ผาในวิถีชีวิตไทดำ ผาในวถิ ชี ีวิตไทดำ ประทบั ใจ สกิ ขา ขอ มลู ทางบ รรณานกุ รมของหอสมุดแหง ชาติ ประทับใจ สิกขา ผา ในวิถชี วี ิตไทด ำ – อบุ ลราชธานี : โรงพิมพม หาวิทยาลัยอ บุ ลราชธาน,ี 2552 100 หนา. 1. ผา 2. ไทดำ จำนวน 200 เลม ISBN : 978-974-523-197-9 จดั ทำโดย โครงการศ กึ ษาผ าเคียนในวถิ ีชีวิตข องกลมุ ช าตพิ ันธุไทด ำ กองสงเสริมการวจิ ยั บรกิ ารวชิ าการ และท ำนุบำรุงศลิ ปวฒั นธรรม มหาวทิ ยาลัยอ บุ ลราชธานี ปง บประมาณ พ.ศ. 2551 พิมพท ่ ี โรงพมิ พม หาวทิ ยาลัยอ บุ ลราชธานี เลขท ่ี 85 ถนนสถลมารค ตำบลเมอื งศ รีไค อำเภอวารนิ ชำราบ จังหวดั อ ุบลราชธานี 34190
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ คุณคาค วามรู และค ุณประโยชนใด ๆ ที่เปน ก ศุ ลอ ันเกิดจ ากห นังสือฉ บับน ้ี ขอน อ มอ ุทิศแ ดรองศ าสตราจารย ดร. วโิ รฒ ศรสี ุโร คณบดผี ูก อต้งั ค ณะศ ิลปป ระยุกตแ ละก ารออกแบบ มหาวทิ ยาลยั อ ุบลราชธานี ซึง่ ถ งึ แกก รรมในระหวา งทีด่ ำเนินโครงการ
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ กติ ตกิ รรมป ระกาศ โครงการศึกษาผาเคียนในวิถีชีวิตกลุมชาติพันธุไทดำน้ีสำเร็จลุลวงโดยความรวมมือเปนอยางดีย่ิง จาก ศนู ยว ฒั นธรรมไทยท รงด ำเขายอ ยตำบลห นองปรง อำเภอเขายอ ย จงั หวดั เพชรบรุ ี พพิ ธิ ภณั ฑป านถ นอม บา นห นองจกิ หมทู ่ี 1 ตำบลหนองปรง อำเภอเขายอ ย จงั หวดั เพชรบรุ ี ศนู ยว ฒั นธรรมไทยทรงด ำบ า นห วั เขาจนี หมู 1 ตำบลหวยยางโทน อำเภอปากทอ จังหวัดราชบุรี ศูนยอนุรักษศิลปวัฒนธรรมไทยทรงดำดอนคลัง ตำบลดอนคลงั อำเภอดำเนนิ สะดวก จังหวดั ร าชบุรี กลมุ ทอผา ไทยทรงดำ บา นด อนม ะเกลอื หมทู ี่ 4 ตำบล ดอนมะเกลอื อำเภออ ทู อง จงั หวัดส ุพรรณบรุ ี กลุม ท อผา ก่กี ระตกุ แ ละผ ลิตภณั ฑจ ากผ าทอ บานหนองห มู หมทู ่ี 5 ตำบลส ระพ ฒั นา อำเภอก ำแพงแสน จงั หวดั น ครป ฐม สำนกั ศ ลิ ปะแ ละว ฒั นธรรม มหาวทิ ยาลยั ร าชภฏั เลย อำเภอเมอื ง จงั หวดั เลย ศนู ยว ฒั นธรรมไทยท รงด ำบ า นนาป า ห นาด หมู 4 ตำบลเขาแ กว อำเภอเชยี งคาน จังหวดั เลย ขอข อบคุณ นางพานี แหง หน นางสาวศริ พิ ร พูลสวสั ดิ์ นางจ ุฑาทิพ อนิ เนยี ร และเจาหนา ท่ี สงเสรมิ ก ารท อ งเทีย่ วประจำศ นู ยว ฒั นธรรมไทยท รงดำ เทศบาลตำบลเขายอ ย อาจารยถนอม คงย ้ิมล ะมยั เจา ของพ พิ ธิ ภณั ฑป านถ นอม อาจารยโ กศล แยม กาญจ นว ฒั น อาจารยโ รงเรยี นเตรยี มอ ดุ มศกึ ษาพ ฒั นาการ ดอนค ลงั นายวชิ าญ สระท องคุม ผใู หญบ าน และน างสไว สระท องคุม ชาวไทดำบ า นห นองห มู นางออน ทนั ห า นางห นจู ร ไพศ นู ย ชาวไทด ำบ า นนาป า ห นาด ทใี่ หค วามอ นเุ คราะหข อ มลู และส าธติ ก ารท อผา ขอบคณุ กองสงเสริมการวิจัย บริการวิชาการและทำนุบำรุงศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี ท่ีจัดสรร งบประมาณด ำเนินโครงการทำนบุ ำรงุ ศลิ ปว ัฒนธรรม ปงบประมาณ 2551 และทา ยทส่ี ุดโครงการน จ้ี ะสำเรจ็ ไมไดหากขาดความรวมมือรวมใจจากเจาหนาท่ีท่ีเกี่ยวของทุกทาน ที่ใหความรวมมือจนสำเร็จลุลวงดวยดี ตามวัตถุประสงคข องโครงการ
ผาในวิถีชีวิตไทดำ คำนำ โครงการศึกษาผาเคียนในวิถีชีวิตกลุมชาติพันธุไทดำน้ี ไดรับแรงบันดาลใจจากแนวคิดของ รองศ าสตราจารย ดร. วโิ รฒ ศรสี โุ ร คณบดผี กู อ ตง้ั ค ณะศ ลิ ปป ระยกุ ตแ ละก ารอ อกแบบ มหาวทิ ยาลยั อบุ ลราชธานี ผูสืบสานงานดานศิลปวัฒนธรรมแถบลุมน้ำโขงและเสียชีวิตในระหวางดำเนินโครงการน้ี ทานตระหนักถึง ความสำคัญข องภมู ิปญญาก ารท อผา มรดกทางวัฒนธรรมจ ากรุน ส รู นุ สบื ทอดก ันม าอ ยางย าวนาน ท้ังด า น คติความเช่ือ ประเพณี การแสดงฐานะ การตกแตง รางกายใหส วยงาม หรือเพอื่ ป กปอ งรา งกาย ท่ีบง บอกอัต ลักษณของเผาพันธุไดเปนอยางดี เปนงานศิลปะที่ตองใชความพยายาม ขยัน อดทน และความละเอียด ประณีต ในชวงการอพยพยายถ่ินน้ีวัฒนธรรมเกี่ยวกับผาของชาวไทดำไดปรับเปล่ียนไปบางดวยเหตุผลท่ี แตกตา งกนั จงึ เปนการเสาะหาต ำนานผาในอดตี ท ่หี ลายส วนไดสูญห ายไปอนั เน่ืองจากถ ูกม องขา ม กอ นท ผ่ี า ในวิถชี ีวติ ไทดำจะสูญหายไปตามก าลเวลา การลงพนื้ ทศ่ี ึกษาขอ มูลเกี่ยวกบั ผาเคยี นในวิถชี วี ิตไทดำน ั้นพ บวา “ผา เคยี น” ทชี่ าวไทด ำใช ไมว าจ ะ เปน การพนั รอบศรี ษะ การพันรอบเอว การพนั ตามแขนหรอื ขา ซ่งึ การพนั ดงั กลา วภาษาถิ่นอีสานโดยทั่วไป เรยี กวา “เคียน” ในปจ จบุ ันน ัน้ พ บน อ ยมาก อาจม ีสาเหตมุ าจากวิถชี ีวติ ของชาวไทด ำในประเทศไทยป จจุบนั ไดมีการปรับเปล่ียนไปตามสภาพภูมิประเทศ ภูมิอากาศ ท่ีแตกตางไปจากทางตอนเหนือของเวียดนาม และสปป.ลาว ผเู ขยี นในฐานะห วั หนา โครงการจ งึ ไดท ำการป รบั แ ผนการด ำเนนิ งานในชว งระยะเรมิ่ ตน โครงการ จากการศึกษาผาเคียนในวิถีชีวิตกลุมชาติพันธุไทดำ เปนการศึกษาผาในวิถีชีวิตไทดำ ทำใหสามารถขยาย ขอบขา ยการด ำเนนิ งานไดม ากขน้ึ ในก ารศ ึกษารวบรวมขอ มลู พ บวา ไทด ำ มวีัฒนธรรมในเร่ืองผาท ีโ่ ดดเดน เปนเอกลักษณเฉพาะตน บงบอกกาลเทศะ สถานะของผูสวมใส และมีความหมายชัดเจนท้ังหญิงและชาย การใชผ า ในวถิ ชี วี ติ ไทด ำแ บง ออกเปน 2 กลมุ ใหญๆ ไดแ ก 1) เครอ่ื งแ ตง กาย ซงึ่ แ ยกออกเปน เครอื่ งแ ตง กาย ในชีวิตประจำวนั และเคร่อื งแ ตงกายในพ ธิ ีกรรม และ 2) ส่งิ ของเครอื่ งใช ซง่ึ ท า นผ ูอา นจ ะไดส าระค วามรูผ า น ความเช่ือท ่ีมีที่มาข องช าวไทด ำ โดยเฉพาะอยา งยง่ิ ผ า ท ใี่ ชในพธิ กี รรม ประทบั ใจ สกิ ขา
ผาในวิถีชีวิตไทดำ สารบัญ เรอ่ื ง หนา 1 ประวัตศิ าสตรสิบสองจไุ ท 5 ไทดำ หรือ ลาวโซง 6 การอพยพข องช าวไทดำส ปู ระเทศไทย 9 ตัวอักษร 11 ลกั ษณะบ า นเรอื น 17 ทรงผม 19 ประเพณี พธิ ีกรรมแ ละความเชอ่ื 33 ผา ในว ิถีชีวิตไทด ำ 34 เครือ่ งแ ตง กาย 58 ส่งิ ของเครอื่ งใชท ที่ ำดวยผ า 67 การยอ มคราม 71 การทอผา 79 ลวดลายผ า ไทดำ 82 ลวดลายท ใ่ี ชเ ย็บ 87 การป ก (แซว ) ผา เปยว 97 เอกสารอ า งองิ
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ไทดำ ไทด ำ เปน ช นชาตไิทย ท่ีเรียกต นเองว า ไต (ไท)หรอื TAI ม ีช่ือเรยี กห ลายชื่อ เชน ล าวโซง ไทยโซง ล าวซ งดำ ผ ไูทยดำ ไทยทรงด ำ
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ประวัติศ าสตรส ิบสองจุไท ดินแดนแควนสิบสองจุไท หรือสิบสองเจาไต แผนดินบานเกิดเมืองนอนของชนเผาไตหรือไทดำ แผนดินของบรรพชนไทดำแตคร้ังบรรพกาล จนกระท่ังปจจุบัน นับตั้งแตชนเผาไทดำไดอพยพเขามา ในประเทศไทยในย คุ ข องก ารต กเปน อ าณานคิ มข องอ าณาจกั รต า ง ๆ ย คุ น น้ั แ ผน ดนิ ไตห รอื แ ควน ส บิ สองจ ไุ ท เคยต กอ ยใู นอ ารกั ขาภายใตก ารป กครองข องร าชอาณาจกั รส ยาม ในร ชั สมยั ข องพ ระเจา กรงุ ธนบรุ หี รอื พ ระเจา ตาก ช นเผาทอ่ี ยูในแ ควน ส ิบสองจ ุไทน ้ันมหี ลายเผา พันธุ เชน ไทดำ ไทแ ดง ไทข าว ขา สา ห รอื ม อญ เขมร เปนตน ไทดำนับวาเปนชนเผาท่ีมีจำนวนมากกวาไทขาวหรือไทแดง และเปนชนช้ันผูปกครองหรือเจาเมือง ปกครองชนหลายเผา ม าทุกยุคท กุ สมัย จวบจ นกระท่ังเสียเมือง เสยี แผน ดนิ ใหแ กฝ รง่ั เศส เมอ่ื ป พ.ศ .243 2 ก็ยงั คงเปน ไทดำม าตลอด ไมวาไทด ำ ไทแ ดง ไทขาว พ วกเขาจ ะเรียกขานต วั เองส ้ัน ๆ วา คนไต แผน ดนิ สบิ สองจ ไุ ทในอดตี ท ผ่ี า นมาน นั้ เหมอื นถ กู สาป เพราะต ลอดเวลาท ผี่ า นมาน บั พ นั ป ส บิ สองจ ไุ ท ต อ งต กอ ยภู าย ใตมหาอำนาจในยุคน้ัน บางคร้ังตกอยูภายใตการปกครองของจีน บางชวงก็ตกอยูภายใตการปกครองของ เวยี ดนาม แ ละอ าณาจกั รห ลวงพ ระบ าง ในช ว งท อี่ าณาจกั รเหลา น น้ั เรอื งอำนาจแ ละไดเ ขา มาค รอบครองส บิ สอง จุไทเปน เมืองประเทศราช จ งึ ต องย อมส ง สวยเครอ่ื งบ รรณาการใหกับอ าณาจักรเหลา นั้นต ลอดมา จ นกระท่งั ตกม าถ งึ ย คุ ท ล่ี าวห ลวงพ ระบ างต กเปน เมอื งป ระเทศราชข องส ยาม ส บิ สองจ ไุ ทจ งึ ต อ งต กม าเปน เมอื งในอ ารกั ขา ของส ยามโดยปรยิ าย และนค่ี ือส าเหตทุ ี่บรรพบรุ ษุ ข องไทดำ ห รอื ไทยท รงดำไดอ พยพเขา มาเปนพ ลเมอื งของ ประเทศส ยามนบั แ ตร ัชสมยั ข องพระเจากรุงธนบรุ ี ส บิ สองจ ไุ ท แ ผน ดนิ บา นเกดิ เมอื งน อนของช นเผา ไต ห รอื ไทด ำ (ไทยท รงด ำ)ในอดตี น น้ั ถ กู เรยี กขาน วา เปนด ินแดนแหง ข ุนเขาหมนื่ ย อด เพราะพ ้ืนท่ีทงั้ หมดข องแควนส ิบสองจ ุไทน น้ั 90% เปนภ ูเขาน อ ยใหญ สลับซับซอนสูงเสียดฟา ภูมิประเทศสิบสองจุไทท้ังแควนมีพื้นท่ีราบเรียบเปนทุงนาขนาดใหญท่ีพลเมืองใช ทำการเกษตร ทำไร ท ำนาไดเ ตม็ 1 0 0 % มีอยเูพยี ง 4 ท งุ นาเทาน ้ันค ือ 1)ทุง เมอื งลอ 2 )ท งุ เมอื งถ นน 3)ท ุง เมอื งเดกิ 4)ทุงเมืองแ ถง ในบรรดาท ุงทง้ั 4 น ี้ ทงุ ท นี่ บั วา ใหญท ี่สดุ ค ือ ท ุงเมืองแถง น อกเหนอื จ ากท ุงท ัง้ 4 น้ี ไมนับวาใหญพอท่ีจะเรียกวาทุง เพราะเปนพ้ืนที่ราบตามชองหุบเขาท่ีพอจะเพาะปลูกไดเทาน้ัน เพราะ ฉะน้ันที่ดินทำนาจึงเปนสิ่งที่มีคามากท่ีสุดของชนเผาไทดำ สิบสองจุไท มีการปกครองดวยระบบมูลนาย 1
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ปจู าวทา วน่ังเมอื งห รอื ก ษัตริย ผปู กครองด ินแดนส บิ สองจ ุไทคนแ รกค ือ ท าวลอ เปน ลกู ชายข องทาวส รวงท่ี อพยพม าจากน า นเจา ป จ จบุ นั ค อื ม ณฑลย นู านข องจ นี ท า วส รวงอ พยพม าถ งึ เมอื งลอแ ละไดใ หก ำเนดิ บ ตุ รชาย 1 คน จ ึงต ้ังช่ือวา ท า วลอ ตามช ื่อเมอื งท ป่ี กครองอ ยู อ าณาจกั รเมืองลอในสมยั น ้ันถ ือวา เปนศ นู ยกลางก าร ปกครองข องไทด ำ ทกุ เมืองท อี่ ยูในอารกั ขาต อ งข ึ้นกบั เมอื งลอท ง้ั หมด ทาวลอม ีบตุ รชาย 7 ค น คือ 1)ป ตู า ดกุ 2 )ปตู าเหลา 3 )ป ลู อ บล่ี 4)ปูลับล่ี 5 )ปลู างง า ง 6 )ปลู างก วาง และ 7 )ปูลา นเจ้อื ง ลูกท งั้ 6คนนัน้ ม ี เมืองที่ทาวลอไดจัดแบงใหปกครอง ยกเวนลานเจื้องคนสุดทองที่ไมมีบานเมืองใหปกครอง ลานเจ้ืองจึง ขออนญุ าตทา วลอผ เู ปน พ อ ข อก ำลงั พ ลแ ละเสบยี งอาหารพ รอ มอาวธุ อ อกต ระเวนต ตี ามห วั เมอื งน อ ยใหญเ พอื่ ขยายอาณาเขตเมอื งลอใหก วา งขวางขน้ึ ต ไี ดเ มอื งไหนถา ยงั ไมถ กู ใจห รอื เลก็ ไป ล า นเจอื้ งก ม็ อบใหข นุ ท หารท่ี ไววางใจปกครองแทน ส ว นตัวก ต็ หี วั เมืองไปเร่อื ย ๆ เพอ่ื หาทีต่ ง้ั เมอื งใหได จนกระทง่ั ย กไพรพลมาถ ึงภ ฟู า ไดย ินคนพูดกนั ไปท ่วั วามเี มอื งห นง่ึ เปนท ุง นากวา งขวางส ดุ ลูกห ูล ูกตาท มีแมนำ้ ไหลผานกลางท งุ นาจ ากเหนอื ไปใต ลานเจ้ืองไดยินเชนน ้ันจึงสั่งใหท หารล งจากภ ูฟาม าถ ึงทุงกวางแ หงน ้ัน ลานเจ้ืองเห็นแ ลวพึงพ อใจม าก จงึ ส่ังใหไพรพ ลสรางบา น ส รางเมอื ง ณ ท งุ กวางแ หง น ัน้ เมือ่ ส รางเมอื งเสร็จลา นเจอื้ งก็ข น้ึ ป กครองเมืองแหง นนั้ แ ละต ง้ั ชอื่ เมอื งน น้ั ว า เมอื งแ ถง แ ละป ระกาศย กเมอื งแ ถงเปน เมอื งหลวง ท กุ เมอื งท อี่ ยใู นบ รเิ วณอ าณาจกั ร เมอื งแ ถง ต อ งข น้ึ ต อ เมอื งแ ถง แ ละส ง สว ย ส ง บ รรณาการใหเ มอื งแ ถง น บั แ ตน น้ั ม าเมอื งแ ถงจ งึ เปน ศ นู ยก ลาง การปกครองข องแควน ส บิ สองจ ไุ ท เมืองแ ถงมที าวน งั่ เมอื งต ิดตอก ัน 7 คน จนถึงย คุ สมัยของทาวเถิง คนท ี่ 8 ช ว งน้นั เมอื งแถงถกู คกุ คามจากอาณาจักรลา นชา งหรอื ลาว ท า วเถิงจึงอ พยพเมืองลกึ เขา ไปทางตะวันออก และตั้งเมืองมวยเปนเมืองหลวงขึ้นแทนเมืองแถง นับแตน้ันมาเมืองมวยจึงเปนศูนยกลางการปกครองและ เปน เมอื งหลวงข องแ ควนส บิ สองจุไท มที า วนัง่ เมอื งส บื ตอ ก ันมาเรอื่ ย ๆ จ นกระทงั่ ถึงท าวน ัง่ เมืองค นสดุ ทา ย กอนที่แควนส ิบสองจุไทจะถูกฝร่งั เศสเขาย ึดครองเปน อ าณานิคม ช ่อื วา ทาวคำฮกั เปนค นที่ 3 2 ข องร าชวงศ ลอค ำ ท า วนงั่ เมอื งค นส ดุ ทา ยข องแ ควน ส บิ สองจ ไุ ทส มยั น น้ั เปน ร ชั สมยั ข องพ ระบาทสมเดจ็ พระจ ลุ จอมเกลา เจา อยูหวั รชั กาลท ่ี 5 ข องไทย เมอื่ ป พ .ศ. 2 427 สิบสองจ ุไทถ ูกพ วกฮอ เขาร กุ รานเผาบ า นเผาเมืองไปท่วั ทาวคำฮกั กลวั พวกฮอ จงึ อพยพพลเมอื งมาพงึ่ พ ระบรมโพธิสมภารของรชั กาลท่ี 5 ล ้ีภัยอยูท่ีกรุงเทพฯ ถ ึง 3 ป เมื่อฝรั่งเศสเขายึดสิบสองจุไทจากไทยไปแลว ทาวคำฮักจึงขอพระบรมราชานุญาตจากรัชกาลที่ 5 ขอกลบั คืนส บู า นเกิดเมอื งน อนของต น หลงั จากท ถ่ี ูกย ึดครองจ ากฝร่งั เศส ส บิ สองจ ุไทจึงไรท าวน งั่ เมือง แ ละ ฝรงั่ เศสไดจดั ต้ังสหพันธรัฐไตข้นึ เรียกวา ส ิบหกเจา ไต แ ละแตง ต้งั ไทขาว เมืองไล ขนึ้ เปนเจา แผนดนิ ช่อื 2
ผาในวิถีชีวิตไทดำ แดวว นั ล อง แ ละในป พ .ศ .2 4 9 7 ข บวนการเวยี ดม นิ ท น ำโดยโฮจมิ นิ ท เขา โจมตคี า ยทหารก องทพั ข องฝ รง่ั เศส ทเี่ มอื งแ ถงแ ตกพ า ยแ พย บั เยนิ จ นฝ รงั่ เศสแ ตกก ระเจงิ เขา ฝ ง ล าว เพราะต อนน น้ั ล าวย งั ต กเปน ของฝ รง่ั เศสอ ยู คนไทดำตองหนีภัยสงครามอพยพเขาลาว สวนหนึ่งที่รักอิสระและเกรงกลัวภัยสงครามจึงอพยพเขาสูแขวง เชยี งขวางข องลาวเปน ค ร้งั แรก เมอื งแ ถงปราการข องฝ รั่งเศสแตกเพราะการแตกแ ยกข องไทด ำเอง โดยแบง เปน 2 ฝาย ฝายหนึ่งอยูฝายฝรั่งเศส อีกฝายอยูเวียดนาม ทางฝร่ังเศสไดวางแผนต้ังสหพันธรัฐไตหรือ สบิ ห กเจา ไตข นึ้ เพอื่ จ งู ใจใหช าวไทด ำ ไทข าว ช ว ยก นั ต อ ตา นล ทั ธคิ อมมวิ นสิ ต ซ งึ่ ช ว งเวลาน นั้ ล ทั ธคิ อมมวิ นสิ ต เปนท่ีหวาดกลัวของทุกประเทศในโลก โดยเฉพาะในเอเชีย ซ่ึงลอแหลมมากตอการถูกคอมมิวนิสตเขา ครอบครอง ผลลัพธออกมาคือ คนไทดำถูกหลอกใชใหรวมรบและฆากันเอง ฝายฝรั่งเศสแพตอโฮจิมินท เวียดนามเปนฝายชนะและขับไลฝร่ังเศสออกจากเวียดนาม แลวผนวกเอาแควนสิบสองจุไทท้ังหมดเขากับ แผนดินเวียดนามและไดปูนบำเหน็จแกขุนศึกท่ีอยูฝายเวียดนามใหไดทำงานกับรัฐบาล ตอมาจนถึงรุนลูก รนุ หลานจนถงึ ป จ จบุ นั กย็ งั มีอยู ส ว นไทดำท อี่ พยพออกจากด นิ แดนของตนตา งกแ็ ตกหนเี ขา สูล าวในป พ.ศ. 2518 ชนเผาไทดำก็อพยพล้ีภัยอีกครั้ง เมื่อลาวถูกขบวนการประเทศลาวเขายึดอำนาจการปกครองเปล่ียน การป กครองเปน ค อมมวิ นสิ ต ไทด ำจ งึ ต อ งอ พยพเขา สปู ระเทศท ส่ี าม เชน ฝ รง่ั เศส แ คนาดา อ อสเตรเลยี แ ละ สหรฐั อเมริกา เดยี นเบยี นฟ ู แควน สิบสองจ ไุ ท หรือสบิ สองผ ไู ทย ประกอบดว ย เมืองผูไทข าว และเมอื งผ ไู ทดำ ผไู ทขาว ม ี 4 เมอื ง คอื 1 )เมืองไล 2)เมอื งเจียน 3 )เมืองมุน และ 4)เมอื งบ าง ส วนผ ูไ ทด ำ ม ี 8เมอื ง คือ 1)เมืองแถง 2)เมืองค วาย 3 )เมืองด ุง 4)เมอื งม ว ย 5 )เมืองล า 6 )เมืองโมะ 7 )เมอื งห วดั แ ละ 8)เมอื งซาง รวมเมอื ง ของผูไทขาวและผ ูไทด ำ ม ี 12 เมือง จ ึงเรยี กวา ส บิ สองผ ูไทย หรือส ิบสองจ ไุ ท เมอื งแ ถง ป จ จบุ นั คอื เมือง เดียนเบียนฟู เปนจังหวัดหน่ึงทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือข องเวียดนาม หางจากกรุงฮานอยประมาณ 200 กโิ ลเมตร ท างทิศตะวันตกห างจากช ายแ ดนป ระเทศลาวเพียง 35กิโลเมตร ซง่ึ เปน 1 ในสบิ สองจ ไุ ท อ ยูใน เขตไลเจา ค ำว า ไลเจา เปน ภ าษาไทยแกว ไทยล านนาเรียกวา เมืองไหล หรอื หลายจ า ว เดิมป ระมุขของเขา เรียกวา จาวแผนคำ คำว า เจาแ ผนค ำ หรือ จ า วแ ผนคำ หรือ จ าวฟ า เปน ภ าษาไทยเดิม ซ ึง่ เดิมพ ทุ ธศาสนา ไปไมถงึ ฝ ายใตม ศี าสนาพ ราหมณแ ละศาสนาพุทธ ไทยฝ า ยใตนยิ มย กยองบ าลสี ันสกฤตว าเปน คำช ัน้ สูง จ ึง 3
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ทงิ้ ค ำว า จ า วแ ผน ค ำ เจา ฟา เจา แ ผน ดนิ เปลยี่ นม าใช “ก ษตั รยิ ” แ ทน เมอื งไหลห รอื ไลเจาน ี้ บ างทา นส นั นษิ ฐาน วาม าจากค ำ “หลายเจา”ค ือ เมืองไลอยูติดกับเขตจีน เขตญ วน และเขตลาว สมยั กอนต องส ง สว ยแ กทง้ั ส าม ประเทศ ค อื เวลาจ นี เขา มาก ย็ อมเปน ข า จ นี เมอ่ื ญ วนข น้ึ ม าก ย็ อมข นึ้ แ กญ วน เมอื่ ล าวย กไปก อ็ อ นนอ มต อ ล าว เปนเชน น้ีเรอ่ื ยม า จ งึ เรียกวา เมืองห ลายเจา ต อ มากเ็รยี กเปน เมอื งไลบ าง เมอื งไลเจาบา ง บ างทานวา เมอื งไร จาว ก ลายมาเปนเมืองไลต ามภาษาญ วน เดียนเบยี นฟู ม ีลกั ษณะเปน ท่รี าบลอมรอบดว ยภ ูเขาส งู และเปน สมรภมู ริ บอ ันลือล นั่ ในชว งส งครามอินโดจีนค ร้ังแรก (พ .ศ. 2 489 - 24 97 ) ซ ง่ึ เปน การส รู บร ะหวา งกองทพั ฝรงั่ เศสก บั ก องทพั ฝ า ยต อ ตา นก ารค รอบครองข องช าวเวยี ดนาม น ำโดยโฮจมิ นิ ห ท เี่ รยี กวา ก องทพั เวยี ดม นิ ห การส ูรบค รง้ั นส้ี น้ิ สุดด วยก ารพ า ยแ พอ ยางไมน าเชื่อข องกองทัพฝ ร่ังเศสท มี่ ที ั้งก ำลงั คนแ ละอ าวุธทนั สมัยก วา และไดรบั การสนบั สนนุ จ ากส หรฐั อเมรกิ า การรบท เ่ี ดียนเบยี นฟู เร่ิมขึน้ เมือ่ เดือนม นี าคม พ.ศ .24 97เดมิ ที ฝร่ังเศสไดยึดปอมเดียนเบียนฟูที่อยูกลางหุบเขาไวได ซ่ึงนับเปนจุดยุทธศาสตร เพราะมีชัยภูมิท่ีเปนภูเขา ลอมรอบ ทำใหยากแกการเขาโจมตี โดยฝร่ังเศสต้ังเปาวา ตราบใดที่รักษาเดียนเบียนฟูไว เวียดมินหก็ไม สามารถร กุ ต อ ไปได และจะกลายเปน ข วากหนามท ค่ี อยก ันไมใ หเ วยี ดม นิ หเคล่ือนท หารไดต ามค วามต อ งการ แตในขณะท่ีฝร่ังเศสมีกำลังม่ันใจในความแข็งแกรงของปอมเดียนเบียนฟูอยูนั้น โฮจิมินหไดอาศัยความ กลาหาญเด็ดเดี่ยวของทหารประชาชน ซึ่งถอดปนใหญออกเปนช้ินๆ แลวขนลำเลียงขึ้นไปบนยอดเขารอบ เมอื งเดยี นเบยี นฟ อู ยา งล ำบากย ากเยน็ ค รน้ั ป ระกอบป น ใหญเ สรจ็ ท หารเวยี ดม นิ หท อ่ี ยตู ามย อดเขาร อบป อ ม เดียนเบียนฟู ก็ระดมยิงปนใหญเขาตีปอมของฝรั่งเศสอยางพรอมเพรียงกัน จนปอมเดียนเบียนฟูแตก ฝรงั่ เศสต อ งยอมพ า ยแ พแ ละถ อนตวั ไปจากเวยี ดนามในท ส่ี ดุ ก ารรบค รงั้ นถ้ี อื วา เปน ช ยั ชนะค รงั้ ย ง่ิ ใหญท ส่ี ดุ ของชาติเอเชียอาคเนยเหนือชาติมหาอำนาจตะวันตก ขณะท่ีขอตกลงในการประชุมเจนีวาเม่ือวันท่ี 21 กรกฎาคม 19 5 4 แ บงเวยี ดนามอ อกเปน เวยี ดนามเหนือแ ละเวียดนามใต ด วยเสน ขนานท ี่ 17 กอ นท ี่ส งคราม อนิ โดจนี ค รงั้ ท ี่ 2 ห รอื ส งครามเวยี ดนามจ ะเกดิ ต ามม าอ กี ใน 3 ป ถ ดั ม า โดยส หรฐั ฯเขา มาม บี ทบาทในก ารส รู บ และก็พา ยแ พไ ปในท สี่ ดุ เชน ก ัน 4
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ไทดำ ห รือ ล าวโซง ไทดำ เปนชนชาตไิทย ท ่เี รยี กตนเองว า ไต (ไท)หรอื TAIโดยม ีคนเรียกชื่อห ลายช ื่อ เชน ล าวโซง ไทยโซง ล าวซ งดำ ผ ไู ทยดำ ไทยทรงดำ แ ตค ำวา ไทดำ จ ะเปน ทรี่ จู กั ก นั อยา งแ พรห ลาย เปน กลมุ ช าวไทกลมุ หนง่ึ ทมี่ ถี ิน่ ฐานด้งั เดิมอ ยูในเขตส ิบสองจุไทเดมิ หรอื บรเิ วณล ุมแ มน ้ำด ำและแมน้ำแ ดงในเวียดนามเหนอื ซง่ึ เปน ถ่นิ ท่ีอยดู ้งั เดิมข อง ชาวไทด ำ ช าวไทแ ดง แ ละช าวไทขาว ในสมัยท ฝี่ รัง่ เศสเขามาป กครองเวียดนาม และ ลาว พวกเขาไดเรียกชนเผาทอ่ี ยบู ริเวณล มุ แมน ำ้ ด ำวา ไทดำ ท่ีเรียกวา ไทด ำ เพราะวา กลมุ ชนเผา ไทดงั กลา ว นยิ มสวมเสอื้ ผาส ีดำอันเปนเอกลักษณ ซ ึ่งยอมด วยต น ฮอมห รือต นคราม แ ตไ ทดำม ีผวิ ขาวค ลายค นจีน ค ำ วา ซ ง หรือ ส ว ง แ ปลวา ก างเกง จึงเรยี กค นเหลานต้ี ามเครือ่ งน งุ หมว า ล าวซงด ำ ห รือลาวโซง นอกจากนี้ใน หนังสอื ส ารานุกรมไทย (หนา 6787) กกนอาจ ลา วถ ึง ล าวโซง โดยเตมิ ค ำว า ลาว ไปขางหนาน น้ั ส ันนิษฐานไดส องทาง คือ 1.ค งเปน เพราะค นไทยเหลา นไี้ ดอ พยพม าจาก ดินแดนสวนหน่ึงติดตอกับอาณาเขตป ระเทศล าว และ มขี นบธ รรมเนยี มป ระเพณสี ว นใหญค ลา ยคลงึ ก บั ค นใน อาณาจกั รล าว จงึ เรียกวา ลาวโซง 2.ค งเกดิ จ ากค วามน ยิ มเรยี กชอื่ ค นในส มยั น นั้ มักจะเรียกผูท่ีจากถิ่นอื่นอพยพเขามาอยูใหมวา ลาว ดังเชน ลาวเวียง ลาวพวน เปนตน ไทยโซง เมื่อได อพยพเขา มาอ ยทู เ่ี พชรบรุ ี จ งึ พ ลอยไดร บั ก ารเรยี กช อื่ วา ลาว ไปดว ย ปจจุบันพบไทดำในจังหวัดเพชรบุรี ราชบุรี นครปฐม ส พุ รรณบรุ ี ล พบรุ ี ส ระบรุ ี ก าญจนบรุ ี ส โุ ขทยั พิจิตร พ ษิ ณโุ ลก เลย ชุมพร และสุราษฎร์ธานี ท่มี า : มูลนธิ ิไทยทรงดำ ประเทศไทย, 2548 5
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ชาวไทดำ เชอื่ ก นั ว า ต นส บื เชอื้ สายม าจากบ รรพบรุ ษุ ด ง้ั เดมิ 2 ต ระกลู ค อื ต ระกลู ผ ผี ทู า ว แ ละต ระกลู ผีผ ูนอ ย ต ระกูลผ ีผทู า ว ส ืบเชอ้ื สายม าจากชนช้นั เจา นาย เปนช นช้นั ป กครอง ในส ายต ระกลู ม ซี งิ เดยี ว (คลา ย แซของชาวจนี )คอื ซิงลอ ผ ูที่เกิดในตระกลู นจ้ี ะถือผ ผี ูท าวเปนผ ีป ระจำตระกูล ตระกูลผ ผี ูนอ ย ส ืบเชือ้ สาย มาจากชนชั้นส ามญั ห รอื ช ้นั เพย้ี ผูท ่เี กิดในส ายต ระกลู น้ี จะถือผ ผี ูน อ ยเปนผปี ระจำตระกลู ชาวไทดำเชอื่ ว า ผีผูทาวมีศักด์ิสูงกวาผีผูนอย ผูนอยจะตองใหความเคารพยำเกรงแกผูทาว ความเช่ือน้ีจะปรากฏในการ ประกอบพธิ กี รรม เชน พิธเี สนเรอื น ซ ่งึ ผูนอยจ ะเขารวมในพ ธิ ีเสนเรอื นของผูทา วไมได สว นในก ารด ำเนิน ชีวิตน้ันทั้งสองตระกูลอยูรวมกันไดอยางเสมอภาค ไทดำ มีการนับถือผี มีการบวงสรวงผีเปนประจำ เชน ผีเรือน หรือ ผบี รรพบรุ ุษ ทมี่ ุมห นึ่งในบ า นจ ะใชเ ปน ทีบ่ ูชาผบี รรพบรุ ุษ เรยี กวา “กะลอห อง”หากเปนตระกูล ผนู อ ยจะมกี ารเซนไหวห รือเลี้ยงผีทุกๆ10วนั หากเปน ตระกูลผีผ ทู าวจะเล้ยี งผที ุกๆ5 ว ัน เรยี กก ารเล้ยี งผี ประจำต ระกลู น ว้ี า “ป า ดตง”ในห นงึ่ ป ไ ทดำโซง จ ะม พี ธิ เี ลย้ี งผคี รงั้ ใหญ เรยี กวา พ ธิ เี สนเรอื น ซ ง่ึ เปน การแ สดง ถงึ ค วามกตญั ตู อ บ รรพบรุ ุษท ไ่ี ดลวงลับไปแลว เชอ่ื กนั ว า เมือ่ เลี้ยงผแี ลว ผ กี ็จะปกปอ งค มุ ครองตนใหอ ยู ดี ม ีความสุข ม คี วามเจริญก าวหนา น อกจากนยี้ งั มกี ารนบั ถอื “แ ถน”ค อื ผใู หค ุณแ ละโทษ การอพยพข องช าวไทด ำส ูป ระเทศไทย ในป พ .ศ . 24 38 และ ป พ .ศ. 2 4 39 ไดเกดิ ก ารอพยพค รั้งใหญของชาวผไู ทข ึ้น ส าเหตมุ าจากศึก สงครามแยงชิงอำนาจกันระหวางบรรดาหัวหนาของไทดำกลุมตางๆ ในแควนสิบสองจุไท พวกไทดำจึงได อพยพเขามาในประเทศลาวและในภาคอีสานของประเทศไทย ในประเทศลาวน้ัน ชาวไทดำสวนมากไดต้ัง ถน่ิ ฐานใน แ ขวงหลวงน ำ้ ทา แ ขวงบ อ แ กว แ ขวงอ ุดมไซแ ขวงห ัวพนั แ ละ แขวงซำเหนอื สวนในประเทศไทย น้ันก็อพยพเขา มาด ว ยเชนก ัน โดยม าต ้ังถนิ่ ฐานในภาคอสี านตอนบน เชน จังหวดั เลย นครพนม ก าฬสนิ ธุ มกุ ดาหารรอ ยเอ็ด และ ส กลนคร ในชว งระหวา ง ป พ.ศ .2496จนถงึ ป พ .ศ.2497ไดเกิดส งครามในเมือง เดยี นเบยี นฟ ู ซ ง่ึ เปน หนง่ึ ในเมอื งข องแ ควน ส บิ สองจ ไุ ทเดมิ ช าวผ ไู ทจ งึ ไดอ พยพห ลบหนกี ารเกณฑท หารข อง ฝรงั่ เศส เขามาในประเทศล าวและในประเทศไทยอ กี ระลอก 6
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ในส มยั ส มเดจ็ พ ระเจา ต ากส นิ มห าร าช ค รน้ั พ ระองคท รงไปต กี รงุ เวยี งจนั ทน ในป พ .ศ .2 3 2 2 พ ระองค ทรงไดกวาดตอ นช าวไทดำท อ่ี พยพม าจากสิบสองจุไท สงไปต ้ังถ ่นิ ฐานทีเ่ มอื งเพชรบรุ ี ต อมาในป พ .ศ .2 3 3 5 สมยั พระบาทส มเดจ็ พ ระพทุ ธยอดฟ า จฬุ าโลก และในป พ .ศ . 23 81 ส มยั พระบาทสมเดจ็ พระน ง่ั เกลา เจา อยหู วั พระองคก ็ทรงย กทพั ไปตีเวียงจันทน และก ็ไดก วาดต อนช าวไทด ำม าอกี ซง่ึ ในป จจุบนั ต งั้ ถิ่นฐานก ระจายกัน อยใู นพ นื้ ท ห่ี ลายจ งั หวดั เชน ร าชบรุ ี น ครปฐม ส พุ รรณบรุ ี พ จิ ติ ร พ ษิ ณโุ ลก ก าญจนบรุ ี ล พบรุ ี ส ระบรุ ี ช มุ พร และสรุ าษฎรธ านี ปจ จุบันเรยี กคนเหลา นวี้ า ชาวไทยโซง มีหลกั ฐานป รากฏในหนังสือป ระวตั ผิ ไู ทยห รอื ชาว ผูไทยที่ถกู กวาดตอนม าจากเมอื งแ ถน หรือ เมืองแ ถง ดงั น้ี คร้ังท่ี 1 ในส มัยก รุงธนบุรี ส มเดจ็ พ ระเจา ตากส ินมห าราช ป พ.ศ .232 2ด งั ปรากฏห ลักฐานในพ ระ ราชพงศาวดารร ชั กาลที่ 1 (ห นา 3 8-40 )ค วามวา ในจ ุลศกั ราช 1 141 ป กนุ เอกศก (พ.ศ .2322)พ ระยาเดโช (แ ทน)พ ระยาแ สนท อ งฟา ผ นู อ งอ พยพค รอบครวั ห นไี ปอ ยเู มอื งญ วน ก องทพั ส มเดจ็ พระมห าก ษตั รยิ ศ กึ แ ละ เจาพระยาสุรสีหพิษณุวาธิราชตีเมืองลานชางไดแลว ใหเก็บส่ิงของปนใหญนอยครอบครัวเขามา ณ เมือง พนั พ รา ว แ ละใหก องทพั ห ลวงพ ระบ างไปต เี มอื งท นั ต ญ วนเรยี กวา เมอื งซอื หงี เมอื งม ว ย ส องเมอื งนเี้ ปน ลาว ทรงดำ (ผ ูไ ทดำ)อ ยรู มิ เขตแ ดนเมืองญ วน ไดค รอบครวั ลาวท รงด ำล งมาเปน อันมาก พ าครอบครัวล าวเวียง ลาวท รงดำล งมาถ ึงกรงุ ในเดอื นยี่ ปกนุ เอกศก (พ .ศ. 2 3 2 2) นนั้ ลาวท รงดำน น้ั โปรดใหไปต ง้ั บา นเมอื งอ ยู เพชรบรุ ี น บั เปนรุนแ รกท ีม่ าต ง้ั ถน่ิ ฐานในประเทศไทย ลาวเวยี ง ลาวห วั เมืองฟ ากโขงตะวนั ออกก โ็ปรดใหไป ตั้งบานเมืองอยูสระบุรี เมืองราชบุรีบาง ตามหัวเมืองตะวันตกบาง อยูเมืองจันทบุรีบางก็มีเช้ือสายมาจน ทุกวนั นี้ ค รง้ั ท ่ี 2 ส มัยร ชั กาลที่ 1 ในป พ .ศ .23 35กองทพั เวียงจันทนต หี ลวงพ ระบางแ ตก และจ ับก ษัตรยิ หลวงพระบ างสง กรุงเทพฯ ในป พ .ศ .2335 -2 338 กองทพั เวียงจนั ทนไ ดต เี มอื งแ ถง แ ละเมืองพวน ซ่ึงแขง็ ขอตอ เวียงจนั ทน กวาดตอ นช าวผไู ทดำ ลาวพวนเปน เชลยส ง ม าก รุงเทพ ฯ ร ชั กาลท ี่ 1 ท รงมีรบั สง่ั ใหชาว ผไู ทด ำประมาณ 4 ,0 0 0 คนไปต ้ังถ่ินฐานท่ีเพชรบุรีเชน เดยี วก บั ช าวผูไ ทด ำร ุนแ รก ครง้ั ท ี่ 3 ในส มยั พระบาทส มเดจ็ พระน ง่ั เกลา เจา อ ยหู วั ร ชั กาลท ี่ 3 เมอื่ ป พ .ศ .2 3 7 9 ม หี ลกั ฐานป รากฏ ในพ งศาวดารเมอื งหลวงพ ระบาง (หนา 2 5 3 -254) ค วามวา ค รง้ั ศกั ราช 11 9 7 ปม ะแ ม ส ปั ตศก (พ.ศ . 2378 ) เจา พระยาธ รรมาธกิ รณ (ส มบญุ )เปน แ มท พั ค มุ พ ลทหารข นึ้ ไปต งั้ อ ยเู มอื งหลวงพ ระบ าง แ ลว แ ตง ใหเ จา ร าชไภย อุปราชทาวพระยาคุมกองทัพข้ึนไปตีเมืองพวน แตงใหเจาอุนแกวนองเจาอุปราช เจาสัญไชย 7
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ บตุ รเจาอุปราชนาคท ่ี 7เจา แ กนค ำบ ตุ รเจาหอหนา อ ภัยท ่ี 2เจาคำป านบ ุตรเจา มง ท ่ี 1ทา วพระยายกกองทพั ขึน้ ตีเมืองแ ถนจบั ได ล าวพวน ล าวทรงด ำ (ผไู ทยดำ)สง ลงมา ณ กรงุ เทพฯ เจาเมืองธาตเุจาเมืองหลวงพ ระ บางครองเมืองได 20 ป ร วมอายุ 64 ป ก ถ็ ึงแกก รรม ศ กั ราช 1198ปว อก อัฐศก (พ.ศ.2 3 79 )เจา อ ปุ ราช เจาราชวงศมีศุภอักษรแตงใหเจาอุนแกวคุมดอกไมเงินดอกไมทองลงมากรุงเทพฯ พระบาทสมเด็จพระนั่ง เกลา เจา อ ยหู วั ท รงเหน็ วา เจา อ ปุ ราชห รอื เจา ร าชวงศค งจ ะต งั้ เปน เจา เมอื งหลวงพ ระบ างคนห นง่ึ จ งึ โปรดต งั้ เจา อนุ แกว เจา นครหลวงพระบ างอนุรุธท ี่ 5 เปน เจา นอ งอ ุปราชราชไภยเปน ทร่ี าชวงศข้ึนไปรักษาบ านเมอื ง ครั้น เจา อ ุปราชราชวงศป ลงศพเจา เมอื งหลวงพ ระบ างเสร็จแ ลว พวกเมอื งห ึม เมืองค อย เมอื งควร ตงั้ ข ัดแ ขง็ ต อ เมืองหลวงพระบาง เจาอุปราชเจาราชวงศแตงใหทาวพระยาคุมกองทัพข้ึนไปตีจับไดลาวทรงดำ (ผูไทยดำ) แตง ใหพระยาศรมี หาน ามคุมล งมา ณ ก รงุ เทพฯ คร้ังหน่ึง ครั้งที่ 4 ปพ.ศ. 2381 สมัยพระบาทสมเด็จพระน่ังเกลาเจาอยูหัว รัชกาลท่ี 3 ยกทัพไปปราบ เจาราชวงศ ค รั้งท่ี 5 ป พ .ศ . 24 25-2 42 8 ส มัยพระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลาเจาอยหู ัวรัชกาลท ี่ 5 ย กทัพไป ปราบศ กึ ฮอ ไดโ ปรดใหพ ระยาภ ธู ราภ ยั ห รอื พ ระยาช มภ ู เปน แ มท พั ไปป ราบฮอ แ ละไดอ พยพไทด ำจ ากเมอื ง แถง แ ละเมืองพวนในแควน ส ิบสองจไุ ท ม าในป พ .ศ.2 425พักอยทู ี่กรุงเทพฯ 3 วัน โดยม ตี ัวแทนไทด ำ 5 คน ไดเขาเฝาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เพ่ือขอพระราชทานอาหารและเครื่องนุงหม คือ 1)พอของห ยอด ส ิงลอคำ (อ ายเฒามน ไพศูนย)2)พ อข องน ายน าค สงิ ลอ (อายเฒาแ ฝง ด ีแอ)3)พอ ของ นายโหย สิงลอ (อ า ยโหย ออ ยนอ)4 )พอ.....5).....ต อ มาเม่อื ป พ.ศ.2 4 3 0ไดอ พยพเขา ไปในประเทศลาว อกี ครงั้ หนง่ึ แ ลว จ งึ อ พยพก ลบั เขา มาต ง้ั บ า นเรอื นอ ยทู บ่ี า นนาป า ห นาด ตำบลเขาแกว อำเภอเชยี งค าน จงั หวดั เลย เมือ่ ป พ.ศ.2 46 0จ นถึงปจ จุบนั พระม หาม นตรี ขน.ต สิ าโร เขยี นจ าวไตดำ หรอื จ าวไตโซงในดินแ ดนส ยาม ไวว า จ าวไตโซง น บั ไดวา เปนช นกลมุ นอยในประเทศไทยท่เี ขาเรียกก นั ตดิ ปากว า คนลาว ห รอื ผลู าว ในป จจุบันน ้ีไดก ระจายแยกยาย กันไปทำมาหากนิ ต ามใจชอบในท อ งถนิ่ ต าง ๆทว่ั ประเทศไทย ในจ งั หวดั เพชรบรุ ี ท อี่ ำเภอเขายอ ย ต ำบลหนองปรง ท บั ค าง ห ว ยท า ชา ง ท อ่ี ำเภอเมอื ง ต ำบลวงั ต ะโก ที่อำเภอช ะอำ และทีอ่ ำเภอบา นแ หลม ต ำบลท า ชา ง 8
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ในจงั หวัดส ุพรรณบุรี ท่ีอ ำเภออ ูทอง ตำบลบ า นด อน ส ระยายโสม หนองโอง ดอนม ะเกลือ ท ี่อำเภอ สองพน่ี อง ม ีหมบู า นห นองง าน ห มบู านด อนม ะนาว ห มูบ านลาดมะขาม ต ำบลบานโขง ที่อำเภอเมอื ง ตำบล บางกุง หมูบ านบ างห มัน แ ละท อ่ี ำเภอบ างปลามา ในจงั หวดั ร าชบุรี ท่ีอำเภอจ อมบึง ต ำบลจ อมบึง ห มูบานตลาดค วาย ท ่อี ำเภอด ำเนนิ สะดวก ตำบล ดอนคลงั หมบู านบ ัวงาม ท ่อี ำเภอบ างแ พ ต ำบลด อนคา หมบู า นตากแ ดด และท่ีอ ำเภอป ากทอ ในจังหวัดนครปฐม ท่ีอำเภอสามพราน ตำบลตลาดจินดา ท่ีอำเภอบางเลน หมูบานเกาะแรต บานดอนข ม้ิน บ านห วั ทราย บ า นไผห ชู า ง บ านไผค อกเนอ้ื ทีอ่ ำเภอก ำแ พงแ สน ห มูบา นด อนเตาอฐิ บ า นส ระ บานยาง บานดอนทอง บานไผคอย บานไผโทน บานไผแกะ ท่ีอำเภอดอนตูม หมูบานแหลมกระเจา บานหัวถนน และท อ่ี ำเภอเมือง ห มบู า นด อนข นาก ในจังหวดั เลย ท่ีบา นนาป า หนาด ต ำบลเขาแ กว อ ำเภอเชียงคาน น อกจากนเี้ ขาใจวา ม ีอ ยูในจ ังหวดั อ่ืน ๆ อกี หลายแหง เชน ก าญจนบุรี สระบรุ ี ลพบรุ ี น ครสวรรค พ ิจติ ร พิษณุโลก ส โุ ขทยั ช มุ พร แ ละ สุร าษฎรธ านี อ ยา งไรกด็ ี ไมว า ช าวโซง จ ะมาจากถน่ิ ใด มีค วามเปน มาอ ยางไร จ ะเปนค นลาวห รือเปนคนไทย ก็ตาม แ ตจ าวโซงก ็ยงั มภี าษาพดู ตัวอกั ษร วฒั นธรรมประเพณี เครอ่ื งแตงกาย ซ ง่ึ จาวโซง ย ังคงร ักษาไวให อยคู ูแผน ดนิ ส ยาม สืบสายภ าพลักษณน ับจากบ รรพบรุ ุษม าจนถงึ ทุกวนั นี้ ตัวอักษร ไทยทรงดำ ไทดำ หรอื ภ าษาถ่นิ เรยี กวา “ลาวโซง”มภี าษาพดู และภ าษาเขียนเปนของต นเอง นับต ั้ง แตตั้งถ่ินฐานอยูที่ดินแดนสิบสองปนนา ภาษาถ่ินของลาวโซงนั้นมีเอกลักษณเฉพาะตนเอง ซึ่งยากตอการ เลยี นแ บบ 9
ผาในวิถีชีวิตไทดำ 10
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ล กั ษณะบ า นเรือน บา นของชาวไทด ำหรอื ลาวโซง เรยี กวา เฮอื นล าวหรอื เรอื นล าว ในอดตี เปน เรอื นห ลังใหญ ม ีลกั ษณะ เปนบ านชั้นเดียวใตถ ุนสูง ทง้ั นเ้ี พือ่ ใชบรเิ วณใตถ ุนบ า นเปน ที่ประกอบกจิ กรรมต า งๆ ภายในครวั เรือน เชน การท อผา ป นดาย ต ำข าว แ ละเพ่อื เปน ท่ีอยขู องส ตั วเลี้ยง ส รา งดว ยว สั ดทุ ี่หาไดง า ยในท องถ่ิน เชน ไมไ ผ หญา แฝก และไมเ นอื้ แขง็ ต า งๆสว นของพ นื้ บา นปดู ว ยฟ ากไมไ ผ ใชล มิ่ เปนสลัก ห รือตัวย ึด แ ละใชหวายผ กู แทนการตอกตะปู เสาบานทำดวยไมเน้ือแข็ง สวนหองน้ำหองสวมจะปลูกแยกหางจากตัวเรือน หลังคามุง ดวยหญา คาเปนร ปู โคง ลงมาปกคลมุ ท ้ังบา นเกือบค รง่ึ ห ลัง เปรียบเสมอื นฝ าบานสว นหนึง่ ใชป องก นั ล มแ ละ ความหนาวเยน็ บรเิ วณจวั่ บ นหลงั คามีลกั ษณะทโี่ ดดเดน ถอื เปน เอกลกั ษณของบา นลาวโซง ค อื ก ารนำเอาไม มาประดษิ ฐเ ปน ร ปู โคง 2ชิน้ ประกบไขวก นั คลายเขาค วายอ ยูบนย อดจ่ัว ลาวโซง เรียกวา “ขอกดุ ”ซ่งึ ถ อื วา เปนส ัญลักษณแ หงความด แี ละค วามส ำเรจ็ สว นร ะเบียงบ า นท ้งั ห นาบานแ ละห ลงั บา น ม บี นั ไดข นึ้ -ล ง ทง้ั ห นา และหลัง ระเบยี งดา นหนาใชเปนท ่ีรับแ ขกผ หู ญิง เรียกวา “กกช าน” ส ว นร ะเบยี งด านหลัง เรียกวา “ก วา น” สำหรับแขกผ ชู าย สว นในต วั บา น จัดม ุมใดม มุ ห นึง่ ใหเปน ห อ งส ำหรับเปน ทอ่ี ยขู องผบี รรพบุรุษ ซ่ึงเรียกวา “กะลอหอง” ในหองผีตองเจาะชองฝาบานไว 1 ชอง เพื่อเวลาทำพิธีเสนเรือนจะตองสงอาหารที่ทำพิธีให บรรพบรุ ษุ ทางชองน้ี สว นตวั บา นใหจ ัดเปนม มุ น อนม ุมหนง่ึ ม มุ ครวั ม มุ ห นงึ่ ทคี่ รัวจะมเี ตาไฟและอ ปุ กรณ การหุงตมดวยหมอดิน เหนือเตาไฟข้ึนไปจะมีหิ้งเพื่อเก็บของใชจำพวกหวายและไมไผ เพ่ือรักษาเน้ือไมไผ และหวายไมใหม อดก ิน เม่ือเวลาห ุงหาอาหารควนั ไฟจะข้ึนไปรมข องใชบ นห ้งิ ซ ึง่ ลาวโซงจ ะเรียกหงิ้ น ้ีวา “ส า” สวนทางมุมนอน จะเห็นท่ีนอนและมุง ซึ่งลวนเปนสีดำทั้งส้ิน จะไมมีการเก็บท่ีนอนและจะกางมุงไวตลอด เพราะถ อื วา น นั่ เปน ท สี่ ว นตวั ห รอื เปน ห อ งอ กี ห อ งห นง่ึ เชน ก นั ถดั อ อกไปอ กี จ ะม หี ง้ิ เกบ็ สงิ่ ของเกยี่ วกบั เสอ้ื ผา ของใชมคี า ใสไ วในห บี ที่ทำด วยไมไ ผ ซ่ึงช าวโซงใชแ ทนตเู ส้อื ผา เรยี กห ีบไมไผน น้ั ว า “ขมุก”ส ว นของห ลงั คา บานมุงดวยหญาคา ฝาบานขัดแตะดำดวยไมไผ ไมมีชองหนาตาง ในปจจุบันเปลี่ยนมาปลูกบานสมัยใหม เกอื บหมดแลว แตป ระเพณตี างๆย งั รกั ษาไวเหมือนเดิมทกุ อยา ง 11
ผาในวิถีชีวิตไทดำ เรอื นไทดำ บา นโซง จังหวดั ส ุพรรณบุรี วาดจากภาพถา ยข อง ศริ ิชยั นฤมติ รเวชก าร ใน กรมยุทธโยธาทหารบก. เรอื นไทย. 2515 เรอื นท รงก ระดองเตา เรอื นจ ั่วทรงจอมแห และเรือนป น หยา ท่ีบานพ ระย ายโสม อำเภออทู อง จังหวัดสพุ รรณบรุ ี เมื่อ พ.ศ. 2513 (วาดจากภาพถายข อง อทุ ัยใจจ งรกั ) เรือนไทด ำ บา นห นองชมุ พล อำเภอเขายอ ย จ ังหวัดเพชรบรุ ี 12
ผาในวิถีชีวิตไทดำ เรอื นท รงก ระดองเตา มขี อกุดคลายเขาค วายป ระกอบยอดจั่ว เรอื นไทดำ เมอื งโบราณ จ งั หวัดสมทุ รปราการ วาดจ ากภ าพถา ยใน น. ณ ปากนำ้ , แบบแผนเรอื นในสยาม. (พิมพครั้งท ี่ 2) กรุงเทพฯ : เมอื งโบราณ, 2535 เรอื นท รงก ระดองเตาแ หง บ า นแ มประจันต ทายาง จ ังหวดั เพชรบรุ ี บานเรือนไทดำ จังหวดั เพชรบรุ ี เมอื่ พ.ศ. 2410 (วาดจากภ าพถายข อง ฟ รนั ซ ิส จติ ใน : พิพฒั น พงศรพพี ร. สมดุ ภาพรชั กาลท ี่ 4.กรงุ เทพฯ : พพิ ิทธภณั ฑภาพม มุ กวา ง กรงุ เทพมหานคร, 2547) 13
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ศูนยว ฒั นธรรมไทยท รงดำเขายอยตำบลหนองปรง อำเภอเขายอ ย จงั หวัดเพชรบุรี ศนู ยวฒั นธรรมไทยท รงด ำบานหวั เขาจนี ห มู 1 ต ำบลหว ยย างโทน อ ำเภอปากทอ จ งั หวดั ราชบรุ ี 14
ผาในวิถีชีวิตไทดำ บา นนาป าห นาด หมู 4 ตำบลเขาแกว อ ำเภอเชียงคาน จ งั หวัดเลย การแบงพ น้ื ท ่ีภายในบาน 15
ผาในวิถีชีวิตไทดำ กะล อ หอง ห องสำหรบั เปน ทอี่ ยูข องผ ีบรรพบุรษุ มุมนอน มมุ ครวั ระเบียงด านหนา ห รอื ก กช าน “ข น้ึ ไดเฮอื น จ ะผ ิดผีบ าน ข ึน้ ไดกวาน จ ะผดิ ผเี ฮอื น” จะข ้ึนบันไดต อ งใหเจา บานเชิญ มฉิ ะนั้นผ เี รือนจะติเตียน ทำใหเจ็บไข หนา บานใชรับแ ขกผูใหญท คี่ นุ เคยนับถือ หลังบา นห นุมสาวค ยุ ก นั ไมใ หเ ขาบ า น 16
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ทรงผม ทรงผมข องช าวไทด ำห รอื ล าวโซง ม ลี กั ษณะแ ตกตา งก วา ช าตอิ นื่ ๆท เ่ี ปน เอกลกั ษณเ ฉพาะกลมุ เรยี กวา ปนเกลา โดยท รงผมส ามารถบงบอกถ ึงสถานะของผ ูหญิงลาวโซงไดว า เปนคนโสด แตงงานแ ลว หรือเปน หมาย เชน ทรงผม ผูสาวปลอยผม/ไวทายทอย แตงงานแลวมวยผมไวจอมกะหมอม หากสามีตายเปน แมหมายเอาไวทายทอย (ดอยล ง) ห รอื ห ากแ บง ต ามว ยั ต า งๆ จะสามารถแ บงไดด ังนี้ ในส มัยกอนเดก็ หญิง และช ายจ ะถ กู กรอ นผ ม พอเร่มิ เปน ห นุมสาว ผูช ายจะตดั ผมท รงด อกก ระทุม หรือทรงสูง ส ว นผ ูห ญงิ ไวผ ม ทรงเอ้อื มไหลหรอื เอ้อื มไร เปนท รงผมข องเด็กหญงิ ล าวโซง ท ผี่ มย งั สั้นอ ยรู ะหวา งอายุ 13-14ป ทรงส บั ป ลิ้น ทรงจ กุ ตบ เม่ือผ มเริ่มยาวจ ะพบั ปลายผ มมว นขน้ึ ใชหวสี บั ไวต รงท ายทอย เปนผมที่ข มวดเปน กระบ งั อ ยูขา งหลงั ถกั เปนเปย สำหรับห ญงิ สาวช วงอายุ 1 5ป สำหรบั หญงิ สาวชว งอายุ 1 6ป 17
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ทรงข อดกระต อก ทรงป น เกลาซอย ห รอื ขอดซ อย เปน ผ มท ่ยี าวผกู เปนปม ปลอ ยช ายลงข างหนา เปนการเกลา ผมที่ผูกเปนเงื่อนตาย เอาชายไวข างซา ยเปนโบวคลาย หกู ระตา ย ป ลอ ยชายผ มขา งขวา ส ำหรับห ญงิ สาวช ว งอายุ 18-19 ป ส ำหรบั ห ญงิ สาวช วงอายุ 1 7ป , เปน ทรงส ดุ ทายของสาวรนุ ทรงปน เกลาตว ง ทรงปน เกลา ตก ห รอื ทรงแมห มา ย เกลาต ลบไวก ลางศ รี ษะ ม วนช ายขดเขา ขางใน ใชไมก ลดั ขัดไว เมื่อสามีเสียชวี ติ จะปลอยผ มสยายในระหวา งไวท กุ ข ไมใหห ลดุ ด า นหนา โยกเปนลอนใหส วยงาม ส ำหรบั ห ญงิ สาว จะป น เกลา ตกอยกู ลางศีรษะค อ นไปทางท า ยทอย ชวงอายุ 2 0ป ทรงน ้ีสามารถแ ตง งานได และเกลาต ลอดอ ายุ มกี ลมุ ผมอ ยูขา งหลงั ยกเวน เปน หมายห รอื ช ว งไวท กุ ข 18
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ประเพณี พธิ ีกรรมแ ละความเชอ่ื ชาวไทดำหรือลาวโซงมีลักษณะทางวัฒนธรรมที่เปนเอกลักษณของตนเอง เชน ภาษาพูดและ ภาษาเขียน การแตง กาย ขนบธ รรมเนียม ประเพณี พธิ ีกรรม และความเชื่อด ั้งเดิมอ ยเู ปน อนั มาก ลักษณะ ทางสงั คมข องล าวโซงย ังคงรักษาข นบธ รรมเนียมจ ารีตประเพณีและพ ิธกี รรมไวอยางเครง ครัด ซึง่ เปน ปจ จยั สำคัญในความเปนป ก แผนแ ละการด ำรงเอกลักษณข องกลมุ ช าตพิ นั ธุ พธิ ีกรรมห ลกั เชน พิธีเสน พิธีงานศพ พิธีขน้ึ บานใหม ฯลฯ ประเพณีข้นึ เฮือนใหม เมื่อปลูกเรือนใหม การทำพิธีข้ึนบานใหม มักทำในชวงเวลาบาย หลังจาก 15.00 น. ลวงไปแลว ถือเปนพิธีชั้นกลาง หมอพ ิธีจะมาข ม ขว ง คอื ขมสง่ิ เลวราย ผีรา ยออกจากไมไ ปอ ยูท่อี ่ืน จากน้นั ข นอ ุปกรณ ที่จำเปน ในก ารดำรงชีวติ ข ้ึนบ าน ของใชในพธิ มี ี ขมกุ ไหเออื ด (ไหพริก) ไหเกลอื ไหน ง่ึ ข าว ท่ีนอน หมอน มุง เสอื่ สาด ฯลฯ แลว จงึ “เลาผเี ฮอื น” คอื การบอกเลา หรือ เชญิ ผีเรือนม าอ ยูบ นบ า นใหม ทำพธิ ี “จ่ไี ฟไหข าว” (นงึ่ ข า วก อ ไฟบ นเตาท ใี่ ชก อ นห นิ 3 กอ น เรยี กวา กอ นเสา ) เลยี้ งอ าหารคำ่ แ ลว เสรจ็ พ ธิ ี คนบ า นใกลเ รอื นเคยี ง ไมม ีการใหของขวญั มแี ตค ำอ วยพรใหอยดู ีม สี ขุ อายุมนั่ ข วญั ย นื พิธขี ึน้ เฮอื นใหม ทมี่ า : พิพธิ ภัณฑป านถนอม บานห นองจิก หมู 1 ตำบลหนองปรง อำเภอเขายอ ย จังหวัดเพชรบุรี 19
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ประเพณีเกยี่ วกับค วามร กั การลงขวง เปน ประเพณีท่เี ปด โอกาสใหชายหนมุ และหญงิ สาวไดพบปะสนทนาเพอ่ื เรยี นรนู สิ ยั ใจคอ เปรยี บเสมอื นเปน ประเพณกี ารห าคนู น่ั เอง โดยฝ า ยห ญงิ ป ระมาณ 4-5 คน จะร วมกลมุ กนั ทำงานบา น งานฝม อื อยูกับบา น เชน ปน ดาย เยบ็ ปก ถ ักร อย จกั สาน ตำข า ว เปนตน ทข่ี ว งห รอื ล านขว ง (เปนลานในบ ริเวณบ าน หรอื ของหมบู า น) ในต อนกลางคนื ประมาณท มุ ห รอื ส องทมุ การม าท ำงานเชน นเี้ รยี กวา “อยขู ว ง” ความหมาย กค็ อื มาท ำงานในบ รเิ วณล านบา นในต อนกลางคนื น นั่ เอง โดยป กตกิ น็ ง่ั ก นั เปน กลมุ ว งกลม จดุ ไฟไวต รงกลาง ใหสวา งพ อเหน็ ความสำคญั ของก ารอ ยขู วงค อื การเปด โอกาสใหช ายหนมุ ไดม าเทย่ี วหาพ ดู คยุ เรียกวา “แอปส าว” (รจู กั คนุ เคยก บั ห ญงิ สาว) เพอ่ื ไดร จู กั สนทนาก ัน บางครงั้ ห มบู า นห น่ึงๆ มหี ลายขวง ชายหนมุ ก เ็ลอื กเทย่ี วชม ไดสบาย เร่ืองที่สนทนาก ันก ็จะถามช อ่ื ท อี่ ยกู ารท ำมาหากิน ถาคุนเคยก็ก ลา วห ยอกลอ ก ันไป แตผลสุดทา ยก ็ ไมพน เรอื่ งร ักๆ ใครๆ ศึกษาอปุ นสิ ัยใจคอซ ึง่ กนั และกนั หากพ ึงพอใจตอกันก จ็ ะสานสัมพันธต อ ไป การอ ยู ขวงท ำงานบานเชนน้ีทำไดต ลอดป ไมเลือกฤดูกาลอยางการอ้ินกอน กติกาในการเที่ยวขวง คือ ความเปน ประชาธิปไตยและน้ำใจนักกีฬา หนุมคนใดหรือกลุมใดคุยอยูกับสาว หากมีหนุมกลุมอื่น ใหโอกาสกลุม มาทหี ลงั ตอ จากนนั้ ก จ็ ะก ลบั เขา ไปอ กี แสดงใหร วู า เขาส นใจอ ยกู อ นแลว อ ยา งจ รงิ จงั กลมุ อ นื่ ไมค วรม าส นใจ แตทงั้ นกี้ ลมุ ห นมุ จ ะมไีมตรีตอกันไมผ ดิ ใจกนั จงึ เปน ความง ดงามท างว ฒั นธรรมท ่ีควรประกาศคณุ คา การทำหนาหมอนและกรอดาย เปนลักษณะของสาวท่ีลงขวง เพ่ือรอ ชายหนุม มาพ ูดคยุ ทม่ี า : ศนู ยว ฒั นธรรมไทยท รงด ำ เขายอย ตำบลหนองปรง อำเภอเขายอย จงั หวัดเพชรบรุ ี 20
ผาในวิถีชีวิตไทดำ การลวงส าว การที่สาวไมไดน ่ังลงขวง หากห นุม ใดอ ยากจะคยุ ต องหาว ิธีท่ีจะใหสาวร ูต ัว น่นั คือ พิธี ลวงส าว หรอื จกสาว โดยห นมุ ตองม ีไมลวง ซ่ึงม ีลกั ษณะค ลา ยไมต ะพดขนาดยาวห น่งึ ศ อกเศษ และใชสวน ที่แหลมของไมลวงสาวแทงไปบ นท ี่นอนใหส าวรูตัว สาวก จ็ ะขยบั ต ัว ซง่ึ ห นมุ ม ักจะรูได เพราะสมยั กอนนอน บนฟ าก หากน อนก ระดานก ไ็ มต อ งต อกต ะปู หากใครไมม ไี มล ว งส าวป ระจำก ายก จ็ ะใชด นิ เหนยี วผ กู ต ดิ ป ลาย เชือกกลว ย และนำเชือกผ กู ป ลายไมชิ้นเลก็ ๆ พอท่จี ะลอดชอ งได และส งกอ นด ินเหนียวไวใหถ กู ต ัวสาว สาว รูตัวก็จะดึงดินเหนียวหรือเอาเล็บจิกดินเหนียวไวเปนการบอกใหหนุมรูตัววาตนเองรูตัวแลว สาวก็จะจุด ตะเกยี งง อยเพยี งง อยเดยี ว (ขณะท ตี่ ะเกยี งง อยม ี 3 ไส) เพยี งเพอื่ ใหเ กดิ แ สงสวา งแ ละแ จง ใหผ ปู กครองท ราบ วา ตนไปคุยกบั ห นุม ไมไดเ ปนการลกั ลอบ และเปน เคร่ืองเตอื นใจไมใหผิดป ระเพณี การล ว งสาว เปนการเรยี กสาวลงมาพูดคยุ ทม่ี า : พิพธิ ภัณฑป านถ นอม บานห นองจกิ หมทู ี่ 1 ตำบลหนองปรง อำเภอเขายอย จงั หวดั เพชรบรุ ี 21
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ การเลน คอน หรอื อน้ิ กอน เปน ประเพณีทีจ่ ดั ในเดือน 5 หรอื เดอื น 6 เพื่อสม านสามคั คี เปด โอกาส ใหชายหญงิ ไดพบปะ ฟอ นรำ รอ งเพลงเกีย้ วกนั รูนสิ ัยใจคอ และมกี ารเลน โยนล กู ชว ง หรือเรียกอีกอยา ง หน่งึ วา “ทอดมะกอน” มหี ญงิ -ชาย ชาวไทดำห ลายค ูไดพ บร ักและแ ตง งานก นั เพราะการเลนค อน “อ นิ้ ” แปลว า เลน กอน คอื “ลกู ชว ง” เปน ผ า ส เี่ หลยี่ มย ดั ด ว ยเมลด็ ฝ า ย ดที ส่ี ดุ ค อื เมลด็ น นุ รองล งมา เมล็ดมะขาม เอาไวโยนแ กลงใหเจ็บ มพี หู อ ย 5 มุม มสี ายส ำหรับจับโยน ยาวป ระมาณ 1 ชว งแ ขน หนุม ท จ่ี ะ เลนล ูกชวง ตอ งม อี ายตุ ้งั แต 15 ปข ึน้ ไป มหี ัวหนา ฝงู กอน คือ คนท ีม่ คี รอบครัวแ ลว หรอื ห นมุ ส งู อายทุ ี่คอย ควบคมุ ด แู ลพ ฤตกิ รรมต า งๆ ในก ลมุ ซง่ึ เรยี กวา ฝงู กอน มจี ำนวน 15-20 คนข น้ึ ไป ในจ ำนวนน จี้ ะม หี มอแคน เปน คนที่ไดรบั มอบค วามเคารพน บั ถือ ไมจ ำเปนต องเปนหัวหนา ฝงู กอน ลูกชว ง ชายหนมุ จ ะขอเลน ลกู ชว ง การเลน ลูกชวงส มัยกอนจ ะม ที ้ังป ท้ังแคน กบั ห ญิงสาว ปจ จบุ นั มีแคน และม ีกลองเขามาเสรมิ ตองใชเ สอ้ื ฮพี นั แคนเขา มาเจรจา จิตใจจะห าวกวามีแตเ สยี งแคน ที่มา : ศูนยว ัฒนธรรมไทยท รงดำเขายอ ย ตำบลหนองปรง อำเภอเขายอย จงั หวดั เพชรบรุ ี 22
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ วิธีการอ้ินกอน จะม ี 3 แบบ คอื 1. อิ้นกอนคาง หนุมจะไปตั้งแตตอนสาย ปรบมือใหสาวในหมูบานรูจักวามีฝูงกอนจะมาขอเลน ลูกชว งแลวมารวมทีข่ วง รับห นมุ ไปค า งบานต นหรอื ไปช ว ยงานในบ า นตนห รอื บ านทเี่ ปนหัวหนาขว ง หนุมจะ ไปชวยตักน้ำ ตำขาว แลวแตสาวบานใดมีงาน ตกเย็นทำอาหารเลี้ยงกัน หนุมก็จะเขาไปชวยสาวทำอาหาร ศึกษาแ ละสังเกตพฤติกรรมข องสาว หัวค่ำสาวจ ะใสเสื้อฮลี งมาตอ ดกอน (โยนลูกชวง) หนุมนอยก ็ใสเสื้อฮี เสร็จแ ลว ก ินแลง (รบั ประทานอ าหารเย็น) ตอ จากนัน้ จ งึ จะมีก ารฟอนรำ ฟอนรำเสร็จ วานส าว คอื การจ อง เปนคูคยุ กนั ในคืนนัน้ หลังจากน้นั ห นุมจ ะค า งท บ่ี านส าว หรือนอนท ีข่ วงแ ลว แตค วามส มัครใจ 2. อิ้นกอนส แู ลง หนุมม าตอนห วั ค่ำ มาก ินแลง (รบั ประทานอาหารเย็น) ดวยกัน และรอ งร ำวานสาว แลวกลับบาน โดยไมไดคางคืน วิธีการเลนลูกชวงเหมือนกับอิ้นกอนคาง ตางกันตรงฝูงกอนไมไดคางคืน เทา นั้น 3. อิ้นกอนเตียว (กลับ) หนุมม าตอนม ืด ประมาณ 20.00 น. คอื ก ินแลง (รับประทานอาหารเย็น) มากอนแลว จงึ มาปรบมือข อเลน ล ูกชว ง ปรบมอื เปาแคน เรม่ิ ร องรำ หลังจากนัน้ จ งึ ตอ ดกอน (โยนล ูกชว ง) และว านสาว เสร็จแลวกลบั บ านต นเอง ประเพณีการแ ตงงาน การแตงงาน หรือเรียกวา “งานกินดอง” หรือ “งานกินหลอง” หมายความวา งานเล้ียงเพ่ือความ เกย่ี วดองเปน ญ าตกิ นั ชายหนมุ หญงิ สาว เมอ่ื ม คี วามร กั ใครช อบพ อกนั ถ งึ ขนั้ แ ตง งานก นั ฝา ยช ายจ ะส ง ผ ใู หญ มาสูขอห ญงิ สาวจ ากพ อ แมฝ า ยห ญงิ เรียกวา “ไปโอโ ลม” สงิ่ ของท่ีเตรียมไปม หี อ ห มาก พลู บุหรี่ 4 ชุด เหลา 1 เท (32 ขวด) ขนม 8 ถาด หมู ไก พรอ ม หญงิ สาว 2 คน มกั ห าห ญงิ สาวจากค รอบครวั ท ่ีดี คือ มพี รอมท้งั บดิ ามารดา และมปี ระวัติการแตง งาน มิใช หนีตามกนั สำหรบั ถ อื ห มาก พลู อันเปนมงคล ท้งั เถา แกแ ละห ญิงสาว ตอ งส วม “เสอ้ื ฮี” ใหเ รียบรอ ยถูกตอง ตามประเพณี ถาเจรจาต กลงกันไดก ็จะนัดหมายท ำการห ม้ัน หรือจ ะนดั หมายแ ตง งานก นั เลยก ็ได 23
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ข้ันตอนในพธิ แี ตงงาน แบง ออกเปน 4 ขั้น คือ 1. สอ ง หรอื การหมน้ั เมอ่ื ทำพธิ เี สรจ็ แ ลว ฝา ยชายจ ะไปเยย่ี มห ญงิ เปน ค รง้ั แรก หรอื จ ะไปๆ มาๆ กไ็ ด เรยี กวา “ไปหยามหอ มะป”ู คอื ไปเยย่ี มเยอื นหอ หมากพ ลขู องหมน้ั ข องฝากท บ่ี า นหญงิ คอื วธิ กี ารไปพบค นรกั 2. สู คือ การท ีฝ่ า ยช ายไปมาหาสู 3. สา คอื ฝา ยช ายไปท ำงานร บั ใชอ ยบู า นฝ า ยห ญงิ เปน เวลา 1-5 ป กรณที พี่ อ แมฝ า ยห ญงิ จ ะไมเ รยี ก สนิ สอดทองหมัน้ ฝายช ายจงึ ตอ งอ าสาทำงานเพอื่ ร บั ใชพอแมฝ ายห ญงิ เปน การท ดแทน 4. สง คือ พิธสี ง ตัวเจา สาวใหแ กเจาบา วในวันแ ตง งาน ชุดเจา บาว ขบวนเจา บา ว ใสเสือ้ ฮี สวมหมวกงอบ สะพายย า มแ ละม ีด ตองมีทน่ี อน 1 คู เหลา 1 หาบ พธิ เี สนเรือน หรอื เสนเฮือน พิธเี สนเรือน คอื พธิ เี ซนไหว ผเี รอื นที่รักษาบานเรอื นของแตละตระกลู ไทดำ นับถือผีบรรพบุรษุ อยา งเครงครดั แ ละถ อื ป ฏบิ ัติสบื ต อ กันม า โดยเฉพาะพ อ แม ปู ยา ตา ยาย ผแู ตง งานไปเขา ผตี ามคูส มรส ของต น ซ่ึงเปน บรรพบรุ ษุ ทีเ่ สยี ชวี ติ ไปแลว บา นำไทดทุกบ านจะมีผ เี ฮือน (ผเี รอื น) ลกู ๆ จะจดชอื่ ใสไ วใ นบญั ชผี ี ประจำบาน เรยี กวา “ปบผ ีเรือน” ลูกหลานจะมกี ารอญั เชิญด วงวิญญาณข ้นึ ม าเปนผ ปี ระจำบา น ซงึ่ ต อ งเปน ผี ดีท่ีต ายในบ า นนัน้ ห รือเจบ็ ปว ยห รอื แ กชราตาย แตผ ที ต่ี ายจ ากก ารเกิดอ ุบตั ิเหตุ หรอื ผีตายโหง เรียกวา เปน ผไี มด ี วญิ ญาณจ ะไมถ ูกเชิญใหข ึน้ เรอื น เพราะถอื วา ต ายไมดี โดยจ ดั ใหอยู ณ มุมห องๆ หน่งึ ในหอ งท จี่ ัด 24
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ไวเ ฉพาะ เรยี กวา “กะล อ หอง” พธิ ีนจ้ี ะท ำเปน ประจำทกุ ปห รอื 2-4 ป คร้งั ก็ได แลว แตฐ านะ แลวแตค วาม พรอ มที่จะท ำบุญใหก ับญ าตทิ เ่ี สียชีวติ การเสนจ ะยกเวน ค ือ เดือนเกา และเดือนส บิ เพราะการเสน 2 เดอื นน ี้ เชอ่ื กนั วา ผีไปเฝาแถน ไทดำเชือ่ กันว า เมือ่ เซนไหวผ ีเรอื นแ ลว ผีจ ะคมุ ครองร ักษาตนแ ละค รอบครวั ใหอ ยู เยน็ เปน สขุ ม คี วามเจรญิ ก า วหนา คนในต ระกเู ดยี วกนั นามสกลุ เดยี วกนั จะม ผี เี รอื นเดยี วกนั เปน ผ ขี องต ระกลู นน้ั เรยี กวา “ซงิ หมายถงึ แซ หรอื น ามสกลุ ” ของต ระกลู น นั้ ๆ ลกั ษณะข องพ ธิ เี สนเรอื น เปน พ ธิ ขี องค รอบครวั หวั หนา ค รอบครวั ม หี นา ทรี่ บั ผดิ ชอบท จ่ี ะท ำเสนเรอื นเปน ประจำ ซง่ึ ก ารเซน ไมม กี ฎเกณฑต ายตวั ว า ทำเมอ่ื ไหร หากบา นใดไมจ ัดท ำพิธีเสนเรอื น มีค วามเชอื่ วา จะเกดิ สิ่งอ ัปมงคลแ กค รอบครัว เกดิ ก ารเจบ็ ปว ย หรอื ต าย ดวยเหตุอันไมควร และจะถูกสังคมตราหนาวาเปนคนไมรูจักบุญคุณ วันเสนตองไมตรงกับวันเวนตง วนั เวนตงของแ ตล ะบ านจ ะน ับเอาว นั ทเ่ี ชญิ ว ิญญาณผ ีต นตระกูลข ึน้ บ า นโดยม ีหมอผี หรอื ท ่ีเรียกวา หมอเสน เปน ผ ดู ำเนนิ พ ธิ กี รรม โดยก ารท อ งบ ทก ลา วเชอื้ เชญิ ว ญิ ญาณผ ทู ล่ี ว งลบั ไปแลว ม าร บั เครอื่ งเซน ใน“กะล อ ห อ ง” ซงึ่ เปน ส ถานทเี่ คารพย ำเกรง ใครเขา กะล อ ห อ งโดยไมม เี หตผุ ลอ นั ค วรไมไ ด แขกแ ปลกหนา ม าข นึ้ บ า นต อ งน ำ หมากพลไูปบอกผ บี านผ ีเรอื นในก ะล อ หอง หากดม่ื เหลาต องน ำเหลาไปบากขวด (เหลา ท ่ีรินคร้ังแรก) ไปเซน กอ น มฉิ ะนน้ั ผ เี รอื นจ ะท ำรา ยดว ยก ารบ ดิ ไส (ทำใหป วดทอ ง) เครอื่ งเซน ต า งๆ จะถ กู จ ดั เตรยี มใส “ปานเผอื น” (ภาชนะส ำหรบั ใสอาหาร ทำด ว ยไมไผ) ในค วามเชอื่ ของไทดำ เชอ่ื ว า ผเี รอื น มีความส ำคัญมาก จงึ มกี ารสบื สกุลข องต ระกลู ด ว ยก ารส บื ผ ี โดยย ดึ เพศชายเปนหลกั เร่ิมน บั จากพอบานเปน ผ สู บื สกุลจ ากบรรพบุรษุ หากต องหาผ ูสบื สกุลค นตอ ไปต อ ง เลือกจากล ูกชายหรือเพศชายค นใดคนหนึ่งเทาน้ัน หามเปนเพศหญิงโดยเด็ดขาด หากไมมีล ูกชายจะเลือก หลานชาย หรือผูที่อาศัยอยูในบานที่เปนเพศชายแทนก็ไดเปนผูสืบทอดทำพิธีตอไป พิธีเสนเรือน เชน เสนเรียกขวญั (เสนโต) เปนพ ิธกี รรมทที่ ำเพ่ือเรียกขวญั เปน การต อ อายุ ตอ เงาหัว เรยี กขวญั ก ลับค นื ใหแ ก เจาของขวัญท่ีเกิดไมสบาย เสนต่ังบั้ง (เสนกินปาง) เปนพิธีกรรมเซนไหวผีเรือนที่เปนผีพอ ปู ตา หรือ บรรพบุรุษท่ีมีวิชาอาคม เวทมนตค าถา ในการร ักษาโรคไขเจ็บปวย ถอนพิษแมลงสัตวกัดตอยได หรือแก ไสยศาสตรได เรียกวา เปนหมอมนตมากอน ลูกหลานจะอัญเชิญใหอยูบนห้ิงตางหากอีก 1 หิ้ง ในหอง กะล อห อง นอกจากน้ยี งั มี เสนร ับม ด (เสนฮ ับม ด) เสนฆ า เกือด เสนเตง็ (เสนน อยจ อ ย) เสนส ะเดาะเคราะห เสนแ ผว เฮอื น เสน กว ๊ดั กว าย เสนแ กเคราะหเ ฮอื น เสนเอาผขี นึ้ เรอื น 25
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ประเพณีการเสนเรือนแบงออก เปน 2 ประเภท ขน้ึ อยกู บั ก ารส บื ทอดส าย ตระกลู คอื ผนู อย และผ ตู า ว (ทาว) เสนผูนอย สำหรับตระกูลที่เปน สามญั ชน จะเสนหมู เสนไก เพอ่ื น ำมาใช ในพธิ แี ละนำมาป รุงอาหารเลยี้ งแขก เสนผ ตู า ว สำหรบั ช นชนั้ ป กครอง หรอื ต ระกลู ท มี่ ชี าตกิ ำเนดิ ส งู เปน ผ มู สี กลุ สูง จะเสนส ัตวใ หญ 1 ครงั้ ใน 1 ชวงชีวติ ซ่ึงใชค วายเปน เคร่ืองเซน ปานเผอื น (พาน) ภาชนะสำหรบั ใสเครื่องเซนในพธิ เี สนเรอื นที่ไทดำตอ งป ฏบิ ตั ิ ท่ีมา : พิพธิ ภัณฑปานถ นอม บานหนองจกิ หมู 1 ตำบลห นองปรง อำเภอเขายอ ย จังหวัดเพชรบรุ ี หมอเสนผ นู อ ย คลอ งเสอ้ื ฮี ถอื พ ดั ขนนก เปน ผ ทู ำพธิ เี สนเรอื นในหอ งท จ่ี ดั ไวโ ดยเฉพาะ เรยี กวา “กะล อ ห อ ง” 26
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ปานเผือนผ นู อย มีตะเกยี บ 7 คู ปกรอบๆ คนยกป านเผอื น คอื กลมุ ผเี รือนเดียวกนั คนเปน สะใภตอ งใสเ สอ้ื ฮี ครัง้ แรกย กเสมอเขา คร้งั ส องย กเสมอบ า ครัง้ สามยกสงู เหนอื ศ ีรษะ แลวมอบใหห มอผ เี รอื น 27
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ประเพณีปาดตง พิธปี าดตง คือ การเซน ไหวบ รรพบุรุษข องชาวไทดำ วนั ป าดตงจ ะถ ูกก ำหนดข น้ึ ม าโดยเฉพาะแตล ะ ครอบครวั ซง่ึ จะตรงก บั วนั ทเ่ี รยี กผตี น ตระกลู ขน้ึ เฮอื น (เรอื น) การป าดตงส ำหรบั ผ นู อ ยจ ะท ำทกุ 10 วนั สวนผี ผูตา ว (ทาว) ทำทกุ 5 วัน เครื่องเซนไหวจ ะนำไปว างไวท ่ีกะล อ ห อง ปาดตงจ ะท ำตลอดป แตค ร้ังส ำคญั ทสี่ ดุ คือ ปาดตงขา วใหม มกี ารเรียกเพื่อนม าก ินงายตง ซ่งึ เปน อ าหารม อื้ เชา มอื้ เยน็ ไมน ิยมเชิญมาก นิ กนั เปนการ แจงต อ ผเี รอื นวา ลูกหลานอุดมสมบรู ณด วยข า วป ลาอ าหาร ซ่ึงเครื่องเซน จ ะมีลกั ษณะเฉพาะ คอื ขาวเมา คอื การนำข า วเปลือกข า วเหนยี วท ยี่ ังไมแ กจัดม าคั่ว และน ำมาตำ หลังจากนนั้ น ำข า วเมา ม า คลุกกบั มะพรา วอ อ น โรยด ว ยน ำ้ ตาลและเกลือ ขาวฮาง ขาวท่ีน่ึงทั้งเปลือกและนำไปผึ่งแดดใหแหง นำมาตำหรือสีเอาเปลือกออก แลวจึงนำไปน่ึง อีกครงั้ บางบานป ลูกขา วพ เิ ศษไวเ พอื่ ป าดตง คอื ขา วเหนยี วด ำ เรียกวา “ขาวเหลก็ หล ำ” ขา วตะหลาย คอื ขา วเหนยี วใหม ปลาปง งบ คือ ปลาท น่ี ำมาผ สมกบั เครอื่ งแกง หอ ด วยใบตองและน ำไปน ง่ึ กบฝอ หรอื ก บโอ คอื กบย ัดไสดว ยเครื่องผ สมพ รกิ แกงน ำไปน ึง่ แลวน ำไปป ง ห รือย างอ ีกคร้ังหนง่ึ นอกจากนัน้ ยงั มปี ลายา ง กุง หอย ปู รวมทงั้ ข องหวานแ ละผ ลไมช นิดตา งๆ ขบั มด เปนจารีตในก ารรกั ษาโรคภยั ไขเจบ็ ข องไทดำ กลา วค ือ เม่อื ม คี นเจ็บปวยเรอ้ื รงั ในค รอบครัว รักษา ดว ยหมอพ้ืนเมืองแลวไมห าย สามีภรรยาหรือญ าตผิ ูปว ยจ ะไปหา “หมอเหยา” มาเสกเปา เยียวยาแ กไ ข ถาย งั ไมห ายก ็จะไปเชิญหมอม ดม าท ำพธิ รี ักษา หมอม ดจะรกั ษาด ว ยก ารข ับมด และเส่ยี งทาย เพอ่ื ใหทราบสาเหตุ ของการเจ็บปวย ถาหากถูกผีทำก็จะทำพิธีเลี้ยงผีแกไขอาการเจ็บปวย เดิมการรักษาของหมอมดมีคาคาย (ขึน้ ครู) 2 บ้ี แตป จจุบันใชเงิน 1,000 กบี เทียน 8 คู ไข 2 ฟอง กระเทยี ม 2-3 หวั ฝา ย 1 มดั เกลือ 1 หอ ขาวสารใสก ะละมัง หวี และปอยผม 1 ปอย เพื่อถ วายใหผมี ด การร ักษาเร่มิ ดว ยก ารใหผ ูช ว ยห มอม ด 2 คน ชว ยกนั เปา ป หมอม ดจ ะท ำการข บั ม ดเพอื่ เชญิ ผ มี ดใหม าช ว ยในก ารว นิ ฉิ ยั ส าเหตขุ องก ารเจบ็ ปว ย โดยส มุ ถ าม ผมี ดวา ถกู ผอี ะไรท ำ เชน ถามว า ถ กู ผเี รือนท ำใชไหม แลว เสีย่ งทายห าคำต อบด ว ยก ารส าดข าวสารลงบ นพ ้นื 3 ครั้ง ใหไดจำนวนค-ู คี่ สลบั กัน กลา วคือ ถาครั้งแรกไดจ ำนวนคู ครั้งท ี่สองต อ งไดจ ำนวนคี่ และครงั้ ท ส่ี าม 28
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ตอ งไดจ ำนวนคู แสดงวา ผดิ ผเี รอื น ถา เสย่ี งทายไมไ ดจ ำนวนดงั กลา วกจ็ ะเปา ปข บั มดตอ ไปอกี จนจบคำขบั มด แลว เสยี่ งทายอ กี เชน น้ี จนกระทงั่ ไดจ ำนวนค สู ลบั ค ต่ี ามทตี่ อ งการ ดงั นนั้ ก ารข บั ม ดจ งึ ใชเ วลาน าน อาจใชเ วลา ตงั้ แตต อนบา ยจ นก ระทงั่ ถงึ ก ลางคนื เมอ่ื ท ราบส าเหตขุ องก ารเจบ็ ปว ยว า ถ กู ผ ใี ดท ำ หมดม ดก จ็ ะใหญ าตผิ ปู ว ย จัดเตรียมเหลา อาหาร และส่ิงของสำหรับเซนเล้ียง เพ่ือใหเลิกทำแกผูเจ็บปวย การรักษาของหมอมดไมมี ขอหามในการรักษารว มกบั แ พทยแ ผนปจจุบนั แมว า ค นป ว ยจ ะนอนอ ยูโรงพยาบาล หมอม ดกท็ ำพธิ รี ักษาท ่ี บานไปดวยได ผรู ว มพธิ ขี บั มดไดแ ก ญาตพิ ่นี อ งใกลชิด เพือ่ นบา นใกลเ คียง รวมทั้งค นในห มบู านจ ะมารวม โดยไมตอ งบอกกลา ว ขับมด เปน การร กั ษาท างดา นจ ิตใจ การเชิญห มอม ดมาร ักษา แสดงวา ลูกผ วั ฮักแ พง รวมทั้งมีญาติ และเพื่อนบานม าเยย่ี มเยือน ทำใหผ ูป ว ยม ขี วญั และกำลงั ใจด ขี ึน้ ซง่ึ อาจทำใหห ายจ ากก ารเจ็บปวย ประเพณแี ปงขวญั ไทดำมคี วามเชอ่ื ในเรอ่ื ง “ขวญั ” ซึ่งขวัญ เปนส่งิ ท ีไ่ มม ีตวั ตน เปนเงาห รอื แววข องชีวติ เปน ส่งิ ตดิ ตวั มาแตก ำเนดิ และเชอ่ื ว า คนเราจะไดดมี สี ขุ มที กุ ขโศกเคราะหรายห รอื เจบ็ ปว ยไข ก็เพราะ “ขวญั ” ที่อยูในต ัว ของต นเปนสาเหตุ ถาขวัญอ ยูกบั ต ัวกเ็ปน ศ ริ มิ งคล อยเูยน็ เปน สขุ จิตใจม่นั คง เมือ่ ใดต กใจ เสยี ขวัญ ขวญั ออกจากตัวไป หรือม วั ไปหลงทางอ ยูท่ใี ด ซ่ึงเรียกวา ขวัญหาย ขวญั หนี ฯลฯ ก็อ าจจะทำใหเ กดิ เจบ็ ป วยไข หรอื เคราะหรายได การแปงขวัญ หรอื การเรียกขวัญ หรอื การสอนข วัญ คอื การเรียกขวัญใหกลับคืนม า โดยก ารจดั ทำพธิ อี อนวอน ซ่ึงจะม ีเทพป ระจำขวญั ภาษาถนิ่ เรียกวา “ผีข วญั ” คอื ผดู แู ลข วัญท้ัง 32 เทพ ประจำข วญั ม ี 12 เทพ เปนเพศชาย เพียงหนงึ่ ไดแ ก พอ แม น้ำ ไฟ ไก ปลา กลวย หูกท อผา เปล ผา หล า (ผาสะพายลูก) แถนผูกำหนดชะตาชีวิต เทพทั้ง 12 มีหนาที่ดูแลอวัยวะตางๆ เวลารางกายเจ็บปวยก็ตอง ออนวอนเทพป ระจำข วัญต า งๆ การแปงขวัญ แบงออกเปน 3 ประเภท คอื 1) การแปงข วัญเด็ก 2) การแปง ขวญั ผ ใู หญ และ 3) การแปงข วญั ผ สู งู อายุ สาเหตทุ ต่ี อ งม กี ารแปงข วญั อาจม สี าเหตมุ าจาก การห ายจ ากเจบ็ ไข หรอื ค ลุกคลกี ับสิง่ ท่ีไมเปนมงคล เชน แปงข วญั ใหเขยผ จู ดั งานศ พ ใหข วัญเขยอยกู บั ต วั อ ยาต ามค นต ายไป หรือ แปงขวญั เพอื่ เสรมิ กำลังใจสำหรบั ผ สู งู อายุ เปนตน 29
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ พธิ ีเรยี กขวญั สำหรับค นไมสบายใหห ายด ี หรือคนสบายดแี ตต องการเสรมิ ขวัญใหเปน สริ มิ งคลกจ็ ดั ได ท่ีมา : ศนู ยวฒั นธรรมไทยท รงด ำเขายอย ตำบลหนองปรง อำเภอเขายอย จงั หวัดเพชรบุรี ประเพณีการท ำศพ ชาวไทดำ ถือวา การตายเปนเรื่องสำคัญมาก เม่ือมีการตาย ญาติพ่ีนองผีเดียวกันจะหยุดทำงาน ทกุ อยา ง เพอื่ เปน การไวท กุ ข และช ว ยกนั จ ดั การเกยี่ วกบั ป ระเพณี งานศพน นั้ เรยี กวา “กำบ า น กำเมอื ง” และ ถอื เปน ความโศกเศรา จนกวา จะน ำศ พไปเผาแลว จงึ จ ะม กี ารทำงานต ามปกตไิ ด พธิ ศี พเปน พ ธิ ที ยี่ ดึ ถอื ก นั จ น เปนธรรมเนียมปฏิบัติอยางเปนขั้นตอนหลายอยาง และจำเปนตองม ีผูรูคอยแนะนำปฏิบัติ ซึ่งเปนผ ูสูงอายุ ในพิธศี พท ่ียังถอื ป ฏบิ ตั กิ ันอยใู นป จ จบุ นั น นั้ เมอ่ื ม ีผเู สยี ชีวติ จ ะเรม่ิ จากก าร “หรอย” “หรอย” เปน การจ ัดต กแตงศพก อ นท ่ีจะบรรจุลงหบี ศพ โดยเรมิ่ จากการอาบนำ้ ศพ พรอมท้ังแตงตวั ใสเ สอื้ ผาใหเรียบรอย 30
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ “เอด็ แฮว” เปน การเตรยี มการเคร่อื งใชในการประกอบพ ิธศี พ สง่ิ ท่ีตอ งเตรยี มไดแก การทำเสาห ลวง ปรี เซียน นกหงส ใบไม หอแ กว ลำธงก าว และเครอ่ื งใชป ระกอบเลก็ ๆ นอยๆ ท่เี ปนขาวของเคร่อื งใชส ำหรับ สงม อบใหกับผตู าย “หอแกว” เปนเรือนจ ำลอง สรา งดว ยไมลกั ษณะค ลายศ าลาก ารเปรียญขนาดเลก็ ลอ มรอบดวยเสา เรยี กวา เสาห ลกั เมอื ง ประดับด ว ยปยุ ทำจากด า ยส ีแดง เหลอื ง รอบเสาห ลกั เมือง และเรอื นหอแ กว หอแกว นี้สรางเปนเกยี รตสิ ำหรับผ ตู ายอ ายุ 80 ปข ึน้ ไป “เซียน” เปนเสมือนร ม กันแดดเปน แ กนกลางป ระดบั โดยร อบด วยล ายผา เหลอื ง ดำ แดง ประกบกนั แลวต ดั ควา นตรงกลางผาใหหอ ยลงมา เซยี นจ ะอยบู นปร ี หรือนกหงส บนย อดเสาห ลวง “ปร ”ี เชอื่ ก นั ว า เปน พ าหนะท จี่ ะน ำด วงวญิ ญาณข องผ ตู ายก ลบั ไปยงั เมอื งแถน ทำจากไมเ นอื้ ออ น เหลา กลงึ ใหกลม สว นบนม ปี ก ขา งละ 3 อัน เพ่อื ใชในการบนิ ปรจี ะอยสู วนบนย อดเสาห ลวง ใชเฉพาะผูตายท่ี เปน หญงิ “นกหงส” เชื่อกันวาเปนพาหนะท่ีจะนำดวงวิญญาณของผูตายที่เปนชาย บินกลับไปยังเมืองแถน ทำจากไมเน้ือออ นเปนรปู น ก มปี ก ข างละ 3 อัน นกห งสจ ะอยูบนย อดเสาห ลวง “เสาห ลวง” เปรียบเสมอื นต นไมใ หญ ทำจากไมท ั้งต น ยาวป ระมาณ 3 เมตร ประดบั โดยรอบดวย ใบไมท่ีทำจากผ าข าวแ ละผาแดง ขนาด 30x30 เซนติเมตร ติดไวกบั ป ลายไม ถา ผ ูตายเปนช าย จะใชใบไม ประดบั เปน แ ผงติดกับเสาห ลวง ถา ผ ตู ายเปน ห ญิง จะใชใบไมป ระดบั เปนว งกลมร อบเสาห ลวง สว นยอดข อง เสาหลวงม นี กหงส หรอื ปร ี ประดบั อ ยู โดยม เี ซยี นเปน รม เสยี บอ ยสู ว นบ นสดุ จำนวนใบไมท งั้ 2 สี จะใชอ ยา ง ละ 20 หรือ 40 ผนื แลวแตฐ านะข องผ ตู าย “ลำธ งก าว” เปน ธ งท บี่ ง บอกถงึ ผ ตู ายว า เปน พ อ บา นพ อ เรอื น หรอื ผ นู ำค รอบครวั ธงก าวน ย้ี ง่ิ ย าวเทา ใด ยิ่งบงบอกฐานะของผ ตู าย บอกถ ึงความม ั่งมีรำ่ รวยข องผตู าย การกำหนดว นั เผาศพค นไทดำ ตองไมต รงกับม้อื เวนตง (วนั เลยี้ งผปี ระจำตระกลู ) ซงึ่ แ ตละต ระกูล จะม ีม้อื เวนตงแตกตางกันอ อกไป ไทดำถ ือก ำหนดใน 1 สัปดาห มี 10 วัน คือ 1) มอื้ ก ดั 2) มอื้ ข ด 3) ม้อื ฮว ง 4) มอ้ื เตา 5) ม้อื กา 6) มื้อกาบ 7) ม้อื ฮ ับ 8) ม้ือฮาย 9) ม้อื เมงิ 10) มอ้ื เปก 31
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ เมือ่ กำหนดว ันเผาไดแ ลว พธิ ีในวันนน้ั จะเร่มิ จากก ารกนิ ข าวปานตก (การรบั ประทานอาหารรวมกัน ของญ าตพิ น่ี อ ง) แลว จงึ เรม่ิ พ ธิ กี ารบ อกทางใหด วงวญิ ญาณข องผ ตู ายเดนิ ทางต ามเสน ทางจ ากบ า นไปยงั ป า ชา โดยม ี “เขย” (บุตรเขยข องผ ตู าย) เปน ผ ูทำพธิ ี หลงั จากพธิ ีการบอกทางแ ลวจะเปนการ “ซอ นขวัญ” เปนพ ธิ ี เรียกเอาขวัญข องญ าติพ ีน่ อ งใหย งั อยูกบั บ านก บั เรือน ไมใหห ลงไปกับด วงวญิ ญาณข องผตู าย โดยม ีหมอพ ิธี เปนผทู ำการซอนข วัญ ถา หมอพ ิธีเปนห ญิงจ ะเรยี กวา “แมม ด” ถาห มอพ ิธีเปน ชายจ ะเรียกวา “เขย” แลวจงึ นำศพไปยังปาชา เมื่อขบวนเคลื่อนศพออกจากบานจะมี “ธงเจาอวน” ซึ่งถือโดยบุตรชายของผูตายถือเดิน นำหนาขบวน เพอื่ เปนการเบิกทางใหกับด วงวญิ ญาณ เมอ่ื ถ ึงกองฟอน นำศ พว นรอบก องฟอน 3 รอบ วาง ศพล งบ นก องฟอน เปด ห บี ศพล า งหนา ศพด ว ยน ำ้ ม ะพรา ว นำห อ เสอ้ื ผา แ ละเครอ่ื งใชม าโยนข า มห บี ศพ 3 ครงั้ เรยี กวา “โยนผาห นาไฟ” เพ่อื ส ง สงิ่ ของเหลาน้นั ใหกบั ผูตาย แลวท ำการเผาศพ วนั รงุ ขึน้ ญ าติพน่ี อ งจ ะร ว มกันเก็บก ระดกู ใสลงในไหก ระดกู ท ี่เตรยี มไว จากนนั้ ทำพิธี “ตัง้ เฮือนป า” เพอ่ื ส ง ส ง่ิ ของเครอ่ื งใชใ หก บั ผ ตู าย ขนั้ ต อนนเี้ ขยจ ะท ำพธิ บี อกทางอ กี ครง้ั เปน การบ อกเสน ทางใหด วงวญิ ญาณ เดินทางไปเมืองแถน และบ อกด วงวญิ ญาณข องผูต ายก ลับมาอ ีกครั้งเมื่อถึงว ัน “มอื้ เวนตง” ของต ระกลู เพอื่ มารับเครื่องเซนที่ญาติพี่นองนำมาเซนไหว เสร็จพิธีเขยจะใชปลายมีดขีดท่ีพ้ืนดิน เพื่อเปนการตัดขาดซึ่ง กนั และกนั ทกุ คนเดนิ หนั หลงั ไมเ หลยี วกลบั มามองเฮอื นปา อกี เพอ่ื ทด่ี วงวญิ ญาณจะไดไ มห ว งผทู ย่ี งั มชี วี ติ อยู บตุ รของผ ูตายจ ะตอ งน ำหอ ข า ว ปลาอ าหาร ซ่ึงห อด วยใบตองม าสง ท ีเ่ ฮอื นป า อีก 3 วนั เฉพาะตอนเชา สง เสร็จแ ลวใชมดี ขดี ท พี่ น้ื ดิน แลว ห นั หลังก ลับ ในการส ง ห อขาว 3 วนั นี้ ผทู ่สี ง อ าหารจ ะตองส วม “เสอื้ ตกป ก หวั ข าว” ไปดวย การเอาผ ขี น้ึ เรอื น จะก ำหนดว นั โดยผ ตู า วเอาผ ขี น้ึ เรอื นต รงก บั ว นั “มอื้ เวนตง” ของต ระกลู สว นผ นู อ ย นน้ั จ ะเอาผ ขี น้ึ เรอื นไมต รงก บั “มอื้ เวนตง” ของต ระกลู โดยม หี มอพ ธิ ี เรยี กวา หมอเสน เปน ผ ทู ำพธิ ี เมอ่ื เสรจ็ พธิ นี แ้ี ลว จะทำการไลหมอพ ธิ ใี หล งไปจากบาน ลางท ำความสะอาดบ า นเพ่อื ไมใหง านเชน น้ีเกิดข้ึนในบ า นห ลงั น้ีอีกตอไป เปนที่นาสังเกตวา พิธีกรรมของไทดำกับคนเช้ือสายจีนจะมีพิธีหลักโดยรวมท่ีคลายคลึงกัน แตกตา งก นั ทขี่ น้ั ตอนในก ารป ฏบิ ตั ิ เชน การเสนเรอื นก บั ก ารไหวต รษุ จนี พธิ บี อกทางก บั พ ธิ กี งเตก การน งุ ช ดุ เสื้อผา ไวทกุ ขทค่ี ลา ยก นั คงจะเนอ่ื งม าจากถิ่นฐานเดิมของไทดำน ั้นอยทู างตอนใตข องป ระเทศจนี จงึ มคี วาม คลายคลงึ ก นั 32
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ผาในวถิ ีชวี ติ ไทดำ ไทดำ ห รอื ล าวโซง เปน เผาพันธุเดียวในโลกท ่มี ลี ักษณะก ารแตง กายบ งบอกส ถานะและมีความหมาย ชัดเจนทงั้ ชายและหญงิ แ บง ออกเปน 2 ป ระเภท ค อื เสอื้ ผา ส ำหรับใชในช วี ิตป ระจำวนั และเสอ้ื ผาสำหรับใส ในพิธีกรรม งานประเพณี หรือง านร ื่นเริงตา งๆซ ึ่งสว นใหญมักน ิยมต ัดเย็บเสอื้ ผาใสเ อง โดยใชผ าฝา ยทอม ือ ยอมสีท่ีไดจากธรรมชาติ สีของเส้ือผาท่ีสวมใสมักเปนสีดำ สีคราม ปจจุบันหันมานิยมใชดายโทเรแทน เนือ่ งจากเห็นวา เสนเรยี บและส ะดวกในการนำไปทอ ส ีทใ่ี ชเ ปน หลกั ม ี 5 สี คอื ดำ ขาว เขียว แ ดงเลอื ดห มู และแสด การใชผา ในวิถชี วี ติ ไทดำ เครอ่ื งแตงกาย สงิ่ ของเครือ่ งใช ในชีวติ ประจำวนั ในพิธีกรรม - สายเอว (ช-ญ) - ผา หล า หรอื ผาอ ุม เดก็ - เสอ้ื ไต (ช) - เสอ้ื ฮี (ช-ญ) - มู (เด็ก-พอมด-แมม ด) - เสื้อหงเหง (ช) - สวงฮี (ช) - หลวม (ช) - สว งกอม (ช-ญ) - เส้อื จาง (หมอพธิ )ี - ถงุ ยาม (ช-ญ-หมอพธิ )ี - เส้ือกอ ม (ญ) - เสอื้ ตก (ช-ญ) - เสอ่ื ฟูก - ผาซิน่ ลายแตงโม (ญ) - ผาซิน่ ตาหมี่ (ญ) - หมอน - ผาเปยว (ญ) - ผา ซ่ินนางหาญ (ญ) - หมอนตา วเส่ือนัง่ - ผา สไบ (ญ) - ผา เปยว (ญ) - หยัน่ - ผา ซโี ปว (ช) - ผา ซีโปว (ช) - ลกู ชว ง - ผาขันลาว (ญ) - ผาขันลาว - พดั - เสือ้ นอ ย (ญ) - เสื้อกระโปรง (ญ) - สว งซอ น (ญ) 33
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ เครือ่ งแ ตง กาย ค นโซง เช่ือว า ห ากไมแ ตง ตวั แ บบโซง เมือ่ ตายไป เจอพ อ แ มแลว พอ แ มจำไมไ ด ซิ่นตาห ม่ี ซ่นิ ลายแตงโม ชุดปกตทิ วั่ ไป ใสอยบู า น ใสไ ดทกุ โอกาส 34
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ชุดพ อ มด-แมม ด ช ดุ เสื้อฮ ี ใสในงานพธิ กี รรม ท ่มี า : ศ นู ยวฒั นธรรมไทยท รงด ำเขายอ ย ต ำบลห นองปรง อำเภอเขายอ ย จังหวดั เพชรบุรี 35
ผาในวิถีชีวิตไทดำ เครือ่ งแตงกายในชีวิตป ระจำวัน เคร่อื งแตงกายในชีวติ ป ระจำวันข องชาวไทดำ หรือล าวโซง ไดแก เส้ือไต เส้ือหง เหง สวงก อม ผาซิ่น ลายแ ตงโม ผา เปยว ผา สไบ ผา ชีโปว ผาข ันล าว เสอื้ น อย เสอ้ื ก ระโปรง สวงซ อน เปน ตน เส้ือไตหรือเสื้อไท หมายถ ึง เปนของผ ูชายสวมใสเม่ือไปงานต างๆ ใสไปเที่ยว เก้ียวสาวหรือไปหา ญาติพ่นี อง เม่ือต องการค วามส ุภาพเรยี บรอยในโอกาสท ่ีคอนขา งเปนทางการ หรือสวมเม่ืออากาศห นาวเย็น ตดั เยบ็ ด ว ยผ า ฝ า ยทอมอื ย อ มส ดี ำห รอื ส คี รามเขม ล กั ษณะเปน เสอื้ ค อตงั้ แ ขนย าวท รงกระบอก ผ า ห นา ต ลอด ติดกระดุมเงินท รงด อกบ วั ตมู เรยี งกันป ระมาณ 11 – 1 9 เม็ด แ ลวแตฐ านะของผ ูส วมใส ต ัวเสอื้ ส ัน้ ต่ำกวา เอวล งไปเลก็ นอย ม ีกระเปาท ั้งสองขา งบรเิ วณด านลางของต วั เส้ือ เสื่อห ง เหง อ อกส ำเนียงไทยวา “เสือ้ ฮงเฮง”เปนเสอ้ื แขนย าวค อตงั้ ต ิดกระดมุ 5เมด็ ช ายเส้ือดาน ขางแหวกไวท ัง้ สองชาย มสี าบเส้ือ กระเปาด า นข างท ั้งสองด าน ห รือดา นเดียวแลวแ ตแมบา นจ ะเยบ็ ให ใชใ ส ทำงาน ไมตอ งติดกระดมุ เพื่อความส ะดวกร วดเร็ว ใชใ สไปไร ไปน า เกี่ยวห ญา ตัดฟ น เยบ็ ดว ยผ า ฝา ยส ดี ำ หากเย็บดว ยผ า ไหมส ีแดง ห รอื แ พรสีแดงจ ะเปนเสอ้ื ข องหมอพ ิธผี ูต า ว เรียกวา “เสอ้ื จ าง”ใชใสป ระกอบพธิ ี งานเสน ห รอื พธิ ีศพ ห ากใชใ นพิธีศพ จะโพกศรี ษะด ว ยแ พรสีแดง ในปจ จุบนั หากใชผ าเยบ็ เปน เสนแ ลวผ ูก แทนต ดิ กระดมุ จ ะเรียกวา เสือ้ ห นวดป ลาหมกึ เสื้อไตหรือเสอ้ื ไท เส้ือหงเหง 36
ผาในวิถีชีวิตไทดำ สว งกอม (กางเกงขาสน้ั )เปนก างเกงท ี่มีค วามย าวเสมอห วั เขา บรเิ วณเอวเปนส ว นท ก่ี วา งท สี่ ดุ เวลา นงุ ตอ งทบผา ไวดานหนา แ ลวค าดท ับด ว ยส ายก ดเอว (เขม็ ขดั ) ลักษณะค ลายก บั กางเกงข ากวย แ ตต า งกัน ตรงท กี่ ารต อ ป ระกอบผ า แ ตล ะช น้ิ โดยเฉพาะบ รเิ วณเปา ก างเกงด า นหนา แ ละด า นหลงั ต อ งใชผ า แ ทรก แ ลว น ำ ผาท่ีทบกันมาเย็บพันเปนตะเข็บกลมท้ังหมด ตัดเย็บดวยผาฝายสีดำหรือสีครามเขม ใชสำหรับนุงทำงาน ทัว่ ไป หรือท ำงานหนัก เชน ก ารท ำนา เปนตน เส้อื กอม เปนเสอื้ ผ า ฝายทอม ือยอ มคราม ตัวส ั้นตดั เยบ็ ด ว ยมอื เขา รปู พองาม ลักษณะเปน เสือ้ สีดำ หรือสคี รามเขม ค อต้ังแ บบจ นี ไมม ปี ก ผา ห นา ต ลอด ต ิดกระดุมเงินถ ม่ี าก ประมาณ 9,11 ,1 3 ,1 5 เม็ด ทรงดอกบัวตูม กระดุมรูปผีเส้ือหรือแมงกะบ้ีชิดติดกันต้ังแตคอถึงเอว แขนยาวจรดขอมือทรงกระบอก เสอื้ ก อ มเปน เสอื้ ท ใี่ ชค กู บั ผ า ซน่ิ เปน ชดุ ลำลองหรอื ชดุ ป ระจำเผา ของไทดำหญงิ ใชส วมไปท กุ แหง ใสไปไร ไป นา ก นิ เสน หรือไปงานพธิ ี ถาไปวดั ก ็พาดผ าเปยว หรือผ า สไบอ กี 1ผ ืน ถ าไปต ลาดก็สะพายก ะเหล็บ ซง่ึ สาน ดวยไมไ ผละเอียดยิบ ใชแ ทนก ระเปา ห รอื ถ าเขา ปา ก ส็ ะพายย า ม ใชผ า เปยวโพกศรี ษะแทนหมวก เส้อื กอม 37
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
