ศาสตร์การแพทย์แผนจีนเบื้องต้น

Page 50 42 ศาสตรการแพทยแผนจนี เบื้องตน บทท่ี 4 ทฤษฎีอวยั วะภายใน จ้งั เซี่ยงเสฺวยี ซัว (藏象学说) หรอื ทฤษฎอี วัยวะภายใน เปนวชิ าทวี่ า ดว ยอาการแสดงทาง สรรี วทิ ยา หรอื พยาธิวทิ ยา ซงึ่ บอกถงึ ภาวะของอวยั วะท่ีซอ นอยูภ ายในรางกาย สมยั โบราณการแพทยแ ผนจนี ไดจ ัดกายวิภาคศาสตร สรีรวทิ ยา และพยาธวิ ทิ ยาเขา ดว ยกัน ดงั น้ัน กายวภิ าคศาสตรข องการแพทยแ ผนจนี จึงมเี นือ้ หาความรดู า นกายวิภาคศาสตรของการแพทย แผนตะวันตก เชน กลา วถงึ ปอด มาม หวั ใจ ไต ตบั เหมอื นกัน แตจะแตกตางกนั ท่ีหนาที่ของอวยั วะ การแพทยแผนจีนไดจ ดั ใหวิชาสรรี วทิ ยาและพยาธวิ ทิ ยากลาวรวมถงึ อวยั วะ ทําใหหนา ที่ของอวยั วะใน การแพทยแ ผนจนี มมี ากกวา ในการแพทยแ ผนตะวันตก ตวั อยางเชน หวั ใจ ทางการแพทยแ ผนจีนนอกจาก จะมหี นา ที่เชน เดียวกับการแพทยแ ผนตะวนั ตกแลว ยังทําหนาทีค่ วบคุมจิตใจดวย (神志 เสนิ จ้ือ) กลาวคือ ไดครอบคลุมถงึ บางสวนของระบบประสาทในการแพทยแ ผนตะวันตก นอกจากนั้นการแสดงออกซงึ่ ความ แข็งแรงของหัวใจสามารถสงั เกตไดจากใบหนา เนื่องจากหวั ใจเปดทวารท่ีลน้ิ ความสมบรู ณจึงอยูท่ใี บหนา เปน ตน จงั้ เซยี่ งเสวฺ ยี ซวั ไดกลาวถงึ สรีรวิทยาและพยาธิวทิ ยาของจ้ังฝู (脏腑) เปน พ้ืนฐาน คําวา “จง้ั ฝ”ู จงึ ใชเ ปนคาํ แทนของอวยั วะภายใน (内脏 เนย จ ง้ั ) อวัยวะภายในแบง เปน 3 กลุม ดงั นี้ 1. อวยั วะตนั (脏 จั้ง) มี 5 ชนิด ไดแก หัวใจ ตบั มาม ปอด และไต 2. อวยั วะกลวง (腑 ฝู) มี 6 ชนิด ไดแ ก ถุงนาํ้ ดี กระเพาะอาหาร ลําไสเ ลก็ ลําไสใ หญ กระเพาะปส สาวะ และซานเจียว 3. อวัยวะกลวงพิเศษ (奇恒之腑 ฉเี หิงจอื ฝ)ู มี 6 ชนดิ ไดแ ก สมอง ไขกระดูก กระดูก เสนเลอื ด ถงุ น้ําดี และมดลกู ลกั ษณะพิเศษของหนาทข่ี องอวยั วะตนั และอวยั วะกลวง คอื เกบ็ และแปรสภาพ อวยั วะภายใน ทาํ หนาทเ่ี ปนสถานทเี่ กบ็ สารจาํ เปนเพื่อหลอ เลี้ยงรา งกาย อวยั วะกลวงเปน สถานท่ีเปลย่ี นผา นของสารอาหาร เพอื่ การดดู ซมึ สารจาํ เปน แกร างกาย อวยั วะกลวงพิเศษ เปน อวยั วะท่มี ลี ักษณะโครงสรางทแ่ี ตกตา งจากอวัยวะตัน แตม หี นาที่เหมือน อวยั วะตนั คือ ใชเ กบ็ สารจงิ แตเนื่องจากรูปรา งและหนาท่ีไมเ หมือนอวัยวะกลวง ไมสัมผัสกบั อาหารและ น้ําทีก่ ินเขา ไป คลายกบั อวัยวะท่ีมีโครงสรา งมิดชดิ จึงไดช อ่ื วา อวยั วะกลวงพเิ ศษ คัมภีรซ ูเวิ่น อูจัง้ เปย ลุน

Page 51 ทฤษฎีอวยั วะภายใน 43 《素问 。五脏别论》กลาววา “สมอง กระดูก ไขกระดกู เสน เลือด ถงุ นํ้าดี และมดลกู ทง้ั 6 นี้ รปู รา ง เก็บซอนลึกและม่ันคงคลายอนิ ดังน้นั จงึ มีหนาทีเ่ ก็บและถายทงิ้ ขนานนามวา อวัยวะกลวงพเิ ศษ” ตารางท่ี 4-1 แสดงการจําแนกหมวดหมูของอวยั วะภายใน อวยั วะ อวยั วะทีเ่ กย่ี วของ ลกั ษณะสาํ คัญ อวยั วะตนั ทัง้ 5 หัวใจ มาม ไต ตบั ปอด 1. มรี ปู รา งแนน อน 2. สรา งและสะสมสารจาํ เปน อวยั วะกลวงท้ัง 6 กระเพาะปส สาวะ กระเพาะอาหาร 3. แตละอวัยวะมีหนาที่เฉพาะแตกตาง ลาํ ไสใ หญ ลําไสเ ล็ก ถุงนาํ้ ดี อวัยวะกลวงพิเศษ ซานเจยี ว กัน แตทํางานเชือ่ มโยงกนั สมอง ไขกระดกู กระดกู 1. มลี ักษณะเปนโพรง กลวง เสนเลือด ถงุ นา้ํ ดี มดลกู 2. มหี นาท่ีรับน้ําและสารอาหาร ยอ ย ดดู ซึมอาหาร และขับถา ยของเสยี 1. เปน อวัยวะที่มรี ปู รา งมิดชดิ 2. เก็บสะสมสารจําเปนเหมอื นอวยั วะตัน ลกั ษณะพเิ ศษของจั้งเซย่ี งเสฺวยี่ ซวั (藏象学说) 1. อวัยวะตนั และอวัยวะกลวงมีความสัมพันธก นั แบบนอก-ใน อวัยวะทง้ั คสู มั พนั ธกนั ไดต ามลกั ษณะเสนลมปราณที่เชอื่ มกนั ตามแนวขวาง เชน เสนมอื ไทอ นิ ปอด สมั พนั ธกับ ลาํ ไสใ หญ เสนมอื เสา อนิ หัวใจ สมั พนั ธก ับ ลาํ ไสเ ลก็ โดยสรปุ มา ม สมั พนั ธก บั กระเพาะอาหาร ไต สัมพนั ธกับ กระเพาะปสสาวะ ตับ สัมพันธก ับ ถุงน้าํ ดี เยื่อหุมหวั ใจ สัมพันธก บั ซานเจียว ทางกายภาพอวยั วะคูสัมพันธน้มี กั อยูใกลกนั และเวลาปวยมกั กระทบถงึ กนั ได

Page 52 44 ศาสตรการแพทยแผนจีนเบ้ืองตน 2. ความสัมพันธข องทวารและอวยั วะตนั ท้ัง 5 อวยั วะ รวมถงึ เปด ทวารที่ ความสมบูรณด ทู ่ี หัวใจ เสน เลอื ด ล้นิ หนา ปอด ผิวหนัง จมกู ขน มา ม กลา มเนอื้ ปาก ริมฝป าก ตบั เอน็ ตา เล็บ ไต กระดูก หู เสน ผม หากอาการแสดงของทวาร หรอื ความสมบรู ณ หรอื อวยั วะท่คี ลุมถงึ มคี วามผิดปกติ แสดงถึง เลอื ดลมจากอินหยางของอวยั วะตนั ท่มี าเล้ียงผดิ ปกติ 3. ความสมั พันธข องจติ ใจ อารมณ กบั อวัยวะตนั ทั้ง 5 อารมณ จิตใจ โกรธ (ตับ) เสนิ (หวั ใจ) กลวั (ไต) ดีใจ (หัวใจ) หุน (ตับ) อี้ (มา ม) เศรา (ปอด) ครุนคิด (มา ม) จอ้ื (ไต) ปอ (ปอด) ความสมั พนั ธข องอารมณก บั อวยั วะตนั ท้งั 5 คือ ถาอารมณผ ิดปกติ เชน โกรธมากเกินไป จะมผี ลกระทบตอ ตบั ได ดใี จมากเกินไปจะมีผลกระทบตอ หวั ใจได ความสมั พนั ธของจิตใจกับอวัยวะตันทงั้ 5 มีดงั นี้ เสิน (神) เปนจิตสวนท่สี าํ คัญ เปนเจา เหนือจิตสวนอนื่ มสี ติรอบรู อ้ี (意) เปนจิตสวนท่แี ยกแยะผดิ ชอบช่วั ดอี อกจากกัน ปอ (魄) เปนจิตสวนท่รี บั ทราบความรสู ึกและไปดาํ เนินจัดการบริหาร จอื้ (志) เปน จติ ทส่ี ามารถคิดหากลยุทธ เทคนคิ วิธกี าร ทฉี่ ลาดได หุน (魂) เปนจติ ทมี่ ีความกลา หาญ เดด็ เด่ยี ว ตั้งม่ัน

Page 53 ทฤษฎีอวัยวะภายใน 45 คมั ภีรซเู วนิ่ เซวฺ ยี นหมิงอูช《ี่ 素问 。宣明五气》กลาววา “หัวใจซอ นเกบ็ เสนิ ปอดซอน เก็บปอ ตับซอนเกบ็ หุน มา มซอ นเก็บชี่ ไตซอนเก็บจอื้ ” หมายความวา สตสิ มั ปชญั ญะ ความตั้งม่ัน ความเฉลียวฉลาดของคน มีความสัมพันธกับความสมดุลของหนาท่ี ความสามารถของอวัยวะตันท้งั 5 อวยั วะตนั (脏 จง้ั ) อวยั วะตันมี 5 ชนิด คอื หัวใจ ปอด มาม ตับ และไต นับเยื่อหมุ หัวใจรวมอยกู ับหวั ใจ ลักษณะทางสรรี ะวทิ ยาทั่วไปของอวยั วะตันท้งั 5 คือ การสรา งและเก็บสะสมสารจาํ เปน และลมปราณ เปนสวนสาํ คัญของการดาํ รงชีวติ ประจําวนั และเปนแกนกลางในการทํางานของอวัยวะภายใน อวัยวะตัน ท้งั 5 มีหนาท่กี ารทํางานท่แี ตกตางกนั โดยมหี ัวใจทาํ หนา ท่ีสําคัญหลักของอวยั วะกลมุ น้ี ในคมั ภีรเนยจงิ 《内经》ไดก ลา ววา “หัวใจเปน จา วแหง อวัยวะภายใน” 1. หัวใจ (心 ซนิ ) 1.1 ลักษณะทางกายวิภาคศาสตร ในตาํ ราศาสตรก ารแพทยแ ผนจนี เม่อื 2,000 ปก อ น ไดกลา วถงึ ตาํ แหนงทีต่ งั้ ของหวั ใจไวว า ตําแหนง ของหัวใจอยบู รเิ วณใจกลางชอ งทรวงอกอยูใตปอด จงึ ทาํ ใหเ ม่ือหัวใจเตน สามารถรูสึกไดบริเวณ ใตห ัวนมดา นซา ย รูปรา งของหวั ใจจะเหมอื นดอกบวั ตูมคว่ําหัวลง เนอ่ื งจากตําแหนง ของหวั ใจอยดู า นบน ของรา งกาย จงึ เปน อวยั วะหยางในทฤษฎี อนิ -หยาง ศาสตรก ารแพทยแ ผนจนี ถอื วา หวั ใจเปนจา วแหง ชพี จรและเลอื ด กลาวคือ หวั ใจจะทําหนาที่สูบฉีดเลือดไปหลอ เลย้ี งสวนตาง ๆ ของรางกาย 1.2 หนา ทที่ างสรีรวทิ ยา 1) หวั ใจควบคมุ เลอื ดและการไหลเวยี นของเลอื ด เสน เลือดเปนเสน ทางลําเลียงเลือดจากหวั ใจ หัวใจสูบฉดี เลอื ดไหลเวยี นไปตามสวนตา ง ๆ ของรางกายตามเสน เลอื ด การทาํ งานของหัวใจจึงมีหัวใจ เปนหลกั มเี ลือดและเสน เลอื ดเปนสว นประกอบ การเชื่อมตอ การไหลเวียนของเลือดผานหลอดเลอื ดทัว่ รา งกาย เปนกิจกรรมของลมปราณของหวั ใจท่ีเรยี กวา ช่ขี องหวั ใจ (心气 ซินช)่ี หรือการเตน ของหวั ใจ ทั้งนี้ความแรงของการไหลเวยี นเลอื ดจะข้นึ กับความแรง จงั หวะ และอตั ราการเตนของหัวใจ โดยสรุป ความปกติของหวั ใจจงึ ขนึ้ กับปจ จยั ดงั นี้ - ลมปราณของหวั ใจ ท่ีใชส บู ฉดี เลือดออกจากหวั ใจวา สมบูรณห รอื ไม - เลอื ดมีปริมาณเพยี งพอหรือไม - ชพี จรหรอื เสน เลือดโลง โปรงหรือไม - จงชีป่ กติหรอื ไม

Page 54 46 ศาสตรการแพทยแผนจีนเบือ้ งตน เน่ืองจากตาํ แหนงทีต่ ั้งของหวั ใจและหวั ใจเชือ่ มตอชพี จรโดยเปดทวารท่ีลิน้ ดังนั้น ทางสรีรวทิ ยา สามารถสงั เกตความปกตขิ องการทาํ งานของหัวใจไดจาก 4 อยา ง คือ ลักษณะชีพจร สใี บหนา ลกั ษณะ ลนิ้ และความรสู ึกบรเิ วณทรวงอก ตวั อยางเชน การทํางาน ชีพจร สหี นา ลิน้ ทรวงอก หัวใจปกติ นุมนวล ไมเร็ว แดง มเี งาชมพู แดงชมพู ปกติ ไมชา มแี รง ชมุ ชืน้ หัวใจชี่พรอง ไมม แี รง หนา หมนหมอง อว นซีด ใจส่ัน เสน เลอื ดหัวใจตบี จมฝด หรอื คลา้ํ มืด มว งคลาํ้ แนน หนาอก เจ็บอก จังหวะไมปกติ 2) หวั ใจควบคมุ สติ สติ (神 เสิน) เปนสงิ่ ท่ไี มส ามารถมองเหน็ หรือจับตองไดโ ดยตรง แตส ามารถสงั เกตไดท างออม ดงั น้ี - จากการแสดงออกของสหี นา นยั นต า คาํ พูด ความมชี วี ิตชีวา และการตอบสนองตอสิ่งเรา การเคล่ือนไหวของแขนขา เปน ตน - จากความรูตวั จิตสาํ นกึ การไตรตรอง คมั ภีรซ ูเวนิ่ หลงิ หลันม่ีเต่ียนลนุ 《素问 。灵兰 秘典论》กลาววา “หวั ใจน้นั เปน เสมือนกษัตริยของขาราชการท้งั หลาย มีลกั ษณะของการเหน็ ชอบ รับรู ชอบรอบร”ู แพทยจ ีนจางเจย้ี ปน (长介宾) กลา วอางถงึ คมั ภีรเ นยจงิ 《内经》วา “จติ ทงั้ 5 มใี จ เปนผใู ช หัวใจเปนจาวแหง อวยั วะตัน อวัยวะกลวง และครอบครองขอมูลของจติ ท้ัง 4 ทีเ่ หลอื ” เปน การ เปรียบเทยี บวา หัวใจเปน ใหญ เปน ประธานในจติ ทง้ั 5 คมั ภรี ซ ูเวน่ิ หลิงหลันมเ่ี ตี่ยนลนุ กลา ววา “หวั ใจ น้ันเปน จา วแหง อวัยวะตันท้ังหา และอวัยวะกลวงท้ังหก” “ถา จา วรอบรเู ขา ใจไพรฟ าอยเู ยน็ เปนสขุ ถา จา วไมรูเ รื่องขาราชการท้ังสบิ ตําแหนง เปนอนั ตราย” สรุปคือ หัวใจมีหนาท่ีเกย่ี วกับสติ จติ สาํ นึก การ ไตรตรองและครอบคลุมอวยั วะภายใน ถา หัวใจดีดูไดจากสตสิ มบรู ณจติ สาํ นกึ แจม ใส การไตรต รองวอ งไว และนอนหลับได ถาหัวใจถกู กระตุนมากเกินไป จะเกดิ อาการสตคิ ลุมคลั่งไมส งบเย็น ถา หัวใจถูกกดมาก เกนิ ไป จะเฉือ่ ยชา หลงลืม เปน ตน 1.3 หัวใจจัดเปน ธาตุไฟ ธาตไุ ฟคกู ับหัวใจในปญ จธาตุ ธาตไุ ฟถกู ขม ดวยธาตนุ ํ้าของไตเพ่ือใหเกิดสมดุล มิฉะนั้น ธาตุ ไฟจากหวั ใจจะรอ นลอยขนึ้ บน คมั ภรี ซูเวนิ่ เซวฺ ียนหมิงอูช ี่《素问 。宣明五气》กลา ววา ลกั ษณะ ธาตไุ ฟของหวั ใจจึงสามารถดูไดจากความสวา ง ความสดใส

Page 55 ทฤษฎีอวัยวะภายใน 47 1) ใบหนา มีความสวางเงาใส 2) สติปญญา มีความสนใจในสง่ิ แวดลอ ม ทง้ั ผวิ เผินตื้นและเบือ้ งลึก นอกจากน้ันภาวะไฟของหัวใจยังสามารถสังเกตไดจาก บริเวณทรวงอกท่ีเปนท่ีต้ังของหัวใจ หัวใจเปนหยาง ในหยางสบู ฉีดเลือดและพลังหยางไปเลย้ี งท่วั รา งกาย เชอ่ื มโยงกบั ฤดูรอ นมรี ากเกี่ยวของ กับหยางของไต หัวใจ เปรียบเหมือนกษตั รยิ  ปกครองประชาชน ตองมสี ติสวา งไสว บานเมอื งจงึ สงบสขุ ลักษณะสตสิ วางไสวเปนลกั ษณะของธาตไุ ฟ หวั ใจเปนจา วแหงอวยั วะภายใน ครอบครองสตจิ ิตสาํ นกึ ดังในคมั ภรี เ นย จิง《 内 经 》 กลา ววา “หวั ใจถกู ทําอันตรายไมได” และคมั ภีรซูเวิ่น ลิ่วเจ๋ียจั้งเซยี่ งลนุ 《素问 。六节藏象论》 กลาววา “หัวใจเปนทนุ ของชีวติ เปนจิตทแ่ี ปรเปล่ยี น” ดงั น้ันในการรกั ษาใหป องกนั หัวใจไวก อนเปน สาํ คัญ เยอ่ื หมุ หวั ใจมีหนา ทป่ี กปองรกั ษาหัวใจ ปอ งกันการรกุ รานจากภายนอก ถามกี ารรุกรานหัวใจ จะตองผานเยอ่ื หมุ หวั ใจกอ น ล้นิ เปนอวยั วะทีท่ ําหนาทรี่ บั รสและการพูด ซงึ่ มคี วามเชอ่ื มโยงกับหัวใจ โดยผา นเสน ลมปราณ หัวใจ ความผดิ ปกตขิ องหัวใจจะสะทอนจากการเปลย่ี นแปลงของสีส้ิน เชน - ถา หยางของหวั ใจพรอง ลน้ิ จะมสี ีขาว บวม ออนปวกเปยก - ถา เลอื ดทห่ี ัวใจพรอ ง ลิ้นจะซดี ขาว - ถา เลอื ดที่หวั ใจไหลเวียนไมส ะดวก ล้ินจะมีสมี วงคล้ํา มีจ้ําเลอื ด จุดเลอื ดออก - ถาไฟทห่ี วั ใจเพ่มิ สงู ปลายลนิ้ จะมสี ีแดง - ถา หนาที่ควบคมุ ทางดานจิตใจผดิ ปกติ จะมีอาการลิ้นแข็ง ลน้ิ ไกส้นั พูดจาติดขดั หรือพดู ไมอ อก 1.4 ความสัมพนั ธข องหัวใจกบั อารมณ ของเหลวในรา งกาย เนื้อเยอ่ื และอวยั วะรับรู 1) หวั ใจกับอารมณยนิ ดี ความยินดีเปนการตอบสนองของรา งกายตอ สิง่ เรา ภายนอกในสง่ิ ท่นี ําความพงึ พอใจมาให ใน สภาวะปกติความพงึ พอใจจะมผี ลตอ การทาํ งานของหัวใจ ทําใหห ัวใจมกี ารผอ นคลาย แตค วามรูสึกดีใจ ทมี่ ากเกินไปกส็ ามารถกระทบจติ ใจ ทําใหห วั เราะไมหยดุ หรอื ถานอ ยเกินไปกอ็ าจทาํ ใหมีอารมณซ ึมเศรา ได 2) หวั ใจเกยี่ วขอ งกบั การขับเหงื่อออกจากรา งกายทางรเู หง่ือ หัวใจสรา งเลือด เหง่อื สรางจากของเหลวในเลอื ด เหงือ่ จึงเปน ของเหลวจากหวั ใจ หวั ใจสรา ง ของเหลว 2 ชนดิ คอื เลอื ดในรางกาย และเหงอ่ื ที่หลง่ั ออกมาภายนอก เลอื ดกับเหงือ่ มีความเกีย่ วขอ ง

Page 56 48 ศาสตรก ารแพทยแผนจนี เบือ้ งตน และกระทบถงึ กนั เชน เสยี เหงอื่ มากจะทําใหสญู เสยี ของเหลว คอื เลือดและลมปราณทใี่ ชเ ผาผลาญไป ดว ย ถาเลือดและลมปราณพรอ ง ก็ทําใหมีอาการเหง่อื ออกผดิ ปกติ เชน ถาลมปราณหวั ใจพรอ ง ทาํ ให ลมปราณเวยอ อนแอ จึงมีเหงอื่ ออกมากตอนกลางวนั ถาอินหัวใจพรอ งทาํ ใหม ีเหงื่อออกมากตอนกลางคืน 3) ความสมบูรณข องหัวใจแสดงออกท่ีใบหนา ใบหนามเี สนเลอื ดไปหลอ เลย้ี งมากมาย การทาํ งานของหวั ใจสามารถสะทอ นใหเ หน็ ไดจ ากสหี นา และความสดใสของใบหนา ถา การไหลเวยี นของเลือดดี ใบหนาจะมีสีออกแดงสดใส มีชีวิตชวี า ผวิ พรรณ สดชื่นมนี า้ํ มนี วล หากการไหลเวยี นของเลือดตดิ ขัด ใบหนา จะมสี ีหมองคลาํ้ เปนตน 4) หวั ใจเปดทวารที่ลิน้ หัวใจเปดทวารทล่ี น้ิ หมายความวา การดูลน้ิ สามารถคาดการณภ าวะการทาํ งานของหัวใจได 2. ปอด (肺 เฟย) ปอด เปน จา วแหง การเกิดและเคลื่อนไหวของลมปราณทั่วรา งกาย รวมทงั้ ลมปราณท่เี กดิ จาก การหายใจเขาออกดว ย 2.1 ลักษณะทางกายวภิ าคศาสตร ปอดมี 2 ขาง ตงั้ อยูในชองอกซา ยขวา เปน อวัยวะท่ีต้ังอยสู งู สุดของรางกาย มเี นอื้ สีขาว แบงเปนกลบี นุมเบา มีอากาศอยภู ายใน แพทยจีนจางเจย้ี ปน (张介宾) อธบิ ายลกั ษณะปอดวา “โพรง เหมือนรังผงึ้ ดานลางไมมีทวารเปด สูดเขา จะพองเต็ม เปาออกจะแฟบ สูดเขาและออกทาํ ใหเคล่อื นไหว แยกสง่ิ บรสิ ทุ ธ์ิและสกปรกออกจากกัน เปรยี บเสมือนหบี ลมในรา งกาย” 2.2 หนาท่ีทางสรีรวิทยา 1) ปอดควบคุมลมปราณทว่ั รางกายใหสมดลุ ใหท ศิ ทางของชข่ี ้ึนลงเขา ออกสะดวก เกดิ จาก การหายใจเขา ออก คมั ภรี ซ ูเวิ่น อจู ้ังเซงิ เฉิง《素问 。五脏生成》กลา ววา “ช่ที ง้ั หลายลว นมาจาก ปอด” ชีท่ ่เี กิดขนึ้ บางสวนถกู สะสมทีท่ รวงอก เรยี กวา จงช่ี (宗气) ไปหลอเล้ยี งหวั ใจ 2) ปอดควบคมุ การไหลเวียนของนา้ํ ในรา งกาย หนา ที่ของปอดนนั้ มีอธิบายในคัมภรี ซ เู วน่ิ จิงมายเปยลนุ 《素问 。经脉别论》กลาววา “อาหารเขาสกู ระเพาะอาหาร จิงชี่ที่ไดถ กู มา มนําไปยังปอด ปอดจะทําใหการไหลเวียนของน้ําสะดวก ลงสู กระเพาะปสสาวะ” ปอดทําหนาทคี่ วบคุมการไหลเวยี นของลมปราณ โดยการแผก ระจายออกขา งนอกลมปราณปอด เพ่ือใหค วามชมุ ชืน้ แกสว นตา ง ๆ ของรา งกาย และนําสวนทเี่ หลือใชขับออกจากรา งกายทางลมหายใจและ

Page 57 ทฤษฎีอวัยวะภายใน 49 เหง่ือ การไหลเวยี นของลมปราณปอด แบงเปน 2 ชนิด คอื - กระจายน้ําไปสผู วิ หนงั และขบั น้ําสวนเกนิ ออกมาเปนเหงอ่ื - ไหลเวยี นลงสสู ว นลางของรา งกาย นํานา้ํ สวนเกนิ ไปท่ีไต และขบั ออกนอกรางกายทางกระเพาะ ปส สาวะ ถาผดิ ปกติจะเกดิ อาการนาํ้ คง่ั เชน กลมุ อาการเสมหะและของเหลวค่ัง บวมนาํ้ เปนตน 3) ปอดชวยควบคุมการไหลเวยี นของเลอื ด ปอดเปน จา วแหงลมปราณ ควบคมุ การไหลเวียนของลมปราณท่ัวรางกาย ลมปราณไหลเวยี น จงึ ชว ยพาใหเ ลอื ดไหลเวยี นไปท่ัวรางกาย แสดงถึงการทาํ งานสมั พันธก ันระหวางเลอื ดกบั ลมปราณ หัวใจ กบั ปอด ถาลมปราณของปอดพรอง จะเกดิ การไหลเวยี นของเลอื ดติดขดั เชน แนนหนาอก ใจสั่น ล้ิน และรมิ ฝปากเขยี วคล้ํา ในคมั ภีรซ เู วน่ิ 《素问 》คําวา “เฟยเฉาไปมา ย (肺朝百脉)” หมายถึง หนา ท่ขี องปอดท่ี จะชวยการไหลเวียนของเลือดใหส มบรู ณใ นผูปวยโรคปอดท่ีมีอาการไอเร้อื รัง หนาทีข่ องปอดดานกระจาย เกบ็ ลงพรอ ง ทาํ ใหเ กิดการไหลเวียนของเลอื ดตดิ ขัด จะพบวาผูปว ยมสี ีหนา หมองคล้ํา ริมฝป ากมว งคลํา้ เกิดเมด็ สตี กคาง และมีลกั ษณะของเลือดค่งั ทล่ี ิ้น 4) ปอดควบคมุ อวยั วะตาง ๆ ใหท ํางานอยูในสมดลุ ปอดมีหนา ท่จี ัดการการไหลเวยี นของนาํ้ สารอาหาร จนิ เยี่ย (津液) และเลอื ดลม ใหไ ปทั่ว รา งกายใหส มดุล ในคมั ภีรซูเว่ิน หลิงหลันม่เี ต่ยี นลุน《 素 问 。 灵 兰 秘 典 论 》กลา ววา “ปอด เปรียบเสมือนรฐั มนตรี มีหนา ที่จดั การบรหิ าร” โดยควบคุมการหายใจ ทาํ ใหหายใจเขา -ออกสมํา่ เสมอ ควบคุมทิศทางการไหลเวียนของลมปราณ โดยมีทิศทางข้ึน-ลง เขา-ออกแนน อน ชวยใหห ัวใจสูบฉีดเลอื ด ไปทัว่ รา งกาย ควบคมุ การไหลเวียนนา้ํ และรกั ษาสมดลุ ของนํ้าในรางกาย 2.3 ความสัมพันธร ะหวางปอดกบั อารมณ เนอ้ื เยอื่ และอวัยวะรับรู 1) ปอดมคี วามสมั พันธก บั อารมณเศรา โศก ความเศราโศกเปนการตอบสนองทางอารมณตอ สงิ่ กระตุนที่ไมนา พึงพอใจ มีผลกระทบตอรางกาย คอื ทาํ ใหล มปราณพรอ งลง จึงมักกระทบกระเทอื น ปอด เพราะปอดควบคุมลมปราณ ถา การทํางานของปอดไมเ ต็มสมรรถภาพ ความตา นทานตอ สง่ิ กระตนุ ทไี่ มดีจะลดลง จึงเกดิ เปน อารมณเ ศรา โศกไดง า ย 2) ปอดมคี วามสัมพนั ธกบั การขับของเสยี ของจมูก จมูกเปน หนา ตางของปอด ปอดจะสรางนาํ้ มกู มีลกั ษณะเหนียวเปนเมอื กหลั่งออกมาใหความ ชุมชื้นแกโ พรงจมูก ถา ปอดผิดปกติ ลกั ษณะของน้าํ มูกที่ไหลออกมาจะเปล่ียนแปลงไป เชน ถา ไดร บั ลม เย็นมากระทบน้ํามูกจะมลี กั ษณะใส ถาถกู ลมรอ นกระทบนาํ้ มูกจะมีสเี หลืองและมีลกั ษณะขน เปน ตน

Page 58 50 ศาสตรก ารแพทยแผนจนี เบือ้ งตน 3) ปอดมคี วามสมั พันธกับผิวหนังและเสน ขน ผวิ หนงั และเสนขนเปนเน้ือเยอ่ื ท่ีหอหุมรางกาย มีหนาทีป่ อ งกันอนั ตรายจากภายนอก ขบั เหงอ่ื และควบคุมการหายใจ ถา ปอดทํางานปกติ ผวิ หนงั จะแขง็ แรง มคี วามตานทานอันตรายจากภายนอก เสน ขนเงางาม โบราณวา “ปอดควบคมุ ดูแลผวิ หนงั และขน” ถาลมปราณปอดออนแอ การไหลเวียน ของลมปราณลดลง ทาํ ใหความตานทานของผวิ หนงั ลดลง มีสาเหตุของโรคจากภายนอกมารกุ ราน ทําให เปน หวดั ไดง าย ผิวหนังและเสนขนหยาบแหง 4) จมูกเปนหนา ตา งของปอด ปอดควบคมุ การหายใจ ในขณะทจี่ มูกเปน ทางผา นและเปนสว นบนสุดของเสน ทางการหายใจ ปอดจงึ ตดิ ตอ กบั ส่ิงแวดลอ มภายนอกโดยผานทางจมกู ถามีสาเหตขุ องโรคจากภายนอกมารุกรานปอด ทําใหลมปราณปอดตดิ ขัด มีอาการไอ หอบ ก็มกั จะมอี าการผดิ ปกติของจมกู รวมดวย เชน น้าํ มูกไหล จมกู ไมไดก ลนิ่ เปน ตน ในสมัยโบราณใชอาการผิดปกตขิ องจมกู เปนสว นหนง่ึ ของการวนิ ิจฉยั โรคปอดดวย 2.4 คุณสมบัติพิเศษของปอด 1) ปอดเปนอวยั วะทล่ี ะเอยี ดออ น ปอดเปนอวัยวะทีอ่ อนแอ ละเอยี ดออ น งายตอ การกระทบโดยเสยี ช่ี (邪气) ทัง้ หมด โดยเฉพาะ ความแหง ในภาวะทีอ่ ากาศหนาวและรอนปกติ แตถา อากาศรอนหรือเยน็ ผดิ ปกติ ปอดจะทนไมไ ด ถา ปอดถูกกระทบลมเยน็ มากเกินไป ชีข่ องปอดจะถูกปดกัน้ รผู ิวหนังจะปด เกดิ อาการไอ ไมมเี หงื่อ ถา ปอดถูกกระทบความรอนมากเกินไป การกําจดั เสยี ชีจ่ ะไมด ี เกิดอาการไอจนเสมหะเปนเลือดได 2) ปอดเปน อวยั วะตันทอ่ี ยูสูงสุด ปอดเชือ่ มตอ กับหลอดลม ลําคอ และเปด สูภายนอกรา งกายท่จี มูก ปอดทํางานหายใจเขา ออก จงึ มีโอกาสถูกเสียชมี่ ากระทบไดง าย คมั ภีรซ เู ว่ิน ลิ่วเจ๋ียจง้ั เซีย่ งลนุ 《素问 。六节藏象论》 กลาววา “ปอดเปนไทอ นิ ในหยาง เช่อื มโยงกบั ฤดใู นไมรวง” ในฤดูรอ นเสียช่ที อี่ ยูใ นปอดจะสะสมถงึ ระดับหนึ่ง เมอื่ เขา สูฤดูใบไมร ว งซึ่งอากาศเยน็ ลง ฤดใู บไมรว งเปนธาตทุ อง ปอดเปน ธาตทุ องเหมือนกัน คณุ สมบัตขิ องธาตุทองจะมที ิศทางลงและกาํ จดั เสียชีท่ ส่ี ะสมในฤดูรอน 2.5 ลมปราณ เลอื ด อนิ หยางของปอด 1) ลมปราณของปอด ใหความอบอนุ แกปอด มีหนาที่กระจายชข่ี องปอดและมที ศิ ทางลง รับช่จี ากไตผา นซานเจียว มารวมเปน จงชี่ (宗气) เปน จงชีท่ มี่ ากอนเกดิ อีกดา นหนงึ่ ชข่ี องปอดมารวมกบั ช่ที เ่ี กดิ จากมาม กระเพาะ

Page 59 ทฤษฎีอวัยวะภายใน 51 อาหารมารวมเปนจงช่ี เปน จงชส่ี วนที่มาหลังเกดิ ถา ไตไมแ ขง็ แรง ชท่ี ่มี าจากไตไมเ พียงพอ ชข่ี องปอดจะ พรองตามได ทําใหห ายใจหอบ ภาวะน้เี รยี กวา “ไตไมรบั ช”่ี ถามามและกระเพาะอาหารไมแข็งแรง มี ผลกระทบตอชปี่ อด มีอาการหายใจสน่ั ไมม ีแรง เสียงเบาต่าํ ภาวะนี้เรียกวา ดินไมเกอื้ หนนุ ทอง ในระยะแรกของโรคปอดมกั จะเปน โรคแกรง เพราะปอดมลี ักษณะละเอยี ดออน บอบบาง ออนแอ และไมท นทานตอความรอนหนาว แตหากเปนโรคเรื้อรัง จะทําใหชข่ี องปอดพรองลงดวย 2) เลือดของปอด มกี ารกลาวถึงเลอื ดของปอดนอ ยมาก อาจเปน เพราะวา ปอดหนนุ การไหลเวียนของเลอื ดที่ เกิดจากหัวใจ ทําใหปอดไมม ีปญหาการขาดเลือด เลือดคั่งของปอดไมมีการกลา วถงึ มากนกั ซง่ึ มผี ลตอ การหลอ เลยี้ งของเลือดทไ่ี ปเลี้ยงไมถงึ ทําใหส มรรถภาพของปอดลดลง สว นอาการมีเลือดออกนัน้ เกิด จากธาตไุ ฟในปอดหรอื ในเสน ลมปราณปอด 3) อนิ ของปอด อนิ ของปอดเปน สว นหนึ่งของอนิ ในรา งกาย อินของปอดเปนตวั คูกบั หยางของปอด ชวยยับยัง้ ไมใ หห ยางของปอดมีมากเกนิ ไป อนิ ของปอดชว ยใหค วามชมุ ช้ืนแกปอด และขจัดสง่ิ สกปรกในปอด ชว ย ใหช ่ขี องปอดมที ศิ ทางลงลาง ทาํ ใหก ารไหลเวยี นของชมี่ ีทศิ ทางข้ึนบน-ลงลา ง เขา-ออก หนนุ โดยช่ีตบั มี ทศิ ทางขน้ึ บน ชีป่ อดมีทิศทางลงลาง รว มกับอนิ ของไต เพ่อื จบั ชี่ อินปอด ชวยใหการขับเหงือ่ สมดุล ลด เสยี ชร่ี อ นท่ีผวิ หนงั โรคทเ่ี กิดจากอนิ ของปอดมกั พบบอ ย 4) หยางของปอด ในศาสตรก ารแพทยจีนมกี ลา วถงึ นอยมาก 3. มาม (脾 ผ)ี 3.1 ลกั ษณะทางกายวภิ าคศาสตร มา ม เปนอวยั วะสาํ คัญในระบบทางเดินอาหาร มา มมรี ูปรา งเหมือนกบั มาสมี ว งแดง ตําแหนง อยใู นชองทองตอนบน อยูหลงั กระเพาะอาหารใตชายโครงดานซาย มามทาํ หนาที่รวมกบั กระเพาะอาหาร โดยกระเพาะอาหารทําหนา ที่รับและยอ ยอาหารจนไดส ารจําเปน สวนมามทําหนาทล่ี ําเลียงสารจําเปนนไ้ี ปใช ทัว่ รางกาย มา มถือเปนตนกําเนิดของแรงขบั เคล่ือนชีวติ โบราณกลาววา มามและกระเพาะอาหารเปน รากฐานของชวี ิตหลังคลอด ทําหนาที่ควบคุมเลือดและลมปราณ มามเปนธาตุดิน มีโครงขา ยเชอื่ มโยงกบั กระพาะอาหาร กลา มเนอื้ รมิ ฝป าก และปาก เปน ตน

Page 60 52 ศาสตรก ารแพทยแผนจนี เบ้อื งตน 3.2 หนาทท่ี างสรีรวทิ ยา 1) มามควบคมุ การขบั เคลอื่ น การยอยและดดู ซมึ - ควบคุมการยอยและดูดซมึ สารอาหาร และสง ตออาหารทร่ี ับประทานไปที่กระเพาะอาหาร มา มจะทําหนาท่ียอยและดดู ซึมอาหารในทางเดินอาหาร และสงสารจําเปนที่ไดจ ากการยอ ยไปยงั ปอดและ หัวใจ เพอ่ื สง ตอ ไปเลยี้ งสว นตาง ๆ ของรา งกาย มา มจึงเปน รากฐานสาํ คญั ของชวี ติ หลงั เกิด ถา มา มแขง็ แรง การยอยและดดู ซึมอาหารดี การสรา งเลอื ดและลมปราณจะเพยี งพอ สขุ ภาพกจ็ ะแขง็ แรง ถา มามออนแอ การยอ ยและดูดซมึ อาหารผดิ ปกติ จะทําใหเกิดอาการทอ งอืด ทอ งเดนิ ออนเพลีย ผอม เลือดและ ลมปราณพรอง - ควบคุมการดูดซมึ และสงนํา้ มา มชวยรักษาสมดลุ ของนํ้าในรา งกาย โดยมา มควบคุมการ ดดู ซึมนา้ํ จากทางเดนิ อาหารไปหลอเลย้ี งรางกาย และนาํ นํา้ ที่เหลอื ใชสง ไปทไี่ ต อาศยั ลมปราณไตขับปส สาวะ ออกทางกระเพาะปสสาวะ ถามา มออ นแอ จะเกดิ การค่ังของนาํ้ ความชน้ื และเสมหะ 2) มามควบคุมการสรา งเลอื ด มา มควบคมุ การยอ ยและดูดซึมอาหารไดส ารอาหารซ่งึ เปนสิง่ จาํ เปน พ้นื ฐานในการสรา งเลือด ถามามออ นแอ การดดู ซมึ สารอาหารจะลดลง ทําใหก ารสรา งเลือดลดลง เกดิ อาการของเลือดพรอง มือ ชา วิงเวยี น ตาลาย หนาซดี ปากซดี ล้ินซีด 3) มามควบคุมไมใ หเลอื ดออก ลมปราณของมา มชว ยควบคมุ ใหเลือดไหลเวยี นอยภู ายในเสนเลือดในรา งกาย ถาลมปราณ ของมา มพรอ ง ทําใหเ กดิ เลือดออกงาย เลอื ดออกใตผ ิวหนงั อจุ จาระเปน เลอื ด ประจําเดือนมามาก ฯลฯ 4) มา มชว ยใหอ วยั วะภายในมตี ําแหนง ยึดเกาะม่นั คง ลมปราณของมามไหลเวียนมีทศิ ทางลอยขึน้ บน เพ่อื สง ตอสารอาหารไปปอดและหวั ใจ และ สง ตอไปเลย้ี งรางกาย เรยี กวา เซิงชงิ (升清) ทศิ ทางของลมปราณที่ลอยขึ้นบนนี้ยังทําใหอ วัยวะภายใน แขวนอยใู นที่ของมนั ไมต กหยอ นลงมา ถา ลมปราณของมามผดิ ปกติ จะทําใหเ กดิ อาการออ นเพลีย ไมม ี แรง ทอ งอืด ทองเดนิ อวัยวะภายในตกหยอ นสูเบอ้ื งลา ง 3.3 คณุ ลักษณะพิเศษของมา ม 1) มามชอบความแหง ไมชอบความชื้น ความชน้ื จากภายนอกทเ่ี ปนเสียชี่ สามารถกระทบมามไดงา ย เกิดอาการหนกั ศรี ษะ ทองอืด แนน นํ้าลายเหนียว ถา ลมปราณมา มพรอ งจะเกิดความช้ืนตกคาง มีอาการแขนขาออ นแรง เบ่อื อาหาร

Page 61 ทฤษฎีอวัยวะภายใน 53 ทองอืด มีเสมหะและของเหลวค่ัง บวมน้าํ และทองเดิน คัมภรี ซเู ว่ิน อูว่ินสงิ ตาลนุ 《素问 。五 运行 大论》กลาววา “ตรงกลางใหก ําเนิดความช้นื ความชนื้ ใหกําเนดิ ธาตุดิน ธาตุดินใหกําเนิดรสหวาน รส หวานใหก าํ เนิดมา ม” มามเปนอวยั วะท่ีอยูตรงกลางของรางกาย สัมพันธกบั ความชนื้ (ความชน้ื ทป่ี กต)ิ ธาตุดนิ รสหวาน ถาการทํางานของมามผดิ ปกติ เกดิ อาการแนนทอ ง เบ่อื อาหาร ออ นเพลยี กลา มเน้ือ เมือ่ ยลา ทอ งเดิน ปากมรี สหวาน ลนิ้ มีฝา เหนียว การรกั ษาจะใชยาทมี่ ีรสหวานบาํ รุงชี่ หรอื ใชย าที่มีกล่นิ หอมขบั ความชืน้ 2) มา มกับสง่ิ แวดลอม มามมีความสมั พนั ธก บั ความชืน้ ธาตุดนิ สเี หลือง รสหวาน เปนตน มามจะกลัวนาํ้ ถาถกู คกุ คามจะทําใหการทํางานของมา มเสียไป เกดิ อาการแนนอก แนน ทอ ง เบ่ืออาหาร ออนเพลีย ทอ งเดนิ ปากมีรสหวาน นา้ํ ลายมาก ล้นิ มีฝา เหนยี วล่นื เปนตน การรกั ษามามมักใชย าท่มี ีรสหวานบาํ รุงมา ม 3) มามกับตบั ออ น ตาํ ราจนี โบราณไดบันทึกรูปรา งของมามไววามลี กั ษณะโคงแบนเหมือนเคียว เหมอื นลนิ้ สนุ ัข หรอื หงอนไก เมื่อเทยี บกบั ลกั ษณะทางกายวิภาคศาสตรในปจจุบัน คือ ตบั ออน ซง่ึ มีหนาที่ทางสรีรวทิ ยา คือ ควบคมุ เลอื ด สรา งนํา้ ยอ ยชว ยยอ ยอาหาร ฉะนั้น มา มในทางแพทยแผนจีนจงึ หมายถงึ มา มและตับออน 3.4 เลอื ดลมอนิ หยางกับมา ม ชข่ี องมา ม (脾气) เปนลมปราณชนดิ หนงึ่ ในรางกาย ไดจากสว นหน่งึ ของเหวยี นชี่ (元气) ทีม่ าหลอ เลยี้ งมา ม และชข่ี องมามทีไ่ ดจากสารอาหารกลับไปหลอ เลีย้ งเหวยี นชี่ใหส มบูรณอ ยูเสมอ ลมปราณ ของมามมหี นา ท่ียอยและดูดซึมสารอาหารและนา้ํ ควบคมุ ไมใ หเลอื ดออกจากหลอดเลอื ดดงั กลา วขางตน เลอื ดของมาม อินของมาม และหยางของมาม หยางของมา มก็เหมอื นหยางและลมปราณทว่ั ไปที่ลมปราณ เปนสวนหนึ่งของหยาง เม่ือพรอ งถงึ ระดับหนึง่ หยางกจ็ ะพรอ ง หยางของมามพรองเกิดจากชีข่ องมามพรอ ง เปน เวลานาน รับประทานอาหารหรือยาเยน็ มาก ทําใหหยางของไตพรอง จงึ กระทบถงึ มา ม ทํางานเกินตัว เกิดอาการทองอืด เบอื่ อาหาร ถายเปนน้ําหรอื ถายเหลว มือเทาเยน็ แขนขาหนัก เมอื่ ย ไมม ีแรง มอี าการ ปสสาวะไมค ลอง บวม ในสตรีจะมีอาการตกขาวมาก ลกั ษณะขาวใส เมอื่ ตรวจดูลิ้นจะมลี ักษณะอวน ซีด ขาว ฝา มสี ขี าวลน่ื ชีพจรจมลกึ ไมมีแรง 3.5 ความสมั พนั ธระหวา งมามกบั เนอ้ื เยอื่ และอวัยวะรบั รู 1) มา มควบคุมกลา มเนอื้ และแขนขา มามควบคุมกลามเนอ้ื ตาง ๆ ของรา งกาย ทัง้ น้ีเพราะมา มมีหนาทด่ี ดู ซมึ และสงผา นสารอาหาร มาหลอเลีย้ งกลา มเน้อื และแขนขาใหเ จรญิ เตบิ โตและแขง็ แรง ถา มา มทํางานปกติ กลามเน้อื จะพฒั นาไดดี

Page 62 54 ศาสตรก ารแพทยแผนจนี เบื้องตน มคี วามหนาแนนและแขง็ แรง ดังนัน้ ถา ชีข่ องมามทาํ งานผดิ ปกติ จะมผี ลถึงการขาดสารอาหาร ทาํ ใหกลา มเนือ้ และแขนขาลบี เลก็ ไมมแี รง 2) มามกับปากและริมฝป าก ปากเปน สว นท่อี ยสู งู สุดของระบบการยอ ยอาหาร การรับประทานอาหารและการรับรูรสชาติของ อาหารมีสวนเกี่ยวขอ งกบั การทาํ งานของมา ม ถามามทํางานปกตจิ ะรสู ึกอยากอาหาร การรบั รูรสชาติของ อาหารจะเปน ปกติ ถา มามออ นแอจะมผี ลใหเบือ่ อาหาร ปากจืดไมรูรสชาติ ริมฝป ากเปนสวนหนึ่งของกลา มเน้อื มามควบคุมกลา มเน้ือ ดังนน้ั มามจงึ มีความสัมพนั ธกบั รมิ ฝป ากดว ย ประสิทธิภาพการทาํ งานของมา มจะสะทอนใหเหน็ จากสขี องรมิ ฝปาก นอกจากน้นั สขี อง รมิ ฝป ากยงั สะทอ นใหเ หน็ ถงึ คณุ ภาพของช่ีและเลือดของรา งกายทง้ั ระบบ ถา ลมปราณมา มปกติ สามารถ สรา งเลือดและชเ่ี พยี งพอ จะพบวา รมิ ฝปากแดงชมุ ชน้ื สดใส ถา ลมปราณมา มพรอ ง ริมฝปากจะซีดไม สดใส ถาเปน มากริมฝปากจะเปนสเี หลอื ง 3) มา มกบั การเปลีย่ นแปลงทางอารมณ ในภาวะปกติการครุนคดิ ปญ หาตาง ๆ จะไมเปน ผลลบตอ สขุ ภาพ แตถาครนุ คิดมากเกนิ ไป จะมผี ลกระทบตอสุขภาพ ทําใหชต่ี ดิ ขัดและมีผลตอ เนอ่ื งใหก ารทํางานของมามในกระบวนการดูดซึมและ สงผา นสารอาหารมคี วามบกพรอ ง ทาํ ใหเกดิ อาการเบ่ืออาหาร วงิ เวยี นศรี ษะ เปน ตน 4. ตับ (肝 กาน) 4.1 ลกั ษณะทางกายวภิ าคศาสตร ตบั เปนอวยั วะสาํ คัญอวัยวะหน่งึ มีสีมวงแดง แบงเปน 2 กลบี ใหญ ขางซา ยและขา งขวา ตาํ แหนงอยชู อ งทอ งตอนบน บริเวณใตช ายโครงขวา หนา ตอไตขา งขวา ตบั มโี ครงขา ยเชอื่ มโยงกับถงุ น้าํ ดี เอ็น เล็บ ตา เปนตน ตับจดั เปนธาตไุ ม เปนหยาง สมั พันธก ับฤดใู บไมผลิ และทศิ ตะวันออก ตบั คกู ับการ เกิด การลอยสูงขึ้น 4.2 หนาทท่ี างสรรี วิทยา ตบั มหี นา ท่ีดแู ลการไหลเวียนของช่ไี มใ หต ดิ ขดั ซง่ึ มี 6 ลกั ษณะ ดงั นี้ 1) ปรบั พลวตั หรอื กลไกของช่ี พลวตั ของชี่ (气 机 ชจี่ )ี หมายถงึ ทิศทางการไหลเวียนของชี่ในทางข้ึน-ลง เขา -ออก ถา พลวตั ของชี่ไมตดิ ขัด เลอื ดลมจะไหลเวยี นปกติ อวยั วะภายในและระบบเสนลมปราณจะอยูในภาวะสมดุล ในทางตรงกันขา มถา พลวตั ของชี่ไหลเวยี นผดิ ปกติ จะมีผลกระทบตอ การไหลเวียนของเลือดและจินเย่ยี

Page 63 ทฤษฎีอวยั วะภายใน 55 การไหลเวยี นของน้ําดี ทศิ ทางการไหลเวียนของชี่มามและกระเพาะอาหาร และกระทบตออารมณ เปนตน 2) ควบคุมอารมณและจิตใจ อารมณม ีความสมั พนั ธกับการไหลเวียนของชต่ี ับอยา งมาก ถาช่ีของตบั ไหลเวยี นสะดวก เลือด ลมจะไหลเวยี นดี รางกายจะสมดุล อารมณก จ็ ะดี ถาช่ขี องตับติดขดั ไมไหลเวียน อารมณจะเก็บกด ใบหนาเศราหมอง ถาชขี่ องตบั ไหลเวยี นรุนแรงเกินไป อารมณจะหงุดหงิด โกรธ โมโหงา ย 3) ควบคุมการไหลเวยี นของนาํ้ ดี นา้ํ ดสี รา งท่ตี บั แลว เก็บสะสมในถุงนํ้าดี และหลงั่ ออกมาในลําไสเ ลก็ ชวยการยอ ยอาหาร ถา ช่ี ของตับไหลเวยี นเปนปกติ การสรางและการหลง่ั นํ้าดชี วยยอยอาหารก็เปน ปกติ ถาช่ีของตบั ตดิ ขัดไม ไหลเวยี น มผี ลใหการไหลของน้าํ ดตี ิดขัด จะเกิดอาการปวดแนนชายโครง อาหารไมย อ ย อาเจียนรสขม ออกมา หรือมีอาการดีซา น 4) ชว ยใหช ่ขี องมามลอยขน้ึ และช่ีของกระเพาะอาหารไหลลง ในระบบทางเดินอาหาร มา มควบคมุ การยอ ยและดูดซมึ อาหาร ช่ขี องมา มชว ยสง สารอาหาร ข้นึ ไปทีป่ อด กระเพาะอาหารมีหนา ท่ีรับอาหารเพือ่ ยอ ย หลงั จากนัน้ ช่ีของกระเพาะอาหารจะชวยผลักดนั อาหารลงสสู ําไส ตบั มีหนาทค่ี วบคมุ การไหลเวียนของชี่มา มและกระเพาะอาหารใหม ที ิศทางถูกตอง เพือ่ ให ระบบยอ ยและดูดซมึ อาหารทํางานอยางสมบูรณ ถาตบั ทํางานผดิ ปกติ นอกจากจะมอี าการของชขี่ องตับ ตดิ ขัดแลว ยังมอี าการตับกดข่มี ามและกระเพาะอาหาร ตับกับมา มไมป รองดองกนั ชข่ี องมามไมลอยขน้ึ มีอาการทองอืด ทองเดนิ ตับกับกระเพาะอาหารไมสมดลุ ทาํ ใหช่ีของกระเพาะอาหารไมไหลลง มอี าการ แนน ทอ ง เรอ คลนื่ ไส อาเจียน เบอื่ อาหาร เปนตน 5) ชว ยการไหลเวยี นของเลอื ดและของเหลวในรางกาย ชข่ี องตบั ชวยใหก ารไหลเวยี นของเลือดและของเหลวในรางกายสะดวก ถา ชขี่ องตับติดขัด การ ไหลเวียนของเลือดก็จะติดขดั ทาํ ใหเ กิดภาวะเลือดค่ัง ในสตรีจะเกิดอาการปวดประจําเดอื น ประจาํ เดือน ไมมา หรอื เกดิ เน้ืองอกได ถาการไหลเวยี นของของเหลวในรางกายติดขดั จะเกิดอาการเสมหะตดิ คอ โรคตอ มไทรอยด หรอื มีน้ําในทองตกคาง ทอ งมาน เปน ตน 6) ชว ยการขบั ของประจําเดือนและการหลั่งอสจุ ิ ชขี่ องตับชว ยใหก ารมาของประจาํ เดอื นตรงตามกาํ หนดในสตรแี ละการหลงั่ อสจุ ใิ นบุรุษ รอบ เดอื นจะติดขัด ปวดรอบเดือนจนถึงรอบเดือนไมมา ในผชู ายความตองการทางเพศลดลง หล่งั ลําบาก ถา

Page 64 56 ศาสตรก ารแพทยแผนจีนเบื้องตน ชขี่ องตับแกรง รอบเดือนจะมากอนปกติหรือมีปริมาณมาก ในผชู ายจะมอี ารมณท างเพศมากกวาปกติและ มนี า้ํ กามเคล่ือน เปนตน 4.3 ความผดิ ปกตขิ องการไหลเวียนของชี่ ความผิดปกติของการไหลเวยี นของชม่ี ี 2 แบบ คือ 1) ชขี่ องตับติดขัด - ช่ีของตับตดิ ขดั เกิดเลอื ดคัง่ เมือ่ ชี่ของตับตดิ ขดั ทาํ ใหเลือดถกู ผลกั ดันไปไมถ งึ เกิดอาการ เจบ็ อก แนน อกแบบเสยี ดแทง เกดิ เปนเนือ้ งอกได ริมฝปากเขยี วมว ง ลิ้นมสี มี วง จดุ เลอื ดคั่ง ถากระทบถงึ ชงมาย (冲脉) และเญิ่นมาย (任脉) เลือดจะคงั่ ในมดลูก รอบเดอื นผิดปกติ ปวดรอบเดือน รอบเดือน ไมม า เปนตน - ช่ีของตบั ติดขัดเกิดเสมหะ การไหลของของเหลวในรา งกายตอ งอาศัยชข่ี องตบั ถา ช่ีของตับ ผดิ ปกติเกดิ การตกคางของของเหลวเปนเวลานาน จับเปนเสมหะอดุ ตันท่คี อ บรเิ วณคอเปนลกู บวยตดิ คอ หรอื เปน กอนที่คอ คอหอยพอก เปน ตน - ชขี่ องตับขม กระเพาะอาหารและมา ม เกิดอาการปวดแนนกระเพาะอาหาร เรอเปรยี้ ว คลน่ื ไส อาเจยี น เปนตน - ชขี่ องตับติดขัดกลายเปนไฟ 2) ช่ีของตบั ไหลเวียนแกรงมากเกนิ ไป ช่ขี องตบั มที ิศทางไหลเวียนขน้ึ บน ถาผิดปกตไิ มข ้นึ บนหรือไมลงลา งเกดิ ภาวะ เรยี กวา ไฟตับ หรอื หยางของตับขึน้ บน มอี าการปวดศีรษะ เวยี นศรี ษะ หนาแดง ตาแดง แนนหนาอก หงดุ หงดิ โมโหงาย ถาอาการรนุ แรงมากขึ้น หยางของตับจะข้นึ บนกลายเปน ไฟ เรียกวา “ไฟตบั ” เชน ไฟตับ กระทบกระเพาะอาหาร จะมีอาการอาเจยี นเปนเลือด ไฟตบั กระทบปอด จะมีอาการไอเปน เลือด เปนตน ถา เปน ระดับมากข้ึน ไฟท่ขี ้ึนบนจะกลายเปน ลมวิ่งขึ้นปอด กระหมอ ม และไปท่วั รางกาย แขนขา ทําให เกดิ อาการชัก หมดสติ และอมั พฤกษไ ด ไฟตับ เรียกวา เกดิ ลมตบั กระทบภายใน ถาเปนระยะเวลานาน กจ็ ะเผาผลาญอนิ ของตบั ทําใหเกดิ ภาวะอินพรอ งไฟแกรง อาการของไฟตบั ขนึ้ บนและหยางตับขึ้นบนแยกกันได คือ ไฟตับขึน้ บน เกดิ อาการช่ขี องตบั ติดขัดเปนเวลานานกลายเปนไฟตับ หรอื โกรธจดั เกิดไฟตบั ข้ึนบน หรอื เกิดจากไฟหัวใจมีมากเกนิ ไป หรือ เกดิ จากตบั รอ นช้ืนอยนู านจนไฟลอยขนึ้ บน ดังนนั้ ไฟตับข้ึนบนจึงเปน โรคแกรงลวน สว นหยางตับขึ้น บนเปนภาวะท่ีเกดิ จากอนิ ของตับและไตไมเพยี งพอทจี่ ะมากํากับหยางของตับ (อินของไตและตบั เชือ่ มโยง

Page 65 ทฤษฎีอวัยวะภายใน 57 กนั ) ดงั น้นั หยางของตับจะลอยขึน้ บน ซงึ่ บางคนอาจจะใชค าํ วา “ลางพรองบนแกรง ” หมายถงึ “ขางลา ง อินพรอง ขา งบนหยางแกรง ” หรือใชค ําวา “พืน้ ฐานพรองเปลือกนอกแกรง ” อาการของขางบนแกรง ไดแก ปวดศรี ษะ หนาแดง ตาแดง หงดุ หงดิ โกรธงาย ใจสั่น นอนไมห ลบั เปน ตน สวนอาการของ ขางลา งพรอง ไดแ ก ปวดเอว เขาออน ขา 2 ขา งไมมแี รง ปากแหง คอแหง ทอ งผูก สาํ หรบั ลมตับสั่นในนน้ั ศัพทแพทยจ นี ใชคํายอ วา ลมตับ (肝风 กานเฟง ) หรือ ลมใน (内 风 เนยเฟง) เกดิ จาก “ภาวะหยางในรา งกายเปลี่ยนแปลงการเคลือ่ นไหว” แพทยท่ีมชี ่อื เสียงในราชวงศ ชงิ ชอ่ื เยียะเทียนซือ่ (叶天士) ไดก ลาวไวใ นตาํ รา หลินเจิ้งจอ่ื หนันออี น้ั 《临证指南医案》 คัมภีรซูเวนิ่ จอ้ื เจนิ เอย้ี วตาลุน《素问 。至真要大论》กลาววา “ลมทงั้ หลายทาํ ใหม ีอาการวิงเวยี น ศีรษะเปนเพราะตับ” ในทางคลนิ ิกจะพบวา มอี าการเวียนศรี ษะ แขนขาชกั กระตกุ หรอื เกรง็ หรอื หมดสติ ตาลอย อมั พฤกษค รงึ่ ซกี มือเทา สน่ั หรือชา เปน ตน 4.4 ลมตับ ลมตับสามารถแบง ไดเ ปน 4 แบบ คือ 1) หยางของตบั เปล่ียนเปน ลม สาเหตเุ กดิ จากอารมณ หรอื เหน่อื ยลามากเกินไปจนเกิดอนิ พรอง ทาํ ใหหยางลอยขึ้นบน นานเขา หยางเปล่ียนไปเปน ลม มีอาการเอน็ เนอ้ื กระดูกสน่ั ชาตามแขนขา วิงเวยี นศรี ษะ เดินคลา ยจะลม หัวหนัก หากอาการมากข้ึนจะเปนลม ปากเบีย้ ว อมั พฤกษคร่งึ ซีก เปนตน 2) รอ นสดุ เกดิ ลม สาเหตสุ ว นใหญเ กิดจากโรครอ นจดั เสยี ช่ีแกรงเผามาถึงเสน ลมปราณตบั เกิดลมตับข้นึ มีอาการคอแข็ง ชกั กระตุก ตาเหลอื ก ไขสงู เพอ เปนตน 3) อนิ พรอ งลมไหว สาเหตเุ กิดจากหลังปวยเปนโรครอนแลวมกี ารใชอนิ ไป หรือเกดิ จากปว ย เร้อื รัง อนิ ถกู ใชไ ปทาํ ใหอินไมพ อเพยี งไปหลอเลี้ยงเอ็น เกดิ อาการสั่นหรือเกรง็ 4) เลือดพรอ งเกิดลม สาเหตุเกดิ จากเสยี เลือดมากเกินไปหรือเกดิ จากสรา งเลอื ดไมเ พยี งพอ หรือปว ยเรื้อรงั เลอื ดไดรับการบาํ รุงไมเพียงพอ ทาํ ใหเอ็นไมมีเลอื ดมาหลอเล้ียง มอี าการไอ สน่ั กระตกุ หรอื เกรง็ เอน็ ยดึ ติดขัด เลบ็ กุด ผวิ หนังแหงคัน เปนตน 4.5 ตับกกั เก็บเลือด มีการบันทกึ คร้งั แรกในคัมภีรซเู วนิ่ เถยี วจงิ ลนุ 《 素 问 。 调 经 论 》และ คัมภีรหลิงซู เปน เสิน《灵枢。本神》วา “ตับมหี นา ท่ีกักเก็บเลือด” การท่ตี ับเก็บกักเลือดมีผลทาํ ใหไมเสยี เลือด ไป เลอื ดเปน สว นของอินซง่ึ อินของตบั จะกดหยางของตับไมใ หล อยขึ้นบน ถา เลอื ดของตบั มีปริมาณเพียงพอ ชี่ของตับก็จะเพยี งพอ ทาํ ใหหนา ท่ขี องชขี่ องตบั สมบรู ณตามดว ย หนา ท่ีกกั เกบ็ เลอื ดเปน การควบคุมปรมิ าณ

Page 66 58 ศาสตรการแพทยแผนจนี เบอ้ื งตน ของเลอื ด ในคมั ภรี ซูเว่นิ อูจ งั้ เซงิ เฉงิ 《素问 。五脏生成》กลาววา “เม่ือคนนอนหลับเลอื ดจะกลบั ไปสตู ับ” แพทยจ ีนหวางปงจู (王兵注) กลาววา “ตับกกั เก็บเลือดไว หวั ใจเปนผูสบู ฉีดเลอื ดใหไ หลเวยี น เมื่อคนต่ืนขยับตัวเลอื ดจะวิ่งสเู สน ลมปราณ เม่ือคนอยูน่งิ เลอื ดจะกลบั มาสูตับ ตับเปนทะเลแหงเลอื ด” เมือ่ ทํางานมอี ารมณห รืออากาศรอน เลอื ดจะไหลเวยี นออกจากตับไปสูอ วยั วะอืน่ เมื่อนอนอารมณเ ยน็ อากาศเยน็ เลอื ดจะไหลกลบั สตู ับ คอื ไปตามหยางชี่ของตับทก่ี ระจายออก ในกรณีเลอื ดของตบั ไม เพยี งพอ สาเหตุจากการเสยี เลอื ดมากเกนิ ไป หรอื มามและกระเพาะอาหารพรอ ง ไมสามารถสรา งเลือด พอเพยี ง ปว ยเรื้อรงั ใชอ ินไปมาก เลอื ดจากตบั ถูกสง ไปยงั ตา เอ็น เลบ็ มดลูกไมเ พียงพอ ทาํ ใหต าลาย ตาแหง มองกลางคืนไมเ หน็ เอ็นติดขดั ตะควิ แขนขาชา เล็บไมสมบรู ณ รอบเดือนนอ ยหรือไมม า ถา หนา ทีเ่ ก็บเลอื ดไมด ี จะมอี าการเลอื ดออก เชน อาเจียนเปน เลอื ด ไอเปน เลือด เลือดกําเดาไหล รอบ เดือนมามาก สาเหตเุ กดิ จากอารมณโ กรธจัดกระทบตบั หรืออารมณเกบ็ กดนานชีข่ องตบั กลายเปน ไฟ หรอื เกิดจากมเี สยี ชข่ี างใน 4.6 ชขี่ องตบั ช่ขี องตับกเ็ ชน เดียวกบั ชี่ทีอ่ ื่น ๆ คือ ทําใหเกิดการผลกั ดนั เคลอ่ื นไหวเปนพ้นื ฐาน สําหรบั ชี่ ของตบั จะมลี กั ษณะของการไหลเวยี นไปตามสว นตา ง ๆ ใหสะดวกไมตดิ ขดั ดังทไี่ ดก ลา วมาแลว ในแงช ี่ ของตบั พรอ ง ในคัมภีรซ ูเ วนิ่ ซางกูเทียนเจินลุน《素问 。上古天真论》กลา ววา “ผูช ายอายุ 56 ชี่ ของตบั ถดถอย เอ็นไมส ามารถทํางาน” คัมภีรหลิงซู เทียนเหนียน《灵枢。天年》กลา ววา “อายุ 50 ชขี่ องตับเรม่ิ ถดถอย กลีบตบั เรมิ่ บาง นาํ้ ดเี ร่ิมหาย ตาเร่ิมมองไมชัด” ปจ จุบันชขี่ องตบั พรอ งจะมี อาการของชีพ่ รอ งทัว่ ไป บวกกบั อาการทเ่ี สน ลมปราณตับผาน เชน แนน หนาอก ชอบถอนใจ ทองนอ ยตงึ พอง อารมณไมด ี เปน ตน 4.7 เลือดของตบั ดูในหัวขอ 4.5 ตับกกั เก็บเลอื ด 4.8 อนิ ของตับ อนิ ของตบั มีหนาทีใ่ หความชมุ ช้นื ชวยใหมีทิศทางลง ทําใหสงบลง เกบ็ กัก มีความเก่ียวพัน กับอินของไต เวลาขาดมักจะไปคกู ันเปนอนิ ของไตและตบั พรอ ง เกดิ อาการปวดเอว เขาออน มีเสียงในหู ตาลาย ขา 2 ขางไมม ีแรง เปนตน ถา อินพรองแลว มีหยางแกรง ก็จะมอี าการปวดหัว หงุดหงดิ โกรธงาย เปน ตน

Page 67 ทฤษฎีอวยั วะภายใน 59 4.9 หยางของตบั หยางของตบั แกรง ไดก ลาวมาแลวในขางตน สว นหยางของตบั พรอ งมีนอ ยมาก แพทยจ นี บางทา นอธบิ ายวา เปน อาการของช่ตี บั พรอ ง รว มกบั อาการปลายมือเทาเย็น อัณฑะ อวยั วะเพศเยน็ ทองอืด แขนขาบวม ชพี จรเล็ก ไมม แี รง ซ่งึ เปน ลกั ษณะของหยางพรอง 4.10 ความสมั พนั ธของตบั กบั อารมณ เนื้อเยอ่ื และอวยั วะรบั รู 1) ตบั สัมพนั ธก บั อารมณโ กรธ ศาสตรก ารแพทยแ ผนจีนถอื วา อารมณโกรธมคี วามสัมพันธกับตบั อารมณโกรธทีเ่ กดิ ขนึ้ อยา งฉบั พลัน มีความรนุ แรง ถา เปนบอย ๆ จะมีผลตอ การทํางานของตบั ทําใหการควบคุมการไหลเวียน ของลมปราณตบั ไมปกติ อารมณโ กรธเฉยี บพลนั จะบ่ันทอนช่ขี องตบั ลมปราณ และเลือด ใหไ หลเวียน แผซ านลอยข้ึนมากเกินไป ทําใหมีอาการปวดศีรษะ อาเจียน ถาเปน มากอาจเปนลมหมดสตไิ ด 2) ตับกับน้าํ ตา น้ําตาเปนสิ่งทีข่ บั ออกมาทางตา ซึ่งเปน กจิ กรรมในการหลอ เลย้ี งใหความชมุ ชนื้ เพ่อื ปกปองตา ความผิดปกตขิ องตับสง ผลกระทบตอ การหล่ังน้าํ ตา เชน - เลอื ดในตับพรอ ง ทาํ ใหการหล่งั นํา้ ตานอ ยลง ตาแหง - ความรอนช้นื ในเสนลมปราณเทาจเฺ หวียอินตับ ทาํ ใหตาแดง นา้ํ ตาไหล ข้ีตามาก - อารมณเ ศราโศกเสียใจมากไป ทาํ ใหการหลง่ั นํา้ ตามากขึ้น 3) ตบั สมั พนั ธก ับเอน็ สภาวะของตับสะทอ นใหเ ห็นทเ่ี ล็บ หากผดิ ปกติ แขนขาชา ชักเกรง็ หลังแอน กัดฟนแนน เลบ็ ไมเงางาม 4) ตาเปนหนา ตา งของตับ 5. ไต (肾 เซิ่น) 5.1 ลกั ษณะทางกายวภิ าคศาสตร ไต เปนรากฐานของอวยั วะภายในและอนิ -หยาง ไตเปน กาํ เนิดของชวี ติ ไตเปน รากฐานของ ชวี ติ กอ นคลอด ไตมรี ปู รางรปู ไขมนโคง คลายเมลด็ ถัว่ แดง ดา นนอกมเี นอื้ เยือ่ ไขมนั สีเหลอื งหอ หุม เนอ้ื ไตตรงกลางสขี าวขอบมีสีดํา ไตมี 2 ขา ง ขา งซา ยและขางขวา อยใู นชองทอ งบริเวณดานขา งของกระดูก สันหลงั ระดบั เอวอนั ท่ี 2 ไตขา งขวาอยตู ํ่ากวาขา งซายเล็กนอ ย ไตเปน ธาตุนํ้า มีโครงขายเชอ่ื มโยงกับ กระดูก ไขกระดกู สมอง เสนผม หู อวยั วะสบื พนั ธุ และทวารหนัก

Page 68 60 ศาสตรก ารแพทยแผนจนี เบอื้ งตน 5.2 หนา ที่ทางสรรี วทิ ยา ไตมีหนาท่ีกักเก็บจิง (精) ไมใหจิงช่ีถูกใชไปโดยไมจําเปน คัมภีรซูเว่ิน ล่ิวเจี๋ยจ้ังเซ่ียงลุน 《素问 。六节藏象论》กลา ววา “ไตมีหนาทเ่ี ก่ยี วกับการจาํ ศลี เก็บซอ นเปน ทุน เปนที่อยูของช”ี่ ใน “ไตดูแลนํ้า รบั สารจงิ จากอวยั วะภายในทงั้ 5 และภายนอกทงั้ 6 มาเก็บซอ นไว ไตจะสะสมใหม ีจงิ พอเพยี ง อยตู ลอด หากหนา ที่ของไตพรอ งจะกระทบตอ การเจริญเตบิ โต ความพกิ ารทางเพศและสมรรถภาพทางเพศ 1) ไตเก็บสะสมสารจําเปน (จงิ ) จิงชขี่ องไตมี 2 ชนดิ ไดแ ก จิงท่ีไดรับมาจากพอแมเ ปนจิงกอ นเกิด และจงิ ทไ่ี ดมาจาก สารอาหารเปนจิงหลงั เกดิ จงิ ทง้ั 2 ชนิดนต้ี อ งพ่ึงพาอาศยั ซง่ึ กนั และกัน โดยสารจงิ หลงั เกดิ น้นั ตอ งการ อาหารจากจงิ กอนเกิดในการสราง สารจงิ ทไี่ ดรบั หลงั เกิดจะเติมใหก ับจิงกอ นเกดิ ไมใหพรอง ในหนังสอื จิง่ เยวฺ ี่ยฉวนซจู า เจิง้ 《景岳全书杂症》บนั ทกึ ไวว า “ต้งั แตคนเกดิ จนถงึ ตาย อาศยั จิงและเลือดเปน ทุน เม่ือคนเกิดมาอาศัยสารอาหารหลอเลี้ยงรางกาย ถาไมมีจิงและเลือดโครงสรางก็ไมเกิด ถาไมมี สารอาหารโครงรา งก็ไมเจริญเตบิ โต จงิ เลือด มง่ิ เหมิน (命门) สารอาหารควบคมุ โดยมา มและกระเพาะ อาหาร ม่ิงเหมินไดพลงั กอ นเกดิ กระเพาะอาหารและมามไดจ ากพลงั หลงั เกดิ สารอาหารตอ งอาศยั การ จดั การของทนุ กอ นเกดิ และจิงเลอื ดกอนเกดิ ตองอาศยั ทุนของสารอาหารหลงั เกดิ ” สารจิงของไต มีความสาํ คญั ตอการเกดิ และการเจริญเตบิ โต ในคัมภีรซ ูเวิ่น ซางกูเทยี นเจิน ลุน 《素问 。上古天真论》กลา ววา “เด็กหญิงอายุ 7 ป ชีข่ องไตแกรง และฟนงอก อายุ 14 ป เญนิ่ มา ย (任脉) และไทชง (太冲) เชื่อมโยงกันสมบรู ณ เร่ิมมรี อบเดอื นและมลี ูกได อายุ 21 ป ชข่ี อง ไตมมี ากและมฟี น แทส มบูรณ อายุ 28 ป เอ็นและกระดูกแขง็ แรง มีเสนผมสมบูรณเตม็ ที่ และรางกาย สมบรู ณแ ขง็ แรง อายุ 35 ป หยางหมิง (阳明) เร่ิมถดถอย ใบหนาเร่ิมคลํา้ และผมเร่ิมรว ง อายุ 42 ป ลมปราณหยาง 3 เสน เร่มิ ถดถอย ใบหนา หมองคลํา้ และผมเรมิ่ ขาว อายุ 49 ป เญิ่นมา ยพรอง ไทชง ถดถอย รอบเดอื นเร่มิ หมด รูปรา งเปลย่ี น และไมม บี ุตร” และ “ผชู ายอายุ 8 ป ชีไ่ ตแกรง ผมและฟน เริม่ เจรญิ อายุ 16 ป ช่ีไตบริบูรณส ูว ยั เจริญพนั ธุ มีการหลง่ั นํา้ เชือ้ อนิ หยางสมดลุ และมีบุตร อายุ 24 ป ชข่ี องไต กระดกู และเอ็นแขง็ แรง และมฟี นแทส มบรู ณ อายุ 32 ป เอ็น กระดกู และกลามเน้อื สมบรู ณ อายุ 40 ป ช่ีของไตเรม่ิ ถดถอย ผมรวง และเหงอื กรน อายุ 48 ป หยางชท่ี ่ีข้นึ ขางบนเรมิ่ ถดถอยลง ใบหนา หมองคลาํ้ และผมเคราหงอก อายุ 56 ป ชขี่ องตับเรมิ่ ถดถอย เอน็ ขยับเคลอ่ื นไหว ไมคลองแคลว นํ้าเชื้อลดลง หมดวัยเจริญพันธุ การทํางานของไตเร่ิมถดถอย และโครงรางเร่ิมเปล่ียน อายุ 64 ป ฟน และผมรว ง

Page 69 ทฤษฎีอวัยวะภายใน 61 จะเห็นไดวา จงิ ช่ีของไตทําใหเ กดิ การเปลี่ยนแปลงของเสนผม ฟน สหี นา ลักษณะทางเพศ และโครงรางของรา งกายในเดก็ ถามกี ารเจรญิ เติบโตชา จะดไู ดจากชา 5 อยา ง คอื ทรงตวั ตรงชา เดินชา ฟนขึ้นชา ผมงอกชา พูดชา และมอี าการออ น 5 อยา ง คอื คอออน ปากออ น มือออน ขาออน กลา มเนื้อออน 2) ไตควบคุมนา้ํ ไตควบคุมนา้ํ หมายถึง ไตควบคุมนาํ้ โดยการปรับสมดุลของนํา้ ในคัมภีรซูเวิ่น น่ีเถียวลุน 《 素 问 。 逆 调 论 》กลา ววา “ไตเปน อวยั วะนาํ้ ควบคุมจนิ เยี่ย” ไตควบคุมนํา้ โดยเอานาํ้ จาก สารอาหารไปเลย้ี งทัว่ รา งกาย และนํานา้ํ ท่ีไดจ ากกระบวนการไปทางไต โดยอาศยั ความรว มมอื จากปอด มาม กระเพาะอาหาร กระเพาะปสสาวะ ซานเจียว ชจ่ี ากไตจะใหพ ลงั งานแกกระเพาะอาหารในการรบั สารอาหารนํา้ สง ตอ ใหม ามใชก ารดดู ซมึ นํ้า สง ตอไปยงั ปอด ปอดจะกระจายนา้ํ และสงน้าํ ลงและมีซานเจยี ว ทใ่ี หน าํ้ ผานสะดวก สง นาํ้ ไปยงั ไตเพ่ือขบั ออกทางกระเพาะปสสาวะ 3) ไตควบคุมช่ี ไตควบคมุ ชี่ โดยการรบั ชข่ี องปอด ช่ขี องปอดเกดิ จากการหายใจไปเลยี้ งทั่วรา งกายน้ัน มี ทศิ ทางของชี่ในทางกระจายออกและลงลา ง การทชี่ ่ขี องปอดจะลงลา งไดดตี องอาศัยช่ขี องไตชว ยรบั ซับดดู ไว คมั ภีรเนยจิง《内经》ไดก ลาวถงึ ลกั ษณะความสัมพันธระหวา งไตกับปอดไวเปนครง้ั แรก คัมภรี  หลงิ ซู เปน เสนิ 《灵枢。本神》กลา ววา “เสนลมปราณเสา อินไต ไตมักสมั พันธใ นปอด” ในคมั ภีรซู เวิ่น น่ีเถยี วลุน《素问 。逆调论》กลา ววา “ผูท ี่นอนราบไมไ ด นอนจะหอบ เปน เพราะผลกระทบ จากชีน่ ้าํ นํา้ คือสารจินเยี่ยมลี ักษณะไหลไป ไตเปน อวยั วะนํ้าควบคุมการนอนและหอบ ในตําราจินคุย เอ้ียวเลี่ย《金匮要略》ไดก ลา วถงึ ความสาํ คัญของไตถดถอยกับอาการหายใจสั้นและยาวไกล (หอบ) วา “ผูทหี่ ายใจส้ัน มนี า้ํ ตาเล็กนอ ย รกั ษาโดยขบั ออกทางปส สาวะ ตํารับยาทีเ่ หมาะสม คอื หลิงกยุ จกู ัน ทงั (苓桂术甘汤) และเซ่ินชีห่ วาน (肾气丸)” ในตําราเลยเจง้ิ จอ้ื ไจฉว นเจิ้ง 《类证治栽喘症》 เขยี นโดยแพทยจ ีนหลนิ เพย ฉ ิน (林佩琴) กลาววา “ปอดเปนจาวควบคมุ ช่ีของไต เปนรากฐานของช่ี ของปอด เปน ผใู หช ี่ ไตเปนผรู ับช่ี ลักษณะอนิ หยางเกย่ี วกบั การหายใจจึงจะปกติ ถาทศิ ทางการใหขบั ขนึ้ ลงของชผ่ี ดิ ปกติจะเกิดอาการหอบ” สรุป ชขี่ องปอดมีทิศทางข้ึนบน โดยปอดเปนอวยั วะที่อยสู วนบนของรา งกาย (上焦 ซางเจียว) มี หนา ที่ใหช ่รี บั อากาศบริสุทธ์ิ กระจายชี่ และเปนธาตทุ อง ชีข่ องไตมที ิศทางลง โดยไตเปนอวยั วะทีอ่ ยสู ว นลางของรา งกาย (下焦 เซี่ยเจียว) มหี นาท่ี รบั ช่ี เกบ็ กกั จงิ ช่ี และเปนธาตนุ ้ํา

Page 70 62 ศาสตรก ารแพทยแผนจนี เบ้ืองตน ธาตทุ องและน้ําใหก าํ เนดิ เกอ้ื กูลกนั เมอื่ ธาตใุ ดธาตุหนึง่ ปว ยเปน เวลานาน จะกระทบถงึ อกี ธาตหุ นง่ึ ได เชน โรคปอด ไอเรอื้ รังเร่ิมจากชนดิ แกรง ตอไปกระทบถงึ ไตกลายเปน หอบชนดิ จากไตพรอ ง กระทบไมดดู ซบั รับชี่ของปอดทําใหหอบ 5.3 คณุ สมบัตพิ เิ ศษของไต 1) ไตเปนอวัยวะทําหนาท่ีเกบ็ กกั คัมภีรซูเว่ิน ล่ิวเจ๋ียจ้ังเซ่ียงลุน《素问 。六节藏象论》กลาววา “ไต หนา ท่ีเสนิ จาํ ศลี เกบ็ กกั เปนทุน” ไตไดชื่อวาเปน อวัยวะนาํ้ ใหเ ก็บซอ นอนิ แท และหยางดั้งเดิม (元阳) นอกจากนไ้ี ตยงั มี หนา ท่ดี งึ น้ําและสารเหลวกลับ ควบคมุ การเปด ปด ถายอุจจาระและปส สาวะ ชว ยไมใ หท ารกแทง ปดกนั้ ไมใหส ารเขม ขนหลดุ ออกไป ถา หนาที่เก็บกกั ของไตเสียไป ไตรบั ดดู ซบั ช่ปี อดไมไดจะหอบ เกบ็ จิงไมอยู จะเกดิ นา้ํ กามเคลอื่ นหรอื หล่งั เรว็ ในสตรีรอบเดือนมามาก แทงงาย ปสสาวะ อจุ จาระกลั้นไมอ ยู จงิ ชใี่ นไตแปรเปล่ยี นเปนอนิ ของไต หยางของไต เพ่อื เปนทุนของอินหยางทั่วรา งกาย หมายเหตุ คําวา อินของไตหยางของไต อนิ แทห ยางแท (真阴真阳) อินเดมิ หยางเดมิ (元阳 元阴) นาํ้ ของมงิ่ เหมนิ ไฟของมงิ่ เหมิน มคี วามหมายเดยี วกนั 2) จิงชี่และอนิ หยางของไต - จิงของไต จิง (精) หมายถึงสารทมี่ ีอยขู นาดเลก็ จาํ เปนตอ รางกาย จงิ ของไต (肾精) มีความจาํ เปน ตอการเจริญเติบโตของกระดูก สมอง และการเจรญิ ทางเพศ เปนทุนหลงั เกดิ หรอื อาจไมสง จงิ ทีไ่ ตจาก พอ แมกอนเกดิ เปนทนุ ถาจงิ ของไตไมเพยี งพอจะเกิดอาการพกิ าร การเจรญิ เติบโตชา ในเดก็ เกิดชา 5 อยา งและออน 5 อยา ง ดังกลา วขา งตน ในผูใหญถ า จิงของไตไมเ พยี งพอจะแกเรว็ ผมรว ง ฟนรว ง ความจาํ เสือ่ ม สมรรถภาพทางเพศของผชู ายจะมีนํ้ากามนอย เปนหมัน ในสตรีจะมบี ตุ รยาก รอบเดอื น ผดิ ปกติ เปนตน - ชขี่ องไต ช่ีของไต (肾 气 เซิ่นชี่) เปน พลงั งานที่แปรมาจากจิงของไต ซ่ึงเปน พนื้ ฐานของสรรี ะของ รา งกาย เปนพลังท่ใี ชใ นการเจรญิ เตบิ โตของรางกาย การเจริญพนั ธุ การดดู ซับรับพลงั งาน การหายใจ จากปอด ชว ยการไดย ิน ควบคุมการเปด ปด การขับถายอุจจาระปส สาวะ การทชี่ ่ีของไตเพิ่มหรือถดถอย บกพรอ งถงึ ภาวะเกิด แก เจ็บ ตาย ถา ชี่ของไตไมสามารถเหน่ยี วรั้งเกบ็ กกั หรือไมสามารถจดั การกับนํ้า หรอื ไมร บั ชี่ จะมีอาการน้ํากามเคลอื่ น ฝน เปยก ถา ยเหลว ปสสาวะใสมาก เปน ตน

Page 71 ทฤษฎีอวยั วะภายใน 63 - อินของไต ในยุคราชวงศถงั ซนุ ซอื เหมีย่ ว (孙思邈) ไดกลาวถงึ โรคไตซ่งึ มชี นดิ แกรง พรองรอนหนาว วาตอ งรกั ษาโดยการเสริมความชมุ ชื้นแตย ังไมไดก ลา ววาเปนอนิ ของไต (肾 阴 เซิน่ อิน) ตอมาในยคุ ราชวงศซ ง เร่ิมใชค าํ วา เสรมิ อนิ ของไต โดยใชตาํ รับยา ลว่ิ เวย ต ี้หวงหวาน (六味地黄丸) ในยุค ราชวงศห มงิ ไดเ ร่ิมใชคาํ วา ไตเก็บอินหยาง อินหยางเปนพ้ืนฐานของอินหยางทั่วรางกาย ในตําราอี กวน เสฺวี่ยเจิ้งลนุ 《医贯。血证论》กลา ววา “ผทู ่ไี ดม ีประตชู วี ติ จะดํารงชพี อยไู ด เปนไฟไมมีรูปราง เรยี กวา เหวียนชี่ (元气) หรอื ชด่ี ้ังเดิม น้ําท่ีไมม รี ปู เรยี กวา เหวยี นจิง (元精) หรอื จิงดงั้ เดิม โดย เก็บอยูท่ีไต 2 ขาง ดงั นั้นกลา วไดว า อวัยวะตนั ทั้ง 5 มีไตเทา นั้นท่ีมไี ฟแทและนาํ้ แท หรอื เรยี กวา อินแท หยางแท” ดงั น้ัน อนิ ของไต อาจเรยี กวา อินด้ังเดิมหรอื อนิ แท ซง่ึ เปนสารเหลวและอินของรา งกายคน ทาํ หนา ทบี่ าํ รงุ เสรมิ ความชมุ ชน้ื ใหแกอ วยั วะตา ง ๆ และใหสมดลุ กับหยางของไต ถา อินของไตพรอง จะ มีอาการแสดง 2 ลักษณะ ดงั น้ี (1) อินของไตไมเ พียงพอใหค วามชุมชนื้ แกรา งกาย จะมอี าการเวียนศรี ษะ มีเสยี งในหู อุจจาระ แขง็ รปู รา งผอม ล้นิ แหง คอแหง (2) อนิ ของไตไมสามารถขมหยางของไตใหส มดลุ จะมีอาการรูส กึ รอนขา งในฝา มอื ฝา เทา หนา อกรอ น เหง่ือออกกลางคนื นอนไมห ลบั ฝนเปย ก เปน ตน - หยางของไต ในยุคราชวงศซง ตาํ ราผจู ี้เปนซอ่ื ฟาง จโู ซว ซวฺ ฮี น่ั เซียวจเฺ หวีย《普济本事方。诸嗽虚 汗消竭》เขียนโดย สวฺ ่ซี ูเวย (许叔微) กลา ววา “ช่ีของไตบรบิ รู ณเ ปน ไฟแท” ตาํ ราฉีเซงิ ฟาง ปูอ้ี 《济生方。补益》เขยี นโดย เอี๋ยนยงเหอ (严用和) กลา ววา “ผูทีด่ าํ รงชวี ิตโดยไมดแู ลรา งกายให ดี ใชรา งกายมากเกินไป หยางแทจะถดถอย ไฟแทไ มส ามารถใหความอบอุน มา มธาตุดิน.......ทัง้ น้ีเปน เพราะไฟแทพรอ ง” แพทยจ ีนท่ีมชี ่ือเสียงจางจ่ิงเยวฺ ่ีย (张景岳) ไดส รางตาํ รับยาที่ใชบํารงุ หยางของไต เรียก อว้ิ กุยหวาน (右归丸) หยางของไต (肾阳 เซน่ิ หยาง) หรอื หยางแท (真阳 เจนิ หยาง) หรือ หยางดง้ั เดมิ (元阳 เหวยี นหยาง) เปนรากทุนของหยางทั่วรางกาย และใชถ วงดลุ กับอินของไต ถาหยางของไตพรองจะมี อาการออ นเพลีย กลวั หนาว ปลายแขนและขาเย็น ปวดเอว เขา และแขนเยน็ ๆ สมรรถภาพทางเพศ ลดลง มดลกู เยน็ บวมนาํ้ เปน ตน

Page 72 64 ศาสตรการแพทยแผนจนี เบื้องตน อวยั วะกลวง (腑 ฝ)ู อวยั วะกลวงทั้ง 6 (六腑 ล่ิวฝ)ู ประกอบดว ย ถุงนาํ้ ดี กระเพาะอาหาร ลาํ ไสเ ลก็ ลําไสใหญ กระเพาะปส สาวะ และซานเจียว หนาที่พืน้ ฐานของอวยั วะกลวง คือ รบั และชว ยยอ ยอาหารและของเหลว ดูดซมึ และสง ตอ สารอาหารท่ียอ ยเสร็จเรียบรอยแลว ไปยังสวนตาง ๆ ของรางกาย นอกจากนั้นยังมหี นา ที่ เปลีย่ นกากอาหารและนํา้ จากสว นตาง ๆ เปนปสสาวะและอจุ จาระแลวขบั ออกนอกรา งกาย 1. ถงุ นํา้ ดี (胆 ตาน) ถุงนาํ้ ดเี ปนหนึ่งในหกอวยั วะกลวง เปนอวัยวะกลวงพเิ ศษ สัมพันธกบั ตบั โดยตับสรางน้าํ ดี แลว สงมาเก็บทถี่ ุงนา้ํ ดี ลมปราณตับชวยขับนา้ํ ดีลงมาในสาํ ไสเลก็ เพื่อชว ยยอยอาหาร และถือวา นํา้ ดีเปน สารเหลวภายในท่ีสะอาด แพทยจีนจางเจี้ยปน (张介宾) ไดบ ันทึกไวในตําราเลย จ งิ จ้งั เซย่ี งเสวฺ ีย《类 经。藏象学》วา ถงุ น้ําดเี ปน ขาราชการตุลาการ เกบ็ ซอ นน้ําหลวงที่สะอาด ถา ตบั มีปญหาชข่ี องตบั ไหลเวยี นไมด ีหรอื ตดิ ขดั จะกระทบถงึ น้ําดไี หลเวยี นไมดดี ว ย ทาํ ใหเ กิดอาการแนน หนา อกและปวดชายโครง ซ่ึงมผี ลตอ มามและกระเพาะอาหาร มอี าการไมเจรญิ อาหาร เบ่ืออาหารมนั ทอ งอดื ถา ยเหลว เปนตน 2. กระเพาะอาหาร (胃 เวย) 2.1 ลักษณะทางกายวิภาค กระเพาะอาหารอยูในชอ งทอ งสว นบนใตก ระบงั ลม มีรปู รา งโคง แบง ไดเ ปน 3 ตอน คือตอนบน ตอนกลาง และตอนลาง ตอนบนตอกบั หลอดอาหาร ตอนลางตอกับลําไสเล็ก 2.2 หนา ที่ทางสรรี วทิ ยา กระเพาะอาหารมีหนา ท่ี 3 อยาง คือ 1) รองรบั อาหารและนํ้า อาหารและนาํ้ ท่ีบดเคีย้ วในปาก ผานหลอดอาหารลงสูก ระเพาะอาหาร ถาลมปราณกระเพาะอาหารดี จะรองรับอาหารและนํ้าไดดี เปน ทเ่ี ก็บอาหารชว่ั คราว ถาผิดปกติจะมอี าการ เบอื่ อาหาร ทานอาหารไดน อ ย ทอ งอดื 2) ทาํ หนา ทย่ี อยอาหาร กระเพาะอาหารทาํ การยอยอาหารระดับตน ใหขนาดอาหารเล็กลง เพื่อสงลงลาง ไปยงั ลาํ ไสเล็กเพ่อื แยกยอยตอ ไป และรว มกับมามในการดดู ซมึ สารอาหารท่ีจําเปนสง ตอ ไปยังปอดและหวั ใจไปเลีย้ งท่วั รางกาย 3) ควบคมุ การไหลลงของอาหารและขบั อุจจาระ ในภาวะปกตกิ ระเพาะอาหารมที ศิ ทางของ ลมปราณไหลลงลาง ชว ยใหอ าหารไหลลงลา งสูลาํ ไสเ ลก็ เพอื่ ยอ ยและดดู ซมึ กากอาหารถูกขับออกทางลาํ ไส

Page 73 ทฤษฎีอวัยวะภายใน 65 ใหญ กลายเปน อุจจาระออกจากรา งกายผา นทางทวารหนัก คูกับช่ขี องมา มทม่ี ีทิศทางขน้ึ บน โดยมามและ กระเพาะอาหารเปนคูก ัน ลักษณะพิเศษของกระเพาะอาหาร คือ ทํางานรวมกบั มามโดยท่ีกระเพาะอาหารชอบความช้นื แตม ามชอบความแหง เปนอินหยางที่ทาํ ใหเ กิดความสมดุลของระบบยอยอาหารทด่ี ี คือ คูท ตี่ างกันอยคู ู กนั ชวยเหลือซงึ่ กนั และกัน (กระเพาะอาหารเปนธาตุดิน แตอวยั วะกลวงจัดเปน ดินหยาง มามเปน อวยั วะตนั ซึง่ เปน ดนิ อนิ ) 2.3 ชขี่ องกระเพาะอาหาร เวย ช ่ี (胃气) หรอื ชีข่ องกระเพาะอาหาร เดิมหมายถงึ ลกั ษณะของชีพจรทน่ี มุ นวลสม่าํ เสมอ ปจจุบนั หมายถึง ความสามารถของกระเพาะอาหารในการขบั เคลอื่ นยอยอาหาร นอกจากนั้นยังหมายถึง สารอาหารทอ่ี ยใู นกระเพาะอาหาร และประสิทธภิ าพการทํางานรว มกันของมามและกระเพาะอาหารในการ ยอ ยและดูดซึมสารอาหารทีจ่ ําเปนไปเปน ทุนหลังเกิด หรอื หมายถงึ เหวยี นชี่ (元气) ท่ีกระเพาะอาหาร และมา มรับมาเพื่อทําหนา ที่ในการดดู ซมึ และยอยอาหาร โรคทพ่ี บบอยเกี่ยวกบั กระเพาะอาหาร ไดแก กระเพาะอาหารเยน็ กระเพาะอาหารรอน อนิ ของกระเพาะอาหารพรอ ง กระเพาะอาหารอาหารตดิ ขัด - กระเพาะอาหารรอ น สาเหตุ เกดิ จากการรับประทานอาหารเผ็ดมากเกินไป ไฟจึงลามสกู ระเพาะอาหาร อาการ ปวดกระเพาะอาหารแสบรอ น เรอเปรย้ี ว มเี สียงในทอ ง กินจุกนิ เกง เหงือกอกั เสบ ฟนผุ ปากเหม็น อุจจาระแขง็ ลิ้นแดง ฟน เหลือง - อนิ ของกระเพาะอาหารพรอง สาเหตุ ปวยเปนโรคกระเพาะอาหารมานาน หรือปวยจากโรครอนภายนอกในระยะทายของ โรคมากระทบกระเพาะอาหาร เกิดอาการอินพรอง ชอบรับประทานอาหารรสเผ็ด จัด มีความผดิ ปกตทิ างอารมณ ถาเปนนานจะกลายเปนไฟเผาผลาญอนิ ของกระเพาะ อาหาร เกิดอนิ พรอ งในกระเพาะอาหาร อาการ ปวดทอง ปวดแบบราํ คาญบริเวณกระเพาะอาหาร รสู กึ หวิ แตไมอยากรบั ประทาน บางรายมอี าการไมส บายบริเวณลน้ิ ป อาเจียน เรอ ลิน้ มสี แี ดง ไมช ุมชน้ื ถา พรอง มาก ฝาที่ลนิ้ จะมลี ักษณะเปน แผนท่ี ชพี จรเล็กเรว็ - กระเพาะอาหารอาหารตดิ ขดั (อาหารไมย อ ย) สาเหตุ รบั ประทานอาหารมากเกนิ ไป มีพ้ืนฐานระบบยอ ยอาหารไมแข็งแรง

Page 74 66 ศาสตรการแพทยแผนจนี เบอื้ งตน อาการ จกุ เสียดแนน ถา อาการมากจะปวด เรอเปรยี้ ว อาเจยี นอาหารทไ่ี มย อยออกมา ถา ยเหมน็ มาก - กระเพาะอาหารเย็น สาเหตุ ความเยน็ กระทบท่หี นาทอ งโดยตรง รบั ประทานอาหารเยน็ มากเกินไป ตรากตราํ ทาํ งานมากเกนิ ไป หยางพรอง หรือ มง่ิ เหมิน (命门) ไฟลามมากระเพาะอาหาร อาการ ปวดกระเพาะอาหาร ถา ปวดไมมากจะปวดแบบรําคาญ มีอาการปวดเกร็ง เมื่อ กระทบความเย็นจะปวดมากข้นึ ถา ไดรบั ความอบอุนจะรูสึกสบายขึ้น อาเจียนเปน นา้ํ ใส ล้ินมฝี า ขาวล่ืน ชพี จรชา 3. ลําไสเ ลก็ (小肠 เสีย่ วฉาง) 3.1 ลักษณะทางกายวภิ าคศาสตร ลําไสเล็กมีลักษณะเปนทอกลวงยาว มวนพับไปมา ตําแหนงอยบู ริเวณตอนกลางของชองทอ ง สว นบนของลําไสเ ล็กตอ กับกระเพาะอาหาร สวนลา งตอกบั ลําไสใหญ ลาํ ไสเลก็ มีหนา ทรี่ ับอาหารทย่ี อยแลว บางสว นจากกระเพาะอาหาร จะพกั อยใู นลําไสเลก็ ชวั่ ขณะ เพื่อยอยและดดู ซึมสารอาหารไปเลีย้ งรางกาย ดงั น้ัน ในคมั ภรี ซ ูเว่ิน หลงิ หลนั ม่ีเต่ยี นลุน 《素问。灵 兰秘典论》กลาววา “ลําไสเ ลก็ มคี วามสัมพนั ธใ นหนา ท่กี ับกระเพาะอาหาร ลาํ ไสใหญ และมาม โดย เปนตัวแยกสารจําเปนออกจากสารท่ีไมตองการ เปน ทซ่ี มึ ผานของนํา้ สง ตอ กากไป สวนสารจําเปน มามจะ ดดู ซึมไป”แพทยจ นี จางเจยี้ ปน (张介宾) ไดเ ขยี นไวใ นตําราเลยจ งิ จง้ั เซีย่ งเลย《 类经。藏象类》 วา ถาลําไสเ ลก็ ทาํ หนาทผี่ ิดปกตจิ ะเกิดอาการแนน ทอ ง ทอ งอดื อาเจียน ทองผูก เปนตน 3.2 หนา ท่ีทางสรีรวิทยา 1) รบั อาหารจากกระเพาะอาหาร 2) แยกแยะสิ่งทีใ่ ชไ ดแ ละใชไ มไ ด โดยสง ส่ิงที่ใชไ ดไ ปมาม และสงสงิ่ ท่ีใชไ มไดไปลาํ ไสใ หญ ดงั นนั้ ถาการทําหนา ท่ขี องลาํ ไสเ ลก็ ผิดปกติ อุจจาระและปส สาวะจะผดิ ปกติ เชน ทอ งเสีย หรอื ปสสาวะนอ ย 3.3 ความสมั พันธระหวางหวั ใจกับลาํ ไสเ ล็ก 1) หัวใจทาํ งานปกติ ทาํ ใหประสิทธิภาพการทาํ งานลาํ ไสเ ล็กในการแยกแยะสง่ิ ทใ่ี ชไ ดและใช ไมไ ดไ ดดี 2) ลาํ ไสเ ลก็ ผดิ ปกติ มีผลกระทบตอหวั ใจ

Page 75 ทฤษฎีอวยั วะภายใน 67 3) หวั ใจมไี ฟมาก ความรอนจากหัวใจสงผลใหล ําไสเ ลก็ มคี วามรอ น มีนํ้านอยลง ปส สาวะ นอ ย แสบขดั รอ น เปนตน 4) ลาํ ไสเ ล็กมคี วามรอน สง ผลใหเ กดิ ความรอนทหี่ วั ใจ ทาํ ใหห งุดหงิด ลิ้นเปนแผล เปน ตน 4. ลําไสใ หญ (大肠 ตา ฉาง) 4.1 ลักษณะทางกายวิภาคศาสตร ลาํ ไสใ หญม ลี ักษณะเปน ทอกลวงขนาดใหญกวา แตส ัน้ กวา ลาํ ไสเ ลก็ ตําแหนง อยูบรเิ วณตอน กลางของชองทอ ง สว นบนตอ กบั ลําไสเ ล็ก สว นลา งตอกับทวารหนกั ลําไสใ หญอ ยูระหวา งลาํ ไสเลก็ กบั รทู วารหนัก มหี นาทีข่ ับอจุ จาระและดูดซึมนํา้ กลบั คมั ภรี  ซูเ ว่นิ หลงิ หลนั มี่เต่ยี นลนุ 《素问。灵兰秘典论》กลา ววา “ลําไสใ หญเ หมอื นขนุ นางที่มหี นาท่ีถา ยเท ส่ิง ที่ถกู แปรสภาพออกไป ทาํ หนา ที่เหมอื นกับเทศบาล ส่งิ ทแ่ี ปรสภาพ หมายถงึ อจุ จาระ” 4.2 หนาทีท่ างสรีรวทิ ยา 1) หนา ที่ของลําไสใ หญแ ละปอดมคี วามสมั พันธก นั ปอดและลําไสใ หญม ีความสัมพันธก นั แบบนอกใน โดยสัมพันธกบั ชขี่ องกระเพาะอาหารและจนิ เยี่ย (津液) ในรา งกาย ถา รา งกายขาดจนิ เยย่ี อจุ จาระจะแหง แข็งเกดิ อาการทอ งผกู ถารา งกายมีจินเยีย่ มากเกนิ ไป อจุ จาระจะเหลวเกดิ อาการทอ งเดิน หากช่ีของกระเพาะอาหารมีทิศทางลงหรือบกพรอ ง จะกระทบถึงการถา ยเทอจุ จาระของลาํ ไส ใหญได เพราะเปน เสน ลมปราณหยางหมิง (阳明) เหมือนกัน ทําใหเกิดอาการทอ งผกู ชขี่ องปอดพรอ ง ทําใหทศิ ทางของชี่ลงลา งบกพรอ งดว ย ดังนน้ั สารน้ําที่สงโดยช่ีของปอดไปยงั ลําไสใหญไมเพยี งพอ ช่ี ของปอดที่ไปทลี่ ําไสใ หญไมเพียงพอทาํ ใหเกิดอาการทองผกู ได 2) ชว ยควบคุมสมดุลของน้ําในรา งกาย โดยการดดู ซมึ นาํ้ จากกากอาหาร ความผิดปกตทิ จ่ี ะ เกดิ กบั ลําไสใหญ ไดแ ก - ถาลาํ ไสใ หญพ รอ งจะเกดิ ความเยน็ ไมส ามารถดูดซมึ น้ํา มีอาการเสยี งโครกครากในทอ ง ปวดทอง ทองเดนิ - ถามคี วามรอนในลําไสใ หญ จะเผาผลาญนํา้ ทําใหล าํ ไสแ หง มอี าการทองผกู ถายลําบาก 5. กระเพาะปส สาวะ (膀胱 ผางกวง) กระเพาะปส สาวะตําแหนงอยใู นชอ งทองสว นกลาง มหี นาท่ีกกั เกบ็ และสง ผา นปส สาวะ มี ความสัมพันธทั้งภายนอกและภายในกับไตในระบบเสนลมปราณ ในคัมภีรซูเว่ิน หลิงหลันม่ีเตี่ยนลุน

Page 76 68 ศาสตรการแพทยแผนจีนเบ้อื งตน 《素问。灵兰秘典论》กลา ววา “กระเพาะปส สาวะเปน เหมือนขาราชการดูแลกระแสน้าํ ทไี่ หลมา เปน ทเี่ กบ็ รวมของจินเยีย่ เมอื่ มชี ่แี บงมาใหกจ็ ะขับปสสาวะออก” การขับปสสาวะจะเกิดขึน้ เมอ่ื มีช่แี ปรมา จากไต ดังนน้ั อาการของการกลนั้ ปสสาวะไมอ ยู ปสสาวะบอ ย ปส สาวะคา ง จงึ เกีย่ วของกับชข่ี องไต โรค ของกระเพาะปส สาวะที่พบบอย คอื ความรอนชื้นสะสม เกดิ จากความรอนชน้ื ขัดขวางทิศทางการไหลเวยี น ของช่ี ทําใหเกดิ อาการปสสาวะขดั คือ ปสสาวะแสบรอน ปสสาวะขุน มเี ลือด เปน ตน 6. ซานเจยี ว (三焦 ซานเจยี ว) 6.1 ลกั ษณะทางกายวภิ าคศาสตร ซานเจียว เปนหนง่ึ ในหกอวยั วะกลวง ชอื่ ซานเจียวถกู กลา วถงึ คร้งั แรกในคมั ภรี เ นย จงิ 《内 经》อธบิ ายซานเจียววา คือ อวัยวะที่ “มีช่ือแตไมมรี ปู (有名而无形 โหยว หมิงเอออูสิง)” ในยคุ ราชวงศห มงิ แพทยจ ีนจางเจย้ี ปน (张介宾) ไดเขียนไวใ นตําราเลย จงิ จง้ั เซยี่ งเสวฺ ีย《类经。藏象学》 อธบิ ายถงึ ซานเจยี ววา “อยูนอกอวยั วะภายใน อยใู นรา งกาย หุมรอบอวยั วะ เปนอวยั วะกลวงขนาดใหญ” ซานเจียว แบง เปน 3 สวน ไดแก สว นบน (上焦 ซางเจยี ว) สวนกลาง (中焦 จงเจยี ว) และสว นลาง (下焦 เซ่ยี เจยี ว) - สว นบน (上焦 ซา งเจยี ว) คือ ชวงอกทอ่ี ยขู องหัวใจและปอด มหี นา ที่สําคัญคือ รบั อาหาร และน้ํา และสงผานไปยังหลอ เลี้ยงระบบตาง ๆ ของรางกาย เนอื่ งจากปอดและหัวใจตงั้ อยใู นซา งเจยี ว จงึ ทําหนาที่สงผา นเลอื ดไปหลอ เลี้ยงทว่ั รางกาย - สวนกลาง (中焦 จงเจยี ว) คือ ชว งทอ งบรเิ วณเหนอื สะดือ เปนทอี่ ยขู องมามและกระเพาะ อาหาร มหี นา ที่ยอ ยอาหาร และหลอเลยี้ งใหพ ลังแกช ่ี เลอื ด และของเหลวในรา งกาย เน่อื งจากมามและ กระเพาะอาหารต้ังอยูใ นบรเิ วณจงเจียว หนาทขี่ องจงเจยี วจงึ ตรงกบั หนาทีข่ องมามและกระเพาะอาหาร - สวนลา ง (下焦 เซ่ียเจียว) คอื ชว งทองบรเิ วณใตส ะดือลงไป เปนทีต่ ัง้ ของตบั ไต ลําไส เลก็ ลาํ ไสใ หญ กระเพาะปส สาวะ และมดลกู หนาที่สําคญั คอื แปรรูปกากอาหารและของเหลือใชใ นรา งกาย ใหเปนอจุ จาระและปสสาวะ เพอ่ื ขับออกนอกรางกาย กลาวไดวา เซี่ยเจียวเปน เสมือนระบบบาํ บัดของเสยี ของตัวเมือง 4.2 หนาที่ทางสรรี วิทยา ซานเจยี วมีหนา ท่ี 2 อยา ง คือ 1) ชวยการไหลเวียนของนา้ํ คัมภรี ซ เู วน่ิ หลิงหลนั มี่เตียนลนุ 《素问。灵兰秘典论》 กลา ววา “ซานเจยี วเปรียบเหมือนขา ราชการกรมชลประทานใหนา้ํ ไหลผาน” สารอาหารและนา้ํ จะถกู ดดู ซึม

Page 77 ทฤษฎีอวยั วะภายใน 69 แลว ไหลผานซานเจยี วไปหลอเลี้ยงทัว่ รางกาย ของเสยี คอื ปสสาวะและอุจจาระจะถกู ลาํ เลียงผานซานเจียว ขับออกนอกรางกาย ซานเจยี วจงึ มบี ทบาทสําคัญในการรักษาสมดลุ ของรา งกาย โดยเฉพาะสมดลุ ของนาํ้ ในรางกาย 2) ชวยการไหลเวียนของช่ดี ัง้ เดมิ (元气 เหวยี นชี่) คัมภีรหนนั จิง ซันสอื ปาหนนั 《难经。 三 十 八 难 》กลา ววา “ซานเจียวเปน ตัวแทนของเหวยี นช่ี ชว ยหนุนช่ีทง้ั หลาย” ซานเจียวชว ยใหชี่ ดัง้ เดิมผา นไปสอู วัยวะภายในสะดวก อวยั วะกลวงพิเศษ (奇恒之腑 ฉีเหิงจอื ฝ)ู อวัยวะกลวงพเิ ศษ ประกอบดว ย สมอง ไขกระดกู เสนเลอื ด ถุงนํ้าดี และมดลกู เปนอวยั ะ ภายในทมี่ ีลักษณะเปน ทอ กลวงเหมือนอวยั วะกลวง ทําหนาทเี่ กบ็ สะสมสารจําเปน และลมปราณเชน เดียวกบั อวัยวะตนั อวยั วะกลวงทุกอวยั วะยกเวน ถุงนาํ้ ดีไมมคี วามสมั พนั ธก ับปญ จธาตุ และไมม ีความสัมพันธ แบบคูนอก-ใน แตม คี วามเกย่ี วของกับเสน ลมปราณพิเศษ 8 เสน 1. สมอง (脑 หนาว) 1.1 ลกั ษณะทางกายวภิ าคศาสตร สมองต้งั อยใู นกระโหลกศรี ษะ โดยมาจากไต กลา วคือ ไตกาํ กบั กระดกู สรา งไขกระดกู แลว รวมกันเปน กลุม กอ นทส่ี มอง ดังนัน้ สมองจงึ มีชอื่ วา เปน ทร่ี วมของไขกระดูก ในการแพทยแผนตะวันตก สมองเปน อวัยวะทท่ี ําหนา ที่รับผิดชอบเก่ียวกับการนึกคดิ แตใ น การแพทยแ ผนจนี การนกึ คดิ เปน หนาทสี่ ําคญั ของหัวใจและประสาท และรวมถงึ อวยั วะตนั ท้ัง 5 ดวย 1.2 หนา ทที่ างสรีรวทิ ยา ในยุคราชวงศห มงิ แพทยจนี ที่มีชอ่ื เสียง หล่ีสอื เจิน (李时珍) กลา ววา “สมองเปนทอ่ี ยขู อง เหวยี นเสนิ (元神)” ในยคุ ราชวงศช งิ หวคู ุน (吴琨) กลา ววา “ความจาํ ถกู บันทึกไวท สี่ มอง” หวาง ชิงเรนิ่ (王清任) กลา ววา “สมองเปน ท่ซี ึง่ จดจํา เมือ่ รบั ประทานอาหารแลวเกดิ เปน เลือดลม (气血 ชี่ เซวฺ ยี่ ) กลา มเนอ้ื เจรญิ เตบิ โต สวนของยอดอาหารท่ีมีลักษณะใสกลายเปนไขกระดูก แลว ไหลขึ้นสูศรี ษะ (สมอง) หทู ั้งสองเชือ่ มถึงสมอง การไดย ินเสยี งจึงเปน หนา ทข่ี องสมอง ตาสองขางเปนใยทง่ี อกออกมา จากสมอง การไดเหน็ ส่งิ ตา ง ๆ จงึ เปนหนา ทีข่ องสมอง จมูกเชอ่ื มถึงสมอง การดมกลิน่ จึงเปน หนา ทีข่ อง สมองเชน กนั ” ในทฤษฎีจั้งเซย่ี ง《藏象论》กลาววา “หัวใจมเี สนิ ทาํ หนาทก่ี าํ กบั สมองอกี ชน้ั หน่ึง”

Page 78 70 ศาสตรก ารแพทยแผนจนี เบื้องตน 2. มดลกู (女子胞 หนี่จ่อื เปา) มดลกู ตําแหนงอยูภายในทองนอยหลังกระเพาะปส สาวะ มลี กั ษณะเหมอื นลกู สาลีท่กี ลบั หัว มดลูกเปน อวัยวะท่ผี ลติ ประจําเดือนและสารอาหารในการหลอเล้ยี งตวั ออนในขณะต้งั ครรภ การมีประจาํ เดือน และการตง้ั ครรภม ีความซับซอนมาก และไดร บั อิทธพิ ลจากการกระทําของไต ตบั และเสน ลมปราณชง และเญ่ิน โดยจะมีความเกย่ี วขอ งกนั ดังน้ี 1) อทิ ธพิ ลของเทยี นเกวฺ ย และไต เทยี นเกฺวย (天癸) เปน ผลผลิตของสารจาํ เปนของไต เมอ่ื ไดรับการพฒั นาจนถงึ ระดบั ทีส่ มบูรณ เทยี นเกวฺ ย จะทําหนาท่พี ัฒนาความสมบรู ณของรางกายและการทํางานระบบอวยั วะสบื พนั ธุ ดงั น้ันการเกิด และการหมดไปของเทียนเกวฺ ย จงึ มคี วามสมั พันธอยา งใกลชิดกับการทาํ งานของไต เมือ่ สตรมี อี ายุ 12-14 ป รางกายจะผลิตเทียนเกวฺ ย ซง่ึ มีผลใหก ารทํางานของอวยั วะสบื พันธมุ ีความสมบรู ณ สตรใี นวยั นจ้ี ึงมัก มีประจําเดือนและสามารถในการตัง้ ครรภได เม่ืออายมุ ากข้นึ เทียนเกฺวยจะมีนอยลงและการทาํ งานของไตก็ จะมปี ระสิทธภิ าพลดลงไปดวย ประจาํ เดอื นเรม่ิ หมด ความสามารถในการตั้งครรภก ็จะคอ ย ๆ หมดไป 2) อิทธพิ ลของเสนลมปราณชงและเญิ่น เสนลมปราณท้งั 2 มีจุดเรม่ิ ตน ทีบ่ รเิ วณมดลกู เสน ลมปราณชง (冲脉 ชงมาย) จะไหลเวยี น รว มไปกบั เสนลมปราณไต และตดิ ตอ เชื่อมโยงกบั เสนลมปราณหยางหมงิ จงึ มีผลใหก ารไหลเวียนของชี่ และเลือดในเสน ลมปราณ 12 เสน เปนไปอยางปกติ จึงไดช ื่อวา “ทะเลของเสน ลมปราณ 12 เสน ” เสน ลมปราณเญน่ิ (任脉 เญ่ินมา ย) จะเชื่อมโยงกับเสน ลมปราณเทาอนิ 3 เสนในชองทอ งชว งลา ง ชวยการ ไหลเวียนของชแี่ ละเลือดในเสนลมปราณอินท้ังหมดของรางกาย ดังนนั้ จึงไดช ่อื วา “ทะเลของเสน ลมปราณ อนิ ” เมอ่ื ชีแ่ ละเลือดในเสน ลมปราณทงั้ 12 เสนเปน ปกติ ก็จะไหลเวียนไปในเสนลมปราณชงและเญน่ิ ทําใหมดลูกสามารถควบคุมการมีประจาํ เดือนใหเปนปกติ แตการทํางานของเสนลมปราณชงและเญ่ิน ควบคุมโดยเทยี นเกฺวย ในวันเด็กสารจําเปน ในไตยังทาํ งานไดไ มเ ตม็ ท่ี และเทยี นเกวฺ ย กย็ ังไมม กี ารผลิต ใด ๆ ออกมา เสน ลมปราณชงและเญ่นิ จะยงั ไมม ีชแี่ ละเลอื ดทีส่ มบรู ณจ งึ ยังไมมปี ระจาํ เดือน เมอื่ ยางเขา สูวยั รนุ การทาํ งานของสารจําเปนในไตมคี วามสมบรู ณ เทยี นเกวฺ ยจะเก็บตวั พฒั นาขน้ึ จนมคี วามสมบูรณ สตรจี ะเริม่ มีประจําเดอื นและมคี วามสามารถในการตั้งครรภไ ด เมือ่ มอี ายุมากขนึ้ เทยี นเกฺวย หยุดการทาํ งาน อันมีผลมาจากการลดประสิทธภิ าพการทํางานของไต ทําใหเสน ลมปราณชงและเญิ่นมชี ี่และเลือดเรม่ิ ลด นอ ยลง ภาวะการหมดประจําเดือนก็จะเกิดข้นึ

Page 79 ทฤษฎีอวยั วะภายใน 71 3) อิทธพิ ลของหัวใจ ตบั และมาม ในบรรดาอวยั วะตันทั้ง 5 และอวยั วะกลวงทง้ั 6 มดลูกมีความสัมพนั ธใกลช ดิ กบั หัวใจ ตบั และมาม ทั้งน้ีเนอ่ื งจากการมีประจําเดอื นและพัฒนาการของทารกในครรภล วนตองการหลอ เลี้ยงจากเลอื ด ในขณะที่หวั ใจควบคุมเลอื ดและหลอดเลอื ด ตับกกั เกบ็ เลอื ด และมา มกาํ กับเลือดใหอยใู นหลอดเลอื ด การทาํ งานท่ไี มป กติของอวัยวะทั้ง 3 นี้ จงึ มีผลตอ ประสิทธภิ าพการทํางานของมดลกู 3. กระดกู (骨 ก)ู กระดูกถูกควบคมุ กาํ กบั โดยไต หมายถึง หากพลงั ของไตสมบูรณ กระดกู จะแขง็ แรง สามารถ ทาํ หนา ทค่ี ้ําจนุ รางกายได หากพลังไตออ นแอ กระดกู จะหกั งา ย เส่อื มงาย และใชไดไ มท น เชน ยนื นาน ไมไ หว นงั่ นานเมือ่ ยเอว ในผูท่ีพลังไตออนแอ หัวเขาจะปรากฎใหเห็นอาการผิดปกตกิ อ น หรือทเ่ี อว หรอื ปวดสน เทา ลว นสะทอ นถึงพลงั ในไตทง้ั สนิ้ 4. หลอดเลอื ด (血管 เซวฺ ี่ยกว น) หลอดเลอื ดทาํ หนา ทเ่ี ปน ทอใหเลอื ดไหลเวยี น โดยมหี วั ใจทาํ หนา ทกี่ าํ กับ กลา วคือ หลอดเลือด จะมีความยดื หยุน และมีสภาพคลอง กิจกรรมเหลานีต้ อ งอาศยั ช่ขี องหวั ใจและหยางของหวั ใจมากํากับ ขณะเดยี วกนั หลอดเลอื ดกต็ อ ออกจากหวั ใจโดยตรง ตับกาํ กับการไหลเวียนของชจี่ ี (气机) ดังนน้ั หาก ช่ีของตบั ติดขัดจะสง ผลตอการไหลเวยี นในหลอดเลือด หากมีมากเกินไป จะทาํ ใหเลือดไหลเวียนเร็วขึน้ และขยายตวั ปรแิ ตกได มา มทาํ หนา ทีก่ าํ กับเลือดใหไ หลเวยี นในหลอดเลอื ด ชข่ี องมา มจะดดู รัง้ ใหเลือด อยูเฉพาะในหลอดเลอื ด หากมามพรอ งจะเกิดอาการเลอื ดออกงา ย หยางของไตจะทําหนา ทใ่ี หความ อบอนุ แกร า งกายและอวัยวะเนอ้ื เย่ือตา ง ๆ หากหยางของไตพรอ งจะเกดิ ความเย็นขนึ้ ภายใน ทาํ ใหการ ไหลเวยี นของเลอื ดในหลอดเลือดไมสะดวก ทําใหเกดิ เลือดค่งั 5. ไขกระดกู (髓液 เสวฺ ย เยยี่ ) ไขกระดกู เกยี่ วขอ งกบั ไต สารจาํ เปนของไตสรา งกระดกู ไขกระดกู สรางและเสริมบาํ รงุ สมอง ใหทาํ หนา ท่เี ปนปกติ ถาสารจําเปน พรอง อาจเกิดจากเปนมาแตกาํ เนดิ หรือจากภาวะทพุ โภชนาการใน ภายหลงั ทําใหไ มสามารถสรา งไขกระดูกไปหลอเลี้ยงสมอง จะมีอาการวงิ เวยี นศีรษะ หมู เี สยี งดงั ตาลาย ปวดเอวและขา ออ นแรง และความจาํ ไมด ี ในเด็กพบภาวะโตชา กระหมอมปดชา รางกายแคระ แกรน็ สตปิ ญญาไมด ี และเคลอื่ นไหวชา

Page 80 72 ศาสตรการแพทยแผนจนี เบื้องตน บทที่ 5 สารจาํ เปน ชี่ เลอื ด และของเหลวในรางกาย สารจําเปน (精 จงิ ) ชี่ (气) เลอื ด (血 เซฺวี่ย) และของเหลวในรา งกาย (津液 จินเยีย่ ) มี ความสําคญั ตอ การดาํ รงชีวิต โดยเปน สารประกอบพ้ืนฐานของรางกาย ในคมั ภรี หวงต้เี นย จิง《黄帝内 经》ไดม กี ารอธิบายถึงทฤษฎีและหลักการอยา งสมบูรณ ซงึ่ แนวคิดทฤษฎีดงั กลาวมคี วามสมั พนั ธอ ยา ง ใกลช ิดกบั แนวคิดทางปรัชญาและทฤษฎีวา ดว ยเร่อื งอวยั วะภายใน (脏腑 จั้งฝู) สารจําเปน ช่ี เลอื ด และของเหลวในรางกายมีความสาํ คัญตอการทํางานของอวยั วะภายใน เสน ทางเดินลมปราณ รางกาย และการเปดทวาร หากการทาํ งานของอวัยวะภายในปกติ เสน ทางเดนิ ลมปราณ รางกาย และการเปด ทวารจึงสามารถผลิตและมีการทาํ งานของสารจาํ เปน ดังนั้นในภาวะปกติ การทํางานตอ งสมั พันธกนั หากในภาวะเกดิ โรคสารประกอบพนื้ ฐานและอวยั วะภายใน เสน ทางเดินลมปราณ รางกาย และการเปด ทวารยอมเกิดผลกระทบกนั และกนั อยา งแยกกนั ไมอ อก 1. สารจาํ เปน (精 จิง) สารจําเปน หมายถงึ สารประกอบชนิดหนึ่งทีเ่ ปน สง่ิ จาํ เปนพื้นฐานของรางกายและการดาํ รงชวี ติ ในทีน่ ีจ้ ะใชท ับศัพทว า “จิง” 1.1 การสรางสารจาํ เปน จิงมแี หลง กาํ เนิด 2 แหลง ไดแ ก 1) สารจําเปน กอ นกาํ เนิด (先天之精 เซียนเทียนจือจงิ ) ไดร บั การถายทอดจากบิดามารดา เกิดพรอมกับการกําเนดิ ชวี ิตในครรภ 2) สารจําเปน หลังกําเนดิ (后天之精 โฮว เทียนจือจงิ ) ไดร ับจากอาหาร เมอื่ รบั ประทาน อาหารรา งกายมกี ารดดู ซึม มามจะเปล่ียนสารท่ีถกู ดดู ซมึ ใหเปนจิงแลว รวมกบั ของเหลวในรา งกาย แลว สงไปยงั อวัยวะภายใน เสน ลมปราณ รางกาย และทวารทง้ั หลาย สารจาํ เปน นน้ั ถือเอาสารจําเปนกอนกําเนิดเปนพ้นื ฐาน มกี ารสรางสารจําเปน หลงั กําเนดิ อยา ง ตอเนอื่ ง ตองมกี ารเติมเสริมกนั สารจาํ เปนในรางกายจึงสมบูรณ หากขาดอยางใดอยา งหนึ่งกจ็ ะเกดิ ภาวะ สารจาํ เปนพรอง

Page 81 สารจาํ เปน ชี่ เลือด และของเหลวในรางกาย 73 1.2 การเก็บกกั และการขับสารจาํ เปน 1) การกกั เกบ็ สารจาํ เปน จิงนนั้ จะถกู แบง ไปเก็บยังอวยั วะภายในทั้งหลาย แตแหลง สําคญั ที่สดุ สาํ หรบั การกกั เก็บจงิ คือ ไต โดยจงิ กอ นกําเนดิ นั้นเร่มิ แรกถกู กกั เกบ็ ท่ไี ตแตม ีการแบงบางสว นไปยงั อวัยวะภายในอน่ื เพอ่ื การ เจรญิ เตบิ ในระหวางอยใู นครรภมารดา สว นจิงหลังกาํ เนิดนน้ั เกดิ จากสารอาหารทถ่ี กู กระเพาะอาหารและมา มยอ ยอยา งละเอียด ถกู ลําเลยี งไปยังอวัยวะภายในตาง ๆ โดยชข่ี องมา มกลายเปนจงิ ของอวัยวะภายใน เพอื่ การทํางานของอวัยวะ ภายใน สว นจงิ ทีเ่ หลือใชนัน้ จะถูกลําเลยี งไปเก็บไวท ี่ไต จงิ กอ นกําเนิดจะถูกเติมเต็มดวยจิงหลังกาํ เนิด อยูเสมอ 2) การขบั สารจาํ เปน การขับสารจําเปนมี 2 ทาง ไดแก (1) จิงทขี่ ับไปยังอวยั วะภายในเพ่ือหลอ เลีย้ ง ขับดัน และควบคมุ การทําหนาที่ของอวยั วะ ภายในนัน้ ๆ (2) จิงท่คี ดั หลง่ั เพ่อื การขยายพันธใุ นหญงิ และชาย 1.3 หนา ท่ีของสารจําเปน 1) ควบคมุ การเจรญิ เติบโตและพัฒนาการของรางกาย การเจริญเติบโตและพัฒนาการของรางกาย มีความสัมพันธกับปริมาณของสารจําเปนในไต ในวยั เด็กสารจําเปนจะคอย ๆ เพ่ิมขึ้น รา งกายเติบโตมพี ฒั นาการตามลําดบั เชน มีฟน นาํ้ นม ฟน น้ํานม หลดุ ลว ง มีฟน แทแ ทนที่ เขาสวู ยั รุน สารจําเปน สมบรู ณเต็มทกี่ ลา มเนื้อและกระดูกเติบโตแข็งแกรง เม่อื ลว งเขา วยั กลางคนและวยั ชรา สารจาํ เปนคอย ๆ ลดลง รา งกายคอ ย ๆ เสือ่ มลง กลามเนือ้ เริ่มออนแรง กระดูกบาง ฟนลวง ผมขาวและลว งบาง ตามัว หูตงึ สารจาํ เปนมีบทบาทควบคุมการเจรญิ เติบโต และ พัฒนาการของรางกาย ถาสารจําเปนพรองลง จะมีผลกระทบทาํ ใหเด็กเติบโตมีพัฒนาการชากวาปกติ ผูใหญจะแกกอนวัย 2) ควบคุมพัฒนาการทางเพศและความสามารถในการสืบพันธุ สารจาํ เปน ของไตที่เกย่ี วกบั พัฒนาการทางเพศและความสามารถในการสบื พันธุ หลังคลอดและ วัยเด็ก สารจาํ เปน ของไตจะคอย ๆ สมบูรณจนถึงวัยรุน สารจาํ เปนของไตจะเปลย่ี นเปน เทียนเกวฺ ย (天 癸) ซึ่งจะทําใหพ ัฒนาการทางเพศถึงจดุ สูงสดุ อวยั วะเติบโตพฒั นาเต็มที่ ผชู ายมกี ารสรางอสจุ ิ ผหู ญิงมี

Page 82 74 ศาสตรการแพทยแผนจนี เบือ้ งตน ระดู มีความพรอมในการสืบพันธุ เม่ืออายุมากข้ึนผานเขาสูวัยกลางคนและวัยชรา เทียนเกฺวยและ ความสามารถในการสืบพันธุจ ะคอย ๆ ลดลงจนหมดไป ดังนั้นสารจาํ เปน ในไตโดยเฉพาะเทียนเกฺวยจึง มคี วามสมั พันธอยา งใกลช ดิ และมอี ิทธิพลตอ พัฒนาการทางเพศและความสามารถในการสืบพนั ธุ ความ ผดิ ปกตใิ นการเก็บสะสมสารจาํ เปนในไต จงึ มีผลทาํ ใหพ ฒั นาการทางเพศผิดปกติ ความสามารถในการ สืบพันธลุ ดถอย 3) สามารถเปลย่ี นเปน เลือดและลมปราณ สารจําเปน สามารถเปล่ียนเปน เลือดและลมปราณไปหลอเลีย้ งอวยั วะและน้อื เยอื่ ตา ง ๆ ให ทํางานเปนปกติ 4) ชวยใหรา งกายมภี มู ติ า นทานโรค สารจาํ เปนสามารถตอ ตานการรกุ รานของโรคจากภายนอก และขจดั สาเหตุของโรค 2. ช่ี (气 ลมปราณ) ชี่ เปนสสารท่ีเล็กที่สุดในรางกาย มีการเคลอ่ื นไหวข้ึนบนลงลา งตลอดเวลา ขบั ดันและควบคุม การทาํ งานของรา งกาย เมื่อการเคลอื่ นไหวของชส่ี ิน้ สดุ ชีวติ กส็ นิ้ สุดดว ย 2.1 การสรางชี่ ทมี่ าของช่กี อ นกาํ เนิดตัง้ แตอ ยใู นครรภมารดา รางกายสรา งช่โี ดยอาศยั จงิ กอ นกาํ เนดิ กลายเปน ชี่กอนกาํ เนิด ซึ่งเปนพ้ืนฐานของช่ี เรียก เจินช่ี (真气) หรือ เหวียนชี่ (原气) หรือเหวียนช่ี (元气) ช่ีหลงั กาํ เนดิ หลังคลอดรางกายไดรบั ชีเ่ พ่ิมเติมจากมามและกระเพาะอาหารโดยการดูดซมึ จาก สารอาหารเปล่ยี นเปน ช่ี และจากปอดท่สี ดู อากาศท่ีบรสิ ทุ ธิ์เขาสูรา งกายเปลยี่ นเปนช่ี ช่ีในรา งกายจะแบงเปน ชี่อิน และชีห่ ยาง โดยในช่อี ินนน้ั มคี วามหนาวเยน็ จุดเดน คอื ทําใหส งบ ลด หรือทาํ ใหเ จอื จาง สว นชีห่ ยางนนั้ มีความอุนรอ น จดุ เดนคือกระตนุ ผลักดนั ท้ังช่อี นิ และหยางใน รา งกายจะทาํ งานสมดุล สนับสนุนหรอื ควบคมุ การทํางานซงึ่ กนั และกัน เพ่อื การดาํ รงชวี ติ อยางสมดุล 2.2 หนาท่ขี องชี่ 1) กระตุนและควบคมุ การทํางานในรางกาย ช่ีหยางกระตุน ขับดนั และสง เสรมิ ดังน้ี (1) ใหร างกายเจริญเติบโตและระบบอวยั วะสืบพันธสุ มบูรณ (2) กระตนุ และขบั ดันการทาํ งานของระบบอวยั วะภายในและลมปราณ (3) กระตนุ และขบั ดนั การสรางและการลาํ เลยี งจิง เลอื ด และของเหลวในรา งกาย

Page 83 สารจาํ เปน ชี่ เลือด และของเหลวในรา งกาย 75 ช่ีอินชะลอ และควบคุมการทาํ งาน ดงั น้ี (1) ควบคุมและลดการเจริญเติมโตของระบบอวัยวะสบื พันธุไ มใ หม กี ารเจริญเติบโตหรือ การทาํ งานมากเกนิ ไป (2) ควบคุมและชวยลดการทาํ งานของระบบอวยั วะภายในไมใหท ํางานมากเกนิ ไป (3) ควบคุมและลดการสรางและการลาํ เลียงของจิง เลือด และของเหลวในรางกายไมใ ห มากเกินไป การทํางานทุก ๆ ดานของรา งกายตองอาศัยช่ี ทัง้ ชห่ี ยางและชีอ่ นิ ควรอยใู นระดับทพี่ อเหมาะ สมดลุ กัน เพอ่ื ไมใ หม กี ารทาํ งานที่มากหรือนอยเกนิ ไป 2) ควบคมุ อุณหภูมิภายในรา งกาย ชี่หยางใหความรอ นและความอบอุน แกร า งกาย อวยั วะภายใน เสนทางเดนิ ลมปราณ และ สลายความเย็น ชี่อนิ ใหความเย็นแกรางกาย อวยั วะภายใน เสน ทางเดินลมปราณ และลดความรอนในรางกาย ความรอ นและความเยน็ ในรางกายตองอาศยั ช่ี ช่หี ยางและอินอยใู นระดบั สมดุล ตา งควบคมุ กันและกัน ทาํ ใหส ภาพรางกายอยูในระดับความรอ นและความเยน็ ทพี่ อเหมาะ ใหชีวิตดําเนินไปอยางปกตสิ ขุ 3) ปกปอ งรักษารางกาย ชปี่ กปอ งรักษารางกายโดยปอ งกันการรุกรานจากสาเหตุและโรคจากภายนอกรางกายและตอ สู ขบั ไลส าเหตุของโรค ถา ชี่ในรา งกายลดลงจะทาํ ใหภ ูมติ า นทานโรคลดลง ทําใหป วยงาย 4) เหนย่ี วร้ังและควบคมุ การทาํ งานของรา งกาย ชเ่ี หนีย่ วรัง้ และควบคุมใหเลือดไหลเวียนอยใู นหลอดเลอื ด ถาช่ีพรอ งจะมีอาการเลอื ดออกงาย ช่เี หน่ยี วร้งั และควบคมุ สารคัดหลั่งในรา งกาย เชน เหงอ่ื ปสสาวะ นํ้าลาย น้ําในกระเพาะอาหาร และลําไส ในกรณีชี่พรองอาจเกิดปญหาเหง่อื ออกมากกวาปกติ ปสสาวะบอยหรือกล้ันปส สาวะไมอยู อาเจียนเปน นํ้าใส ทองรวงหรอื กลั้นอุจจาระไมไ ด เปนตน ชีค่ วบคุมการหลัง่ อสจุ ิ หากชพ่ี รองอาจเกดิ ปญหาการหลัง่ เร็ว ฝนเปย ก หลัง่ อสจุ ิโดยไมรูตวั เปนตน ช่ีเหน่ียวร้ังและควบคุมตํา่ แหนง อวัยวะภายในไมใ หห ยอน ถา ช่พี รอ งอาจเกิดปญ หารูทวารหยอ น ไตหยอน กระเพาะอาหารหยอ น เปน ตน

Page 84 76 ศาสตรการแพทยแผนจีนเบื้องตน 5) ประสานการทํางานของอวยั วะตา ง ๆ ในรา งกาย อวยั วะภายในรา งกายแตละอวัยวะมหี นาทรี่ บั ผิดชอบอยางชัดเจน การจะทาํ งานประสานกัน ระหวางอวัยวะ และการรับรูขาวสารระหวางอวัยวะตองอาศัยช่ีท่ีมีการเคล่ือนไหวข้ึนลง และเขาออก ตลอดเวลาเปน ตัวนําสาร 6) ควมคุมการสรางและการเปลีย่ นแปลงของวตั ถุพืน้ ฐานในรา งกาย ช่คี วบคมุ การยอ ยอาหาร ดูดซึมเพื่อนําสารอาหารไปสรางเปน วัตถพุ น้ื ฐานของรางกาย ไดแ ก จิง ชี่ เลือด และของเหลวในรางกาย เพ่อื หลอเลี้ยงสวนตาง ๆ ในรางกาย หากเกดิ ความผิดปกตจิ ะทําให กระบวนการสรา งและการเปลยี่ นแปลงของวตั ถพุ ้นื ฐานในรา งกายหยดุ ชะงกั 2.3 การเคล่ือนไหวของชี่ การเคลอ่ื นไหลของชี่ เรียก ชี่จี (气机) ช่ีในรางกายมีการไหลเวยี นตลอดเวลาไมห ยุดนิ่ง เพ่ือใหอวัยวะตาง ๆ ทาํ งานเปนปกติ การ ไหลเวยี นของชม่ี ี 4 ทิศทาง ไดแก จากลางข้นึ บน จากบนลงลา ง จากในออกนอก และจากนอกเขา ใน ความผิดปกตขิ องการเคลือ่ นไหวของชี่ มดี ังน้ี 1) ชี่ไหลเวยี นผิดปกติ เรยี ก ช่ีจีสอื เถยี ว (气机失调) 2) ชต่ี ิดขดั เฉพาะท่ี เรียก ชจี่ อื้ (气滞) 3) ชีส่ วนทางลอยขน้ึ หรอื ชยี่ อ นกลับ เรยี ก ชน่ี ่ี (气逆) 4) ชี่จมลงขา งลาง เรยี ก ช่ีเซยี่ น (气陷) 5) ชีเ่ คลอ่ื นออกนอกเกนิ ไป เรยี ก ช่ที ัว (气脱) 6) ชี่เคล่ือนเขา นมากเกนิ ไป เรยี ก ชป่ี  (气闭) 2.4 ชนดิ ของชี่ 1) เหวยี นชี่ (元气, 原气) หรอื เจนิ ชี่ (真气) เหวียนช่ีเปนช่ีพ้นื ฐานและสาํ คัญที่สุดของรางกาย เปนพลังแรกเริ่มของรา งกายและชวี ิต การสรา ง เหวียนช่ีสรางจากจิงกอนกาํ เนิดเปนสําคัญ แตหลังคลอดตองอาศัยจิงหลังกาํ เนิดที่เกิด จากการยอยและดูดซึมของมา มและกระเพาะอาหารเติมเตม็ เหวยี นช่ี ดงั น้ันความสมบูรณของเหวยี นชี่ นอกจากอาศัยจงิ กอนกําเนิดแลวยังตองอาศัยความสมบูรณข องมา ม กระเพาะอาหาร และโภชนาการดว ย

Page 85 สารจาํ เปน ชี่ เลอื ด และของเหลวในรางกาย 77 การไหลเวยี น การไหลเวยี นของเหวยี นช่ีเมื่อสรา งจากจงิ กอ นกาํ เนิดเริ่มที่จุดมงิ่ เหมนิ (命门) ผา นซานเจยี ว ไปยงั ทกุ สวนของรา งกาย การทาํ งาน (1) กระตนุ การเจริญเตบิ โตของรา งกาย เหวยี นช่กี ระตนุ ใหร า งกายมกี ารเจริญเตบิ โตตั้งแต เกิด เมอื่ เขาสูว ัยหนมุ สาวกก็ ระตุน ระบบการสืบพันธุใ หสมบูรณ เหวียนชีจ่ ะลดลงเม่อื ถงึ วยั สงู อายุเปน ผลใหร างกายเร่มิ เกดิ การเส่ือมและออนแอลง (2) ควบคุมการทาํ งานของระบบในรา งกายอยูใ นสมดุล เชน ควบคมุ รางกายไมใหรอนหรือ เยน็ เกนิ ไป 2) จงชี่ (宗气) การสรา ง จงช่เี กิดจาก 2 แหลง ไดแ ก (1) สรางจากมา มและกระเพาะอาหาร จากการยอยและดูดซมึ สารอาหาร (2) ไดจ ากปอดสูดอากาศท่ีบริสทุ ธ์ิ จากทัง้ สองแหลง รวมเปน จงช่ี การไหลเวียนของจงช่ี จงชเ่ี รม่ิ จากจดุ ถันจง (膻 中) ตรงกลางอก สงไปปอดแลวขน้ึ ไปลําคอกระตนุ การหายใจ อกี สวนไปยังหวั ใจและซานเจียวเพือ่ สง ไปทวั่ รา งกาย โดยไปทางหวั ใจจะกระตนุ การไหลเวยี นของเลอื ด ทางซานเจยี วจะลงลางไปยงั ตนั เถยี น (丹田) คอื จุดชไี่ ห (气海:CV6) เสริมเหวียนชแ่ี ละจากชไ่ี หสง ลง ขาทางเสน เทาเสาหยางหมงิ การทํางานของจงช่ี (1) กระตนุ ระบบการหายใจ รวมทงั้ การออกเสียง ถา จงช่ีสมบรู ณทาํ ใหการหายใจเตม็ อ่ิม ออกเสยี งมพี ลงั กองกงั วาน หากจงช่ีออนแอ ทาํ ใหการหายใจแผวเบา ออกเสยี งออกเบาไรพลงั (2) กระตุนการไหลเวยี นของเลอื ดในรา งกาย ในโบราณกาลมกี ารประเมินความสมบูรณข อง จงชีโ่ ดยดจู ากจงั หวะการเตนทบี่ ริเวนซวฺ ีหลี่ (虚里) ซึง่ อยูใตห ัวนมซาย (3) เสริมเหวียนชี่ เน่ืองจากเหวียนชี่เกิดจากจิงกอนกาํ เนิดเปนสําคัญซึ่งมีจาํ กัด ดังนั้นจึง จาํ เปนตอ งไดร บั การเสรมิ จากจงชี่

Page 86 78 ศาสตรการแพทยแผนจีนเบอื้ งตน 3) อง๋ิ ชี่ (营气) อ๋ิงชี่เปนชี่ที่มีสารอาหารอุดมสมบูรณ เปนสวนประกอบสําคัญของเลือด มีความสัมพนั ธ อยา งลึกซึ้งจนไมส ามารถแยกจากกันได มักเรียกวา อ๋งิ เซฺวย่ี (营血) อ๋ิงช่เี ปนอนิ ขณะท่เี วยช เี่ ปน หยาง การสรา งและการไหลเวยี น อิง๋ ชี่สรางจากจงิ หลังกาํ เนิดซึ่งจากการยอ ยและดูดซมึ ของมามและกระเพาะอาหาร เม่ือไดอิง๋ ชีแ่ ลว สง ไปยงั เสน เลือดหลอ เลย้ี งทุกสว นของรา งกาย การทาํ งานของอิ๋งชี่ (1) อิ๋งชีอ่ ยใู นเสน เลือดสามารถเปล่ียนแปลงไปเปน เลอื ดได (2) อ๋งิ ชไี่ หลเวยี นไปพรอ มเลอื ด หลอเลยี้ งทกุ สว นของรา งกาย 4) เวย ช่ี (卫气) การสรา งและการไหลเวยี น เวยชสี่ รา งจากจงิ หลงั กาํ เนดิ ซง่ึ จากการยอ ยและดูดซมึ ของมา มและกระเพาะอาหาร ทีอ่ อกมา อยูนอกเสนลมปราณจะกลายเปนเวยช ่ี การทํางานของเวย ช่ี (1) เวย ช ี่ปอ งกนั การรกุ รานของสาเหตุภายนอกที่มากระทบรา งกาย ชว ยขับไลส าเหตขุ องโรค ถา เวยช ่ีพรอ งจะทําใหเจ็บปว ยจากสาเหตุภายนอกไดง า ย (2) เวยช ่สี รา งความอบอนุ ใหก ับรา งกาย ไมใหถ ูกกระทบจากความหนาวเย็น (3) เวย ช ่ชี ว ยควบคมุ การเปด ปดรูเหงอ่ื เพอื่ รกั ษาความสมดุลของนาํ้ ในรา งกาย และรกั ษา อุณหภมู ิของรา งกายใหคงท่ีตอการเปลยี่ นแปลงของสง่ิ แวดลอ ม 3. เลือด (血 เซฺวี่ย) เลือด เปน ของเหลวสแี ดงทีอ่ ยูในหลอดเลือด ทาํ หนาทหี่ ลอ เล้ียงอวยั วะและเน้ือเยอ่ื ตา ง ๆ ทวั่ รา งกายใหท าํ งานเปน ปกติ 3.1 การสรา งเลือด เลือดสรา งมาจาก 1) สารจําเปน หลังกาํ เนิด (后天之精 โฮวเทียนจอื จงิ ) มามและกระเพาะอาหารจะยอยและดูดซึมอาหาร ซ่ึงสวนหนึ่งจะเปล่ียนเปนอิ๋งชี่ (营气)

Page 87 สารจําเปน ชี่ เลือด และของเหลวในรางกาย 79 และของเหลวในรางกาย ( 津 液 ) และสงไปยังเสนเลือด ซ่ึงท้ังอ๋ิงชี่และของเหลวในรางกายถือเปน สวนประกอบทส่ี ําคัญของเลือด 2) สารจาํ เปน จากไต เลอื ดจงึ เกิดจากอง๋ิ ชี่ ของเหลวในรา งกาย และสารจําเปน จากไต นอกจากนนั้ อวยั วะภายใน อ่ืนลวนมบี ทบาทตอการสรา งเลอื ดทั้งสิ้น (1) มามและกระเพาะอาหาร ยอ ยและดูดซมึ สารอาหารเพื่อสรา งอิ๋งชแี่ ละของเหลวในรางกาย ซง่ึ เปน สว นประกอบพืน้ ฐานของเลอื ด (2) หวั ใจและปอด สารจําเปน หลงั กําเนดิ สรา งอิง๋ ช่แี ละของเหลวในรางกาย จากนั้นสงขน้ึ ไปปอดและหัวใจ รวมกบั อากาศบรสิ ุทธ์ิท่ีสูดจากปอด ชจ่ี ากหวั ใจจะเปลย่ี นเปน เลือดสแี ดง (3) ไตสะสมสารจําเปน สารจาํ เปนจากไตเปน สว นประกอบสาํ คญั ของเลอื ด 3.2 การไหลเวยี นของเลอื ด เสนเลือดเปนอวัยวะสําคัญของการไหลเวียนของเลือด ซึ่งตอออกจากหัวใจแลวแตกแขนง กระจายไปท่วั รางกาย 1) หัวใจ เปนจา วแหง เลือด จะสบู ฉดี เลอื ดมาท่ีปอด 2) ปอด เปน เจา แหง ชี่ จะแผก ระจายชว ยพาเลอื ดใหไ หลเวียนไปท่ัวรา งกาย 3) ตบั สะสมรกั ษาสมดลุ ของเลอื ด และชว ยควบคมุ ใหเลอื ดไหลเวียนอยางราบรืน่ 4) ช่ีของมาม ควบคมุ ใหเ ลือดไหลเวียนอยูภายในเสน เลือด ถาแรงขับดันจากหวั ใจ ปอด และตบั ไมเพยี งพอ จะทําใหการไหลเวียนของเลอื ดไมส ะดวก เกิดเลอื ดค่ังได ถามา มออ นแออาจทาํ ใหม ีอาการเลือดออกงา ย 3.3 การทาํ งานของเลอื ด 1) เลือดอุดมไปดว ยสารอาหารมากมาย การลําเลียงของเลอื ดไปดา นใน ไดแก อวัยวะภายใน ดานนอก ไดแก ผิวหนัง กลา มเนือ้ และกระดกู เสน เอ็น จะชว ยหลอ เลีย้ งและใหความชมุ ชน้ื ท่วั รา งกาย อยา งไมหยุดยั้ง ทําใหก ารทาํ งานเปน ไปอยา งปกติ 2) เลอื ดเกยี่ วกบั จติ ใจ เลอื ดเปนสง่ิ ทีจ่ าํ เปนตอการทํางานของจิตใจ ถา เลือดเพยี งพอจะทาํ ให จิตใจแจม ใส ถา เลือดทห่ี ัวใจและตบั พรอง จะทาํ ใหมีอาการใจส่นั นอนไมหลับ ฝน ความจําเสื่อม หงดุ หงิด กระวนกระวาย หมดสติ

Page 88 80 ศาสตรก ารแพทยแผนจีนเบอ้ื งตน 4. ของเหลวในรางกาย (津液 จนิ เยย่ี ) ของเหลวในรา งกาย คอื ของเหลวทง้ั หมดทม่ี ีอยูในรา งกายตามธรรมชาติ มีความสําคญั ตอ การทํางานของอวยั วะตา ง ๆ ของเหลวในรางกายแบง เปน 2 ชนิดใหญ ๆ คือ 1) จนิ (津) เปน ของเหลวใสไหลไปมา เปน หยาง ทาํ หนาท่แี ทรกซึมหลอ เลย้ี งผวิ หนงั กลามเนอ้ื ชอ งเปด ตาง ๆ 2) เย่ีย (液) เปนของเหลวเหนียวขน เปนอิน ทาํ หนาที่หลอลื่นขอตอ ไขกระดูก สมอง อวยั วะภายใน จนิ และเยย่ี สามารถเปลีย่ นแปลงเปน ซ่งึ กันและกนั ได ถา จินลดลงจะทาํ ใหเ ย่ยี ลดลงดว ย ถา เยยี่ ลดลงกจ็ ะทําใหจินลดลงได สมดลุ ของของเหลวในรา งกาย เกิดจากการทํางานรวมกันของมาม ปอด และ ไต ความผดิ ปกติของอวยั วะเหลานีจ้ ะมผี ลกระทบตอการสราง การไหลเวยี น และการขับถา ยของเหลว อาจทาํ ใหของเหลวสรางไมเ พยี งพอ การไหลเวยี นติดขัด มนี ้ําค่ัง 4.1 การสรา งของเหลวในรา งกาย ของเหลวในรางกายสรางจากอาหารและนา้ํ ทถี่ ูกดดู ซึมจากกระเพาะอาหาร ลาํ ไสเลก็ ลําไสใหญ การทาํ งานของมา ม กระเพาะอาหาร และลําไส จงึ มีผลตอการสรางของเหลวในรางกาย 4.2 หนาทีข่ องของเหลวในรา งกาย 1) ใหค วามชุมชนื้ แกอวยั วะและเน้ือเยื่อตา ง ๆ ในรางกาย 2) เปน สวนประกอบของเลอื ด ชว ยใหเลือดไหลเวียนสะดวก ทําใหเ ลือดไมข น และมปี รมิ าณ คงท่ี ชวยปรับสมดลุ ของรางกายใหอ ณุ หภมู ิคงที่ ชว ยขบั ของเสยี ออกนอกรางกายทางเหงอื่ และปส สาวะ 4.3 การไหลเวยี นของของเหลวในรา งกาย การไหลเวียนและขับถา ยของเหลวในรา งกาย ข้ึนกบั การทาํ งานของมา ม ปอด และไต โดย มามจะควบคมุ การดูดซึมนํ้าจากทางเดนิ อาหารสง ข้ึนไปทีป่ อด ชข่ี องปอดแผก ระจายชว ยพานํา้ ไปหลอเล้ยี ง ใหความชมุ ช้นื แกสว นตา ง ๆ ของรา งกาย ขบั นาํ้ สวนเกนิ ออกทางลมหายใจและเหงอ่ื ชข่ี องปอดยังไหลเวยี น ลงสว นลา ง พานํา้ สวนเกินไหลเวยี นไปท่ีไต ไตชว ยควบคมุ ปรมิ าณนํา้ ในรา งกาย โดยน้ําทใ่ี ชแลว ถกู สงมา ทไ่ี ต ไตแยกนํา้ ทยี่ ังมีประโยชนส งกลับไปทป่ี อด เพอ่ื ไหลเวียนหลอเลยี้ งรางกายอีกครงั้ หนึง่ สว นน้ําเสยี ท่ไี มมีประโยชนถ กู สง มาเก็บทก่ี ระเพาะปส สาวะ และขบั ออกมาเปน ปส สาวะ ความสัมพนั ธระหวางสารจาํ เปน ช่ี เลือด และของเหลวในรางกาย 1. ความสมั พนั ธระหวา งช่กี ับเลอื ด 1) ผลของชต่ี อเลอื ด (1) สรางเลอื ด

Page 89 สารจาํ เปน ชี่ เลอื ด และของเหลวในรา งกาย 81 (2) ขับดนั ใหเลอื ดไหลเวียน (3) เหน่ยี วรง้ั ไมใ หเ ลือดไหลออกนอกหลอดเลือด 2) ผลของเลอื ดตอชี่ (1) เปน ทางลาํ เลยี งใหช่ีไปทีต่ าง ๆ ได (2) หลอ เลย้ี งอวยั วะภายใน ถาไมมีเลอื ดไปหลอ เลี้ยง อวยั วะภายในก็จะทํางานไมไ ด ทําให ไมเกิดชี่ 2. ความสัมพันธร ะหวา งช่กี บั ของเหลวในรา งกาย 1) ชีส่ รางของเหลวในรา งกาย 2) ชข่ี ับดนั ของเหลวในรา งกาย ชขี่ องมามจะแปรสภาพอาหาร และลําเลยี งนาํ้ ไปปอด ช่ขี อง ไตแปรสภาพนํ้าเปนไอสง ไปท่ปี อด และชข่ี องปอดกระจายนํ้าไปหลอ เลยี้ งอวัยวะตา ง ๆ 3) ชเ่ี หน่ยี วรัง้ ของเหลวในรา งกาย 4) ของเหลวในรางกายเปน ทางลําเลียงชี่ 3. ความสมั พันธร ะหวางเลอื ดกบั ของเหลวในรา งกาย 1) มแี หลงกําเนดิ จากมามเหมอื นกนั 2) ของเหลวในรางกายเปน สว นหน่ึงของเลอื ด เพ่ือไปหลอเลย้ี งอวัยวะและเนอื้ เยื่อตา ง ๆ สามารถซึมกลบั มาอยูในเสนเลอื ด การสูญเสียเลอื ดและของเหลวในรา งกายจะมผี ลกระทบซึง่ กันและกนั ทงั้ 3 อยา งเกิดจากแหลงเดียวกัน ความสมั พันธระหวา ง ช่ี ความสมั พนั ธระหวางชี่ ชกี่ ับเลอื ด กับของเหลวในรา งกาย เลอื ด ของเหลว ในรางกาย ความสัมพนั ธระหวา งเลอื ดกับของเหลวในรางกาย รปู ท่ี 5-1 แสดงความสมั พันธร ะหวางสารจําเปน ช่ี เลอื ด และของเหลวในรา งกาย

Page 90 82 ศาสตรการแพทยแผนจนี เบ้ืองตน บทที่ 6 ทฤษฎีระบบเสน ลมปราณ 1. ความรูท่วั ไปเกีย่ วกับระบบเสน ลมปราณ ระบบเสนลมปราณ (经络系统 จิงลว่ั ซถ่ี ง ) เปน ทฤษฎีพนื้ ฐานท่ีสาํ คญั ของการฝง เขม็ และรม ยา และการแพทยแ ผนจนี ทุกสาขา เสนลมปราณเปน เสน ทางไหลเวียนของเลอื ดและชี่ โดยจะแตกแขนง เช่ือมโยงกันเปนรางแหไปหลอเลี้ยงทุกสวนของรางกาย แบงเปนเสนลมปราณหลัก (经 จิง) และเสน ลมปราณยอย (络 ลั่ว) เสน ลมปราณหลกั เปน เสนลมปราณใหญ มเี สน ทางตามแนวยาวของลําตวั และแขนขา มัก อยูลึกลงไปใตผ วิ หนงั และในช้ันกลามเนอ้ื ทาํ หนาทเี่ ช่อื มสมั พันธร า งกายสว นบนกับสว นลางและอวยั วะ ภายในกับระบบโครงสรา งของรา งกาย เสนลมปราณยอย เปนเสน ลมปราณท่ีแตกแขนงจากเสน ลมปราณหลกั สว นมากแยกออก ตามแนวขวางไปยงั ผวิ หนังและสว นตาง ๆ ของรา งกาย โดยแตกเปนแขนงยอย ๆ เช่ือมโยงกันเปน รา งแหคลา ยระบบเสนเลือดฝอย 2. องคประกอบของระบบเสน ลมปราณ เสน ลมปราณ จําแนกออกเปน 6 ประเภท ไดแก 2.1 เสนลมปราณหลกั 12 เสน (十二经脉 สอื เออ รจงิ มาย) 2.2 เสนลมปราณสาขา 12 เสน (十二经别 สอื เออรจ งิ เปย ) 2.3 เสน ลมปราณล่วั 15 เสน (十五络脉 สอื อลู ่ัวมา ย) 2.4 เสน ลมปราณเอ็น 12 เสน (十二经筋 สอื เออรจ งิ จนิ ) 2.5 แนวเขตผวิ หนงั 12 แนว (十二皮部 สอื เออรผ ปี ู) 2.6 เสน ลมปราณพิเศษ 8 เสน (奇经八脉 ฉีจิงปามา ย) 2.1 เสนลมปราณหลกั 12 เสน (十二经脉 สือเออ รจ ิงมาย) เสนลมปราณหลัก 12 เสน เปนเสน ลมปราณปกตทิ ท่ี าํ หนาที่เชื่อมโยงอวัยวะภายในกับระบบ โครงสรา งรา งกายและแขนขา แบง เปน เสน ลมปราณอิน 6 เสน สงั กดั ในอวัยวะตนั (脏 จั้ง) และเสน ลมปราณหยาง 6 เสน สงั กัดในอวัยวะกลวง (腑 ฝ)ู

Page 91 ทฤษฎีระบบเสนลมปราณ 83 แขนและขาแตละขางมเี สนลมปราณหลกั 6 เสน แบง เปน เสนลมปราณหยาง 3 เสน และเสน ลมปราณอิน 3 เสน โดยเสนลมปราณอินและเสนลมปราณหยางของแขนขาแตละขา งจะมีระดับความเปน อินและหยางตางกนั เสนลมปราณอนิ แบงเปน 3 ระดบั ไดแ ก ไทอ ิน (太阴) เสาอนิ (少阴) จฺเหวยี อนิ (厥阴) เสนลมปราณหยางแบงเปน 3 ระดบั ไดแก หยางหมิง (阳明) ไทห ยาง (太阳) เสา หยาง (少阳) ช่อื ของเสนลมปราณแตล ะเสนจะประกอบดวยคณุ สมบัติ 3 อยาง คือ 1) เปนเสน ลมปราณมือหรือเทา 2) ระดับความเปน อนิ หรือหยาง 3) อวยั วะตน สงั กัด ตารางท่ี 6-1 แสดงชอ่ื ของเสน ลมปราณ อวยั วะตนสังกดั และอวยั วะคสู มั พันธ เสน ลมปราณ ชือ่ เสนลมปราณ อวยั วะตน สังกัด อวัยวะคสู ัมพันธ เสนมอื ไทอินปอด ปอด ลาํ ไสใหญ เสน อนิ มอื 3 เสน เสนมอื เสาอินหัวใจ หวั ใจ ลาํ ไสเล็ก เสนมอื จฺเหวยี อนิ เยือ่ หุมหัวใจ เยอ่ื หมุ หัวใจ ซานเจยี ว เสน เทา ไทอ นิ มา ม มา ม กระเพาะอาหาร เสนอินเทา 3 เสน เสน เทา เสาอนิ ไต ไต กระเพาะปสสาวะ เสน เทา จเฺ หวยี อินตบั ตบั ถงุ นํา้ ดี เสน มือหยางหมิงลําไสใ หญ ลําไสใหญ ปอด เสนหยางมอื 3 เสน เสน มือไทหยางลาํ ไสเ ลก็ ลําไสเ ล็ก หัวใจ เสนมือเสา หยางซานเจียว ซานเจียว เยอ่ื หมุ หัวใจ เสน เทา หยางหมิงกระเพาะอาหาร กระเพาะอาหาร มา ม เสนหยางเทา 3 เสน เสนเทา ไทห ยางกระเพาะปส สาวะ กระเพาะปสสาวะ ไต เสนเทาเสาหยางถุงนํา้ ดี ถุงนํ้าดี ตบั วิถีไหลเวยี นของเสนลมปราณหลกั 12 เสน 1) เสนลมปราณมือไทอินปอด เสนลมปราณมือเสา อินหวั ใจ และเสน ลมปราณมอื จฺเหวียอนิ เยอื่ หุมหวั ใจ ไหลเวยี นออกจากทรวงอก ผา นไปตามแขนดานใน สูปลายมือ และสงตอ ใหก บั เสน ลมปราณ มือหยางทเ่ี ปน คูสัมพนั ธ บรเิ วณปลายมือ

Page 92 84 ศาสตรก ารแพทยแผนจีนเบือ้ งตน 2) เสน ลมปราณมอื หยางหมงิ ลําไสใหญ เสนลมปราณมือไทหยางลาํ ไสเ ลก็ และเสน ลมปราณ มือเสา หยางซานเจยี ว ไหลเวยี นจากปลายมอื ขนึ้ ไปตามแขนดานนอก ผานหวั ไหลไปยังศรี ษะ และสง ตอ ใหก บั เสนลมปราณเทา หยางที่มีระดบั หยางเสมอกัน เชน เสน มือหยางหมิง สง ตอ ให เสน เทาหยางหมงิ แผนภูมิที่ 6-1 โครงสรางระบบเสนลมปราณ - เสนปกติ 12 เสน -ไทอินปอด -เสนมืออิน 3 เสน -จฺเหวยี อนิ เย่อื หมุ หวั ใจ เสน ยอย -เสาอินหวั ใจ 15 เสน -หยางหมิงลําไสใหญ -เสนมือหยาง 3 เสน -เสา หยางซานเจยี ว -ไทหยางลําไสเล็ก -หยางหมงิ กระเพาะอาหาร -เสนเทาหยาง 3 เสน -เสา หยางถุงนาํ้ ดี -ไทหยางกระเพาะปสสาวะ -ไทอนิ มาม -เสนเทา อิน 3 เสน -จฺเหวยี อินตับ ระบบเสน -เสาอินไต ลมปราณ -เสน ยอ ยใหญจากเสน มาม 1 เสน -เสนตู -เสน ยอยจากเสนตู 1 เสน -เสนยอยจากเสน เญิ่น 1 เสน -เสน เญ่นิ -เสน ชง - เสน พิเศษ 8 เสน -เสน ไต -เสน อนิ เชียว -เสน หยางเชยี ว -เสนอินเหวย -เสนหยางเหวย - เสน สาขา 12 เสน - เสนลมปราณเอน็ 12 เสน - แนวเขตผวิ หนงั 12 แนว

Page 93 ทฤษฎีระบบเสนลมปราณ 85 แผนภมู ิที่ 6-2 วงจรวิถไี หลเวยี นของเสน ลมปราณหลกั มือ เสน มือไทอนิ ปอด เสน มือหยางหมิงลาํ ไสใหญ เทา ศีรษะ วงจรไทอนิ -หยางหมงิ -ดานหนา เสน เทาไทอินมาม เสนเทาหยางหมิงกระเพาะอาหาร ลําตัว มือ เสนมือเสาอินหัวใจ เสน มอื ไทหยางลําไสเลก็ เทา ศีรษะ วงจรเสาอนิ -ไทห ยาง-ดา นหลัง เสน เทาเสาอินไต เสน เทาไทหยางกระเพาะปสสาวะ ลาํ ตวั มอื เสนมือจฺเหวยี อิน เสนมอื เสาหยางซานเจยี ว เยอื่ หมุ หัวใจ เทา ศรี ษะ วงจรจฺเหวียอิน-เสาหยาง-ดา นขาง เสนเทาจฺเหวียอนิ ตับ เสน เทาเสาหยางถุงนาํ้ ดี 3) เสนลมปราณเทาหยางหมงิ กระเพาะอาหาร เสนลมปราณเทาไทห ยางกระเพาะปส สาวะ และเสน เทาลมปราณเสาหยางถงุ นา้ํ ดี ไหลเวยี นจากศรี ษะ ผา นลาํ ตวั ลงไปตามขาดา นนอก สปู ลายเทา และสง ตอใหเสน ลมปราณเทา อินทีเ่ ปน คสู ัมพนั ธ บริเวณปลายเทา 4) เสนลมปราณเทา ไทอ นิ มาม เสนลมปราณเทา เสา อินไต และเสนลมปราณเทาจเฺ หวียอิน ตบั ไหลเวียนจากปลายเทา ขนึ้ ไปตามขาดา นใน เขาสลู ําตวั ไปยังอวัยวะตนั ท่ีเปน ตนสังกดั และสง ตอ การไหลเวยี นใหเสน ลมปราณมืออินในระดับถัดไป เชน เสน เทา ไทอ ิน สง ตอ ให เสนมือเสาอนิ โดยสรปุ 1) เสน มืออนิ ออกจากทรวงอก ผานแขนดานใน สงตอใหเ สนมอื หยางคูสัมพันธ ที่ ปลายมือ 2) เสนมือหยาง จากปลายมอื กลับขึ้นไปตามแขนดานนอก สงตอ ใหเสนเทา หยางระดบั เดยี วกัน

Page 94 86 ศาสตรก ารแพทยแผนจีนเบอื้ งตน ท่ศี รี ษะ 3) เสน เทาหยาง จากศรี ษะ ผา นลําตัว ลงไปตามขาดา นนอก สงตอ ใหเสนเทาอนิ คูสมั พันธ ท่ี ปลายเทา 4) เสนเทา อิน จากปลายเทา กลับไปตามขาดา นใน สงตอใหเ สน มอื อินระดบั ถดั ไป ในลาํ ตัว 2.2 เสน ลมปราณสาขา 12 เสน (十二经别 สือเออ รจ งิ เปย) เสนลมปราณสาขา เปนเสน ลมปราณท่ีแยกจากเสน ลมปราณหลกั ที่บรเิ วณแขนขา แลว กระจาย เขา สูสว นลกึ ของลาํ ตวั ไปยังอวยั วะภายในตน สงั กดั และเชือ่ มโยงกับเสน ลมปราณสาขาของอวยั วะคูสัมพนั ธ แลวออกสภู ายนอกบรเิ วณลาํ คอ ทายทอย หรอื ใบหนา เขา บรรจบรวมกบั เสน ลมปราณหลักอีกครง้ั หนง่ึ เนอื่ งจากเสน ลมปราณสาขาแผก ระจายอยูสว นลกึ ของรางกายจงึ ไมม ีจุดฝง เข็ม ในความเปน จรงิ เสน ลมปราณ สาขาคอื สว นหนงึ่ ของเสน ลมปราณหลักที่ทาํ หนาที่ไหลเวียนหลอ เลย้ี งอวยั วะภายใน เช่ือมสมั พนั ธอ วัยวะ บน-ลา ง นอก-ใน ทาํ ใหโ ครงขา ยของระบบเสน ลมปราณแผกวา งขวางครอบคลมุ ยง่ิ ขึน้ วิถไี หลเวียนของเสนลมปราณสาขาแตละเสนจะไปบรรจบรวมกบั เสนสาขาของเสน ลมปราณ หลักทเี่ ปนคูสมั พันธกัน จึงแบงวถิ ไี หลเวยี นของเสน ลมปราณสาขา ออกเปน 6 คู ไดแ ก 1) เสน ลมปราณสาขาคูที่ 1: สาขาของเสน เทา ไทห ยางกระเพาะปส สาวะ และเสน เทา เสา อนิ ไต (1) เสนสาขาของเสน เทาไทหยางกระเพาะปส สาวะ แยกจากเสนลมปราณกระเพาะปสสาวะ ทีข่ อ พับเขา ผา นไปถึงใตต อ กระดกู กน กบ วนรอบทวารหนกั เช่อื มตอ กบั กระเพาะปสสาวะซง่ึ เปน อวัยวะ ตน สังกดั และแยกไปท่ไี ตซงึ่ เปนอวยั วะคูสัมพันธ จากนั้นผานขึ้นไปตามกระดูกสนั หลงั กระจายเสนไป ยงั หัวใจ แลว ออกสูภายนอกบริเวณคอไปรวมกบั เสนเทาไทห ยางกระเพาะปสสาวะ (2) เสนสาขาของเสน เทา เสา อนิ ไต แยกจากเสนลมปราณไตท่ีใตขอพับเขา ผา นขนึ้ ไปตัด กบั เสนสาขาของกระเพาะปสสาวะทต่ี น ขา แลวผา นข้นึ ไปยงั ไตซง่ึ เปน อวยั วะตน สังกดั แลวขนึ้ ไปตดั ผาน กบั เสน ลมปราณไตบ ริเวณกระดกู สันหลังอกที่ 7 แลว ขึน้ ไปยงั โคนลน้ิ ออกสภู ายนอกบริเวณตน คอไป รวมกบั เสน ลมปราณเทาไทห ยางกระเพาะปสสาวะ 2) เสน ลมปราณสาขาคทู ี่ 2: สาขาของเสน เทา หยางหมงิ กระเพาะอาหารและเสน เทา ไทอ นิ มา ม (1) เสนสาขาของเสนเทา หยางหมิงกระเพาะอาหาร แยกจากเสน ลมปราณกระเพาะอาหาร ท่ีตน ขาผา นเขา ชอ งทอ ง ไปยงั กระเพาะอาหารซึง่ เปน อวัยวะตน สงั กดั และกระจายเสน ไปทม่ี ามซง่ึ เปนอวยั วะ คสู มั พนั ธ แลวข้นึ ไปยังหวั ใจ จากนั้นผา นไปตามแนวของหลอดอาหารถงึ ปาก แลวผานขึน้ ไปตามจมูกถึง ตา แลว ออกมารวมกับเสน เทา หยางหมงิ กระเพาะอาหาร (2) เสน สาขาของเสนเทา ไทอนิ มาม แยกจากเสนลมปราณมามทต่ี น ขาแลวบรรจบกบั เสน ลมปราณสาขาของเสน กระเพาะอาหาร แลวข้นึ ไปยังลําคอสว นหนาและส้ินสดุ ที่ลน้ิ

Page 95 ทฤษฎรี ะบบเสนลมปราณ 87 3) เสน ลมปราณสาขาคูท่ี 3: สาขาของเสน เทา เสาหยางถุงนาํ้ ดีและเสนเทาจเฺ หวียอนิ ตบั (1) เสน สาขาของเสน เทา เสา หยางถงุ นาํ้ ดี แยกจากเสน ลมปราณถงุ น้าํ ดที ี่ตน ขา ผานขอ สะโพกเขาสูชองทองสว นลา งในชองเชิงกราน บรรจบกับเสน สาขาของเสน เทา จฺเหวียอินตับ จากน้ันผา นไป ยังกระดกู ซโ่ี ครงสว นลา งไปยงั ถุงนาํ้ ดซี งึ่ เปนอวยั วะตนสงั กัด และกระจายเสนไปยังตบั ซ่ึงเปนอวยั วะคู สัมพันธ แลว ผา นไปตามหวั ใจ หลอดอาหาร ใบหนาและตา แลว จึงรวมเขา กับเสน เทา เสาหยางถุงน้ําดี บรเิ วณหางตา (2) เสน สาขาของเสนเทา จฺเหวยี อนิ ตับ แยกจากเสนลมปราณตับท่ีหลงั เทา ผานขึ้นไปยงั หวั เหนาเขาสูชองเชิงกราน บรรจบรวมเขากบั เสน สาขาของเสน เทาถงุ น้ําดี 4) เสน ลมปราณสาขาคูที่ 4: สาขาของเสน มอื ไทห ยางลาํ ไสเ ลก็ และเสน มอื เสา อนิ หัวใจ (1) เสน สาขาของเสนมอื ไทหยางลาํ ไสเ ลก็ แยกจากเสนลมปราณลาํ ไสเลก็ ที่หัวไหล ผา น รกั แรเขา ไปยงั หวั ใจซง่ึ เปน อวยั วะคูสัมพันธ แลว ผา นลงไปในชองทองไปรวมกับเสน มอื ไทหยางลําไสเ ล็ก (2) เสน สาขาของเสนมอื เสา อนิ หัวใจ แยกจากเสนลมปราณหัวใจบริเวณรกั แร ผา นเขา ชองอกไปยงั หวั ใจซึง่ เปนอวัยวะตน สังกัด แลวผานขน้ึ ไปตามลําคอ ใบหนา ออกมารวมกบั เสนมอื ไทหยาง ลําไสเลก็ ท่ีบรเิ วณหวั ตา 5) เสนลมปราณสาขาคทู ี่ 5: สาขาของเสน มอื หยางหมิงลาํ ไสใหญแ ละเสนมือไทอนิ ปอด (1) เสน สาขาของเสน มอื หยางหมงิ ลาํ ไสใ หญ แยกจากเสนลมปราณลําไสใ หญท ี่มือ แลว ผานแขน หวั ไหลไ ปยังเตานม ท่หี วั ไหลมสี าขาแยกออกมา 2 เสน เสนแรกเขา สูกระดกู สันหลงั ตรงตน คอ แลวผา นลงไปยงั ลําไสใหญซงึ่ เปน อวยั วะตนสงั กดั และกระจายไปยงั ปอดซง่ึ เปนอวัยวะคูสมั พนั ธ เสน สาขาจากหวั ไหลเ สนท่ี 2 ผา นไปตามลาํ คอ ออกมารวมกบั เสน มือหยางหมิงลําไสใหญบริเวณแองเหนอื กระดกู ไหปลารา (2) เสนสาขาของเสน มอื ไทอนิ ปอด แยกจากเสนลมปราณปอดบริเวณรกั แร ผา นเขาสูช อง อกไปยังปอดซง่ึ เปนอวยั วะตนสงั กัด และกระจายไปลาํ ไสใ หญซงึ่ เปน อวยั วะคสู มั พันธ จากน้นั มีสาขาจาก ปอดผา นข้ึนไปยงั กระดูกไหปลารา ลาํ คอ แลว ออกมาบรรจบรวมกับเสนมอื หยางหมิงลําไสใหญ 6) เสนลมปราณสาขาคูท่ี 6: สาขาของเสนมือเสาหยางซานเจียวและเสนมือจฺเหวียอิน เย่ือหมุ หวั ใจ (1) เสน สาขาของเสน มือเสา หยางซานเจยี ว แยกจากเสนลมปราณซานเจยี วทีก่ ลางกระหมอ ม ผานลงมายงั แอง เหนอื กระดกู ไหปลารา ผา นเขา สซู านเจียวแลว กระจายอยใู นชอ งอก

Page 96 88 ศาสตรการแพทยแผนจีนเบ้ืองตน (2) เสนสาขาของเสนมอื จฺเหวยี อนิ เยอ่ื หุมหวั ใจ แยกจากเสน ลมปราณเยอ่ื หุมหัวใจทีใ่ ต ตอ รกั แรลงมา 3 ชุน แลว ผา นเขาชอ งอกเช่อื มสมั พันธกบั ซานเจยี ว จากนน้ั มสี าขาผานขนึ้ ไปตามลําคอ แลวออกมาบรรจบรวมกับเสน มือเสาหยางซานเจยี วทหี่ ลงั หู 2.3 เสน ลมปราณลั่ว 15 เสน (十五络脉 สืออูล ัว่ มา ย) เสน ลมปราณล่ัว 15 เสน เปน เสนลมปราณทแี่ ยกจากจดุ ลว่ั ของเสนลมปราณหลกั 12 เสน จากจุดล่ัวของเสน ลมปราณตทู างดา นหลังลําตัว 1 เสน จากจดุ ลวั่ ของเสน ลมปราณเญนิ่ ทางดานหนา ลําตัว 1 เสน และจากจดุ ตา เปา (大包, SP21) ซงึ่ เปนจดุ สดุ ทา ยของเสน ลมปราณมา มอยดู านขา งลําตวั 1 เสน รวมเปน 15 เสน เสนลมปราณลวั่ มลี กั ษณะเปน เสนทีแ่ ตกแขนง แผก ่ิงกานสาขาเปนเสนเลก็ ละเอยี ดจํานวน มากมายกระจายสสู ว นผวิ ของรา งกาย เสน ลมปราณลัว่ ของเสน ลมปราณหลักแตละเสน มแี นวทางการ ไหลเวียนหลักเปน 2 ทศิ ทาง โดยเมื่อออกจากจดุ ลว่ั เสน แขนงสว นหน่ึงจะไปเชือ่ มโยงกับเสน ลมปราณ หลกั ทเ่ี ปนคสู มั พนั ธ สวนทีเ่ หลอื จะไหลเวยี นขนานไปกับเสน ลมปราณเดิมไปยงั อวยั วะเปา หมายในลําตัว และศรี ษะ เสน ลมปราณลว่ั ของเสนลมปราณหลักท้ัง 12 เสน จึงทาํ หนา ทเ่ี ชอ่ื มโยงเสน ลมปราณหลักที่ เปน คูสัมพันธ และสงเสรมิ การไหลเวียนของเลอื ดและชไี่ ปยงั พน้ื ท่ีอวยั วะทเี่ สน ลมปราณหลักครอบคลมุ เสนลมปราณล่ัวของเสนลมปราณเญนิ่ ออกจาก จดุ จิวเหวย (鸠尾, CV15) ตรงล้ินป แผ กระจายครอบคลุมสวนทองทั้งหมด เสนลมปราณลั่วของเสนลมปราณตู ออกจากจุดฉางเฉียง (长强, GV1) ตรงบริเวณฝเยบ็ แผก ระจายครอบคลมุ ไปตลอดแนวสองขางของกระดูกสันหลงั จนถงึ ตน คอและศีรษะ เสน ลมปราณนจ้ี ะ เขารวมกบั เสนกระเพาะปส สาวะบรเิ วณสะบัก เสน ลมปราณลั่วจากจุดตาเปา (大包, SP21) ซง่ึ เปนจดุ สุดทายของเสน ลมปราณมา ม อยู ดา นขางของลําตัว เสนลมปราณนแ้ี ผก ระจายครอบคลุมหนา อกและชายโครง 2.4 เสน ลมปราณเอ็น 12 เสน (十二经筋 สือเออ รจ งิ จนิ ) เสน ลมปราณเอ็น เปนชองทางใหเลือดและชี่จากเสนลมปราณหลัก ไปหลอเล้ียงและควบคุม การทํางานของเอ็นและกลามเนื้อ เอ็นและกลามเน้ือเชื่อมตอกระดูกและขอไวดวยกัน เสนลมปราณเอ็น จึงหลอเล้ียงและควบคุมการทํางานของระบบโครงสรางรางกาย ไดแก กระดูก ขอ เอ็นและกลามเนื้อ เสนลมปราณเอ็น มีประโยชนในการรักษาโรคระบบโครงสรางของรางกาย โดยเฉพาะโรคของกลามเนื้อ และเสนเอ็น เชน กลุมอาการปวดกลามเน้ือ กลามเน้ือหดเกร็งเปนตะคริว กลามเนื้อฝอลีบ เสนเอ็นหด รงั้ ตดิ ขดั

Page 97 ทฤษฎีระบบเสน ลมปราณ 89 เสนลมปราณเอ็น มีจํานวน 12 เสน เทากับจํานวนของเสนลมปราณหลัก และมีแนวเสนทาง สว นใหญ ซอนทบั กับเสนลมปราณหลกั จงึ มชี ื่อลอ ตามชอ่ื ของเสน ลมปราณหลักทค่ี รอบคลุมอยู อยางไร ก็ตาม เสนลมปราณเอน็ มีลกั ษณะพเิ ศษ คอื ทกุ เสนมีจุดเริ่มตนจากปลายมือหรือปลายเทา เม่ือออกจาก จุดเริ่มตน จะแผออกไปตามกลามเน้ือ แลวขมวดสอบแคบเปนระยะ คลายเปนเสนขอปลอง ไหลเวียน เขา สูลําตวั และศีรษะ แตไ มเ ขา ไปเชอ่ื มโยงกบั อวัยวะภายใน วิถีไหลเวียนสวนใหญของเสนลมปราณเอ็น แมจะมีแนวซอนทับกับเสนลมปราณหลัก แต เสนลมปราณเอ็น กม็ รี ะบบวถิ ไี หลเวยี นทแ่ี ตกตา ง และมีลกั ษณะเฉพาะ ไดแก 1) เสนลมปราณเอ็นเทาหยาง 3 เสน เร่ิมตนจากปลายเทา ผานขาดานนอก กระจายผาน ลาํ ตวั ดา นหนา ดา นขางและดานหลัง ดา นละ 1 เสน แลวไปส้นิ สดุ ทีต่ า 2) เสนลมปราณเอ็นเทาอิน 3 เสน เร่ิมตนจากปลายเทา ผานขึ้นตามขาดานใน ไปสิ้นสุด บริเวณรอบอวยั วะเพศ 3) เสนลมปราณเอ็นมือหยาง 3 เสน เร่ิมตนจากปลายมือ ผานแขนดานนอก ไปสิ้นสุดท่ี หนา ผาก บริเวณงามผม 4) เสนลมปราณเอ็นมืออิน 3 เสน เริ่มตนจากปลายมือ ผานแขนดานใน ไปส้ินสุดบริเวณ กลามเนือ้ ทรวงอก 2.5 แนวเขตผวิ หนัง 12 แนว (十二皮部 สือเออรผ ปี )ู ผวิ หนงั เปนดานชัน้ นอกสดุ ของรา งกาย เปน ชอ งทางติดตอระหวา งอวยั วะภายในกับสงิ่ แวดลอ ม และทาํ หนา ทป่ี กปองรา งกาย จากปจ จยั รกุ รานภายนอก การแพทยแผนจีนจดั ผิวหนังเปน สว นหนึ่งของ ระบบเสน ลมปราณ โดยเปนอวยั วะช้ันนอกสดุ ท่ีระบบเสน ลมปราณหลอ เลยี้ งอยู ผิวหนงั แบง เปน 12 แนว เขต ตามแนวการไหลเวียนของเสนหลัก 12 เสน ระบบเสน ลมปราณปกปองรางกายจากปจจัยรกุ รานภายนอก โดยการควบคมุ การปดและเปด ของรขู ุมขนและตอมเหง่ือ เมื่อระบบของผวิ หนังสญู เสียการปอ งกัน ทําใหเหตุแหง โรครกุ ล้ําผา นผวิ หนัง เขาเสนลมปราณยอย ไปเขาเสนลมปราณตน แลวผานตามเสน ลมปราณตนเขาสูอ วยั วะภายใน ผวิ หนัง และเสน ลมปราณ จึงเปนชอ งทางใหเหตุแหงโรครุกรานเขาสูอวยั วะภายใน ในทางกลบั กัน เมอื่ มคี วามผิดปกตขิ องอวัยวะภายใน อาการและอาการแสดงของโรคสามารถ สะทอนผานระบบเสนลมปราณออกสูผิวหนัง ตาํ แหนงและลักษณะความผิดปกติของผิวหนัง ใชเปน แนวทางในการวนิ จิ ฉัยถึงอวยั วะภายในทผี่ ิดปกติ และลกั ษณะทางพยาธิสภาพ

Page 98 90 ศาสตรการแพทยแผนจนี เบ้อื งตน ในการรกั ษาโรค ผวิ หนงั เปนชอ งทางในการรักษาความผิดปกติของอวัยวะภายใน โดยอาศยั การเชือ่ มโยงของระบบเสน ลมปราณ โดยเฉพาะอยางยง่ิ ในการรกั ษาโรคดว ยการฝงเขม็ ซงึ่ มีจุดฝง เขม็ จํานวนมากมายในระบบเสนลมปราณ จาํ เปนตอ งอาศยั ผิวหนังเปน จดุ อางอิงในการหาตําแหนงจดุ และ ใชผิวหนังเปน ทางผา นในการกระตนุ จุดฝง เข็ม นอกจากนี้ตําแหนง ท่ีผิดปกติบนผิวหนังที่เก่ียวของกับโรค ยงั สามารถใชเปนจุดฝง เข็มไดอีกดวย 2.6 เสนลมปราณพเิ ศษ 8 เสน (奇经八脉 ฉจี ิงปามา ย) เสนลมปราณพเิ ศษแตกตางจากเสน ลมปราณหลกั ทไ่ี มม จี ุดเร่ิมตนจากอวยั วะภายในและไมไ ด สงั กดั อยกู ับอวยั วะภายใน เสน ลมปราณพเิ ศษแตละเสน มีจดุ เรมิ่ ตน และวถิ ีการไหลเวยี นที่เฉพาะของ ตนเอง โดยวถิ ไี หลเวยี นมกั รอยรัดอยูระหวางเสนลมปราณหลกั นอกจากนเ้ี สนลมปราณพเิ ศษไมม จี ุด ฝง เขม็ เปนของตนเอง ยกเวน เสน ลมปราณตแู ละเสน ลมปราณเญิ่น หนา ท่ีโดยรวมของเสน ลมปราณพิเศษ คือ เชื่อมโยงเสนหลกั ใหทาํ งานสอดคลองสมั พันธก นั เปนแหลงพักสาํ รองเลือดและช่ี รวมถึงควบคมุ และปรบั สมดุลการไหลเวียนของเลือดและชี่ อยา งไรก็ ตาม เสนลมปราณพเิ ศษทงั้ 8 เสน ตางมวี ิถกี ารไหลเวยี น คณุ สมบัติ และหนาที่แตกตางกัน 1) เสน ลมปราณเญิ่น (任脉 เญ่ินมาย) เญิน่ (任) แปลวา รับผิดชอบ, ตัง้ ครรภ เสน ลมปราณเญนิ่ มวี ถิ กี ารไหลเวยี นอยตู ลอดแนวเสนกลางลําตวั ดานหนา ครอบคลมุ ทอง อก คอจนถงึ คาง เสน ลมปราณเญิ่นเช่ือมโยงสัมพันธกับเสน ลมปราณอินทกุ เสน ทําหนา ท่ีรองรบั และ สนบั สนุนชี่ ใหกบั เสนลมปราณอนิ ทั้งหมด จึงไดร ับสมญาวา ‘ทะเลแหง เสน ลมปราณอิน (阴脉之海 อนิ มา ยจือไห) ’มจี ดุ ฝงเขม็ ทง้ั สิ้น 24 จดุ ซ่ึงเปน 1 ใน 2 เสน ลมปราณพเิ ศษท่มี ีจุดฝงเข็มของตน 2) เสนลมปราณตู (督脉 ตมู าย) ตู 督 แปลวา ปกครอง ดูแล เสนลมปราณตู มวี ถิ ีการไหลเวยี นหลักอยูตลอดแนวเสนกลางลําตวั ดานหลังและศรี ษะ และ เชอื่ มโยงกบั เสน ลมปราณหยางทุกเสน ทําหนาที่ควบคุมการไหลเวยี นของชี่ ในเสนลมปราณหยางท้ังหมด จงึ ไดรบั สมญาวา ‘ทะเลแหงเสนลมปราณหยาง (阳脉之海 หยางมายจือไห) ’มจี ดุ ฝงเข็มท้งั สิ้น 28 จุด ซึง่ เปน 1 ใน 2 เสนลมปราณพิเศษที่มจี ุดฝงเขม็ ของตน 3) เสน ลมปราณชง (冲脉 ชงมา ย) เสนลมปราณชง ออกมาจากทองนอยตรงฝเ ยบ็ แลว ไหลเวียนขนานไปกบั เสน ลมปราณไต

Page 99 ทฤษฎีระบบเสน ลมปราณ 91 ไปจนถึงบรเิ วณใตต า เสน ลมปราณชงเชื่อมโยงสมั พันธกบั เสน ลมปราณหลกั ทงั้ 12 เสน จงึ ไดร บั สมญา วา ‘ทะเลแหงสิบสองเสนลมปราณหลกั (十二经之海 สือเออ รจ งิ จอื ไห)’หรอื อกี นยั หนง่ึ คือ‘ทะเล แหงเลือด (血海 เซฺวียไห)’ 4) เสน ลมปราณไต (带脉 ไตม า ย) เสนลมปราณไต มีจุดเร่ิมบริเวณใตชายโครงแลวไหลเวียนตามขวางรอบเอวคลายเข็มขัด จงึ ทําหนาท่ีรอ ยรัดเสนลมปราณทผ่ี านตามแนวยาวของลาํ ตวั เขา ไวดวยกนั 5) เสน ลมปราณอนิ เหวย (阴维脉 อนิ เหวยมา ย) เสน ลมปราณอนิ เหวย เร่ิมตนจากหนาแขง ดา นใน ผานขน้ึ ไปยังทอง เชื่อมตอกับเสนเทาไท อินมาม เสนลมปราณเญิ่น และเชื่อมโยงกับเสนลมปราณอินทั้งหมด ทําหนาที่ควบคุมและกํากับการ ไหลเวียนช่ี ของรางกายสวนใน เมื่อรวมกับเสนลมปราณหยางเหวย จึงทําหนาที่ควบคุมและปรับการ ไหลเวียนของชี่ในเสนลมปราณอินและหยางท้ังหมด หรืออีกนัยหนึ่งคือ ช่ีของรางกายสวนในและสวน นอก ใหอยูในภาวะสมดลุ และสอดคลองสมั พันธกัน 6) เสน ลมปราณหยางเหวย (阳维脉 หยางเหวยมา ย) เร่ิมตนจากสน เทาดา นนอก ผานขนึ้ ไปตามเสนเทาเสาหยางถุงนํ้าดี ผานลําตัวดานขาง ไปที่ หนาผาก แลววกไปสิ้นสุดที่ทายทอย เขาบรรจบกับเสนลมปราณตู เสนลมปราณหยางเหวยเช่ือมโยงกับ เสนลมปราณหยางท้ังหมด ทําหนาที่ควบคุมและกํากับการไหลเวียนชี่ ของรางกายสวนนอก เม่ือรวมกับ เสนลมปราณอินเหวย จึงทําหนาท่ีควบคุมและปรับการไหลเวียนของชี่ในเสนลมปราณอินและหยาง ท้ังหมด หรืออีกนัยหน่ึงคือ ช่ีของรางกายสวนในและสวนนอก ใหอยูในภาวะสมดุลและสอดคลอง สัมพันธกัน 7) เสนลมปราณอินเชียว (阴跷脉 อินเชยี วมาย) เสนลมปราณอินเชียว เร่ิมจากฝาเทาดานใน ผานขึ้นตามขาดานใน อวัยวะเพศ หนาทอง อก ลําคอดานหนา โหนกแกม ไปส้ินสุดท่ีหัวตา เขาบรรจบกับเสนลมปราณหยางเชียวเสนลมปราณอิน เชียวและหยางเชยี ว รว มกันทําหนา ทีป่ รบั ประสานสมดุลการเคล่อื นไหว โดยเฉพาะรา งกายกับรยางคล าง 8) เสนลมปราณหยางเชยี ว (阳跷脉 หยางเชยี วมา ย) เสนลมปราณหยางเชียว เร่ิมจากสนเทา ผานตาตุมนอกข้ึนไปตามขาดานนอก ลําตัวและ คอดา นขา ง มุมปาก เขาบรรจบกบั เสนลมปราณอนิ เชยี วที่หวั ตา แลวผา นตอขา มไปหลังศรี ษะ เขาบรรจบ กับเสน เทา เสาหยางถงุ นํ้าดี เสนลมปราณหยางเชียวและอนิ เชียว รวมกันทําหนาท่ีปรับประสานสมดุลการ เคล่ือนไหว โดยเฉพาะรา งกายกับรยางคล า ง