คู่มือเล่าเรื่องธรณี แหล่งซากดึกดำบรรพ์ เชียงม่วน

เชียี งม่ว่ นคู่่�มืือผู้้�เล่่าเรื่่�องธรณีี แหล่่งซากดึึกดำำ�บรรพ์์ แหล่่งข้้อมููลธรณีีวิิทยาบรรพกาล

คู่่�มืือผู้้�เล่่าเรื่�่องธรณีี แหล่่งข้้อมููลบรรพกาล เชีียงม่่วนแหล่่งซากดึึกดำำ�บรรพ์์ แหล่่งข้้อมููลธรณีีวิิทยาบรรพกาล ในวงการธรณีวี ิทิ ยา “เชียี งม่่วน” เป็น็ ที่่ร�ู้จ� ักั กันั อย่่างกว้างขวางในเรื่อ�่ งของแอ่่งสะสม อธิบิ ดีีกรมทรััพยากรธรณีี นายสมหมาย เตชวาล ตะกอนยุุคเทอร์์เชีียรีี และเหมืืองถ่่านหิินลิิกไนต์์ ด้้วยความเป็็นมืืออาชีีพทำำ�ให้้ทางเหมืือง รองอธิบิ ดีีกรมทรััพยากรธรณีี เชีียงม่่วนใส่่ใจกับั ข้้อมููลด้้านธรณีวี ิทิ ยาทุุกแขนงในพื้้�นที่่ร� ับั ผิดิ ชอบ ส่่งผลให้้มีีการอนุุรัักษ์์ รองอธิบิ ดีีกรมทรััพยากรธรณี ี นายนิิวัตั ิิ มณีีขัตั ิิย์์ ซากดึกึ ดำำ�บรรพ์์นานาพัันธุ์�ที่�สะสมตัวั อยู่�ใ่ นแอ่่งเชียี งม่่วนมาตั้้ง� แต่่ยุคุ เทอร์์เชียี รีีให้้เป็น็ สมบััติิ ผู้้�อำำ�นวยการกองคุ้ม� ครองซากดึึกดำำ�บรรพ์์ นายมนตรีี เหลือื งอิิงคะสุุต เขียี นเรื่่อ� ง นางสุุรียี ์ ์ ธีีระรังั สิกิ ุุล ล้ำ��ำ ค่่าของแผ่่นดิินไทย สนับั สนุนุ ข้้อมููล อีกี ปัจั จัยั ที่่ท� ำ�ำ ให้้เชียี งม่่วนมีชีื่อ� เสียี งมากขึ้น� ในเชิงิ ธรณีวี ิทิ ยาคือื  การค้้นพบซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์์ นายประชา คุุตติิกุุล ไดโนเสาร์์คอยาวที่่แ� ก่่งหลวง ซึ่่�งเป็็นการค้้นพบซากไดโนเสาร์ใ์ นภาคเหนืือเป็็นครั้้ง� แรก และ นายนิิกร วงศ์์ไชย นางสาวนภาพร ติ๊๊บ� ผััด เชียงม่ว่ นได้้มีกี ารอนุรุ ัักษ์์ให้้เป็น็ แหล่่งเรียี นรู้ไ� ดโนเสาร์อ์ ยู่ใ�่ นอุทุ ยานแห่่งชาติดิ อยภููนาง นายปรีชี า สายทอง คู่ม�่ ือื ผู้เ�้ล่า่ เรื่อ�่ งธรณีี แหล่ง่ ซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์ ์ เแหล่ง่ ข้อมููลธรณีวี ิทิ ยาบรรพกาล พิิมพ์์ครั้้ง� ที่่� 1 จำำ�นวน 2,000 เล่่ม เดืือน กรกฎาคม 2563 ได้้รวบรวมข้้อมููลบรรพกาลเหล่่านี้้� พร้้อมกัับข้้อมููลธรณีีวิิทยาพื้้�นฐาน และผลการวิิจััยของ จััดพิมิ พ์โ์ ดย กองคุ้ม� ครองซากดึกึ ดำำ�บรรพ์์ กรมทรัพั ยากรธรณีี นัักวิิชาการเกี่ย� วกับั ซากดึึกดำ�ำ บรรพ์เ์ ชียี งม่่วนเหล่่านี้้� เพื่่อ� ความถููกต้้องและเข้้าใจง่่าย 75/10 ถนนพระรามที่่� 6 เขตราชเทวีี กรุงุ เทพมหานคร 10400 กรมทรััพยากรธรณีีหวัังเป็็นอย่่างยิ่�งว่่าคู่่�มืือฯ เล่่มนี้้�จะเป็็นประโยชน์์ต่่อเจ้้าหน้้าที่่� โทรศััพฺทฺ ์์ 0 2621 9847 โทรสาร 0 2621 9841 ยุุวมััคคุุเทศก์์ และมััคคุุเทศก์์ชุุมชน ในการศึึกษาเพื่่�อส่่งต่่อความรู้้�เหล่่านี้้�ให้้กัับผู้้�มาเยืือน รวมถึึงจะเป็็นประโยชน์์ต่่อนัักเรีียน นัักศึึกษา และนัักท่่องเที่่�ยวทุุกท่่าน ข้้อมููลทางบรรณานุุกรม กรมทรัพั ยากรธรณีี, 2563,  (นายสมหมาย เตชวาล) คู่ม�่ ือื ผู้เ�้ ล่า่ เรื่อ�่ งธรณีี แหล่ง่ ซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์เ์ ชียี งม่่วน แหล่ง่ ข้้อมููลธรณีวี ิทิ ยาบรรพกาล, 46 หน้้า อธิิบดีีกรมทรััพยากรธรณีี 1. ซากดึึกดำ�ำ บรรพ์์ 2. ไดโนเสาร์์ 3. ซอโรพอด 4. เต่่าหัับ 5. คููโอร่่า 6. เชีียงม่่วน 7. ช้้างสี่่�งา พิมิ พ์ท์ ี่่� ทููทวินิ พริ้้�นติ้้ง� 10/122 หมู่่ท� ี่่� 8 ต.สำำ�โรงเหนืือ อ.เมืืองสมุทุ รปราการ จ.สมุทุ รปรกการ 10270 โทรศัพั ท์์ 0 2185 9953 และ 09 6996 5447 E-mail: [email protected]

สารบััญ แหล่่งข้้อมููลโลกดึึกดำำ�บรรพ์์เชีียงม่่วน แหล่่งข้้อมููลโลกดึึกดำ�ำ บรรพ์์เชีียงม่่วน 1 ภารกิิจหลัักที่่�สำำ�คััญอย่่างหนึ่่�งของรััฐบาลทุุกยุุคสมััยคืือ การหาแหล่่งพลัังงานที่่�มีี คุุณภาพและราคาถููกเพื่่�อสนองอุุปสงค์์ภายในประเทศ ถ่่านหิินลิิกไนต์์เป็็นหนึ่่�งในแหล่่ง ธรณีีวิิทยาจัังหวัดั พะเยา 2 พลัังงานที่่�สำำ�คััญของประเทศไทยที่่�มีีการสำำ�รวจ และพััฒนาขึ้�นมาใช้้แทนที่่�ไม้้ฟืืน เพื่่�อลด ปริิมาณการทำำ�ลายป่่า เหมืืองถ่่านหิินเชียี งม่่วน 6 ถ่า่ นหินิ คืือสารอิินทรีีย์์ที่่ถ� ููกเก็็บรักั ษาไว้้ด้้วยกระบวนการทางธรณีวี ิทิ ยา มักั เกิิดขึ้้น� ในแอ่่งที่่�มีีความอุุดมสมบููรณ์์ ซึ่่�งเป็็นแหล่่งวงจรการกำำ�เนิิดและตายทัับถมของพืืชและสััตว์์ การอนุุรัักษ์ค์ วบคู่ก�่ ับั การพััฒนา 8 ครั้้ง� แล้้วครั้้�งเล่่า ส่่วนหนึ่่ง� ถููกแปรสภาพเป็็นถ่่านหินิ บางส่่วนเน่่าเปื่่อ� ยผุุพัังไป มีีเพีียงส่่วนที่่� • เตา่ หับ คูโอร่า เชียงม่วนเอนซิส 10 แข็ง็ เช่่นฟันั กระดููก และกระดองที่่�ถููกเก็็บรักั ษาไว้ในชั้�นตะกอนเป็น็ บัันทึกึ บรรพกาล • อุรังอุตัง โคราชพิเธคสั เชียงม่วนเอนซสิ 12 แอ่่งเชียี งม่่วนนอกจากจะให้้ถ่า่ นหินิ เพื่่อ� พลังั งานพื้้น� ฐานสำ�ำ หรับั ต่่อยอดอุตุ สาหกรรม • ช้างส่งี า เตตระโลโฟดอน 14 หลายสาขาของไทยแล้้ว สิ่่ง� ที่่ส� ำ�ำ คัญั อย่่างยิ่ง� คือื ข้้อมููลดึกึ ดำ�ำ บรรพ์ข์ องโลกที่่บ� ันั ทึกึ ไว้ในชั้น� ตะกอน ถ้้าหากเหมืืองถ่่านหิินเชีียงม่่วนไม่่ได้้ดำำ�เนิินการตามหลัักวิิชาการ และตามที่่�กฎหมายกำำ�หนด ไดโนเสาร์์ แก่่งหลวง 16 ข้้อมููลที่่�สำำ�คััญเหล่่านี้้�จะถููกทำำ�ลายอย่่างถาวรตลอดกาล แต่่ด้้วยสำำ�นึึกรัับผิิดชอบต่่อชาติิและ วิิชาการหลักั ฐานทางธรณีีวิิทยาเหล่่านี้้จ� ึงึ ถููกอนุรุ ักั ษ์์ และศึกึ ษา วิจิ ััยจนกระทั่่�งสามารถระบุไุ ด้้ โครงกระดููกไดโนเสาร์์แก่่งหลวง หน้้ากลางพิิเศษ อย่่างชัดั เจนถึงึ วิิวััฒนาการของสิ่่ง� มีชี ีวี ิิตในอดีีตบริเิ วณแอ่่งเชียี งม่่วน ไม่่เพียี งเฉพาะข้้อมููลจากขุมุ เหมือื งถ่า่ นหินิ ยุคุ เทอร์เ์ ชียี รีทีี่่ท� ำ�ำ ให้้เชียี งม่่วนเป็น็ แหล่ง่ ข้้อมููล ไดโนเสาร์แ์ ก่่งหลวง.....อยู่่ต� รงไหนในหมู่เ่� ครืือญาติิ ? 18 โลกดึกึ ดำ�ำ บรรพ์ท์ี่่ส� ำ�ำ คัญั แต่่ข้้อมููลซากไดโนเสาร์ก์ ินิ พืชื ยักั ษ์ใ์ หญ่่ คอยาวแห่่งมหายุคุ มีโี ซโซอิกิ ที่่พ� บในภายหลังั ที่่แ� ก่่งหลวง หนึ่่ง� เดียี วของภาคเหนือื ยังั มาช่่วยเสริมิ ให้้เชียี งม่่วนเป็น็ แหล่ง่ ข้้อมููล ถิ่�นกำำ�เนิดิ ซอโรพอดตัวั แรกของภาคเหนืือ 20 โลกดึกึ ดำ�ำ บรรพ์์ที่่�สมบููรณ์์ยิ่ง� ขึ้น� เชีียงม่่วนแหล่ง่ รวมฟอสซิลิ  2 ยุคุ 24 เพราะว่าโลกไม่่เคยหยุดุ นิ่่ง� 28 ประกาศฯ ซากดึึกดำ�ำ บรรพ์ท์ ี่่�ขึ้�นทะเบีียน 30 เอกสารอ้้างอิงิ 34 1

ธรณีวี ิทิ ยาจัังหวััดพะเยา สปป.ลาว เชียี งราย เชีียงคำำ� โครงสร้้างหลัักทางธรณีีวิทิ ยาบริิเวณโดยรอบเมื่อ� มองจากด้้านบน จะเห็น็ ลักั ษณะ คดโค้้งเป็น็ รููปตัวั อักั ษรเอส-S คืือด้้านเหนือื โค้้งไปทางทิิศตะวัันออกเล็ก็ น้้อย และด้้านใต้้โค้้ง เชีียงของ-เทิิง กลับั ไปทางทิศิ ตะวันั ตก ส่่วนบริเิ วณจังั หวัดั พะเยาซึ่ง� อยู่ต�่ รงกลางจะมีโี ครงสร้้างอยู่ใ�่ นแนวเกือื บ เหนืือ-ใต้้ ประกอบด้้วยแนวเขาขนาดใหญ่่ 3 แนวขนานกัันต่่อเนื่่�องลงมาจากจังั หวัดั เชียี งราย พะเยา ปง น่า่ น และมีทีี่่ร� าบอยู่ใ�่ นหุบุ ระหว่างแนวภููเขา ซึ่่ง� เกิดิ จากการทรุดุ ตัวั ลงตามแนวรอยเลื่่อ� นและมีตี ะกอน เชีียงม่่วน ทับั ถมเป็น็ แอ่่งขนาดต่่าง ๆ กันั รวม 5 แอ่่ง มีชีื่อ� เรียี กตามชื่่�อภููมิศิ าสตร์ด์ ังั นี้้� คืือ แอ่่งพะเยา ลำ�ำ ปาง แอ่่งเชีียงของ-เทิิง แอ่่งเชีียงคำ�ำ แอ่่งปง และแอ่่งเชียี งม่่วนซึ่�งอยู่่�ทางตอนใต้้สุุดของจังั หวััด แนวเขาในบริเิ วณจังั หวัดั พะเยาเกิดิ จากชั้น� หินิ ถููกบีดี อัดั จนโค้้งงอเป็น็ รููปประทุนุ สลับั แพร่่ กัับรููปประทุุนหงายต่่อเนื่่�องกััน โดยหิินที่่�พบส่่วนใหญ่่เป็็นหิินตะกอนที่่�สะสมตััวค่่อนข้้าง จัังหวััดพะเยาตั้้ง� อยู่ท่� างด้้านตะวัันออกเฉีียงเหนืือของภาคเหนือื มีีจััวหวัดั เพื่่อ� นบ้้าน ต่่อเนื่่�องตั้้�งแต่่ช่่วงรอยต่่อระหว่่างยุุคคาร์์บอนิิเฟอรััสกัับเพอร์์เมีียน จนถึึงยุุคครีีเทเชีียส คืือเชียี งราย ลำำ�ปาง แพร่่ และน่่าน รายล้้อมเรียี งลำ�ำ ดัับทวนเข็็มนาฬิกิ าจากทิิศเหนือื และ (อายุุของแต่่ละยุคุ ดููได้้จากตารางธรณีกี าล) ซึี่�งการกระจายตัวั ของหิินยุุคต่่าง ๆ ในแผนที่่�แสดง ด้้านตะวัันออกเฉียี งเหนืือติดิ กับั ประเทศ สปป.ลาว ด้้วยสีีที่่�แตกต่่างกัันพร้้อมอัักษรภาษาอังั กฤษกำำ�กับั เช่่น CP เป็็นหิินตะกอนที่่�ตกสะสมตััวในทะเลตั้้�งแต่่ปลายยุุคคาร์์บอนิิเฟอรััส ต่่อเนื่่�องถึึง P ซึ่่�งเป็็นหิินปููนในยุุคเพอร์เ์ มียี น และเปลี่่�ยนเป็็นหินิ ตะกอนเนื้้�อประสม อีกี 3 หมวดหินิ คือื PTr T r p k และ Trwc จนถึึงปลายยุุคไทรแอสซิกิ ซึ่�งเป็็นช่่วงที่่� ทะเลในภููมิิภาคนี้้ป� ิดิ ตัวั ลงจนมีสี ภาพเป็็นแผ่่นดิิน และมีกี ารสะสมตัวั ของ J ตะกอน บนบกตลอดยุคุ จููแรสซิกิ ต่่อเนื่่�องมาจนถึงึ K ในยุคุ ครีเี ทเชีียส พบหลัักฐานหินิ แกรนิิต Trg r  แทรกขึ้�นมาในช่่วงยุุคไทรแอสซิกิ และ Kgr แทรก ขึ้น� มาในยุุคครีเี ทเชีียส พบหินิ ภููเขาไฟ 3 หน่่วย คือื PTrv Jv และ Qb s ที่่ป� ะทุขุึ้น� มา ในช่่วงรอยต่่อของยุคุ เพอร์เ์ มียี น-ไทรแอสซิกิ ยุคุ จููแรสซิกิ และยุคุ ควอเทอร์์นารีี ส่่วนบริิเวณที่่ร� าบพบ Tmm หินิ ยุคุ เทอร์์เชียี รีี (พาลีีโอจีนี +นีโี อจีีน) ที่่บ� างส่่วน ถููกปิดิ ทับั ด้้วย Qt ตะกอนลุ่่ม� ตะพักั และ Q a ตะกอนน้ำำ��พา พรีแคมเบรียน มหายุค พาลีโอโซอกิ มหายคุ มีโซโซอิก มหายคุ ซีโนโซอกิ แคมเบรยี น ออรโดวิเชียน ไซลูเรยี น ดโี วเนยี น คารบอนเิ ฟอรสั เพอรเ มยี น ไทรแอสซกิ จูแรสซิก ครเี ทเชียส พาลโี อจนี นโี อจีน ควอเทอรนารี หนว ยเวลา ลานป 541.0 ปจจบุ ัน 485.4 443.8 419.2 358.9 298.9 251.9 201.3 145.0 66.0 23.03 2.58 3 2

แผนที่่�ธรณีีวิิทยาจัังหวััดพะเยา ธรณีวี ิทิ ยา พะเยา-เชีียงม่่วน แผนที่่�ธรณีวี ิิทยาอำ�ำ เภอเชียี งม่่วน ธรณีวี ิิทยาทั่่�วไปของเชีียงม่่วนมีลี ักั ษณะเกือื บสมมาตรตะวัันออก-ตะวันั ตก โดยมีี อำ�ำ เภอเชีียงม่่วนอยู่�ท่ างใต้้สุุดของจังั หวัดั พะเยา มีีลัักษณะภููมิปิ ระเทศเป็็นแนวเขาสููง แอ่่งที่่ม� ีอี ายุุน้้อยที่่ส� ุดุ อยู่่ต� รงกลาง และมีีแนวเขาทั้้�งที่่�เป็น็ หินิ ตะกอนอายุุมากขี้น� ออกไปทั้้�งทาง บริเิ วณด้้านตะวัันออก และตะวัันตก วางตััวในแนวเกือื บเหนือื -ใต้้ บริิเวณตอนกลางเป็น็ แอ่่ง ด้้านตะวัันออก และตะวันั ตก เป็น็ ลัักษณะของโครงสร้้างรููปประทุุนหงาย ยาววางตัวั อยู่�่ในแนวเหนืือใต้้ บริเิ วณมุุมตะวัันตกเฉียี งใต้้ของอำ�ำ เภอเชียี งม่่วนพบหิินปููนสีีเทา-เทาดำ�ำ ที่่ส� ะสมตัวั 4 ในทะเลตื้้�น ของหมวดหินิ ก้้างปลา T r k p ซึ่่ง� วางตัวั รองรับั หมวดหินิ วัังชิ้น� โผล่่เล็ก็ น้้อย ด้้านตะวัันออก และตะวันั ตกเป็น็ หินิ ตะกอนหมวดหินิ วังั ชิ้�น T r wc ซึ่่�งเป็็นส่่วน บนสุุดของกลุ่่�มหินิ ลำำ�ปางที่่ม� ีีการตกตะกอนในทะเล ในช่่วงปลายยุุคไทรแอสซิิก ส่่วนใหญ่่ ประกอบด้้วยหินิ โคลนสีเี ทา-เทาเขียี ว แทรกสลัับด้้วยหิินทราย บางบริิเวณแทรกสลัับด้้วย หินิ ปููนที่่�เกิิดในทะเลลึกึ พื้้น� ที่่เ� กืือบร้้อยละ 50 ของอำ�ำ เภอเชียี งม่่วนรองรับั ด้้วยหินิ กรวดมนสีีแดง หินิ ทราย สีีน้ำ�ำ�ตาลแดงที่่�แทรกสลัับด้้วยหิินดิินดานและหิินโคลน ซึ่่�งเป็็นตะกอนบกยุุคจููแรสซิิก ของ หมวดหิินน้ำ�ำ�พี้้� J ที่่บ� างส่่วนถููกปิิดทับั ด้้วยหิินภููเขาไฟจำ�ำ พวกไรโอไลต์์ และหินิ เถ้้า ภููเขาไฟอายุุจู แรสซิิก Jv พื้้น� ที่่ต� อนกลางของอำ�ำ เภอเชีียงม่่วน ประมาณร้้อยละ 20 มีีสภาพเป็น็ ที่่�ราบเป็น็ ที่่� สะสมของตะกอนลุ่่ม� ตะพักั ลำ�ำ น้ำ�ำ� Q t และตะกอนน้ำ�ำ� พา Qa ของแม่่น้ำ��ำ ยม บางบริเิ วณ พบหิินยุุคเทอร์เ์ ชีียรีี T m m ประกอบด้้วยหินิ โคลน หิินทรายแป้ง้ และถ่่านหินิ ลิิกไนต์์ ที่่�อำำ�เภอเชีียงม่่วนได้้มีกี ารค้้นพบซากดึึกดำ�ำ บรรพ์์ที่่ท� ำ�ำ ให้้ชื่่�อ “เชียี งม่่วน” เป็น็ ที่่ร�ู้จ� ักั กัันทั่่�วไป โดยเฉพาะในวงการธรณีีวิทิ ยาของไทย และนานาชาติิ เป็น็ บริเิ วณเหมือื งถ่า่ นหินิ เชียี งม่่วนที่่ผ� ลิติ ลิกิ ไนต์จ์ ากแอ่่งตะกอนยุคุ พาลีโี อจีนี -นีโี อจีนี ซึ่ �งในอดีีตเคยรวมเรีียกว่่ายุุคเทอร์์เชีียรีี ดัังนั้้�นในวงการธรณีีวิิทยาจึึงมัักเรีียกแอ่่งเหล่่านี้้�ว่่า “แอ่่งเทอร์เ์ ชีียรี”ี ซึ่่ง� มักั เป็็นที่่�สะสมตะกอนจำำ�พวกทราย ทรายแป้ง้ และเคลย์์ และมัักจะเป็็น ที่่�เก็็บรักั ษาซากพืชื -สััตว์์ในยุุคนี้้�ไว้้มากมาย เป็็นบริิเวณที่่�มีีการพบซากดึึกดำำ�บรรพ์์กระดููกไดโนเสาร์์คอยาวเป็็นครั้้�งแรกใน ภาคเหนือื ของไทย ซึ่่�งเดิมิ ไม่่คาดว่่าจะพบได้้เนื่่อ� งจากมีสี ภาพแวดล้้อมทางธรณีีวิิทยาแตกต่่าง จากภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือซึ่ง� เป็็นแหล่่งชุุมนุมุ ไดโนเสาร์์หลักั ของไทย 5

เหมือื งถ่า่ นหินิ เชีียงม่่วน แหล่่งซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์เ์ ชีียงม่่วน เหมือื งเชียี งม่่วน ตั้้ง� อยู่ใ่� นตำำ�บลบ้้านสระ อำ�ำ เภอเชีียงม่่วน จังั หวัดั พะเยา บนพื้้น� ที่่ � จากภาพตัดั ขวางในหน้้าซ้้าย จะเห็น็ ได้้ว่่าการทำ�ำ เหมือื งถ่า่ นหินิ แบบ เหมือื งเปิดิ ที่่ท� ำ�ำ 2,570 ไร่่ ดำ�ำ เนินิ การทำ�ำ เหมือื งถ่า่ นหินิ แบบเหมือื งเปิดิ ถ่า่ นหินิ ที่่ผ� ลิติ ได้้คือื ลิกิ ไนต์ท์ี่่ม� ีี โดยการเปิิดหน้้าดิินออกเพื่่�อเข้้าหาชั้�นถ่่านหิิน ต้้องนำำ�ดิิน-หิิน ออกเป็็นปริิมาณมหาศาล ซัลั เฟอร์ต์ ่ำ�ำ� ส่่วนใหญ่่ใช้้ภายในประเทศสำ�ำ หรัับการผลิิตไฟฟ้้า ซีเี มนต์์ และเยื่อ� กระดาษ ซึ่�งในชั้�นตะกอนเหล่่านั้้�นมัักพบหลัักฐานสำ�ำ คัญั ด้้านบรรพชีวี ินิ ที่่ม� ีอี ายุเุ ดียี วกัันกัับชั้�นถ่่านหินิ ทำ�ำ การผลิติ ถ่า่ นหินิ ในเชิงิ พาณิชิ ย์ร์ ะหว่าง พ.ศ. 2539-2552 เป็น็ ปริิมาณทั้้�งสิ้้�น ที่่�ถููกเก็็บรัักษาเอาไว้้ด้้วยกระบวนการทางธรณีวี ิิทยาเป็็นเวลาหลายล้้านปีี 4.611 ล้้านตันั จากชั้น� ถ่า่ นหินิ ลิกิ ไนต์ห์ ลักั รวม 3 ชั้้น� ที่่ถ� ููกปิดิ ทับั และแทรกสลับั ด้้วยชั้น� หินิ สำ�ำ หรัับที่่เ� หมือื งถ่่านหินิ มีกี ารค้้นพบซากดึกึ ดำำ�บรรพ์ม์ ากมาย ตั้้�งแต่่สัตั ว์์ไม่่มีกี ระดููก ยุคุ เทอร์เ์ ชียี รี ี จำ�ำ พวกหินิ ทราย หินิ ทรายแป้ง้ หินิ โคลน บางชั้น� มีกี ารผสมปนกันั ระหว่างตะกอน สันั หลังั ขนาดเล็ก็ ไปจนถึงึ สัตั ว์ม์ ีกี ระดููกสันั หลังั ขนาดเล็ก็ -ใหญ่่หลายสายพันั ธุ์์� เช่่น หอยเจดียี ์์ ทราย หรือื ทรายแป้ง้ กับั โคลน ชั้้น� ล่า่ งสุดุ รองรับั ด้้วยหินิ ทรายปนโคลน และทรายปนกรวด ผิวิ เรียี บและผิวิ หยาบ หอยกาบ เต่่า ปลา จระเข้้ งูู กระจง หมูู ลิิงอุรุ ังั อุตุ ััง และช้้างสี่่�งา ภาพบ่่อเหมือื งถ่่านหิินด้้านล่า่ งแสดงตำำ�แหน่่งที่่�พบซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์์ และได้้มีกี าร ตะกอนน้ำ��ำ พายุคุ ควอเทอร์น์ ารีี บัันทึกึ รหััสซากดึึกดำ�ำ บรรพ์อ์ ย่่างเป็น็ ระบบ เพื่่อ� การศึกึ ษาวิจิ ััย และการอนุรุ ัักษ์์ เช่่น BS-020 BS-019 CMu-1 ฟััน และกระดููกช้้างสี่่�งา Tetralophodon sp. ELE. 276.209 ELE. 281.085 CMu-2 ฟััน งา และกระดููกช้้างสี่่ง� า CMu-3 ฟััน งา และกระดููกช้้างสี่่ง� า กระดููกส่่วนหัวั และฟันั จระเข้้ BS-015 BS-028 BS-017 BS-029 CMu-4 หอยเจดียี ์์ หอยกาบ กระดููกและฟัันจระเข้้ กระดููกช้้างสี่่�งา เมล็ด็ พืชื ELE. 273.851 ELE. 273.146 ELE. 273.377 ELE. 274.099 CMu-5 ฟันั งา และกระดููกช้้างสี่่ง� า CMu-6 กระดอง และกระดููกขาเต่่าหัับ Cuora chiangmuanensis TD=52.00 U1 ฟันั ลิงิ อุรุ ังั อุตุ ััง Khoratpithecus chiangmuanensis TD=65.00 ชั้�นถ่า่ นหิิน รอยเลื �่อน U2 กระดููกและฟัันหมูู อีเี ก้้ง และปลา (Suvansavet et al, 2003) LS LM   หินิ ตะกอนยุุคจููแรสซิิก TD=86.40   หลุุมเจาะ  สำำ�รวจ TD=200.00 TD=130.00 F1 TD=167.00 ภาพตััดขวางแสดงข้้อมููลจากหลุมุ เจาะสำ�ำ รวจในแนวตะวันั ตก-ตะวัันออก ชั้�นตะกอนยุุคเทอร์เ์ ชีียรีที ั้้�งหมดวางตัวั อยู่�่บนหินิ ท้้องที่่�จำ�ำ พวกหิินทราย หินิ กรวดมน และหิิน เถ้้าภููเขาไฟยุุคจููแรสซิิก โดยถููกปิิดทับั ด้้านบนด้้วยตะกอนน้ำ�ำ� พายุุคควอเทอร์น์ ารีี ซากกระดููก งา และฟันั ของช้้างสี่่ง� า พบที่่�ตำ�ำ แหน่่ง 1 2 3 และ 5 ในบ่่อเหมือื งถ่่านหิินเชียี งม่่วน 2 4 15 36 6 7

การอนุรุ ัักษ์์ควบคู่ก�่ ับั การพัฒั นา บรรพชีีวินิ ..แหล่่งเหมืืองเชีียงม่่วน 14 ปีีสำ�ำ หรับั การผลิติ ถ่า่ นหินิ ลิกิ ไนต์บ์ นพื้้น� ที่่�กว่าสองพัันไร่่ ต้้องมีีการเปิดิ หน้้าดินิ ซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์ส์ ัตั ว์ไ์ ม่่มีกี ระดููกสันั หลังั ขนาดเล็ก็ และสัตั ว์ม์ ีกี ระดููกสันั หลังั ขนาดเล็ก็ เคลื่่�อนย้้ายมวลดิินปริิมาณมหาศาลซึ่่�งเป็็นการปรัับเปลี่่�ยนสภาพภููมิปิ ระเทศขนาดใหญ่่ และ ใหญ่่หลายสายพันั ธุ์์� ถููกสำำ�รวจพบและเก็็บรัักษาอย่่างเป็น็ ระบบเพื่่อ� การอนุุรักั ษ์์ และวิิจัยั ในระหว่างดำ�ำ เนินิ การผลิิตถ่่านหิินต้้องมีีการติิดตามศึึกษาสภาพธรณีีวิทิ ยา และบรรพชีีวิิน เพื่่อ� ยืืนยัันปริมิ าณถ่่านลิิกไนต์ท์ ี่่�จะสามารถผลิิตได้้ และเพื่่อ� การอนุรุ ัักษ์์ และวิิจัยั กระดููก ฟัันกราม และงาช้้างสี่่�งา อีีกกิิจกรรมหนึ่่�งที่่�สำำ�คััญมากสำำ�หรัับการทำำ�เหมืืองแบบเป็็นมิิตรกัับสิ่่�งแวดล้้อม คืือ การฟื้้น� ฟููสภาพพื้้น� ที่่ห� ลังั การทำ�ำ เหมือื ง ซื่่ง� ทางเหมือื งแร่่เชียี งม่่วนได้้ดำ�ำ เนินิ การปลููกป่า่ โดยรอบ บริิเวณเหมืือง ปรัับภููมิิประเทศให้้สวยงาม ปลอดภััย เพื่่�อเป็็นสถานที่่�พัักผ่่อนหย่่อนใจ พร้้อมจัดั สร้้างอาคารเพื่่อ� จัดั แสดงนิทิ รรศการ และเก็บ็ รัักษาซากดึึกดำำ�บรรพ์จ์ ำ�ำ นวนมากที่่� รวบรวมได้้จากขุมุ เหมือื งตลอดอายุกุ ารผลิติ ถ่่านหินิ บริิเวณทางเข้้าจุดุ ชมวิวิ บ่่อเหมือื งบ้้านสระมีีรููปปั้้�นจำ�ำ ลองสัตั ว์์ดึึกดำ�ำ บรรพ์ท์ ี่่พ� บซาก ฟอสซิิลในขุุมเหมืือง เช่่น ช้้างสี่่ง� า ลิงิ เชีียงม่่วน และเต่่าหับั แห่่งเชียี งม่่วน ซึ่่�งฟอสซิิลของ สััตว์์ 2 ชนิิดหลัังเป็น็ เป็น็ ซากดึึกดำ�ำ บรรพ์ท์ ี่่�ขึ้น� ทะเบียี นตาม พ.ร.บ.คุ้�มครองซากดึกึ ดำำ�บรรพ์์ พ.ศ. 2551 กระดองเต่่าหับั แห่่งเชียี งม่่วน กระดููกส่่วนหััวของจระเข้้ หอยเจดียี ์์ผิิวเรีียบ กระดููกสันั หลังั ของงู หอยเจดียี ์ผ์ ิิวหยาบ 89

ซากดึึกดำำ�บรรพ์์ เต่่าหับั Cuora chiangmuanensis คููโอร่่าแห่่งเชียี งม่่วน สิ่่ง� แวดล้้อมในแอ่่งสะสม เต่่าสกุุลคููโอร่่า เป็็นเต่่าน้ำำ��จืดื ที่่ย� ัังพบได้้ในปัจั จุุบัันทั้้�งหมด 12 ชนิิด โดยพบเฉพาะ ตะกอนที่่อ� ุุดมสมบููรณ์จ์ นเป็น็ แหล่ง่ ในทวีปี เอเชียี สำ�ำ หรัับในเมืืองไทยพบ 2 ชนิิดคือื เต่่าหับั และเต่่าจันั ต้้นกำ�ำ เนิินสารอินิ ทรียี ์์สำำ�หรับั การ ส่่วนฟอสซิลิ เต่่าสกุลุ คููโอร่่าพบแล้้ว 3 ชนิิดรวมของไทยด้้วยคือื เกิิดถ่่านหินิ ย่่อมเอื้อ� สำำ�หรัับสิ่่ง� มีี Cuora miyatai อายุุ 2 ล้้านปี ี พบที่่ป� ระเทศญี่่ป�ุ่�น ชีีวิติ ทั้้�งพืชื และสัตั ว์น์ านาพัันธุ์์� ทั้้�ง Cuora pitheca อายุุ 7-8 ล้้านปี ี พบที่่ป� ระเทศจีนี สัตั ว์น์ ้ำำ�� สัตั วเลื้้�อยคลาน สััตว์ค์ รึ่่ง� Cuora chiangmuanensis อายุุ 11-12 ล้้านปี ี พบที่่ป� ระเทศไทย บกครึ่่ง� น้ำ�ำ� ตลอดจนสัตั ว์์บกที่่�ย่่อม ดังั นั้้น� คููโอร่่า เชียี งม่่วนเอนซิิส จึึงนัับเป็็นฟอสซิลิ เต่่าปััจจุุบัันชนิิดแรกของไทยที่่� มีวี ิิถีีชีวี ิิตเกี่ย� วพันั กับั น้ำำ�� มีีอายุุมากที่่�สุดุ ในโลก และจากการศึกึ ษาพบว่าเต่่าหัับแห่่งเชียี งม่่วน มีคี วามใกล้้ชิดิ กับั เต่่าหัับ ในเอเชียี ตะวันั ออกเฉียี งใต้้ และเอเชีียกลาง จึึงเป็็นไปได้้ว่่าเต่่าคููโอร่่ามีีการแพร่่กระจายพัันธุ์� “เต่่า” ไม่่ได้้เกิินความคาด จากประเทศไทยออกไปทั่่�วทวีีปเอเชียี หมายของนัักบรรพชีีวิินที่่�จะพบได้้ แผนที่่ข� ้้างล่า่ งแสดงการกระจายตัวั ของเต่่าหับั ปััจจุบุ ันั ทั้้ง� 12 สายพันั ธุ์์� และฟอสซิิล ในชั้�นตะกอนของแอ่่งเชีียงม่่วน เต่่าหัับ 3 ชนิดิ ในทวีปี เอเชียี และวัันหนึ่่ง� ในปีี 2543 ขณะที่่� พนักั งานธรณีีวิิทยาประจำ�ำ เหมือื ง ซากฟอสซิิลเต่่าหับั ด้้านบน และด้้านล่่าง เชียี งม่่วน นิกิ ร วงศ์ไ์ ชย กำำ�ลััง และภาพโครงร่่างที่่ส� ร้้างขึ้น� จากผลการศึึกษาวิิจััย สำ�ำ รวจภายในขุมุ เหมือื งเขาได้้พบกับั ซากฟอสซิลิ เต่่าน้้อยขนาด 20x15 ซม. (Naksri et al, 2013) จึงึ ได้้เก็บ็ รักั ษาไว้ที่ส� ่่วนจัดั แสดงตัวั อย่่าง ร่่วมกัับฟอสซิลิ สััตว์อ์ื่น� ๆ อีีกมากมาย สิบิ ปีตี ่่อมานิสิ ิติ ปริญิ ญาเอกสาขาบรรพชีีวินิ วิิทยา (นานาชาติิ) วิไิ ลลัั�กั ษณ์์ นาคศรีี พร้้อมคณะจากมหาวิทิ ยาลัยั มหาสารคาม ได้้ทำ�ำ การวิจิ ัยั ฟอสซิลิ เต่่าที่่น� ิกิ ร วงศ์ไ์ ชย เก็บ็ รักั ษาไว้้ และพบว่าเป็น็ ซากดึึกดำ�ำ บรรพเต่่าหัับชนิิดใหม่่ของโลก อายุปุ ระมาณ 11-12 ล้้านปี ี จึึงได้้ชื่่อ� วิทิ ยาศาสตร์ว์่า Cuora chiangmuanensis (คููโอร่่า เชียี งม่่วนเอนซิสิ ) หรือื เต่่าหับั คููโอร่่า แห่่งเชีียงม่่วน 10 การกระจายตััวของเต่่าคููโอร่่าทั้้ง� ที่่พ� บในปััจจุบุ ันั และฟอสซิิลเต่่าคููโอร่่า (Naksri et al, 2013) 11

“โคราชพิเิ ธคััส เชียี งม่่วนเอสซิิส เป็็นเอป ที่่�คาดว่่าจะเป็็นบรรพบุรุ ุุษของอุรุ ัังอุุตังั ” โคราชพิิเธคัสั เชียี งม่่วนเอนซิสิ ทุุกคนคงรู้�จัักอุุรังั อุุตัังกันั แล้้ว แต่่ “เอป” คือื อะไร มารู้จ� ักั เอป กันั ก่่อน คณะสำ�ำ รวจซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์ส์ ัตั ว์ม์ ีกี ระดููกสันั หลังั กรมทรัพั ยากรธรณีกี ับั มหาวิทิ ยาลัยั äพรàมูµªéÑน่µÓè ล่งิ âล่กãหมู่ ล่ิงâล่กàก่า äพรàมูµªนÑé ่Êูง มองเปลิิเอร์์ที่่� 2 ได้้พบฟอสซิิลฟัันเอปครั้้ง� แรกที่่�เหมือื งเชีียงม่่วน ในปีี พ.ศ. 2541 และเมื่อ� ล่งิ äมูม่ ูีหาง (àอพ) สำำ�รวจเพิ่่ม� เติมิ จึึงพบฟันั ทั้้�งหมดจำำ�นวน 17 ซี่่� ÅàÕ ÁÍÏ Å§Ô ÅÁ ·ÒÃà «Õ กล่Ø่มูล่ิงâล่กãหมู่ กล่Øม่ ูล่ิงâล่กàกา่ ªÐ¹Õ ÍØÃ§Ñ ÍµØ §Ñ ¡ÍÃÅÅÔ ‹Ò ªÁÔ á¾¹«Õ Á¹Øɏ จากการศึกึ ษาพบว่าเป็น็ ฟันั ของเอป หรือื ลิงิ ไม่่มีหี างขนาดใหญ่่ มีอี ายุรุ าว 13.5-10 ล้้านปีี เอป (Ape) คือื ไพรเมตชั้�นสููงที่่ไ� ม่่มีีหาง อยู่ใ�่ นช่่วงสมัยั ไมโอซีนี ตอนกลาง จึงึ เป็น็ การ พบหลักั ฐานของฟอสซิลิ เอปขนาดใหญ่่ครั้้ง� แรก µ¹Œ ÊÒÂä¾ÃàÁµ ในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ จากการศึกึ ษาพบว่าลักั ษณะและขนาดของฟันั สัตั ว์์กลุ่่�มไพรเมต (Primate) เป็็นกลุ่่�มของสัตั ว์์เลี้้ย� งลููกด้้วยน้ำ��ำ นมที่่ม� ีีพััฒนาการ รููปแบบการสึกึ ของฟันั ความหนาและความย่่น สููงที่่ส� ุดุ ลักั ษณะสำ�ำ คััญคืือ สมองเจริญิ ดีีและมีีขนาดใหญ่่ มีขี ากรรไกรสั้้น� ทำ�ำ ให้้หน้้าแบน ของเคลือื บฟันั ของเอปเชียี งม่่วนคล้้ายคลึึงกัับ ระบบสายตาใช้้งานได้้ดีโี ดยมองไปข้้างหน้้า มีีเล็็บแบนทั้้ง� นิ้้ว� มือื และนิ้้ว� เท้้า มีพี ฤติกิ รรมทาง เอป ลููแฟงพิิเธคัสั ของจีนี ตอนใต้้มาก ต่่างกันั สัังคมที่่�ซัับซ้้อน สััตว์์ในกลุ่่�มไพรเมต ได้้แก่่ กระแต ลิิงลม ลิิง ชะนีี อุุรัังอุุตััง กอริิลล่่า ที่่ข� นาดของฟันั หน้้า และฟัันกรามซี่่�ในสุดุ ที่่ม� ีี ชิมิ แพนซีี และมนุุษย์์ ขนาดใหญ่่กว่า จึงึ ให้้เป็น็ ชนิดิ ใหม่่ ชื่่อ� ว่า คล้้าย สัตั ว์์กลุ่่ม� ไพรเมตแบ่่งออกเป็็น (จาก กรมทรัพั ยากรธรณีี, 2550 ข) ลููแฟงพิิเธคััส เชีียงม่่วนเอนซิิส ซึ่่�งหมายถึึง “ลิิงจากลููแฟงที่่�เชีียงม่่วน” ซึ่่�งอาจจะเป็็นบรรพบุุรุุษสายตรงของอุุรัังอุุตัังปััจจุุบััน เพราะ • ไพรเมตช้นั ต�่ำ ได้แก่ ลเี มอร ์ ลิงลม และทาร์เซยี ลักั ษณะของฟอสซิิลที่่�พบคล้้ายกับั ฟันั ของอุรุ ังั อุตุ ัังปัจั จุุบัันมากเพียี งแต่่มีรี อยย่่นบนเคลือื บ • ไพรเมตชั้นสงู แยกย่อยออกเปน็ ฟัันมากกว่า และมีขี นาดฟันั หน้้าใหญ่่กว่า ลิงิ มีหี าง มีี 2 กลุ่่ม� คือื ลิงิ โลกใหม่่เป็น็ กลุ่่ม� ที่่ใ� ช้้หางในการห้้อยโหนได้้ เช่่น ลิงิ คาปููชินิ ในปี ี พ.ศ. 2545 ได้้มีีการพบฟอสซิลิ ฟััน 11 ซี่่�ที่่�ยัังติดิ อยู่่บ� นกรามของเอปขนาด ลิิงสไปเดอร์์ เป็็นต้้น ส่่วนลิงิ โลกเก่่านั้้�นไม่่สามารถใช้้หางในการห้้อยโหนได้้ เช่่น ลิิงกััง ลิงิ แสม ใหญ่่อายุุ 9-7 ล้้านปีี ในบ่่อทรายท่่าช้้าง อ.เฉลิมิ พระเกีียรติ ิ จ.นครราชสีมี า ซึ่่ง� มีคี วาม ลิิงบาบููน เป็็นต้้น คล้้ายกัับฟอสซิิลเอปเชีียงม่่วนมาก และด้้วยลัักษณะฟัันและกรามที่่�สมบููรณ์์ทำำ�ให้้สามารถ ลิงิ ไม่่มีหี างหรือื เอป (Ape) วิิวััฒนาการมาจากลิิงโลกเก่่า แบ่่งได้้เป็น็ 4 กลุ่่�มใหญ่่ ระบุุได้้ชััดเจนว่่าเป็็นสกุุล และชนิิดใหม่่ของโลกจึึงให้้ชื่่�อว่่า โคราชพิิเธคััส พิิริิยะอิ ิ ได้้แก่่ ชะนีี อุุรังั อุตุ ััง กอริลิ ล่า่ และชิิมแพนซีี (Khoratpithecus piriyai) เพื่่�อเป็น็ เกียี รติิแก่่คุณุ พิริ ิยิ ะ วาชจิติ พัันธุ์�ผู้ค้� ้้นพบ จากการศึกึ ษาสารพันั ธุกุ รรมทำ�ำ ให้้เราทราบว่า เอปแอฟริกิ า ได้้แก่่ กอริลิ ล่า่ และชิมิ แพนซีี จากการประมวลผลการศึึกษาฟอสซิิลเอปเชีียงม่่วน และเอปโคราช พบว่่าทั้้�งคู่่�มีี มีคี วามใกล้้ชิดิ ทางสายวิวิ ัฒั นาการกับั มนุษุ ย์์มากกว่า เอปเอเชียี ซึ่่ง� ได้้แก่่ ชะนีี และอุรุ ังั อุตุ ััง สายพัันธุ์�เดีียวกััน เอปเชีียงม่่วนจึึงถููกเปลี่่�ยนชื่�อใหม่่เป็็น โคราชพิิเธคััส เชีียงม่่วนเอนซิิส 12 (Khoratpithecus chiangmuanensis) 13

ซากดึึกดำ�ำ บรรพ์์ ช้้างสี่่ง� า เตตระโลโฟดอน Tetralophodon sp. แอ่่งสะสมตะกอนยุคุ เทอร์์เชีียรีีร่่วม 70 แอ่่งทั่่ว� ประเทศไทย เป็น็ บริเิ วณที่่อ� ุดุ ม หลักั ฐานซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์์สััตว์เ์ ลี้้�ยงลููกด้้วยน้ำ�ำ�นมขนาดใหญ่่ซึ่่ง� สููญพันั ธุ์�ไปแล้้วถููกค้้น สมบููรณ์ ์ จึงึ เป็็นที่่ช� ุุมนุมุ ของทั้้ง� พืชื และสััตว์์ นอกจากสัตั ว์์เล็ก็ พวก งูู เต่่า อีเี ก้้ง ฯลฯ แล้้วยังั พบในบริเิ วณบ่่อเหมือื งเชียี งม่่วน โดยวิิศวกรเหมือื งแร่่ อารงค์์ ศรีีตุุลาการ ประกอบด้้วย เป็น็ แหล่่งอาหารของสัตั ว์์ใหญ่่ เช่่น แรด และช้้างโบราณ ฟันั กราม กระดููก และงา ระหว่างปีี 2540-2542 พาลีโี อจีีน-นีีโอจีนี เป็น็ ยุคุ ทองของสััตว์ง์ วง ซึ่่ง� จัดั อยู่่�ในอัันดับั โปรโบซิิเดียี ที่่�เริ่ม� ซึี่�งจากการศึกึ ษาข้้อมููลจากตัวั อย่่างทั้้�งหมดที่่�พบโดยนัักบรรพชีีวินิ วิทิ ยา ทำำ�ให้้ระบุุ ปรากฏขึ้�นทางตอนเหนือื ของทวีีปแอฟริิกาและแพร่่กระจายไปทั่่�วโลก พร้้อมกัับการพัฒั นา ได้้ว่่าอยู่ใ�่ นวงศ์ใ์ หญ่่ Elephantoidea สกุลุ เตตระโลโฟดอน (Tetralophodon) แต่่ยังั ไม่่ สายพันั ธุ์์�มาถึงึ ปัจั จุบุ ันั ซึ่ง� เหลือื อยู่เ�่ พียี ง 2 สกุลุ คือื สกุลุ โลโซดอนตา เป็น็ ช้้างแอฟริกิ า 2 ชนิดิ สามารถระบุวุ งศ์์ และชนิดิ ได้้ จึงึ ให้้ชื่่�อว่า Tetralophodon sp. หรือื ช้้างเตตระโลโฟดอน กับั สกุลุ เอลิฟิ าส เป็น็ ช้้างเอเชียี ที่่ม� ีอี ยู่เ�่ พียี งชนิดิ เดียี ว แต่่สามารถแยกย่่อยออกเป็น็ 4 ชนิดิ ย่่อย เตตระโลโฟดอน เป็็นช้้างสี่่ง� า ที่่ม� ีีลัักษณะคล้้ายช้้างปัจั จุบุ ันั รุ่�นดั้�งเดิิม โดยส่่วนที่่� คืือ ช้้างศรีีลัังกา ช้้างอินิ เดียี ช้้างสุมุ าตรา และช้้างแคระบอร์์เนียี ว เป็น็ งาจะค่่อนข้้างสั้้�น เป็น็ งาบน 1 คู่�่ และงาล่่าง 1 คู่่� งาคู่่�บนยาวกว่างาคู่่�ล่่าง กรามบนและ ล่า่ งจะยื่�นออกมายาวมาก ความยาวตั้้�งแต่่หััวกระโหลกถึึงปลายงาราว 2 เมตร ฟันั มีลี ัักษณะ เป็น็ ปุ่่�มฟันั สำ�ำ หรับั ใช้้บดเคี้ย� วใบไม้้เป็น็ อาหาร ขนาดเท่่าช้้างปัจั จุบุ ันั มีคี วามสููงราว 2.5 เมตร ปััจจุุบัันในเมืืองไทยพบซากดึึกดำำ�บรรพ์์ช้้างโบราณจำำ�นวน 12 ชนิิด จากทั้้�งหมด 50 ชนิดิ ที่่พ� บทั่่ว� โลก โดยพบใน 7 จังั หวัดั คือื เชียี งใหม่่ พะเยา ลำ�ำ พููน ลำ�ำ ปาง นครสวรรค์์ นครราชสีมี า และสตููล ซากที่่เ� ก่่าแก่่ที่่ส� ุดุ พบที่่� อ.จอมทอง จ.เชียี งใหม่่ ส่่วนใหญ่่พบที่่� บ่่อทรายท่่าช้้าง อ.เฉลิมิ พระเกียี รติ ิ จ.นครราชสีมี า สำ�ำ หรับั เตตระโลโฟดอน พบที่่เ� หมือื งเชียี งม่่วน จ.พะเยา และที่่บ� ่่อทรายท่่าช้้าง อ.เฉลิมิ พระเกียี รติ ิ จ.นครราชสีมี า จาก https://upload.late3s0t.0fa6c9e8b6o8o5k9.c3o2m3/15fo3s/s?il.twyopreld=/3p&htohteoast/ear.3006986619323177/ (ดััดแปลงจาก กรมทรัพั ยากรธรณีี, 2550 ข) 14 15

ไดโนเสาร์์ แก่่งหลวง การอนุุรัักษ์์แหล่่งซากดึึกดำำ�บรรพ์์ ตุลุ าคม 2545 ชาวบ้้านตำ�ำ บลบ้้านมางหลายคนได้้พบซากกระดููกฝังั อยู่บ�่ นเนินิ หินิ ผุุ ช่่วงแรกได้้มีกี ารสร้้างหลังั คาคลุุมหลุุมขุดุ ค้้นเพื่่�อป้อ้ งกัันความเสียี หาย และต่่อมา บริิเวณเชิิงดอยแก่่งหลวง บ้้านหนองกลาง หมู่�่ 7 จึงึ พากันั ขุดุ แล้้วนำ�ำ กลัับไปที่่�บ้้านหลายสิบิ กรมอุทุ ยานแห่่งชาติ ิ สััตว์ป์ ่า่ และพันั ธุ์์�พืชื ได้้ประกาศจััดตั้้�งให้้บริเิ วณโดยรอบแหล่่งขุดุ ค้้น ชิ้�น ต่่อมาได้้ประสบกัับเหตุกุ ารณ์ไ์ ม่่พึงึ ปรารถนาต่่าง ๆ จึงึ ได้้นำำ�กระดููกทั้้ง� หมดมามอบให้้ เป็น็ วนอุุทยานไดโนเสาร์์แก่่งหลวง เพื่่อ� คุ้ม� ครองเป็็นการเร่่งด่่วน กับั ทางราชการ ในปีี 2555 ได้้ประกาศจััดตั้้ง� อุทุ ยานแห่่งชาติิดอยภููนาง จัังหวััดพะเยาขึ้�น โดยมีี หน่่วยพิิทัักษ์์อุุทยานแห่่งชาติิที่่� ภน.6 (ไดโนเสาร์์) เป็น็ ผู้้�ดููแลแหล่ง่ ซากไดโนเสาร์แ์ ก่่งหลวง ซึ่ง� ต่่อมาได้้จัดั สร้้างพิพิ ิธิ ภัณั ฑ์ไ์ ดโนเสาร์เ์ ชียี งม่่วน ครอบหลุมุ ขุดุ ค้้นเพื่่อ� การอนุรุ ักั ษ์ ์ พร้้อมกับั จัดั แสดงนิทิ รรศเกี่ย� วกับั เจ้าคอยาวซอโรพอด เพื่่�อเผยแพร่่ข้้อมููลให้้กัับนัักท่่องเที่่�ยวทั่่ว� ไป กระดููกที่่ช� าวบ้้านนำำ�มาคืนื หลุมุ ขุุดค้้นไดโนเสาร์ท์ ี่่แ� ก่่งหลวง อ.เชียี งม่่วน เมื่อ� ทราบข่่าวจาก อ.เชียี งม่่วน กระดููกไดโนเสาร์์ที่่�พบในหลุมุ ขุุดค้้น กรมทรััพยากรธรณีีจึึงได้้เข้้าทำำ�การ สำ�ำ รวจในเดือื นธัันวาคมปีีเดียี วกััน และ ได้้พบกัับซากดึึกดำำ�บรรพ์์กระดููก ไดโนเสาร์์เพิ่่�มเติิมอีีกหลายชิ้น� เมื่�อตรวจ สอบเบื้้อ� งต้้นพบว่าเป็น็ กระดููกส่่วนหาง ซี่โ� ครง และสะโพก ของไดโนเสาร์ซ์ อโรพอด 16 17

นัักบรรพชีีวิินวิิทยาจัดั แบ่่งไดโนเสาร์เ์ ป็็น 2 กลุ่่ม� ใหญ่่ตามลักั ษณะของกระดููกสะโพก ไดโนเสาร์์แก่่งหลวง.....อยู่่ต� รงไหนในหมู่เ�่ ครืือญาติ ิ ? กลุ่่�มหนึ่่�งมีีสะโพกแบบสััตว์์เลื้้�อยคลาน อีกี กลุ่่ม� หนึ่่ง� มีสี ะโพกแบบนกโบราณ และทั้้ง� สองกลุ่่ม� ก็ม็ ีีการแตกขยายสายพัันธุ์�ออกไปมากมาย • ออรน์ ิธิสเชยี (Ornithischia) มสี ะโพกเหมอื นของนกโบราณ จะมกี ระดูกหัวหนา่ ว อยู่่�ติิดกัับกระดููกก้้น โดยชี้�ไปด้้านหลัังทั้้ง� คู่�่ • ซอรสิ เชีย (Saurischia) มีสะโพกเหมือนของสัตว์เล้ือยคลาน จะมกี ระดูกหัวหน่าว ไดโนเสาร์์ออร์์นิธิ ิิสเชีียน (Ornithischians) เป็น็ ไดโนเสาร์์พวกกินิ พืชื ทั้้�งหมด กับั กระดููกก้้นอยู่�่แยกจากกันั โดยกระดููกหัวั หน่่าวชี้�ไปด้้านหน้้า แบ่่งเป็็น 5 กลุ่่�มย่่อย คือื ไดโนเสาร์ซ์ อริสิ เชียี น (Saurischians) แบ่่งเป็น็  2   ก ลุ่่ม� คือื  พวกกินิ เนื้้อ�   กับั พวกกินิ พืชื 1.   สเตโกซอร์์ (Stegosaurs) เป็็นไดโนเสาร์์ มีีครีบี หลังั เดิินสี่่�ขา 1. เทอโรพอดส์์ (Theropods) เป็็นไดโนเสาร์ก์ ิินเนื้้อ� เดิินสองขา โดยอาศััยความ 2. ออร์์นิิโธพอดส์์ (Ornithopods) เป็็นไดโนเสาร์ ์ ปากเป็ด็ เดินิ สองขา สััมพันั ธ์์กับั นกสามารถจำ�ำ แนกเทอร์โ์ รพอดส์อ์ อกได้้เป็น็ 2 กลุ่่�มคืือ 3. เซอราทอปเชียี น (Ceratopsians) เป็็นไดโนเสาร์ ์ มีเี ขา เดิินสี่่ข� า 4. แองคีีโลซอร์์ (Ankylosaurs) เป็็นไดโนเสาร์ ์ หุ้้ม� เกราะ เดิินสี่่�ขา • เททานเู ร (Tetanurae) เปน็ กลุ่มใหญ่ของเทอโรพอดส์เกอื บทง้ั หมด ท่ี มีความ 5. พาคีเี ซปฟาโลซอร์์ (Pachycephalosaurs) เป็น็ ไดโนเสาร์ ์ หัวั แข็ง็ เดินิ สองขา สััมพัันธ์์ใกล้้ชิิดกับั นก * แองคีโี ลซอร์์ และ พาคีีเซปฟาโลซอร์์ เป็น็ ไดโนเสาร์์ 2 กลุ่่ม� ที่่�ยัังไม่่พบในประเทศไทย • เซอราโตซอเรยี (Ceratosauria) มคี วามสมั พนั ธใ์ กล้ชดิ กบั เซอราโตซอรสั มากกวา่ นก 2. ไดโนเสาร์ค์ อยาว พวกกินิ พืชื ขนาดใหญ่่ เดินิ สี่่ข� า จำ�ำ แนกเป็น็ 2 กลุ่่ม� ใหญ่่ คือื • โปรซอโรพอดส์ (Prosauropods) สญู พนั ธไ์ุ ปกอ่ นตงั้ แตย่ คุ จูแรสซกิ ตอนตน้ • ซอโรพอดส ์(Sauropods) มกี ารพฒั นาขนาดใหญข่ นึ้ กวา่ ญาตใิ นยคุ ตน้  ๆ มาก Siamraptor Argentinosaurus Ratchasimasaurus Psittacosaurus ลานป ครีเทเชียส PhuwiangveVnaaytourraptorKinnareemimus Phuwiangosaurus 66.0 Siamodon 145.0 Euhelopodid Sirindhorna 201.3 Brachiosaurus Stegosaurs Ceratosaurus Compsognathus Ornithopods Siamotyrannus Siamosaurus Ceratopsians Ceratosauria Hypsilophodontid จูแรสซิก มหายุค ีมโซโซอิก Tetanurae Stegosaur Sauropods Prosauropods Isanosaurus ไทรแอส ิซก ¡Ãд١¡Œ¹ THEROPODS ¡Ãд١¡¹Œ ¡Ãд١ËÇÑ Ë¹‹ÒÇ 251.9 ¡Ãд¡Ù ËÑÇ˹‹ÒÇ SAURISCHIANS ORNITHISCHIANS ÊÐ⾡Ẻ¹¡âºÃÒ³ ÊÐ⾡ẺÊѵÇà ÅéÍ× Â¤ÅÒ¹ ¡Òè´Ñ ¡ÅÁ‹Ø ä´â¹àÊÒÏ µÒÁÅѡɳТͧ¡Ãд¡Ù ÊÐ⾡ ¾ÃÍŒ ÁµÇÑ ÍÂÒ‹ § ä´â¹àÊÒϢͧä·Â ·èÕ¾ºã¹Ë¹Ô µÐ¡Í¹ÍÒÂµØ Ò‹ §æ ¡Ñ¹ 19 18

ถิ่�นกำ�ำ เนิิดซอโรพอดตััวแรกของภาคเหนือื แผนที่่ธ� รณีีวิิทยาบริเิ วณแก่่งหลวง ทำำ�การสำ�ำ รวจในปีี 2545 กรมทรัพั ยากรธรณีไี ด้้สำ�ำ รวจเพื่่�อจััดทำ�ำ แผนที่่ธ� รณีวี ิิทยาบริิเวณจัังหวััดพะเยาตั้้ง� แต่่ปีี พ.ศ. 2531 และได้้ทำ�ำ การสำำ�รวจเพิ่่ม� เติิมอีีกครั้้ง� เมื่อ� มีีการพบซากซอโรพอดแก่่งหลวงในปีี (จากสุวุ ภาค อิ่่ม� สมุทุ ร และคณะ, 2546) พ.ศ 2545 เพื่่�อศึกึ ษาหาคำำ�ตอบเกี่ย� วกับั การพบไดโนเสาร์์ตัวั แรกในภาคเหนือื สิ่่ง� สำ�ำ คัญั ที่่ไ� ด้้ดำ�ำ เนินิ การต่่อมาคือื การวิจิ ัยั ซากฟอสซิลิ ที่่พ� บ การสำ�ำ รวจขุดุ ค้้นเพิ่่ม� เติมิ และการสำ�ำ รวจธรณีวี ิิทยาขั้น� รายละเอียี ดในพื้้น� ที่่� เพื่่�อหาหลัักฐานทางธรณีวี ิทิ ยาที่่�จำำ�เป็น็ เพื่่อ� ร้้อยเรีียงธรณีีประวััติิ และสร้้างแบบจำำ�ลองสิ่่�งแวดล้้อมบรรพกาล ที่่�จะนำำ�ไปสู่่�ความก้้าวหน้้า ทางวิิชาการ และที่่�สำำ�คััญคืือการเพิ่่�มโอกาสที่่�จะพบญาติิของเจ้้าคอยาวแก่่งหลวง พี่่�ใหญ่่ของ ไดโนเสาร์์าภาคเหนือื “การศึกึ ษาชั้น� หินิ ตะกอนบกสีแี ดงในมหายุคุ มีโี ซโซอิกิ ที่่พ� บใน อ.เชียี งม่่วน จ.พะเยา: ตะกอนวิทิ ยา การลำำ�ดับั ชั้น� หิิน และซากดึึกดาบรรพ์”์ เป็็นงานวิิจััยที่่�ได้้ดำ�ำ เนินิ การในระหว่าง ปีี พ.ศ. 2558-2559 โดยความร่่วมมืือของกรมทรััพยากรธรณีี มหาวิิทยาลััยเชีียงใหม่่ มหาวิทิ ยาลัยั มหาสารคาม อุทุ ยานแห่่งชาติดิ อยภููนาง และพิิพิธิ ภััณฑ์์ไดโนเสาร์์ฟุกุ ุอุ ิิ (ญี่่�ปุ่�น) ซึ่ง� การวิจิ ัยั ครั้้ง� นี้้ท� ำ�ำ ให้้ได้้รายละเอียี ดเพิ่่ม� เติมิ มากมายด้้านธรณีวี ิทิ ยา บรรพชีวี ินิ วิทิ ยา และสภาพภููมิศิ าสตร์บ์ รรพกาลของหน่่วยหินิ สีแี ดงที่่ก� ระจายตัวั บริเิ วณภาคเหนือื ของประเทศไทย ที่่�บ่่งชี้ �ว่่ามีีความหลากหลายทางชีีวภาพของกลุ่่�มสิ่่�งมีีชีีวิิตที่่�จำำ�กััด โดยพบเพีียงชิ้ �นส่่วนกระดููก ไดโนเสาร์ส์ ายพันั ธุ์�เดียี ว กับั หอยน้ำ��ำ จืดื ซึ่่ง� อาจเทียี บได้้กับั หมวดหินิ ภููกระดึงึ ของกลุ่่ม� หินิ โคราช ที่่พ� บทั่่ว� ภาคอีสี าน ต่่างกันั ที่่ม� ีหี น่่วยหินิ อัคั นีพี ุซุึ่ง� แสดงว่ามีกี ารปะทุขุ องภููเขาไฟเกิดิ ขึ้้น� ที่่เ� ชียี งม่่วน ในยุคุ จููแรสซิิก 20 แผนที่่ธ� รณีวี ิทิ ยาบริิเวณจังั หวััดพะเยา ทำ�ำ การสำ�ำ รวจในปีี 2531 (จากวีรี ะพงษ์์ ตันั สุุวรรณ และคณะ, 2531) แผนที่่�ธรณีวี ิิทยาบริิเวณแก่่งหลวง ทำ�ำ การสำ�ำ รวจในปีี 2558-2559 (จากพรเพ็ญ็ จันั ทสิิทธิ์� และคณะ, 2561) 21

ฟอสซิิลที่่�แก่่งหลวง ส่่วนบนของกระดููกสัันหลััง กระดููกสันั หลังั ส่่วนหาง จากการพบฟอสซิลิ โดยชาวบ้้านในปีี 2545 ที่่น� ำ�ำ ไปสู่ก�่ ารสำ�ำ รวจขุดุ ค้้น และศึกึ ษาวิจิ ัยั กระดููกปีีกสะโพก กระดููกสันั หลังั ส่่วนคอ อย่่างเป็น็ ระบบ โดยมีวี ัตั ถุปุ ระสงค์ห์ ลักั เพื่่อ� การอนุรุ ักั ษ์์ และพัฒั นาของวงการบรรพชีวี ินิ วิทิ ยา ของไทยโดยตรง ผลพลอยได้้ที่่ต� ามมาคือื แหล่ง่ ท่่องเที่่�ยวทางธรณีีวิิทยาแห่่งใหม่่ของภาคเหนืือ และของประเทศไทย สิ่่ง� ที่่ส� ำ�ำ คัญั ในการไขปริศิ นาทางบรรพชีวี ินิ นอกจากจะเป็น็ ตัวั ซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์ท์ี่่พ� บแล้้ว องค์์ประกอบแวดล้้อมรอบด้้านก็็มีคี วามสำ�ำ คัญั ไม่่น้้อยไปกว่ากััน ไม่่ว่่าตำ�ำ แหน่่งการวางตััวของ ฟอสซิลิ ที่่พ� บในพื้้น� ที่่ � ชิ้้น� ส่่วนและสภาพของฟอสซิลิ รวมทั้้ง� หน่่วยหินิ และชนิดิ ของหินิ ตะกอน ที่่ฟ� อสซิิลฝัังตัวั อยู่่� แหล่่งไดโนเสาร์์แก่่งหลวงเป็น็ ตัวั อย่่างที่่�ดีี กล่่าวคือื • หากเกบ็ ไปโดยรู้เทา่ ไม่ถงึ การณ์ - ไม่รู้ต�ำแหน่งท่ี พบฟอสซิล • ขุดค้นส�ำรวจตามหลกั วชิ าการ - พบฟอสซิลในลักษณะการวางตัวเมอ่ื ถูกทบั ถม ซึ่�งรวมถึึงตำำ�แหน่่งที่่ม� ัันถููกเก็บ็ รักั ษาไว้ในสิ่่ง� แวดล้้อมบรรพกาลที่่�สามารถระบุไุ ด้้จากชนิิด และสภาพของหินิ • ท�ำการศึกษาวิจยั เพ่ิ มเตมิ - สามารถระบสุ ายพันธ์ขุ องฟอสซลิ ได้ชดั เจนข้นึ และ เพิ่่ม� โอกาสการค้้นพบซากดึึกดำำ�บรรพ์์ของพืืชหรืือสัตั ว์์ที่่เ� คยอาศััยร่่วมในช่่วงเวลาเดียี วกััน กระดููกปีกี สะโพก หลุมุ สำ�ำ รวจในปีี 2545 ทำ�ำ ให้้พบซากกระดููกสันั หลังั กระดููกปีกี สะโพก ในตำ�ำ แหน่่งที่่ม� ันั ถููกเก็บ็ รักั ษาไว้กว่าร้้อยล้้านปีี หอยสองฝาที่่�พบในชั้�นหินิ ร่่วมกับั ไดโนเสาร์์ ฟันั ของช้้างโบราณวัยั เยาว์ ์ พบอยู่ใ�่ นชั้น� ตะกอนกึ่ง� แข็ง็ ตัวั 22 มหายุคุ ซีโี นโซอิกิ ที่่ว� างปิดิ ทับั อยู่บ�่ นชั้น� หินิ ที่่พ� บไดโนเสาร์์ 23

เชียี งม่่วนแหล่่งรวมฟอสซิิล 2 ยุคุ รอยเลื่่อ� นทั้้�ง 2 กลุ่่ม� คลายตััวออก จนเกิดิ เป็น็ รอยเลื่่อ� นในแนวดิ่�งซ้้อนๆ กััน โดยตรงกลาง ทรุุดตััวลงกลายเป็็นแอ่่งสะสมตะกอน เรีียกว่าแอ่่งเทอร์์เชียี รีที ี่่�พบได้้ตลอดเหนืือจรดใต้้ เหมืืองถ่่านหิินเชีียงม่่วนกัับซากดึึกดำำ�บรรพ์์ที่่�พบมากมายในขุุมเหมืืองทำำ�ให้้อำำ�เภอ แอ่่งเชีียงม่่วน เชีียงม่่วนเป็็นที่่�กล่่าวขวััญกัันมากในวงการธณีีวิิทยา นอกจากนั้้�นเจ้้าซอโรพอดแก่่งหลวงยััง มาย้ำำ��ให้้ธรณีวี ิทิ ยาของเชียี งม่่วนน่่าสนใจติิดตาม และศึกึ ษาวิจิ ััยเพิ่่ม� เติมิ มากขึ้น� พื้้�นที่่�สีีเหลืืองคือื แอ่่งสะสมตะกอนจำ�ำ นวนกว่า 70 แอ่่งที่่พ� ัฒั นาขึ้น� ในยุคุ เทอร์์เชีียรีี ย้้อนกลัับไปเริ่ม� ต้้นในยุคุ ที่่� เจ้ าคอยาวแก่่งหลวง ยัังมีชี ีวี ิติ อยู่่ � ซึ่่�งปัจั จุุบัันนี้้ถ� ืือว่ายััง เป็็นที่่�เกิิดของเชื้อ� เพลิิงธรรมชาติทิ ั้้ง� ปิโิ ตรเลียี มและถ่่านหินิ ซึ่่ง� เป็น็ เหตุใุ ห้้พบซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์์ มีขี้้อมููลน้้อยมากถ้้าหากเทียี บกับั แหล่ง่ ใหญ่่บนแผ่่นดินิ อีสี านที่่เ� ป็น็ แหล่ง่ รวมไดโนเสาร์น์ านาพันั ธุ์์� นานาพันั ธุ์์�จากการสำ�ำ รวจและผลิิตแหล่ง่ พลังั งานธรรมชาติเิ หล่า่ นี้้� แต่่อย่่างน้้อยวงการธรณีีวิทิ ยาก็็สามารถยืืนยันั ได้้แน่่นอนว่า ในยุคุ จููแรสซิิกเชียี งม่่วนมีสี ภาพ เป็็นแผ่่นดิิน (เพราะว่่าไดโนเสาร์์เป็็นสััตว์์บก) ไม่่ใช่่เป็็นทะเลเหมืือนกัับในยุุคไทรแอสซิิก 25 ที่่เ� พิ่่�งผ่่านไป ซึ่่ง� มีีหลักั ฐานยืนื ยัันจากหมวดหิินวังั ชิ้น� ที่่ป� ระกอบด้้วยตะกอนที่่�สะสมตัวั ในทะเล และพบอยู่บ�่ นแนวเขาที่่ป� ระกบอยู่ท�่ั้้ง� ทางตะวันั ออก และตะวันั ตกของอำ�ำ เภอเชียี งม่่วน ในเวลานั้้�นแผ่่นดิินอีีสานมีีสภาพเป็็นผืืนแผ่่นดิินกว้้างใหญ่่ ที่่�มีีแม่่น้ำ�ำ�หลายสาย พาตะกอนจากที่่ส� ููงลงมาสะสมตััว และเป็น็ ที่่�อยู่�่อาศััยของไดโนเสาร์์น้้อยใหญ่่ ห่่างออกไปทาง ทิิศตะวันั ตกเฉีียงเหนืือเจ้าคอยาวแก่่งหลวงได้้ช่่วยยืนื ยันั ว่า ในยุุคจููแรสซิิกแผ่่นดินิ บริิเวณด้้าน ตะวัันออกของภาคเหนืือเชื่ �อมต่่อกัับแผ่่นดิินอีีสานซึ่ �งเป็็นแหล่่งที่่�พบหลัักฐานของไดโนเสาร์์ ต่่อเนื่่�องจนถึงึ ยุคุ ครีเี ทเชียี ส การแปรสััณฐานเปลืือกโลก (tectonism) หรืือการเปลี่่�ยนแปลงของเปลืือกโลก เนื่่อ� งจากมีแี รงภายในโลกมากระทำ�ำ ในช่่วงยุคุ จููแรกซิกิ ถึงึ ครีเี ทเชียี ส ทำ�ำ ให้้เกิดิ รอยเลื่่อ� นตามแนว ระดัับขนาดใหญ่่ 2 แนว ที่่�ยัังคงทิ้้�งหลัักฐานไว้้ให้้เห็็นได้้ชััดเจนจากแผนที่่�ธรณีีวิิทยา เช่่น รอยเลื่่อ� นเจดียี ์ส์ ามองค์์ และรอยเลื่่อ� นเมย ที่่ว� างตัวั ในแนวตะวันั ตกเฉียี งเหนือื -ตะวันั ออกเฉียี งใต้้ กับั รอยเลื่่อ� นระนอง รอยเลื่่อ� นคลองมะรุ่ย� และรอยเลื่่อ� นอุตุ รดิติ ถ์ ์ ที่่ว� างตัวั ในแนวตะวันั ออก เฉียี งเหนือื -ตะวัันตกเฉีียงใต้้ ซึ่่ง� ปััจจุบุ ัันได้้มีีการสำ�ำ รวจรอยเลื่่อ� นแนวระดัับเหล่า่ นี้้� และพบว่า เป็็นรอยเลื่่อ� นมีพี ลััง คืือมีีหลักั ฐานทางธรณีีวิทิ ยายืนื ยัันว่ายัังมีีการเคลื่่อ� นที่่�ในปััจจุุบััน และ อาจต่่อเนื่่�องถึึงในอนาคต การเคลื่่อ� นที่่�ของคาบสมุทุ รอิินเดียี ขึ้น� มาชนกัับทวีปี เอเชีียเมื่�อประมาณ 50 ล้้านปีี ก่่อนทำำ�ให้้เกิิดแนวเขาหิิมาลััย และส่่งผลถึึงภููมิิภาคข้้างเคีียงอย่่างต่่อเนื่่�องรวมถึึงชะลอการ เคลื่่�อนที่่�ของรอยเลื่่�อนตามแนวระดัับในประเทศไทย ผลที่่�ติิดตามมาคืือแผ่่นดิินในระหว่่าง 24

ถ่า่ นหินิ เกิดิ พร้้อมกัับซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์์ ถ่า่ นหินิ (Coal) แอ่่งเชีียงม่่วนเป็็นหนึ่่�งในแอ่่งเทอร์์เชีียรีีของไทยจำำ�นวนหลายสิิบแอ่่งที่่�พััฒนาขึ้�น ถ่่านหิิน คือื หิินที่่ต� ิดิ ไฟได้้ มีีสีนี ้ำ�ำ�ตาลถึงึ ดำำ� เกิิดจากการสะสมตััวของซากพืชื ตาม เนื่่อ� งจากการชนกันั ของคาบสมุทุ รอินิ เดียี กับั ทวีปี เอเซียี ทำ�ำ ให้้การเคลื่่อ� นที่่ข� องรอยเลื่่อ� นตามแนว ธรรมชาติิ เมื่อ� มีปี ฏิกิ ิิริยิ าทางชีีวเคมีแี ละธรณีีเคมีีภายใต้้ความร้้อน-ความดัันที่่ส� ููง และระยะ ระดับั หยุดุ ลง และเปลี่่ย� นเป็น็ การขยายตัวั จนชั้น� หินิ แตกออกในแนวเหนือื -ใต้้ และทรุดุ ลงเป็น็ เวลาที่่�ยาวนาน จนทำ�ำ ให้้ซากพืชื เหล่า่ นั้้น� เปลี่่ย� นแปลงไปเป็น็ สารประกอบคาร์บ์ อน ซึ่่�งมีี รอยเลื่่อ� นปกติหิ ลายแนวซ้้อน ๆ กันั เป็น็ ลักั ษณะที่่เ� รียี กว่า ฮอสต์แ์ ละการเบน โดยในกราเบน ปริิมาณคาร์์บอนตั้้�งแต่่ร้้อยละ 50 ขึ้้�นไปโดยน้ำ�ำ� หนััก หรืือร้้อยละ 70 ขึ้้น� ไปโดยปริิมาตร ซึ่�งเป็น็ ส่่วนที่่�เลื่่�อนลงจะกลายเป็น็ แอ่่งสะสมตะกอน รวมถึึงซากพืชื -สััตว์์ แผนที่่�ธรณีวี ิทิ ยาอำ�ำ เภอเชียี งม่่วน ถ่า่ นหินิ ทั่่ว� ไปมีีการจัดั แบ่่งทั้้ง� ชนิิด และ คุณุ ภาพ แผนที่่แ� สดงโครงสร้้างทางธรณีีวิทิ ยา เช่่น ชนิดิ ของถ่่านหินิ ด้้วยลักั ษณะทางกายภาพของถ่่านหิินที่่ม� องเห็็นด้้วยตาเปล่า่ รอยเลื่่อ� น และแนวคดโค้้งของชั้�นหน ในแอ่่งเชีียงม่่วน (จาก เยาวลัักษณ์์ ชััยมณีี, 2546) และด้้วยกล้้องจุลุ ทรรศน์์ แบ่่งถ่่านหินิ ออกได้้เป็น็ 2 แบบ คือื • ถ่านหนิ แสดงชัน้ หรือถ่านหินฮิวมกิ กับ ซึ่�งภายหลังั ซากพืชื ที่่ท� ับั ถมกันั มากขึ้น� จะถููกเปลี่่�ยนสภาพเป็็นถ่า่ นหิิน ส่่วนสััตว์์ที่่�เคยอาศัยั อยู่่� • ถ่านหนิ ไม่แสดงชัน้ หรือถ่านหินเลนอินทรยี ์ ในบริิเวณนั้้�นเมื่�อตายลงจะเน่่าเปื่่�อยย่่อยสลายไปเหลืือเพีียงส่่วนที่่�แข็็ง เช่่น เปลืือกหอย กระดองเต่่า งา และกระดููกของสััตว์ม์ ีีกระดููกสัันหลังั ฯลฯ คุุณภาพของถ่่านหิิน ถ่่านหิินมีีคุณุ ภาพต่่างกันั หลายชั้�นขึ้น� อยู่�่กับั ความรุนุ แรง 26 ของการเปลี่่ย� นสภาพตามธรรมชาติขิ องสารอินิ ทรียี ์เ์ ป็น็ ถ่า่ นหินิ จากชั้�นต่ำ�ำ�สุดุ จนถึึงชั้น� สููงสุุด ตามลำำ�ดับั ดังั นี้้ค� ือื ลิิกไนต์์ ซับั บิทิ ููมิินััส บิิทููมิินััส และแอนทราไซต์์ ลำ�ำ ดับั ชั้น� คุณุ ภาพของถ่า่ นหินิ ถููกจำ�ำ แนกด้้วยปัจั จัยั ต่่าง ๆ เช่่น ปริมิ าณคาร์บ์ อนคงที่่� สารระเหย ค่่าความชื้้น� และค่่าความสะท้้อนแสงของวิทิ ริไิ นต์์ (Vitrinite) ซึ่่ง� เป็น็ สารอินิ ทรียี ์์ พวกเซลลููโลส และลิิกนินิ ที่่�ได้้มาจากเปลือื กไม้้ ฮอสต์์และกราเบน (horst and graben) คืือ พืดื หิินที่่�เลื่่�อนขึ้น� -ลงเป็น็ บล็อ็ ค โดยมีีรอยเลื่่อ� นขนาบเป็็นแนวยาวทั้้�งสองข้้าง (ฮอสต์์เลื่่อ� นขึ้น� กราเบนเลื่่อ� นลง) 27

เพราะว่ าโลกไม่่เคยหยุุดนิ่่�ง ราษฎร์์รัฐั ร่่วม อนุรุ ัักษ์์ และรังั สรรค์์ หากนึกึ ถึึง วััน-เดืือน-ปี ี ที่่�เปลี่่�ยนผันั เป็น็ วััฏจักั รไปอย่่างต่่อเนื่่อ� ง ทุุกคนคงยอมรับั คงปฏิิเสธไม่่ได้้ว่่าเป็็นหน้้าที่่�ของไทยทุกุ คน ในการร่่วมกันั รับั ผิิดชอบ สร้้างสรรค์์ ความจริิงที่่�ว่่าโลกไม่่เคยหยุุดนิ่่�ง และนอกเหนืือจากการเคลื่่�อนที่่�ของโลกที่่�เห็็นได้้อย่่างชััดเจน สัังคมให้้ดีีงาม นอกเหนืือจากนั้้�นคืือจรรยาบรรณวิิชาชีีพ ซึ่่�งบุุคคลย่่อมต้้องยึึดถืือปฏิิบััติิ เหล่่านี้้�แล้้ว ภายในโลกเองก็็มีีการเปลี่่�ยนแปลงอยู่่�อย่่างต่่อเนื่่�องเช่่นกััน แต่่กลัับเป็็นเรื่�่องที่่� อย่่างจริิงจััง และจริงิ ใจ เพื่่�อความงดงาม ปลอดภัยั และรุ่�งเรืืองของสังั คม สัังเกตได้้ยากยิ่ง� เนื่่อ� งจากการเปลี่่ย� นแปลงภายในโลกนั้้น� เกิดิ ขึ้้�นอย่่างค่่อยเป็น็ ค่่อยไป และ ใช้้เวลายาวนานกว่าช่่วงอายุขุ ัยั ของคนทั่่�วไป ชาวอำ�ำ เภอเชีียงม่่วน เหมืืองเชียี งม่่วน และอุทุ ยานแห่่งชาติดิ อยภููนางเป็็นตััวอย่่างที่่ด� ีี ด้้านการอนุรุ ักั ษ์์ และสร้้างสรรค์์ ด้้วยความร่่วมมือื อย่่างมั่น� คงของภาคประชาชน ชุุมชนและ นับั จากยุคุ จููแรสซิกิ เมื่อ� เกือื บสองร้้อยล้้านปีีก่่อนผ่่านช่่วงธรณีีกาลยาวนานมาจนถึึง องค์์กรท้้องถิ่ �น รวมถึึงหน่่วยงานภาครััฐ จึึงปรากฏผลเป็็นที่่�ประจัักษ์์ให้้ผู้�้คนทั่่�วไปสามารถ ยุคุ เทอร์์เชียี รี ี พื้้�นที่่เ� ชีียงม่่วนได้้บันั ทึกึ เหตุุการณ์ท์ างธรณีวี ิทิ ยาไว้อย่่างต่่อเนื่่อ� ง จนทำำ�ให้้เห็น็ นำำ�ไปเป็็นตััวอย่่างได้้เป็็นอย่่างดีี ... สัังคมใด ๆ ย่่อมงดงามเสมอ หากที่่�นั้้น� การซ้้อนทับั กันั ของหลัักฐานทางธรณีีวิิทยายุุคแล้้วสมััยเล่า่ ราษฎร์ร์ ััฐร่่วม อนุุรักั ษ์์ และรัังสรรค์์ ธรณีีวิิทยาสาขาต่่างๆ โดยเฉพาะอย่่างยิ่�ง “บรรพชีีวิินวิิทยา” ได้้ทำำ�หน้้าที่่�ในการ ไขความลับั ของโลกให้้สังั คมทั่่�วไปได้้รัับรู้� และตระหนัักถึงึ ในสิ่่ง� ที่่�คาดถึงึ ได้้ยากแล้้ว 28 29

30 31

32 33

เอกสารอ้้างอิิง Naksri, W., Tong, H., Lauprasert, K., Suteethorn, v. and Claude, J., 2013, A new species of Cuora (Testudines: Geoemydidae) from the Miocene กรมทรัพั ยากรธรณี,ี 2550 ก, ธรณีวี ิิทยาประเทศไทย, พิิมพ์์ครั้้�งที่่� 2 สำำ�นัักธรณีวี ิทิ ยา, of Thailand and its evolutionary significance. Geological Magazine. 150. กรุุงเทพฯ: โรงพิิมพ์์ดอกเบี้้�ย 10.1017/S0016756812001082. กรมทรัพั ยากรธรณี,ี 2550 ข, ความหลากหลายทางชีวี ิภิ าพของสิ่่ง� มีชี ีวี ิติ ดึกึ ดำ�ำ บรรพ์ใ์ นประเทศไทย, Suvansavet, A., Sritulakarn, A., Wongchai, N., 2003, Notes on the Fossil พิิมพ์ค์ รั้้�งที่่� 1 กรุุงเทพฯ: อมรินิ ทร์พ์ ริ้้น� ติ้้ง� แอนด์์พัับลิิชชิ่่ง� Localities in the Chiang Muan Mine: During 19 Janyaru 1996 - 7 March ราชบัณั ฑิติ ยสถาน, 2544, พจนานุกุ รมศัพั ท์ธ์ รณีวี ิทิ ยา ฉบับั ราชบัณั ฑิติ ยสถาน, พิมิ พ์ค์ รั้้ง� ที่่� 1 2003, Chiang Muan Mine Co., Ltd. กรุงุ เทพฯ:, กรุุงเทพฯ: อรุณุ การพิมิ พ์์ https://il.mahidol.ac.th/e-media/150charles-darwin/Less8_2.html พรเพ็ญ็ จันั ทสิทิ ธิ์,� พิทิ ักั ษ์ส์ ิทิ ธิ์ � ดิษิ บรรจง, เด่่นโชค มั่่น� ใจ และสุรุ เวช สุธุ ีธี ร, 2561, การศึกึ ษา https://upload.latest.facebook.com/fossil.world/photos/a.3006986619323177/ ชั้น� หินิ ตะกอนบกสีแี ดงในมหายุคุ มีโี ซโซอิกิ ที่่พ� บใน อ. เชียี งม่่วน จ.พะเยา: ตะกอนวิทิ ยา 3006986859323153/?type=3&theater การลำ�ำ ดับั ชั้น� หินิ และซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์,์ รายงานวิจิ ัยั ฉบับั สมบููรณ์,์ พิพิ ิธิ ภัณั ฑ์ส์ ิริ ินิ ธร https://www.britannica.com/animal/gomphothere กรมทรัพั ยากรธรณีี https://www.uihere.com/free-cliparts/amphicoelias-dinosaur-size-diplodocus- เยาวลักั ษณ์ ์ ชัยั มณี,ี 2546, การค้้นพบฟอสซิลิ บรรพบุรุ ุษุ อุรุ ังั อุตุ ังั ครั้้ง� แรกในประเทศไทย sauropoda-argentinosaurus-dinosaur-6783727 กลุ่่�มงานมาตรฐานโบราณชีีววิทิ ยา, สำ�ำ นักั ธรณีวี ิิทยา กรมทรััพยากรธรณีี วีรี ะพงษ์ ์ ตันั สุวุ รรณ และสุวุ ิทิ ย์์ โคสุวุ รรณ, 2531, รายงานสรุปุ ธรณีวี ิทิ ยาระวางบ้้านแวนโค้้ง ระวางอำ�ำ เภอปง ระวางบ้้างห้้วยถ้ำ��ำ ระวางอำ�ำ เภอจุนุ จังั หวัดั พะเยา, โครงการพัฒั นา ทรัพั ยากรธรณีี กองธรณีวี ิิทยา กรมทรััพยากรธรณีี สุวุ ภาคย์ ์ อิ่่ม� สมุทุ ร และธีรี ะพล วงษ์ป์ ระยููร, 2546, ธรณีวี ิทิ ยาระวางอำ�ำ เภอเชียี งม่่วน (5046 I) และบ้้านนาหลวง (5046 II), การประชุมุ เสนอผลงานทางวิชิ าการ สำ�ำ นักั ธรณีวี ิทิ ยา กรมทรััพยากรธรณีี ประจำ�ำ ปีี 2546 34 35

ซอโรพอดแก่่งหลวง Cervical vertebrae กระดููกสัันหลังั ส่่วนคอ ซากดึกึ ดำ�ำ บรรพ์ก์ ระดููกไดโนเสาร์์แก่่งหลวงถููกพบครั้้�งแรกโดยชาวบ้้าน ในปีี 2545 ด้้วยไม่่ทราบว่่าเป็็นสมบััติิสำำ�คััญของแผ่่นดิินจึึงไม่่ได้้แจ้้งให้้ทางราชการทราบเพื่่�อดำำ�เนิินการ พบโดยการขุดุ ค้้นสำ�ำ รวจเพิ่่ม� เติิม ให้้ถููกต้้องตามหลักั วิชิ าการ ประกอบกับั เวลานั้้น� ยังั ไม่่มีกี ารประกาศใช้้พระราชบัญั ญัตั ิคิุ้ม� ครอง และอนุุรักั ษ์์ไว้ในตำ�ำ แหน่่งที่่�พบ ซากดึึกดำำ�บรรพ์์ หลัักฐานสำำ�คััญ ๆ ทางบรรพชีีวิินวิิทยาจึึงถููกนำำ�ออกจากแหล่่งโดยไม่่ได้้มีี การบัันทึกึ ตำำ�แหน่่ง และลัักษณะการวางตััวของกระดููกที่่�พบ อย่่างไรก็ต็ ามภายหลังั ผู้ค�้ รอบครองกระดููกต่่างก็น็ ำ�ำ มามอบให้้กับั ทางราชการ ตัวั อย่่าง ซากฟอสซิลิ กระดููกที่่�ได้้รับั คืนื ส่่วนใหญ่่แตกหัักเสียี หาย แต่่จากการศึกึ ษานักั บรรพชีวี ิินวิทิ ยา ระบุไุ ด้้ว่่าเป็น็ ชิ้น� ส่่วนกระดููกสันั หลังั ส่่วนคอ กระดููกซี่โ� ครงแตกหักั และกระดููกสันั หลังั ส่่วนหาง ของไดโนเสาร์์ซอโรพอด (ชิ้น� ส่่วนสีแี ดง) ปีีต่่อมากรมทรััพยากรธรณีีได้้ทำำ�การขุุดค้้นสำำ�รวจเพิ่่�มเติิมในบริิเวณที่่�พบฟอสซิิล ในครั้้�งแรก และได้้พบกระดููกอีีกจำำ�นวนหนึ่่�งจึึงได้้ทำำ�การอนุุรัักษ์์ไว้้ยัังที่่�พบในหลุุมขุุดค้้น ประกอบด้้วยกระดููกสันั หลังั ส่่วนคอ ส่่วนหลััง และส่่วนหาง พร้้อมกัับกระดููกปีกี สะโพก (ชิ้ �นส่่วนสีีเทา) Dorsal ribs กระดููกซี่โ� ครง พบโดยชาวบ้้าน

กระดููกสันั หลัังส่่วนหลังั และกระดููกปีีกสะโพก ถููกพบเมื่�อทำ�ำ การสำำ�รวจขุดุ ค้้นเพิ่่�มเติมิ โครงกระดููกไดโนเสาร์์ ส่่วนบนของกระดููกสัันหลังั Ilium กระดููกปีกี สะโพก นัักบรรพชีีวิินวิิทยาสามารถระบุุได้้ว่่าซากดึึกดำำ�บรรพ์์กระดููกไดโนเสาร์์แก่่งหลวง เป็น็ ของซอโรพอด หรือื ไดโนเสาร์ค์ อยาว แต่่ยัังมีหี ลัักฐานไม่่เพียี งพอที่่จ� ะระบุชุื่อ� สกุลุ และ ชื่อ� ชนิดิ ได้้ สำำ�หรับั โครงกระดููกไดโนเสาร์ค์ อยาวที่่�นำ�ำ มาแสดงนี้้�เป็น็ เพีียงตัวั อย่่างเพื่่�อการแสดง ตำ�ำ แหน่่งของชิ้น� ส่่วนที่่�พบเท่่านั้้น� นัักบรรพชีวี ินิ วิิทยาแบ่่งกระดููกสันั หลังั ของไดโนเสาร์ค์ อยาวออกเป็น็ 3 ส่่วน คือื ส่่วนคอ (Cervical) ส่่วนหลังั (Dorsal) และส่่วนหาง (Caudal) พบโดยชาวบ้้าน กCรaะดuููกdสaัันl หveลัrังtส่e่วbนrหaาeง พบโดยการขุุดค้้นสำ�ำ รวจเพิ่่�มเติมิ ภาพกราฟฟิิกส์์ไดโนเสาร์ ์ คัดั ลอก และดัดั แปลงจาก https://www.uihere.com/free-cliparts/amphicoelias-dinosaur-size-diplodocus-sauropoda-argentinosaurus-dinosaur-6783727