ทกุ ๆ 2 ป ผลจากโครงการบูรณาการลดตนทุนการปลูกขาวในเขตชลประทาน ภาคกลาง 8 จงั หวดั พบวา “ปุยสั่งตัด” ลดคา ปยุ เคมไี ดร อ ยละ 47 เปนผลจาก การใชป ุย ไนโตรเจนลดลงรอยละ 65 (จาก 13.8 เหลือ 4.9 กก.เอ็น/ไร) และปุยฟอสฟอรัสลดลงรอยละ 43 (จาก 4.6 เหลือ 2.6 กก.พี/ไร) แตปุย โพแทสเซยี มตอ งใชเ พม่ิ ขน้ึ รอ ยละ 48 (จาก 2.3 เปน 3.4 กก.เค/ไร) (ตารางท่ี 4.4) สง ผลใหใ นป 2552 กรมสง เสรมิ การเกษตรขยายการใชเ ทคโนโลยี “ปยุ สง่ั ตดั ” ใหครอบคลุมพืน้ ทป่ี ลูกขา วในเขตชลประทานภาคกลาง 20 จงั หวัด 36

ในปี 2551 สปก. ไดนำเทคโนโลยี “ปุยสั่งตัด” ไปชวยลดตนทุน การผลิตขาวในภาคกลางและภาคอีสาน ขณะที่ สกว. สนับสนุนวิทยาลัย เกษตรฯ 4 แหงใหจัดตั้งหนวยบริการวิเคราะหดินและใหคำแนะนำ “ปุย- สั่งตัด” แกเกษตรกร เพื่อใหนักศึกษามีโอกาสไดเรียนรูจากการปฏิบัติใน สถานการณจริง นอกจากนี้ ป 2552 ธ.ก.ส. ยังไดจัดทำโครงการวิเคราะหดิน และ ตรวจสอบปุย เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการผลิตพืชเศรษฐกิจในทุกจังหวัด รวม ทงั้ ขยายผลการใชเทคโนโลยี “ปยุ สั่งตดั ” ในพ้นื ที่ปลกู ขาวและขาวโพดอกี ดวย 4.6 ผลการทดลอง ป 2551 ระหวางป 2548-2550 ศ.ดร.ทัศนีย อัตตะนันทน และคณะ ไดจัดทำ โครงการวิจัย “ปุยสั่งตัด” สำหรับการปลูกขาวในเขตชลประทาน จังหวัด สุพรรณบุรี ซึ่งกลุมสำนักตะคาพัฒนา หมู 4 ตำบลสนามคลี อำเภอเมือง จังหวัดสุพรรณบุรี ไดมีโอกาสเขารวมโครงการดวย ขอมลู ตอ ไปน้แี สดงใหเ หน็ วา เทคโนโลยี “ปยุ สง่ั ตดั ” ชว ยลดตน ทนุ และ เพิ่มผลผลิตขาว เพราะตนขาวแข็งแรงขึ้น ปญหาโรคและแมลงจึงลดลง คาใชจา ยในการใชส ารเคมีจงึ ลดลงตามไปดวย นายบุญชู สุคนธา และนายชูเกยี รติ สพุ รรณคง อายุ 42 ปเทา กัน ท้งั คู เปนสมาชิกแกนนำของกลุม ฯ และมคี วามรคู วามสามารถในการใชเทคโนโลยี “ปยุ ส่งั ตัด” เปน อยา งดี ตารางท่ี 4.5 แสดงขอมูลการผลติ ขาวของนายบญุ ชู สุคนธา ระหวางป 2551-2552 จำนวน 3 ครง้ั โดยปลกู ขา ว 2 แปลงในชุดดินแตกตางกัน แตค าวเิ คราะห เอน็ -พ-ี เค ในดนิ ขณะนน้ั เทากนั คือ ตำ่ -ตำ่ -ตำ่ (ดนิ มีความ- อุดมสมบรู ณต่ำ) ในพื้นที่ 1 ไร (ถวงนำ้ หนกั ดว ยขนาดของพ้ืนท)่ี ไดผ ลผลติ ขาว 999 กก. (นำ้ หนกั สด) ใชป ยุ เคมี 28 กก. (“ปยุ สตู ร” 16-20-0 10 กก. “แมป ยุ ” 46-0-0 9 กก. และ 37

“แมป ุย” 0-0-60 9 กก.) คาปุย เคมี 525 บาท มีตน ทนุ การผลิต 2,972 บาท ขายขาวเปลอื กกิโลกรัมละ 10.99 บาท และไดก ำไร 8,007 บาท ตารางที่ 4.5 “ปยุ สั่งตดั ” กับการผลิตขา วของนายบุญชู สุคนธา แปลงท่ี 1 พืน้ ท่ี 10 ไร ชดุ ดนิ ปากทอ 4 ส.ค. 51 22 ธ.ค. 51 23 ก.ค. 52 เฉลยี่ 993 ผลผลติ (กก./ไร) 1,073 998 909 2,987 10.99 ตนทุน (บาท/ไร) 3,234 3,282 2,445 7,980 ราคาขาย (บาท/กก.) 12.29 10.30 10.38 กำไร (บาท/ไร) 9,953 6,997 6,990 แปลงท่ี 2 พ้ืนท่ี 7 ไร ชดุ ดินเดมิ บาง 7 ส.ค. 51 10 ธ.ค. 51 1 ก.ค. 52 เฉล่ีย 1,007 ผลผลิต (กก./ไร) 1,085 883 1,054 2,964 10.99 ตนทุน (บาท/ไร) 2,842 2,767 3,284 8,177 ราคาขาย (บาท/กก.) 12.61 9.97 10.38 กำไร (บาท/ไร) 10,840 6,036 7,657 ตารางที่ 4.6 แสดงขอมูลการผลิตขาวของนายชูเกียรติ สุพรรณคง ทเี่ ก็บเก่ียวเมอ่ื เดอื นเมษายน 2552 จำนวน 4 แปลง มีทั้งชุดดินสระบรุ ี และพมิ าย และมคี าวเิ คราะห เอ็น-พี-เค ในดนิ ขณะนนั้ แตกตางกัน คำแนะนำ “ปยุ สั่งตดั ” จงึ แตกตางกนั ท้ัง “สตู รปุย” และปริมาณปยุ สรุปไดว าในพน้ื ที่1ไร(ถว งน้ำหนักดวยขนาดของพื้นท)ี่ ไดผลผลิตขา ว 1,117 กก. (นำ้ หนักสด) ใชปยุ เคมี 22 กก. คาปุยเคมี 373 บาท มีตนทนุ การผลิต 2,944 บาท ขายขา วเปลอื กกิโลกรัมละ 10.81 บาท และไดก ำไร 9,135 บาท 38

ตารางท่ี 4.6 “ปยุ ส่งั ตัด” กบั การผลิตขา วของนายชูเกียรติ สพุ รรณคง พืน้ ที่ (ไร) แปลงที่ 1 แปลงที่ 2 แปลงท่ี 3 แปลงท่ี 4 เฉลย่ี ชดุ ดนิ 5 11 18 25 ปยุ เคมี (กก./ไร) 22 คา ปุย เคมี (บาท) สระบุรี พิมาย สระบุรี พิมาย 373 ผลผลติ (กก./ไร) 40 15 27 17 1,117 ราคาขาย (บาท/กก.) 642 297 453 295 10.81 ตนทนุ (บาท/ไร) 1,066 1,202 1,050 1,139 2,944 กำไร (บาท/ไร) 10.16 10.39 11.00 11.00 9,135 3,368 2,432 3,166 2,923 7,462 10,055 8,384 9,606 ตัวอยา งดงั กลาวขา งตน แสดงใหเหน็ วา ในพ้ืนทีป่ ลูกขาวเขต ชลประทานภาคกลาง ถา เปน “ชาวนามอื อาชพี ” จะสามารถผลติ ขา วได ไรล ะ 1,000 กก. (นำ้ หนักสด) ใชป ยุ เคมีเพยี งครง่ึ หนึ่งของชาวนาทัว่ ๆ ไป มีตน ทุนการผลติ เพยี ง 3,000 บาทตอไร และถา ขายขา วเปลอื กในราคา เกวยี นละ 10,000 บาท จะไดกำไรมากถงึ 7,000 บาทตอ ไร ดงั นน้ั รฐั บาลจงึ ควรเรง เสรมิ สรา งขดี ความสามารถเกษตรกรใหเ ปน “เกษตรกรมอื อาชพี ” เพราะเมอ่ื เกษตรกรพง่ึ ตนเองและพง่ึ พากนั เองได ในชมุ ชน กจ็ ะชว ยรฐั บาลแกป ญ หาทง้ั ดา นเศรษฐกจิ สงั คม การเมอื ง การศกึ ษา วฒั นธรรม ทรพั ยากรธรรมชาติ และสง่ิ แวดลอ ม ไปพรอ มๆ กนั 4.7 ผลการทดลอง ป 2551-2552 ระหวางปี 2549-2551 ศ.ดร.ทัศนีย อัตตะนันทน และคณะ โดยมี ทีมงานสำนักวิจัยและพัฒนาการเกษตร เขต 3 กรมวิชาการเกษตร เปนหนวย งานหลักขับเคลื่อนการทดลอง “ปุยสั่งตัด” กับออยในพื้นที่จังหวัดอุดรธานี ชัยภูมิ และกาฬสินธุ รวมทั้งหมด 26 แปลง 39

ผลปรากฏวา การใช “ปุยสั่งตัด” ทำใหผลผลิตตอไรเพิ่มขึ้นอยาง มีนัยสำคัญ จากไรละ 15.2 ตัน เปน 17.1 ตัน ขณะที่ตนทุนการผลิตไม แตกตางกัน และสงผลใหมีกำไรเพิ่มขึ้นไรละ 2,023 บาท (ตารางที่ 4.7) ตารางท่ี 4.7 ผลการทดลองใชเ ทคโนโลยี “ปุยสง่ั ตดั ” กับออ ย ป 2551 ผลผลติ ตน ทุน กำไร (ตัน/ไร) (บาท/ไร) (บาท/ไร) แปลงเกษตรกร 15.2 10,276 5,409 แปลง “ปยุ สั่งตดั ” 17.1** 10,224ns 7,432** หมายเหตุ ขอ มูลเฉลยี่ จากจำนวนแปลงทดลอง 26 แปลง 4.8 “ปยุ สั่งตดั ” แตกตางจากการใชป ยุ ตามคาวเิ คราะหดนิ ระบบปา ธรรมชาตเิ ปน ระบบนเิ วศแบบปด คลา ยกบั การเลย้ี งปลาในตู กระจก ถา ระบบนเิ วศในตปู ลาสมดลุ กไ็ มต อ งใหอ าหารปลา หรอื ไมต อ งเปลย่ี น ตนไมในตปู ลา เพราะทุกชวี ติ พึง่ พิงอิงอาศัยกนั และกันอยางลงตวั พอดี หากแตร ะบบเกษตรเปน ระบบนเิ วศแบบเปด มกี ารนำผลผลติ ออกจาก พน้ื ท่ี เชน ชาวนาในเขตชลประทานปลูกขา วปละ 2-3 ครงั้ เก็บเก่ียวผลผลิต ออกจากพื้นทป่ี ล ะมากกวา 2 ตนั ตอไร ขณะทชี่ าวสวนยางนำผลผลิตยาง (แหง ) ออกจากพืน้ ทีป่ ล ะ 300-400 กก.ตอไร ระวงั ! อยา คิดแบบแยกสวน หรือคดิ แบบเหตเุ ดยี วผลเดยี ว เพราะ หนง่ึ ผลมาจากหลายเหตุ ตองคิดอยางเปน ระบบใหเชื่อมโยงกันเปน องครวม โดยไมล ืมวา “การเกษตรเปน วิทยาศาสตร” ฉะน้ัน มนี น่ั เพราะมนี ่ี ทำส่งิ นนั้ จึงเกิดส่ิงนี้ และทุกสรรพสง่ิ ลว นเช่ือมโยงกัน มีที่มาและที่ไป ถา ตอ งการใหพ ชื เจรญิ เตบิ โตไดด ี เกษตรกรตอ งสามารถจดั การให เกดิ “ความลงตวั พอด”ี ระหวา งพนั ธพุ ชื กบั ปจ จยั แวดลอ มทเ่ี กย่ี วขอ ง อาทิ ดนิ ปุย นำ้ แสงแดด ความช้ืน วชั พชื โรคแมลงศตั รูพชื ฯลฯ 40

การผลติ ขา วเปลอื กหรอื นำ้ ยางพารา 1 ตนั ตน ขา วหรอื ตน ยางพารา ตอ ง ดูด เอ็น-พี-เค ไปจากดินเทาๆ กัน ประมาณ 20-5-25 กก.ตามลำดบั ซ่ึงเอ็น พี และ เค ตางก็มีหนา ท่แี ตกตา งกนั ไมสามารถใชทดแทนกนั ได ในชวง 7 ปท ผี่ า นมา ประเทศไทยนำเขาปยุ เคมีเพิม่ ขึน้ ถึงรอ ยละ 65 ขณะที่ผลผลิตเฉลี่ยตอไรของพืชเศรษฐกิจเพิ่มขึ้นไมมากนัก แสดงวาการใช ปุยเคมีไมมีประสิทธิภาพ จึงควรใหความสนใจเปนพิเศษกับการใชปุยให “ถกู ชนดิ ถูกปรมิ าณ ถกู เวลา ถกู วธิ ี” ตวั อยา งเชน เกษตรกร 3 ราย (ลงุ มี ลงุ มา ลุงแมน) ปลกู ขาวในชุดดนิ นครปฐมที่มีความอุดมสมบูรณเทากัน เมื่อเก็บเกี่ยวขาวแลว ลุงมีไถกลบ ฟางขาว แตลุงมาเผาฟางขาว สวนลุงแมนขายฟางขาวออกไป การใชปุย สำหรับปลูกขาวในฤดูตอไปยอมแตกตางกัน ทั้ง “สูตรปุย” และปริมาณปุย คำแนะนำการใชปยุ เคมสี วนใหญยงั คงเปนแบบกวา งๆ หรือทเ่ี รยี กวา “การใชป ยุ แบบเสอ้ื โหล” (เสอ้ื มขี นาดเดยี ว) ไมม กี ารวเิ คราะหด นิ ตอ มาพฒั นา เปน “การใชป ยุ ตามคาวเิ คราะหด ิน” (เส้อื มหี ลายขนาด เลก็ -กลาง-ใหญ) โดยนำคาวิเคราะห เอ็น-พี-เค ในดินขณะนั้น มากำหนดคำแนะนำการใชปุย สำหรับดินทุกชนดิ ในประเทศไทย สว น “ปยุ สง่ั ตดั ” (เสอ้ื มขี นาดพอดตี วั ) เปน เทคโนโลยกี ารใชป ยุ เคมที น่ี ำ ปจ จยั หลกั ที่เก่ยี วขอ งกับการเจริญเติบโตของพืช ไดแก พันธุพ ชื แสง อณุ หภมู ิ นำ้ ฝน ชดุ ดนิ และขอ มลู เอน็ -พ-ี เค ในดนิ ขณะนน้ั มากำหนดคำแนะนำการใชป ยุ เคมี จึงมีความถูกตองมากขึ้น แตยังคงแนะนำใหเกษตรกรปรับอัตราการใช ปุยเคมีอีกครั้งหนึ่งดวยตนเอง โดยสังเกตการเจริญเติบโตของพืช เพื่อเพิ่ม ประสิทธิภาพการใชปุยเคมีใหสูงขึ้น ระหวางป 2540-2543 ศ.ดร.ทัศนีย อัตตะนันทน และคณะ โดยการ- สนับสนนุ ของสำนกั กองทุนสนบั สนุนการวิจัย (สกว.) ไดป ระดษิ ฐช ุดตรวจสอบ เอ็น-พ-ี เค ในดนิ แบบรวดเรว็ เพอ่ื ชวยใหเกษตรกรสามารถวเิ คราะหดินไดดวย 41

ตนเอง แกปญหาทั้งคาใชจายที่สูงและขจัดความลาชาของการวิเคราะหดิน ในหอ งปฏิบัตกิ าร รวมท้ังไดพ ฒั นาโปรแกรม “ปุยสัง่ ตดั ” สำหรับขา ว ขาวโพด และออยสำหรับภาคอีสานเสร็จเรียบรอยแลว 5. การเกษตรทีพ่ งึ ปรารถนา 5.1 คุณลกั ษณะ มใิ ชเ ฉพาะชาวไรช าวนาเทา นน้ั แตร วมถงึ ชมุ ชนทอ งถน่ิ จนถงึ ระดบั ชาติ และสังคมโลก ตอ งการระบบเกษตรแบบยง่ั ยนื หมายถึง การเกษตรทเี่ ปน มติ รกบั ดนิ -นำ้ -ปา-อากาศ หรือทนุ ทางธรรมชาตแิ วดลอ ม อนั เปน พน้ื ฐาน ที่สำคัญยิ่งของความเจริญทั้งปวง และเป็นตัวบงชี้ที่ดีถึงความสำเร็จของ การพฒั นาภาคเกษตรกรรม เปน การเกษตรทไ่ี มท ำลายวถิ ชี วี ติ และวฒั นธรรมของ ชมุ ชนทอ งถน่ิ หรอื ทนุ ทางสงั คม ซง่ึ มผี ลตอ การอยรู ว มกนั ของคนในชมุ ชน และ เปน การเกษตรทใ่ี หอ าหารสขุ ภาพ หรอื ทนุ สขุ ภาพ ไปพรอ มๆ กบั การสรา งกำไร (รายไดส ทุ ธิ หรอื รายเหลือ) อยางเปน ธรรมใหแกเกษตรกรไดด วย 5.2 กรอบแนวความคดิ ในยคุ หากนิ หาอยู มนษุ ยด ำรงชวี ติ โดยการพง่ึ พงิ ธรรมชาตแิ วดลอ มท่ี อุดมสมบูรณ ตอ มาเมอ่ื ประชากรเพิ่มมากข้ึน ทรพั ยากรธรรมชาติเส่ือมโทรม และลดนอยถอยลง มนษุ ยเ รยี นรแู ละพฒั นาการเพาะปลูกพชื และเลี้ยงสตั ว ไวบริโภคในครัวเรือน เขาสูยุคที่เรียกวา ยุคทำอยูทำกิน แตในวันนี้ ภาคเกษตรกรรมของประเทศไทยไดก า วเขา สยู คุ ทำมาคา ขายแลว และเปน ยุคทุนนิยมแขงขันเสรีดวย ซึ่งเปนยุคทองของคนที่เขมแข็ง คนออนแอ จะอยูอยางลำบาก ตอ งแขง ขนั ทง้ั ดา นราคา ตนทุน และคุณภาพ ท้ังภายใน และภายนอกประเทศ เกษตรกรจึงตองเรงพัฒนาใหพึ่งตนเองได 42

เ นื่อ ง จ า ก ธ ร ร ม ช า ต ิ แ ว ด ลอ ม แ ล ะ ปั จ จั ย ท่ีเก่ีย ว ของ ก ั บ อ า ช ี พ เกษตรกรรมในยุคทำมาคาขายมีความแตกตางจากยุคกอนๆ มาก ดังนั้น ชดุ ความรแู ละทกั ษะสำหรบั ใชใ นการประกอบอาชพี เกษตรกรรมในอดตี และปจจุบนั จึงเปนคนละชุดกนั ตัวอยางเชน ในปัจจุบัน ชาวนาในเขตชลประทานภาคกลาง ไมจ ำเปน ตองเล้ียงควายเปน ไถนา ดว ยควายเปน และเกี่ยวขาวดว ย เคียวเปน แตต อ งเลือกซื้อ ใช และ ดแู ลรกั ษารถไถเดนิ ตาม หรอื เครอ่ื ง- สูบนำ้ ขนาดเลก็ ไดเปนอยา งดี เกษตรกรในยุคทำมาคาขาย ตองแสวงหาคำตอบของคำถามตอไปน้ี จะผลิตอะไร? เอาไปขายใหใคร? ราคาและคุณภาพแขงขันไดหรือไม? จะไดกำไรเทาไร? คุมคาตอ การลงทนุ หรอื ไม? ถา ตอบคำถามเหลา นไ้ี มไ ด โอกาสประสบความสำเรจ็ ยอ ม มีนอยมาก เพราะในชีวติ จรงิ ยากลำบากกวาการตอบคำถามในกระดาษ มากมายหลายเทา ตวั นัก เกษตรกรสวนใหญขาดอำนาจตอรองในการขายผลผลิตและการซื้อ ปัจจัยการผลิต เกษตรกรจึงควรหันมาใหความสนใจการลดตนทุน และการพัฒนาคณุ ภาพของผลผลิต เพราะสามารถทำไดดวยตวั เอง และทำไดทนั ที คำถามคอื เกษตรกรมที ุนทางปญ ญาเพียงพอหรือไม? หมายถึง มีความรูครบชุด และมีความสามารถในการนำความรูชุดนั้นไป ประยกุ ตใชใหเกิดประโยชนไดในสถานการณจริง 43

ถาตองการใหภาคเกษตรกรรมมีสวนชวยเสริมสรางความ- เจรญิ รงุ เรอื งใหแ กส ังคมไทย ทุกภาคสวนตองรวมมอื รวมใจกันสรา ง โอกาส บรรยากาศ และปจจัยเกื้อหนุนใหเยาวชนและเกษตรกรผูนำ ไดพัฒนาตนเองอยางเต็มศักยภาพ และมุงพัฒนาเทคโนโลยีที่ สามารถเชื่อมตอกับภูมิปัญญาทองถิ่นใหมากขึ้น ขณะเดียวกัน กระตุนสังคมใหตระหนักถึงความสำคัญของการเพ่ิมพูนทุนทางสังคม และทุนทางธรรมชาติแวดลอมไปพรอมๆ กันดวย เพราะการเกษตร มิไดมีเปาหมายเพียงการผลิตเพื่อขาย แตยังยึดโยงกับวิถีชีวิต วัฒนธรรม ทรัพยากรธรรมชาติ และสิ่งแวดลอมของชุมชน ตลอดจน ผบู ริโภค และปญ หาสังคมในเมืองอยางแยกออกจากกนั ไมได 5.3 เกษตรกรตองรูจกั ดินในไรน าของตนเอง ดนิ เปน ทรพั ยากรธรรมชาตทิ ม่ี คี า และไมส ามารถสรา งขน้ึ ใหมไ ด หลายปจ จัยมีอทิ ธพิ ลตอ สมบตั ิของดนิ แตวัตถตุ น กำเนิดดนิ มผี ลมากท่สี ุด เชน ดนิ ในภาคอสี าน วตั ถตุ นกำเนดิ ดินสว นใหญเกดิ จากหินทราย จึงเปน ดนิ ทราย มีความอุดมสมบูรณต่ำ ถามีชั้นเกลืออยูตื้น จะเป็นดินเค็ม สวนในพื้นที่ ปลูกพืชไรใ นจังหวัดเพชรบูรณ ลพบุรี และสระบุรี ถาวัตถุตนกำเนิดดินมี สภาพเปน ดาง ดนิ จะมีสดี ำ เปนดินเหนยี ว ระบายน้ำและถา ยเทอากาศไมด ี แตมีความอุดมสมบูรณสูง ในบริเวณพื้นที่ปลูกขาวภาคกลาง หรือที่เรียกวา อูข าวอูน้ำของประเทศไทย วัตถุตนกำเนิดดินถูกน้ำพัดพามาทับถมกันใน ทร่ี าบลุม ดนิ จงึ มีเนอ้ื ละเอยี ด เปน ดนิ รวนและดนิ เหนยี ว มีความอุดมสมบูรณ สูง แตบ างพืน้ ที่ในจงั หวดั ปทมุ ธานี อยธุ ยา และนครนายก เปนพื้นท่ที นี่ ำ้ ทะเล เคยทวมถึง ดนิ จะเปน กรดจดั (ดนิ เปร้ียวจดั ) เพราะวตั ถตุ น กำเนดิ ดินเกิด จากตะกอนน้ำกรอ ย 44