Қ.Сәрсекеев Кілт

20- ноябрь. Гулам келш Kerri. Бул кызды мурал1 ж1берген кершедк Мен аныктамамды керсегпм. Ол маран аянышпен карады. 03iniH де TiciHiH ауырып ту- ратынын айтты. «TicTiH ауруы жаман»,— дедк Окыма- сам да, эйтеу1р ютап, уйге берген тапсырманы экеп тур деп тапсырдым. Класс жетекитйз «беамди Kepin балаша куанып- ты. Отряд совет1н1н председател1 Раушан дейтш кыз да меш мактапты. 21- ноябрь. ©Tipin ауырраннан жаман нэрсе жо екен. Кешеде ойнап жургенге не жетсж! Кроватымнын аяк жарында шгеп уз1лген кузп пальтом тур. Кепюм кабыррада 1лул1. Бэтенкем кершбейдг Слрэ, мамам cypTin, тазалап койса керек. Ембош та келмей Kerri, кинорэ барып келер ме ек, кайтер едж. ¥йыктай-уйык- тай басым ауырды. Бекер «ауырран» екенмш. 23-ноябрь. Уйдщ imi кара келенке. Папам уйге тш курмелш, зорра сейлей юрдк KiMre сэлем 6epin тур? Ест1меген елде кеп. Бурыштары тулыбын сэлем1мд1 ал- мадык деп Teyin кеп ж1берд1. Мен корпемд! буркене туст1м... 28- ноябрь. Сабакка келд1м. Маран кластеры бала лардын 6api «TiciH жазылды ма?» деп жатыр. Мен ба- сымды изей салдым. Гулам «калып койган сабакта- рынды б1рлесш кайталайык» деп алдымды орайды. Класс жетекнтйз ертек ашык сабак болады деп Kerri. Ол кандай сабак? Сабактын ашыры бола ма екен?! Сонда 6i3fliH окып жургешм1з «жабык» сабак болга- ны да. 29- ноябрь. БейсенбГ Ашык сабак деш ш де кердж. МунынГ кэдужп сабактан айырмасы жок екен. Он- да да мурал1м сурак кояды. Мен тек мынаны байка- дым: б1лмей калган окушыра жер-жеб1р!не жетш урсу деген жок, кеншшк, сыпайы болады екен. «Отыр, кэ­ пе, баска KiM айтад'ы»,— дейдк Мугал1м эуел1 кол кетергендерд! 6ip шолып eTin, журналра карады. Казак т ш болатын. Шук1р, бул пэннен хабарым бар. Жайбаракат отырранмын. Фа- милиямды атады. Тактара мысал жазып, оны сейлем мушелерше талдадым. Арт жарыма царап калсам, мектеп директоры б1рдемеш дэптерше жазып отыр 50

екен. Завуч апай да каламын жана гана партага кой- ды. 'Гагы жет1-сег1з мурал1м бар. Байкаймын, бэршщ де кез карасы маран жаман емес сиякты. Кунделшм 6aFai-a толып калатын болды деп турмын. Мугал!м екшил 6ipeyfli шакырды. Орныма отырра- сын карасам, тактадагы жазуым жогарыдан баста- лып, томен карай кисык жазылыпты. Иэ, кисык- Ока- сы жок- Тузу жазуды уйренуге болады. 30-ноябрь. Отряд coBeTiHiH председател1 Раушан мет ага вожатындын болмесше ертш апарды. Белме- де элг1 мети «кас» балаларым жиналып алып, дружи- нанын фотомонтажын шыгарралы жатыр екен. 1шшде Бейсен де бар (ол калар ма мундай жерден). Анадары капыда кеткен euiiM eciMe тусш кеткенде, денем дыз ете калды. Осы жерде белдесе калса да даяр турран- даймын. EciKTeH Kipe бурышта каттым да калдым. Раушан «aFa вожатыйра карай жакын кел» деп шакырды. Мен селкос козгалдым. Ага вожатыйымыз кызыл шырайлы, орта бойлы келгеп, кой кездк жуз1 жылы Райс дейтш ж т т едк — Пионерге кайта отшн келе ме? — дед1 маран жа- кындап. Мен «келедЬ деудщ орнына бас изед1м. Ара­ да сэл унс13Д1ктен кетн: — Солай, солай, «тентек TeMip». Муныц «жалкау» дсген де аты бар,— деп калды Бейсен. Мен оран ыза- ланып кегпм: «Койсай, эй». Райс агай шалкасынан кайырран узын сэры ша- шын 6ip сипады да, маран жакындап келш аркамнан какты. Колын мшпн иырыма салды да: — TeMip, бул жолы 6i3 саган сене бастадык- Ал- рашкы 6ecTiriHfli буюл отряд пионерлер! мактанышпен айтып жур. «03i окымайды, окыса алып кетедк улге- редк» — дейдь Мше, сен мына вожатый ютабын окып шык. Пионердщ кандай болу керек екенш-тары даб1р eciiie Tycip. Сонсын таяу кундердщ б!ршде дружина- мыздын отырысына саламыз. Сол жиыпга эз1рлен,— дед!. Мен сыртка шырып кегпм. 1-декабрь. Бупн сабактыц соныпам мсктеб!м!здщ манайын тазарттык. О, сор! Ылрн абыройсыз жакта журсмш. Б1реудщ лактырып калган тасы домалап ме-

Hi« жаныма келш тусть Мен дереу Бейсещи кездеп ул- ripfliM. Бейсеннщ ок кагары бар бмем, eMipi оран кез- дегешм дарымайды. Томпандап журген Г у л а м н щ то- бырына тисе керек. Ол канкаксады д а калды. Кептен жаман агка мйкпей' журген фамилиям тары д а 6ip аталды. Гулам жылап отырып: — Сен, жалкау, эл1 де бузакылыгынды коймаган- бысын? — дедь Мен Бейсенге eiuire карадым. 5- декабрь. Алакай, акша кар! Енд1 шангыны ке сьлтетш болдык- Сабакка нашар болганмен, дене шы- ныктыру пэншен куштшердщ катарында саналамын, ©ткен жылры мектепаралык жарыста жулдел1 орын ез ешшме тиген. Шангымды бабына келДрш кою ке­ рек. Папам анада коньки алып берем деп узде берген. Мазасын ала бермесем, «кеп шаруасынын» арасында калып кояр... 6- декабрь. Мамам кундел1г1мд1 тексерт шыкты. Y пэннен екш к барам бар едк BipaK барлыгын жалрыз бест1к жуып-шайды. «Жалкаулыкты тастасан, мше, кердщ бе? Жаксы OKyFa да болады»,— дед1 мамам. Жанылысып тиген тастын элег1 де аз болтан жок. Кундел1г1ме де Tycin калган. Баттиып турып жазылган MyFaaiMHiH колын калай жасыра аларсын... Мамам та- Fbi да унс1з калды... 10-декабрь. Гулам ашуын басканра уксайды. Ма­ ран aFa пионер вожатыйдын ютабын сураган сэлемш айтты. Демалыс куш шангы тебуге келютж. Бар ене- piMfli сол куш керсетш-ак калармын... Мектеб1м1зде эдебиет yflipMeci жумыс icTeflAi. Онын жетекппа Мэлике апай екен. Bip жолы эдебиет саба- гыныц устГнде ол Kici кундел1г1мд1 Kepin калган (езш- нен де бар Foft, класка алып келмесем болатын едО- Арткы партага жайрасып, каннен-капераз узш с ке- зшдег1 6 ip окиганы жазып отырранмын. Ол жана са- бакты бастай берд1 де, мешц бегде icneH айналысып отырганымды байкаса керек, жаныма келдь Мен оны байкамай калдым. — TeMip, не жазып отырсын? — Алдымдагы сиясы кеппеген дзптер1мд1 колына алды. Окушылардый бар назары б1зге ауды. Кундел1к. 1-сентябрь... 52

¥стазым мешн жазып журген кунделж дэптер1мн1н бетш оки турып, аударыстыра бастады. Мен кысылып барамын. Будан артык уят болар ма?.. «03i калын, э? — деп те танданады.— Бунын жаксы екен, TeMip!» Апайым кайсыб1р жерше жымиып куледк Кулген кез- де жайдары кара торы жузшде нур ойнайды. Ол мешн аркамнан какты. Басымнан сипады. Кун- делж жазып жургешм жаксы нэрсе екен рой деп ой- ладым. — Будан былай эдебиет уй!рмес1не катысатын бол! Кунделшвд! талкылаймыз,— дед! ол маран кенес косып. Уйге келген бойда мен кунделшмд! api жалгастыр- дым. ¥стазымнын жылы сез! куат берш, канат 6iTip- гендей. Мейл!, ол мектеб!мдег! здебиет ушрмесшде талкыланар, не талкыланбас, 6ipaK кундел!г!м ез1м yuiiH кажет деп туйд1м мен. 12 декабрь. Кеше Аманкелд! Иманов атындары 6i3- дщ дружинанын жалпы жиыны болды. Онда окушы- лар «Пионерлж агрегатка» ез улеам!зд! косамыз деп «Казакстан nnonepi» тазет!н!н бетшде шыккан респуб­ лика пионерлершн Ундеуш талкылады. Байтурсын екеу!м!з клубтын ортангы б!р тусынан орын алып, жайгастык. Арэ пионер вожатыйы Райс aFaft мунын 03i тулеген тьщра байразы екенд!г!н, осы жорыкка тында туып-ескен мына б1здш пионерлер де катысуы KepeKTiriH айтты. «Мын тракторлык металл сынырын жинаймыз»,— деп, Ундеу окылып болганнан кейш жаппай кол кетердж. ByriH сабак сонынан отряд отырысы болды. «Пио­ нерлж агрегатка» улес косу ушш жоспар жасалынды. Эр звено мшдеттеме алды. Б1зд1Ц звенога 1500 кило­ грамм металл жинау жуктелдь Сзл1м сиякты лешрмелер бар емес пе! Олар бупн- нен бастады. Акыл эжемшн yftiHin жанындары кар ас- тында жагкан TeMip денгелект! алып келмекин болып, «тем!р-терсект!н» кептшн айтты. Мен TiciM ауырды деп сылтау таптым да, руксат сурадым. Олар сендк 17-декабрь. Ешнш! сабакка конырау сорылып, му- FafliM агай класка шрген. Кенет есж кагылды. Бул келген мешн эжем екен. 53

— Элг1 TeMip бар ма, карагым? Yflmeri квнетоз ле- ген'ш мен каланы шелепмд! осында алып кеттть AFa- сынын кетпен жасаймын деп журген де канылтыры бар едк ол да жым-жылас. Тунде мектепке TCMip-тер- сек жинайтын болдык деп отырран. — Эй, эже-ай, ескьускыныц neciHe кызырып куып бара койдын. Жолдастарымнын алдында кызарыс таптым. Бос жаткам тем1рд1 кайдан табамын ендк.. 22-декабрь. Байтурсын екеу1м1з езен жарасына кел- генде 6ip топ бала муз айдынында коньки Teyin жур екен. Дереу 6i3 де араласып кегли. Ойыкка такау муз бетш сэры су каптап KeTinTi. BipaK муздын бетше шыккан сэры сумей сырранасан кызык екен. Сонында i3 калады. Кенет Байтурсын жалп етш кулады. Yqri-басы мал- мандай су болды (онын конькш музра етпейтш). Ол калтырай жаурап барады. Б1здер кемекке келт, жи- налып калганымыз сол ед1, кабыршык муз тысыр-ты- сыр ете калды да, кенет муз ойылып Kerri. Б1з жылым- ра Tycin кетт1к. Кабыршак муздын ернеушен устаран боламыз. Ойылып кетедь Осылай эрекеттент жатка- нымызда жанушырып суатшы жеттк Bi3fli жарара тар- тып шырарды. Кун кулактанып алыпты. Дсйем!зд1 аяз карып ба­ рады. КтмдерШ з муз болып катты. 03iMi3 cipecin калдык. Дереу уйдьуй1м1зге тарадык. 29-декабрь. Басым ауырады. Денемнщ ыстыгы кв- тершдк Туе ауа ауруханага TycTiM. Ак халатты дэр1герлер бэйек боп,,касымда жур. Олардын 6ipeyi: «Сыртта жолдастарын кеп тур»,— дед!. BipaK оларды MeHin палаткама Kipri36efli. Кагаз жазып ж1берд1м. 13- январь. Менщ кыекы каникулым ауруханада ет Ti. Шын ауырран жаман болады екен. Ауруханада жатканда «енд1 кайтып TiciM ауырды» деп нарашыма бармаспын деп ант берд!м. 14- январь. YmiHuii токсан басталып Kerri. Б1рсы дырры оку кундер1 еДп жатыр. 15- январь. ByriH сабактан келе жатып мен капшы аркаларан 6ip карт анага жолыктым. Ол жол ycTiHe дем алмак болып к1д1рд1. Мен жакын келдам де:

— Эже, к е л ш з, кемектесейш,— дед1м. Ол менщ муныма куанып кетп. — Ой, айналайын, суйтип, кел, кемектесе рой,— Мен ол KiciHiK демеген капшырын ар кам а салып, 6ipa3 жер алып журд1м. — KapaFbiM, щ арш аган боларсын, ракмет, енд1 уй1м жакын калды. ©з1м-ак ж е п а зш аламын, еркенщ ecciH,— дедк — Ж о-ок, ештене етпейд1, уМ шзге ж етм зш таста- йын,— дед1м. — Пионер uibiFapcbiH, б!здщ Баяндар семлд!, олар да естш улкендерге кемектесш ж уредк— дед! ол Kici. Мен кум1лжи барып, басымды изед1м. Пионер ка- тарынан dip рет шырып калранымды, енд1 к ай та ете- Й1н деп жургешмд! бул жерде айтып жатуды 63iMe ар санадым. Бул KiciHin yfii ауылдын шетшде екен. Кызыл сыр- мен боялган тактай eciKTiH алдына кеп токтадык. EciK сыртына кш к ене ж эш ж LniHimt Сыртында «коррес­ понденция ymiH» деп жазылыпты. Мен «корреспонден- циясы» neci, cipo, хат салатын жэппк болар деп жоба- ладым. Маган бул уйге карсы турран кек какпа таныс едь Аласа, кш кентай Kipniin уйде б1здщ Ж ар асб ай ара- мыз — класс ж етекитпз турады. — Мынау уйде б1здш мурал!м1м!з турады ,— дед1м мен.— Мумк1н, ci3 оны б м етш шырарсыз? — Солай м а ? — дед1 кемшр.— Ол мурал1мдерщ кандай адам? Ж аксы ма? — 0те жацсы адам. Физкультурадан бередк— KeMnip кулгендей болды. Мен оныц неге кулгенше тусшбед1м. — KapaFbiM , тура тур, кэмпит берейш,— деп, кем- nip уйге Kipin кетп. Ол кайта шыкканда онымен 6ipre уст1не кыздарды к мектеп формасын киген, кызыл гал­ стуки, KiuiKeiie тулымы желб1реген, он eKi, он уштер шамасындагы K03i каракаттай мелд|'реген 6ip кыз ере шыкты.— Мынау бала туу сол жактан капшыкты KeTepicin келдь Сешн мектеб1нде оки ма, Б аян, тани- сын ба? — деп калды. Ол танимын дегендей басын изедг 55

Из, бул кызды мен де танимын. Менен 6ip класс темен окиды. Актив кыздардын 6ipi. — «Тентек TeMip» рой бул,— дед! ол. Мен темен карап калдым. 16-январь. Тунде улпа кар жауыпты. Кун шыныл- тыр, аяз. Bi3fliH отрядтын пионерлер1 бупн шангы Teyin кел- Д1к. Класс жетек1шм1з Жарасбай агай да б1збен 6ipre болды. Ол орта бойлы, талдырмаш, жаты кушиып кел- ген, KyMic TycTi Kici. Бел жылтырак, кесе адам. Жарасбай арайдьщ дене шыныктыру сабагы кебше энпмемен етедк Ол сотыска катыскан кершедк Пар­ тизан сайына maHFbi тебуге барардын алдында 6ip кун бурын 6i3re езшщ балалык шагынан энг1ме козрап wU. «Bi3 де бала болганбыз,— деп бастады энг1ме- ciH,— мен мектепке кыстын куш шацрымен катынап келш журд1м. Ауылымыз Шептшелде ед1. Мектеппен eni аралык он шакырымдай жер. Эп-сэтте ызрытып ке- лш калушы ед1м; шангым да сайлы болатын, езшен- 63i аппак кар бетшде аткан октай i3 тастап сырри бе- ретш. Шэнры сол жылдары тек менде рана бар ед|\\ маран баска балалар кызыра карайтын». Осы уакытта конырау сорылды. Мен Жарасбай арайдын сонау Шептшелден каты­ нап окыранына, acipece шацрымен «аппак кар бетшде аткан октай i3 тастап CbipFH беретшше» кызырып, эн- riMeciH уйып тындадым. Баска балалар да ceflrri рой деймш, тып-тыныш, демдерш imiHe тартып отырды. Жарасбай арайымыз шынында да шацрыны жаксы тебед1 екен. Ол алдымызда журш отырды. Кайкы бас, жалпак табан шэнрысы маран муз жаррыш кемедей кершдь ©зш корабльдш капитанына уксаттым. Bip- eni рет кулап калып едк онысын «кептен аярыма шан- ры 1лмеп ед1м» деп жуып-шайды. Мен де солай ой- ладым. ч Бул серуенде маран «сабак уйретш журген» Гул- ciM, кластын активтер1 Бейсен, Ембоштар да болды. Kemeri уйден керген Баян дейтш шшкене кыз да 6i3- дш отрядтын пионерлерше косылды. Ол e3iHin кш-шш- кентай турше карамай шацрыны жаксы тебед1 екен. Гулам eKeyi менщ i3iMMeH журш отырды. 56

Село сыртындагы Партизан сайы 6i3re унады. Мун- да шанрымен ceK ipetiH сеюрмектер кеп екен. Кума- рымнан 6 ip шыктым-ау деймш, балалардын арасын- дэры сеюрмектен ен кеп cenipin, енер керсеткен, cipa, мен болармын. Бейсен тырысып багып едк 6ipaK оиын маран же- Tyi кайда? Томпандап, домаланып кулай бердк Оны ГулЫмдер мазактай кулдь Баян ежет кыз екен. Bip-eKi мэртебе ол да cenip- мектен каргыды. Б iран шэнрысынын сынарын сынды- рып алды. Онын 6eTi кызара бертш KeTinTi. Кеши кайтар жолда мен оран шэнрымды берд1м. вз1м сынар аяктанып тепсем де Бейсен сиякты мала- аяктарды шаныма LaecTipMefliM. Мешн бул кайырым- дылырыма Гулам риза болды. Ал Баян меш мактаган да жок, ризашылырын да айткан жок. Селога жакын: даранда: — Мэ, шанрынды енд1 езщ теп,— дед! менен сынар аяк шацтысын алып жатып... 18 январь. ByriH сабан сонынан сон отряд пионер- лершщ кезектен тыс жиыны болды. Жиында отряд пионерлершщ Тимур командасынын жумысын жан- дандыру жайы сез болды. Мен жиналыстан сытыла шырып бара жатыр ед1м, отряд совет1н!н председател1 Раушан босатпай койды. Ол ашан, талдырмаш келген, жука енД1 кыз. Маган «сен жарапсьщ!» деп калды. Онысын тусше алмай калып ед1м, ез1 жиын устшде айттдо. — Б1здщ «тентек TeMip» 6ip карт лнара кемекте- cinTi. MiHe, ол Kici риза болып, отрядтын атына хат жолдапты,— деп, ол хат текспсш окып бердк «Мен,— деп басталыпты хат,— карт анамын. Кв- шеде зат кетерш келе жатыр ед1м, ci3fliH отрядтын 6ip пионер! кездесе Kerri. Ол менin кемек сурауымды кут- пей-ак маран кол ушын бердк 03i кайырымды бала екен. Отряд алдында осы хатымды окып, менщ атым- нан алрыс айтсандар екен». K,aFa3Fa кез1м Tycin кетш ед1, жазулары маржандай Дзмген эдем1 екен. Мен «eTipiK айтасындар, ол Kici жазу жаза алмаса керек» дед1м. Дау де болса бул хатты жазып отырран aari Баян дейтш кшкене кызы болса керек. 57

Шздщ отряд пионерлер1 кешен'щ орталыктагы 6ip KepiKTi орнына «почта» жэнйпн win кокта Keaicri. OFaH кун сайын кезекнплер барып, жэнпкке тускен жардем керек дейтш село тургындарыныц «арызын», сэлем хатын алып туратын болды. Мейл1, ез1м бул icne араласа коймаспын деп отырмын. вйткеш эл1 де пио- нерге еткешм жок. «Дайындал, тары 6ip к,арап шык.»,— деп берген вожатый ютабынын да 6ip бетш ашып окыган eMecnin. 20-январь. MeniH «ерюншшк» кундер1м узакка бармады. Бупн дружина coeeTiHiH отырысында пио- нерге кабылдандым. Пионерге еткенде окушы ант ка- былдайды. Пионерлж ту астында ант алынады. Мен де сейтпм. Мен 6ip мшезд1 баламын. Ант берд1м екен, енд1 орындауым керек. Эйтпесе... 26-январь. Жарасбай агай мектептен кететш бо- лыпты. HeMic тйпшц MyFaaiMi Александра Сергеевна Ка­ линина 6i3re класс жетекии болып тагайындалыпты. Ол талдырмаш, ак куба келген, жуз1 жылы мурал1м. Физкультура сабагын б1здт класта енд1 ш журпзер екен?! 28-январь. Папамнын соцры кездер1 колы д1ртдеп, басы калтырайтынды шырарды. Ac iiuepfliH алдында ол ылри мамамды мазалайды да отырады: «Б1рдемен бар ма, кешепден ештене калган жок па?..» Туе кезшде уйге дэршер нарашым келдь Ол дапа- ма облыстан 6ip дэршердщ келгенш айтып: «Жур, ке- piHin кал»,— дедь Папам кесенщ тубшде калган 6ip жутым «тамак ж1бггерш» кылкытып жута салды да, нарашымнын сонынан ерд1 (ол «тамак ж1б1тер» деп сыртында «Водка» деген жазуы бар бетелкедеп ак су­ ды айтатын ед1). Папам уйге селкос келдь Мамам Kip жуып жатыр ед1, папамды керш жиып тастады. Басы калтырай бо- caraFa отыра кеткен ол: «Тамак ж1бЬерщд1 экелнн»,— дедь 1-март. Мен бул ею аралыктагы кундершде кунде- л1пмд1 журпзе алмадым. Онын басты ce6e6i — папам- нык ауруханага Tycyi болды.

Мамам папам ауруханага тускен Kyni былай дедк «Енд1 сен бурынрыдай тентектш жасауынды кой, ба­ лам, окуынды да жаксы окы. Бэлюм, папаннын осы- лай ауруханада жатып калуына сен де кшэл1 шырар- сын. Суйек сындыра берсе Kici мукалады... Банде ме сол кеш, сенin алгаш «бестж» экелген кунп уйдеп жайды. Сонда папан ceHin табысына куанбады деймР ciH- Ол сенщ ерке болып ecyiimi менен кередк Мен одаи керемш... КенШн сурай барранымызда, сенщ кунделшш- де жаксы баралар болса, ол ауруынан суырып ке- тедЬ. Мен онаша калранда дружина отырысында кабыл- даран пионерлж антымды тары 6ip iuiTefl кайталадым. Папамныц сауырып кету1 мент бараларымда тур екен. Ендеше окуым керек! М ент бул тун1м мазасыз erri. 0з1ме шарт коюмен тунн1н жарымын еткерсем керек. Ол шарт мына тек- тес едк 1. 0з1ме-ез1м катан талап коя 6iay. 2. Барлык пэндерден де жаксы бага алу. 3. «Тентек Тем1рден «жалкау» деген атты б1ржола жулып тастау. 4. Когамдык жумыстардан бас тартпау. 5. Папама барран сайын кунделжтер1мд1 керсету... 2-март. Токсан аякталып келедк BipaK мент эн са- барынан «екшпм» болып тур. Бул пэннен екш кп тузеу маран киынга соратын Typi бар. Оран ешкандай Гулам кемек бере алмайды. Менде «жеке дауыс та», «хорра косылып айтатын ун де» жок- Ен курыса такпак та айта алмаймын. 5-март. Физкультура сабары «терезе» болып калып журетш, 6yriH дэу карын, куржиген мойынды 6ipey келш: «Мен снд1 дене шыныктыру сабагын журп- зетш боламын»,— деп езш таныстырды. Аты — Асан екен. Ол алгашкы куш-ак 6i3Ai ашык далага алып шык- ты. Bi3fli бойымызра сэйкестеп каз-катар тургызды да: «Раз, два, три, раз, два, три, на месте шагом марш!»— деп команда бердп Жарты сагаттан астам уакытосы- *лай 6ip орнымызды тепкыеп, тарасып кеттж. 59

11 март. Жарасбай aFafl шоферлык Курске тусшть Агайдын мунысы Heci екен?... Шофер болгысы келсе, МТС-тщ гаражына барып, 6ip машинаны сурап-ак ал- май ма, 6i3fliu агайдын алдына шыгатын селомызда KiM бар, юм карсы турады? 20-март. Папам жазылып шыкты. Бурынгыдай смес, колы да кеп д1р1лдемейд1, басы да онша калты- рактамайды. Уйге келген юсшерге «шуюр, жаксы- мын» дейдь Кешюсш ол менщ кундел1ктер1мд1 тексердп «Ба­ лам, жарагансын, уш ттн, тертппн, ара-тура бесппн де бар екен»,— дед!. Демек, мен ез1ме-вз1м катан талап коя бьпетш 6ip мшез пионер екешмд1 таныттым. Алрашкы шарторын- далып келедП 23-март. Бупн мен ем1р1мде тунгьтш рет мектеп ю- тапханасына барып ед1м. Басында кызыл орамалы бар кара торы 6ip эйел окушыларра газет-журнал 6epin жур. Кайсыб1реулер1«уйге кггап 6epeci3 бе?» деп киы- лып, кезекте тур. Мен бул кершске кызырып, eciKTe турып калып ед!м, элп Kici: — Шырагым, 6epi ет, ютап алайын деп келдщ бе? — дедь Ол менен баска балалардын барж атымен, не фамилиясымен атайды. М ент басыма 6ip ой келе койды: «Тентек TeMip» не «жалкау» деген буюл мек- тепке тараран атымды естш бшмей журген бул да тас- керен шырар». Мен ютапхананыц eciriH жауып, iuiKe енд1м. — Кандай ютапты алгык келед1? — дед1 элп Кы­ зыл орамалды Kici. Осы сэт KiTanxaHaFa 6i3re жанадан келген класс жетекнтпз Александра Сергеевна келдп Ол маган жылы ушырап Kerri. Cipa, мен де оган солай KepiHceM керек: — О, тентек TeMip, кандай ютап окиын деп тур- сын? — дед1 маган жылы жузбен. Мен саскалактап далдым да, afrreyip жауап беру кажет болып: — Абайды,— дей салдым. — О-о, сен улкен ютапты ок,иды екенсщ Foft, мен балаларга арналган ютапшалар алатын шыгар де- сем,— деп> мугал1м1м маган суйсшгендей болды.

— Муктардын кай штабы керек ед1? — дед1 штап- ханашы. Мен ез1м де байкамаппын, журт катарлы ке- зекте тур екенмш де кезепм келш калыпты. — Абайды дей берд1м. — Абайдын шырармаларын ба, элде Эуезовтын «Абай жолын» ба? — деп ол менен тары да аныктай сурады. — Абайды да, «Абай жолын» да, Эуезовты да бе- piHi3,— дед1м. Мандайым тершш барады. — Жок, эуел1 6ipeyiH рана окып шык,— деп, штап- ханашы маран сэры мукабалы калын ютапты экелт бердй Катты каразра аты-жешмдк адреамдк класым- ды жазып алды да, «кол кой» деп маран ортасынан буктелген катырма кагазды усынды. Кай жерше кол коярымды б1лмей каламсапты сия сауытка батыррыш- тай 6epin ед1м, менен KeftiHri кезекте турран 6ip узын бойлы бала: «Мше, мына жерге коясын»,— деп сук саусагынын тырнарымен катырманы сызды. К1тапханадан мен калай шыкканымды бшмейм1н. Эйтеу1р сыртка шыккасын барып дем1мд1 6ip-aK ал­ дым. ' Уйге келгеннен сон штап бет1н актарыстыра баста- дым. KiTanTaFbi елендер де, кара сездер де меш тар- тып барады, штап кызырына Tycin кеткен!м соншалык, мамамнын 6ip-eKi рет «тамак <ш» деп шакырранын да елемепп1н. — Балам, сен не окып отырсын? — дегенде барып басымды квтерд1м... Абайдыц тандамалы шырармаларынан маран бэ- ршен де катты унараны кара сездер1 болды. BipaK кеп сездер1не тусше бермесем де, мысалы, мынандай жол- дары баурап экетт!: «...Акыры ойладым: осы ойыма келген нэрселерд1 KaFa3Fa жаза 6epeftin, ак кагаз бен кара сияны ермек кылайын, шмде-шм iuiiHeH Kepemi сез тапса, жазып алсын, я окысын, Keperi жок десе, вз сез1м 93iMfliKi дед1м де, акыры осыран байладым, енд1 мунан баска eui6ip жумысым жок». Мен ойга калдым. Абайдын жумысы болмаран адам ба? Жок. Мундай сез жазран Kicmiii жумысы болмаушы ма едП? Мамамнан сурап ед1м, ол мырс 61

eTin кулд1 де: х<Ол ушж Муктар Эуезовты окы. Онык «Абай жолы» дейтж улы шьтармасы бар»,— дедк Кешккш шам жарыгымен ез1мшн жазып журген кунделжтер!мд! окып керш ед1м, кулюм келдк К,айсы- 6ip жерже ез1м уялдым да, acipece мамам мен папам- нын менщ алгаш «беслк» бага алып келген кунп ур- сып калраиын кунделтме жазранымды epci керд1м. Папамньщ езшщ тулыбына сэлем бергендеп сэтш су- peTTeyiM де жен бе, бурые па? Мен буран да туеше алмадым. Акыры ойладым: осы уакытка дейш журпзген кун- д е л ш м д ! тырып тастайын, жок ертеп ж1берсем кайте- ДК жыртсам да болатын. ©йтуге батылым жетпедк мамамнын кара санды- рынын тубше тастап, мен енд1 eMipfli жанаша бастау- Fa, жок, eMipfli емес екен, кунделжт1 жанадан бастаура уйгардым. Осындай ой уетшде отырып, Абайдын тац- дамалыларын актарыстыра бастап ед1м, тары да мы- надай сез окыдым: «Егер сен журген жолыцнан адас- пайын десен, калган румырыцды eniHimci3 етшвгщ келсе, бурын бастан кешкен кундер1цд1 де эркашан еске алып, айында-жылында езще есеп бер!» Кандай тамаша, табылып айтылран сез! Ендеше мен кундел1г1мд1 жыртпауым керек екен. T iric i басыл- маган, тек кектеул1 турган кунделж iiiiiH fleri MeiiiH ез басымнан кешкен окираларды кейш тары 6ip карап шьжура уакыт табармын деп, 33ipre 63iMe-e3iM койран «бес шартты» орындауга талаптандым.

кшт Толя мен Витя езен жарасында отыр. Толя кала- нын шет жатындаты, езен жарасындагы юшкене уйден K63iH алмайды. EcKi улг1мен салынран мандайша, бо- саралары, терезе жактаулары ою ернекпен накыштал- ран, тебесн шатырлы юшкене aFaui уй жаралай шар- бакпен коршалган. Бул 6ip кезде Толялардын yfli бо- латын. Kicire кейде ез yfli де жат кершед1 екен. Толяра дэл каз1р ез yfli осылай KepiHin тур. Бул уй ол унйн осы кун1 тек сорыс азабынын, шым-шытырык. окиганьщ куэа рана. Ол енд1 Витяга бурылды. Витя Толя турран осы Сумы каласына сорыс жыл- дары келген панасыз бала едк С онры кезде eKeyi де балалар уйше алынран-ды. ©зеннщ майда толкындары жагага сорылып, жога- лып жатыр. — CyFa шомылып алсак кайтедь— дед1 Толя. — Салкын шырар. — Окасы жок, нарыз ж1г1ттер салкын судан да корыкпас болар. — Мен тумауратып журмш,— деп, Витя мурнын тарткыштап койды. «3

— Мейл1, онда мен ез1м-ак тусш аламын.—Толя шешшдь — Толя, мопныцдары карпян не, крест пе, сен ку- дайшыл екенсщ рой! — Алдымен аныктап карап ал, крест пе, баска ма,— деген Толя шегшшектей 6epin, катты екшшмен сура cyKrin Kerri.— Сен, текке коркып отырсьщ, су жылы екен. Витяны намыс зорлады ма, элде Толяра кызырып кетт1 ме, ол да тез шешшдь Ол малтып журш, Толяра катар келд1 де: — Мен сенщ мойнындэрыны крест пе десем, юлт кой, юлгп Kici мойынрэ тага ма екен?—дедь — Тагады,— дед1 де, Толя сура cyKrin Kerri. Булар сыртка шыккасын жаурайын деда. EKeyi де жагада ypnHicin отыр. «Кшмдер1м1з калай муздай ед1?! Журил, кшкене жупрш алайык». — Сен элгшде менщ мойнымдагы KUirri керш кал- дын, тындайсын ба, айтайын,— дед1 Толя Витяны ток- татып,— мунын сыры бар. — К,андай сыр? — деп елек ете калды Витя. Ол Толяра ыкыластана карады. — Ендеше тында, мен саган мойнымдагы кшттщ сырын айтайын. Б1здац фамилиямыз Червяков болады. Мына езен жарасында турран уй1м1з Сумыныц ек ше- тшде екенш Kepin турсьщ. Уй тебесшде уак шырша, жэгшк, тактай жататын. Терезе алдында уш алма арашы жэне алмурт ecyuii едь Ол да, зне, солып ка- лыпты. Bip жаксысы, eflTeyip yfliMi3re бомба туспепть EciriMi3 тура езенге карайды. Ауламыз езеннщ дэл жарасында' болгандыктан, кектем сайын таскын су кайткан кезде аула iuii aFaui жанкаларына, улу ка- быршактарына толып калушы едь Шешем кара шаш- ты, ете сулу адам болатын. Ол меш Kip журанда e3i- мен 6ipre epTin барушы едь Мен аярымды сура шал- пуыштап отыруды унататынмын. Б1здац уйден езенге карай тактай жол тартылран еда. Эне, ол да булшшть MeHiH Kepi эжем де болатын. Кдшкене кез1мде ол буюл уакытын мешмен етюзетш. 1941 жылдын авгусында экем майданга Kerri. Bi3 оны 6epiMi3 вокзалга шырарып салдык- Каланы жаяу 64

аралап еттж. Экем меш иынына отыррызып алды. Жолда келе жатканда эжем маран гул жулып алып бердк Мен оны экемнщ омырауына кададым. Вокзалда адам кеп екен. Гармон ойналып жатты. BipaK 6api жылап-сыктаран жандар. Bi3 былайырак шыктык. Экем жалан бас едк Жел онын акшулан ша- шын желпш турды. Вокзал басында эжем мен шешем экеммен Kepicin жылады. Атам жылаган жок. «Соныннан вз1м де ба­ рам рой»,— дегеш еамде. Ceflni де, папамнын шашы- нан сипап турып: «Ал, жолыц болсын. Абыройлы бол, аман орал!» — дедк Мен де одан: «Папа, сен тез ораласын ба?»—деп сурадым. Ол менщ мандайымнан суйдк Осы сэтте Кы­ зыл вагон орнынан козгала бердк Б1з жылап-сыктаган кетшлжтщ арасында кала бердж. Эжем де, анам да жылап тур екен. Атам меш бауырына кысты. Мен экемд1 катты сарынып журд1м. Жыларанда: «Вокзалга барайык»,— дейтшд! шырардым. HeMicTep бул кезде б!здщ Сумыны бомбалап жаткан. Сондай бомбалардын 6ipi ecni араш жел дшрменге де кеп тусть Ол б!зд!н уйден алшак емес едк Атамдар ерт сенд1руге KipicTi. 'Пзбектелш тура калып, 6ip-6ipi- не шелектеп су эпердк BipaK дшрмен Tyri калмай жа- нып кетт1. Бул кезде б1здер орманды паналадык. Bip KyHi мен «вокзалга барайык!» деп катты жыла- дым. BipaK менщ бул жыласыма ешшм елен ете кой- мады. Кайта урысты. Бул уакытта кала устшде дуркп- деп самолеттер ушып жур екен. Bi3 6ip ретшде кала- Fa жасырынып келдж. Онда атам мен эжем калган едь Мен оларды катты сарынып кегпм. Анам да олар- ды Keprici Ke.neTinin айтып, тэуекелге бел байлады. Артымыздан б1рдене гурс erri. Жалма-жан бурыл- сак — бомба. Иэ, 6i3 сол жолы езен жарасындагы юшкене осы yftiMiare жеттж те. Эжем де, атам да ез ушм1зд1 тас- тап корой 6ip уйд1 паналапты. Шешем сол уйге Kerri. Мен жалрыз калдым. BipaK артынан карап турдым. Ол уйден жуз адымдай кетш улпрмей-ак артымыздан б1рдене тары гурс ете калды. Жалма-жан бурылсам — бомба жарылган екен. Мен жерге жата калдым. Бом- 5 -2 1 8 5

ба элп уйдщ дэл устшен тусш, кул-талканын шыгар- ды. Онык шшде менщ атам мен эжем де бар едк Сол уйге жете берген анамды да ак шандак шан кушагы- на алым кетп. Онык устш уйдщ кабыррасы басып ка- лыпты... Осы 6ip KepiHic менщ эл1 епмде, жан ушырып ак шандак, кою тутшнщ арасына келш куладым. Жа­ та калып TiciMMeH де, колыммен де кек uienTi жулгы- ладым. Тырнагымнын арасынан Kencin кан шыкты. B i- рак уйдщ кабыррасы басып калган анамды да, бомба Tycin ертен1п жаткан уй imiHaeri эжем мен атамды да, баска да жанды кере алмадым. Кеп жылап жаттым. Енбектеп анамды !здед1м. Bi- рак олар табылмады... Содан кейш канша жатканым- ды жэне мен ол жерден калай шыкканымды бкпмей- MiH, afueyip ес бщгенде мен ат жепп келе жаткан 6ip тосын адамнын арбасында жаттым. — Кайда баррын келед1?— деп сурады ол. — Вокззлра! Еамде, ap6aFa жегыген арык торы ат едк Ке- лште б1зден баска тары eKi эйел жэне 6ip бала бар екен. Арбанын арты брезентпен жабылыпты. Вокзал басында у-шу. Балаларын жетектеп жанталаскан эйелдер. 9р1ректе бомбалар жарылып жатыр. Bi3 кайткен кунде 6ip жакка поезбен кетуге жан- таластык. Маран енд1 кайда барсам да 6api6ip едь 9йтеу1р 6ip поезга Ыкпм. Bip Kici колымнан тартып, тамбурга шырарып алды. Жанымдары элп юалерден ажырап калдым. Bi3 вагснра мшдщ. Мунда адам ете кеп екен. Поезд каладан кеп узап шыкпай-ак фашист само- леттерше тап болды. Сонры вагондардын кул-талканы шырып жатты. Шынрырран, жыларан адамдар. Bip кезде: «Тыска шырындар!» — дед1 6ip эскери адам. Б1здер вагоннан тустщ. Жасандау эскери адам калтасынан кагаз алды да: «Жасы емшек жасынан аскан балаларды Ci6ipre, тылга ж1беру керек деген буйрык бар»,— дегенд1 айтты. Bi3 шулап коя бердт. 0cipece эйелдер жары кеп жылады. Bip эйел теЫн айы- рып тастап, баласынын аузына емшепн салып отырып: «BapiMi3fli ж1берщдер, балаларымыздан калмай- мыз!» — деп жылады. Мен онык жерге тамып турган 66

ак сутш керш калдым. Кез1мнен жас шыгып кетп. «Мамам болса меш де ж1бермес едЬ. М ент кез ал- дымда жарылран бомба, ертенген уй турды. Шашак- ты орамалы желб1рей уй кабыррасынын астында кал- ган кара шашты анамды аядым... Акыры улкендер 6ip жакка, балалар 6ip жакка ту- рыстык. Элг1 TeciH жырткан ананын баласы ен сонын- да алынды. Ол нэзж колдарымен шешесшщ мойнына жабысып, айрылрысы келмедк Б1здерге Караганда ол юшкентай екен. «Бармаймын»,— деп жата калып, ая- рын тепкьпей бакырып ед1, 6ipaK 6ip эскери nici кете- pin алды: «Ертен-ак шешенмен кайта кауышасын». TaFbi 6ip ана осы уакытта 6i3fliH вагонга жупрш жегп. Ол эр вагонды 6ip сипалап келед1 екен: «Мунда мент балам жок па?» — деп талмаусырайды ол. Bi- реу оран: «Иэ, балалар осы вагонда»,— д$дь BipaK бул кезде поезд жылжып журе бердк Ол eciKTi тыр- малап калды. Мен, неге екенш бымеймт, вагоннан cenipin тус- т1м. Маран бола поезд токтаган жок, ез б ет ш ен жу­ ре берд1м. Кенет элденент гурс eTin жарылганын ку- лагым шалды. Артыма бурылып карасам, элг1 поезд узап бармай-ак бомбага тап болган екен... Сонсын бэр< жым-жырт болды. Тетрек, ауа ерт сасиды... Басымнын а.уган жагына журе 6epin ед1м, yfiiMHiu касынан шыгыппын. Талканы шыккан эудем жердег! керил уйдт 6ip уыс топырарын кушактай жы- гылдым. Канша уакыт жатканымды бтмеймт. Мен енд1 жалгыз калдым. Велм, 6ip колым жара- кат, K63iM тук кермейдь.. EciMfli жидым. YfliMe келсем кулазып тур. Уйдт сэш эжем, атам, анам екен. Мен енд1 не ктемекшн! Осындайда ата-ананнын бар iciH саплнады екенст. Дэл1зге кайта шыктым. Еаме атамнын уйге экеп жа- сырран Ильич Mycini туст1. Атам Сумы каласындагы сурет галереясында ку- зетил болып штейтт. Ол шокша кумк сакалды, сел- Aip жука шашты, келте мурын, бел 6ipa3 шубарлау, шиюл сэры, шагын Kici едь К,алара ж ау келерден 6ip кун бурын кешкурым «галереяны 6ip шолып келейж- iui» деп кеткен ол кеп кешжл. 5* 67

Ол уйге сулесок келдЕ Жуз1 сынык едЕ Юшкене кол арбаныц устшдеп плащ-палаткага оралган ко- макты 6ip затты Tycipin жатып: — Жау жакын,— деген онын даусы каткыл естЕп- ДЕ— Ильич MyciHiH уйге экелд1м. Жендеттердщ K93i алдымен каланын тарихи орындарына туседЕ несем бейнесш булжийлердщ колына калдырура болмайды! KiM б!лед1, жыртык уйдщ кудайы бар дегендей елеу- ci3 карата уйге немжтер келмес,— деп, ол терппген мандайын cypTTi.— Мен муны б1реудщ айтканымен уй­ ге экелш жасырып турраным жок, журен эм1р1мен, ке- 1пл кытш ашып экелд1м. Ильич MyciHiH уй астындары терен камбара жасы­ рып, атам маран галереянын кьптш бердп «MiHe, улым, енд1 осы кЕптп сен сактайтын бол!» — дедЕ Мен енд1 сол MyciHfli KepriM келдЕ Камбанын юлтш 1здеп ед1м, таба алмадым. Атамнын маган «сактап кой» деген юл- TiH жорэлтып алраныма екшд1м... Есжтен шырып бара жатыр ед!м, босагада Етул1 турран тары 6ip юлтп кер- д1м. Куанып кетт1м. Бул галереянын к и т екен. Bip жаксысы, камбадагы кулыппен уйлесе кеттЕ Мен енд! камбара туслм. Плащ-палаткамен буркеул1 Ильич му- ciHi тур екен. М ент вз уй!мдеп eHjxiri cepiriM осы му- ciH болды. Ильич бейнесже карай берд!м. Уйде кеп Kmipyre болмады. Мен мына сен керген юлгп енд! жоралтпаска ант fepin, мойныма тагып алдым да, орнымды бектп, сыртка шыктым. Кун желкен екен. Мен уй тубждеп терекке барып жасырындым. Осы сзт орман жакка карай 6ip арбалы кетш бара жатка- нын K@3iM шалды. Енд1 сонын сонына туспм. Жел Тъш'ды, дауыл басылды. Арада eKi кун еткен- де 6i3flin армия Сумыны жау колынан азат еттЕ Bi3- дер калага келдж, балалар уйше алындык. Енд1 мен Ильич MyciHiH галереяра табыс етпекпш,— деп Толя сез1н аяктады. Витя болса бул api кызыкты, api ая- нышты aHriMeHi уйып тындады... Bi3 энпмелеген ккпт сыры — адам сыры, журен aMipi едЕ Содан 6epi де арада жиырма жыл еттЕ Жер

бетшдеп окоптар орны бкелдь Сорыс зардабынан за­ лы шеккен мекенд1 байкау каз1р киынра сорэды. бткен жиырма жыл шшде адамдар кеп дуниет жанарта жасады. Bipaic адамзат кешегшщ сабарын, сорыс за- лалын эсте умытпак емес. Ол тарих шеж1ресше Tip- келдь Сондай т1ркеудщ 6ipi куш бугшде Сумы каласында да бар. Каланын орталык аландарынык б|ршде Ильич MyciHi тур. Ол сонау отты кундер1 жау булшшшгшен сакталып калган кесем 6eflHeci едй Ескертшш такта- дагы Червяковтар семьясынын кесемге деген махаб- баты маран журек шлтшдей сыр uiepiin турды. 6-2185

03 ¥ЯМ 1945 жылдык ш1лдес1 едь CoHFbi аптада б1здщ ауылра. жауын кеп жауды. «Жауса жаусын, жауын-нур* дескендерд1ц ез1 эб- ден ыfыр болып: «Куннщ Ty6i тускен шырар» —деп журдь Жанбыр жауса, кара балшык кадамынды жаздыр- май, плене жабысып жол байлайды. Жол лайсан. Квл1г1м1з eri3 арба едь Арбанын арткы денгелегшщ Kynuieri кептелш, ша- бактары айналудан калды. Тусе калып денгелект1 ар- шумен кажыган TypiMi3 бар. 0ri3iMi3 де титыктап 6iTTi. Кун кеншрдт Б1рт1ндеп к араты туст1. Б1з Квк- алатка жетш жырылдык- Сабырлы тунде мезгшаз келген конак та кад1рл1 бола бермеГш екен. Ecin ашкан эйел тыжырынып ба- рып, он жактары шымылдыктын iuiiHe Kipin Kerri. Терт канат кшз уйдщ тер алдында Кызыл керпеш буркене тускен 6ipey 6ypicin капа жатыр екен. Бейуа- кытта беймазалаган 6i3fli жактырмады ма, ofrreyip кымтана Tycin, козгалып кайта жатты. Апталап жауран ак жауын уйдщ де рэсуасын шы- рарып ж!берштт Текемет турулт Эр жерге тамшы ас- тына турл1 ыдыс койыпты. Жез леген де, калайы 70

шелек те, сырлы тостаран да сырт-сырт тускен тамшы- ны карып алып, терде тур. Бштел1 май шам босарада басулы тур ед1‘, бой кейлегш устше !ле салран элп энел шырарды. — Жауындатып кайдаи келеаздер? — дед1 ол ту- рул! текеметш жазып жатып. — Карабидайыктан, ауылдан ерте-ак шырып едж, жеткешм1з осы болды. — Жол да лайсан шьтар,— деген уй иеЫ б!зге ая- ныш 6mflipe сейледй — Айтпаныз,— дед1 б1здщ жол бастаушымыз. — Элг! б1здщ уйдег1 де жолда жур едк— дед1 уй neci тесегш жайгап журш,— жауын болран сон жете алмай жаткан шырар. Yfl HeciHiH «б1здщ уйдегЬ деп отырраны Kyfteyi екен. Оны мен шыптасын Typin, кара сабаны nice бас- таган кезде б1здщ жол бастаушымызра айткан эйел- ДЩ свз1нен ангардым: «Майшы ет-уш кун болды, К,а- ракорара май жинаура кетш едЬ,— дедк Б)здщ май- шынын уй1не келш тускешм!зд1 бтетшмш. Ол керни уш колхоздын майын жинайтын ак жаркын Kici едк Кара саба nicme бастаганда-ак тер алдында бук тусе жаткан кызыл керпедег1 дыбыстады: — Жауын басылды ма? — Турсайшы, мына кюлерге де тесек салып бере- fiiH,— дед! уй neci. Ол басын кетердк Бул майшынын iHici екен. Ко- жырлау келген, урпек бас, ден мурын, иыкты баланы мен де танитын ед1м. Ол езше таяу отырран мешн ар- кама колын салып: — Ау, сен кайда барасын? —дедк М етц жауа- бымды 61зд1 бастап келе жаткан ак куба, ашац ж1г1т айтты: — KaaaFa OKyFa бара жатыр,— дед1 ол. — Ал сен ше? — деп енд1 ол ак сэры, бадырак кез Жолданра бурылды. — Мен де окуга бара жатырмын,— деп, ол 63i жа- уап бердь — Иэ, 6api де окуга барады,— дед1 жол бастау­ шымыз б1здерге карап,— ннтернатка алынран бала- лар Fofl.

Майшынын iHici деп отырран баламыз эрдайым ер сеилейтш едй 03i еткен жылы окуын тастап кеткен. bip-eKi рет майшы арасы мектебше апарып тыкпала- ран ексн, ол: «Мен Кекалаттыц окуын тауыстым»,— деп бармай койыпты. K,a3ip ол ауылда почта тартады. Жана бэр1м1зден тергеу алып шыкканда мен оны жак- тырмай отырдым. Кымызды 6ip жутып алды да, ол тары 6i3re бурылып: — Кеп окуды кайтесщдер, осы ауылдЫн окуы да жетпей ме сендерге,— деп калып едк женгеН оны ток- татып тастады: — Е, журттын 6api сен дейсщ бе, уйдщ тубшдег1 окуды тауыспай отырып, баскага акыл уйретуш,— Ка­ ра торы, ажарлы келген, орта жастардары эйел кай- нысын ауызра уррандай болды. Б1рак ол бул сезге де токтамады: — Не бар, сол калада, онын окуы...— деп езеурей тусш едь — Жэ, кой, талаптанып шыккан балалардын ойын бузбай,— дед1 женгеы тары. Жолдан ер сейлейтш кожыр баламен катты ойнай- тын едк Ана жылдары майшы б1здщ ауылда турранда eneyi куресе беретш. Бул жолы да сонысына басты 6i- лемш: — Сен де ер 6i3re. Ауылда почта тартылмай калар деп коркасын ба,—деп, ол онын колын кайырды. Онын бул кол кайыруы маган ден мурын балага «ау- зынды жап» дегеншдей болып кершдь Урпек бас бала да калыскан жок. KececiH коя са- лып, алыса 6epin едк — Койындар, эу,— деген уй HeciHiH басуынан ке- Й1Н рана токтады. Бул сапар мешк алые жолга 6ipiHiui шыруым едь Ауылдары тертшин класты тауыскан м ет енд1 кала- дары орта мектепке жазрызган. Интернатка алынып- пыз. Ертерек окуга Tisuiin келуге шыкканбыз ауылдан. Жол бастап келе жаткан ак куба, ашан HdriT былтыр рана армиядан оралган Сабыр дейтш Kici. Ол б1здт ауылдын MypafliMi едь Осы canapFa e3i тьленш шы- рып, 6i3fli интернатка колынан 6TKi3in кайтура ке­ ле жатыр. 72

Жауынды куш кымыз да журмейд! екен. Bi3 зорла- нып отырып 6ip-6ip кесе кымызды эрен дегенде тауыс- тык та, жатып калдык. Уй neci элгшде eciK ашканда тыжырынып калрандай KepiHin едь c ip a, онысы шырт уйкыда жатданда уйкысын кимай туррандык болар, кей1н жадырап, жайлы тесепн салып бердк сусынын 6epin жатыр. Bi3 оран разы болып калдык. Шам сендг Сырт-сырт етш тамшы тамып тур. Ме- н1н жанымдары cepiKTepiM тым-тырыс, тез уйыктап K erri. Cipa, жолдан кажыран болу керек. Ал менщ Kip- niriM шнбей койды. Kici yfliHe де мент 6ip in m i тунеу1м екен. Еска-дер- TiM— ауыл. Кеныйм Карабидайыкты кезш, ез ушмд1 ансап жатырмын. Жанбыр жауса рэсуа болып жата- тын кара балшырын, илен1п жататын саз лайын, как тургам айдай такырын, жазырын, бвктер1н, жасыл жу- санын, кара бидайырын ауылдан карга адым аттамай- аксарынып калдым. «Мына уйден тамшы арып жатыр, ал б1здщ уйден рой кандай жауын болса да етпейтш ед1»,— деймш 1штей. Жок, катты несерлерде туырлык- тын жыртык санылауынан тамшы бЫнетш efli, 6i3fli« уй де осы уй сиякты турл1 ыдыс тосып 06ire p болатын. B ip a K мен1н ез басымнык уйкысы кашып, дэл мундай мазаланып кермеген шыгармын. Анам 6aflFyc бэйек боп ycTiMfli кымтап, TeceriMfli тамшы акпайтын жерге салып эб1герленетш... Анамньщ осындай жауын KyHri <«6irepiH» кез ал- дыма экелу!м муц екен, кетл1м бузылып сала бердк 0pi 0лг1 урпек бас баланыц: «Кеп окуды кайтес1ндер, осы ауылдын окуы да жетпей ме сендерге»,— деген се- 3i ойымды лайлап жатыр. Ke3iMHi« жасы жастырымды сулап тастапты. Bip жаксысы, жанбырдын сырт-сырт тамшыларан дыбысы Merlin жастырыма тамган кез жасымнык тамшысын баскага сезд1рер емес. 0з1ммен-ез1м болып жаткан- даймын. Кенет мен1н мандайыма тамшы тамып тустк Мен басымды кетерш алдым. Тзтт1 уйкы кушарына бертген уй 1ш1ндег1лер менщ жастыгымнан басымды кетерш алранымды сезген жок. Олар корылдап жатыр. Мен ауылдары тертишй класты б1т1ргенше белек те жатып кермепшн. Шешемнпг ipre жарында жатып 73

уйыктап уйренген маран бул тунд1 етю зу киынга ту- cin, танды acbiFa к у тш ж атырм ын. Жастырымды Жол- данра к арсы ж ак ы н салды м. Ол коры лдап уйыктайды екен. KapaHFbiFa кез1м уйренш алды. Бул уйд1 негылса да жат керш жатырмын. Шанырары да, тунд1г1 де, уы- Fbi да, керегеге усталган к1лемдер1 де — 6api-6api бе- тен тартып, кецшмд1 кулазытып жатыр. Дэл тебемде салбырап турран уйдщ баскуры да маран коркыныш экеледк.. Мен жаткан тесег1мнен ез1ме таныс Hie 1здеймш. ©з уЗДмнщ HiciH !здеймш. Осылайша yftiMAi ансап, кеп жаттым. Кенет мент ойыма сап ете калды. Анам меш осы canapFa аттан- дырарда ауылдарыларга «токымкагар» жасап, журт- ты шакырран едгау. Жолыма кулше нан nicipin, ала дорбага салып берген-дь Оны мен жол уетшде жеп тауыстым. Ала дорбанын 6ip Hici бар едь соны шскеп жатайыншы. Тары eciMe TycTi: калтама курт толтырып берген жок па ед1?! Мен куанып KerriM . Орнымнан тез турып керегешн басына шнген шапанымнын калтасын жалма-жан кармалай бастадым. Ала дорба да табылды. Bip уыс ежней курт та алып шыктым. Иккед1м: ала дорбадан аа, ежнейден де ез1м !здеген, ансап жаткан Hie келш турды. Аумаган 6i3fliH уйдщ Hici. Осы HicTi шскеп жа- тып уйыктап та KerriM. Танертец турранымда баскалар менщ ала дорба мен 6ip уыс еяигейд1 бауырыма кысып уйыктараным- ды керш, мазактап кулдь Ал мен оран намыстанган жокпын. ©йткеш бул ез уямныц Hici болатын.

КОНЫРАУ ТУРАЛЫ АКЫЗ Мен1н эж1м тшплеген катпар бет, имек ауыз, ак шашты, енкек тарткан улы анам бар. Ол энг^меипл ю- ci едь Bip жолы карт эжем Ыбырай Алтынсарин мек- тебшщтарихынан 6ip шеж1ре сабактады. «Сол 6ip кене замай. Сабалак кезген сарым дала етжде Алкаудын адырына оранып карт TopFafl кала- mbiFbi орнапты. Мулг1ген дуние ты н ы щ ты ры бар жу- мыр жон, кула бел, жазык дала семщ жатады. Кундердщ куншде шырыстан кылан 6epin, аялы алтын так атыпты. Шурылалы кун меМршен сен боп каткан жер тоны ж1бшн депть.. Тан кушагымен 6ip- ге кала iiuiHe Торгай какпасынан тосын адам енедь BefiFaM ел шырт уйкыда жатса керек. Кула тузде жалрыз жортып, алые жолды арман асуымен аркалап келген тосын адам — Ыбырай Ал­ тынсарин сынды кемел ойы бар, зердел1 Kici, кеюрегш- де бшм шырагы жанган улы устаз деседй Атандар айтатын кене кулак аныз есщде журеш; ертен Ыбы­ рай Алтынсарин салган мектеп ecirin ашасын, неме- рем»,—деп, эжем менщ кекшмнен тарады. — Казанда1 карбалас болатын эдет1 екен бул ауылдын. Сейткул неше тэулж бойы ат уетшде бел 1 К а з а н — ecxiuie ай аты, октябрь. 75

шешпей журсе керек. Кабырра езешнщ етепнде б т к шыккан кек eriHHiH тен жарымын казан урып кетед1. Кыркуйектщ1 coHFbi кундержде-ак ауа райы бузы- лып, жерге бозкырау тусштк Балбиб1 бэйбше отарасысына шай демдей бер- генде, сырттан ат fly6ipi кулакка келедк Шуылдап ауылдын кепек Hrrepi уредь Сейткул тыска шыкса керек. •< Жакын келген атты адам екеу болады. Bipi мос- калдау тарткан тымакты да, eKiHiiiici балак ж1г1т ке- ржедк Ж арак аттары ауыздыгын карш-карш шайнап, бусана терлеп турады. Кемерге кел1гш байларан жолаушылар аттарынан Tycin жатады. Сейткул туйе жун шекпеншщ eHipiH кымтай ту- cin, уйже карай беттейдк Воз уйдщ сыртына келш, ат- тан тускен екеу куб)рлесе сейлесш узак турады. — Эй бала, 6epi кел,— деп дауыстайды 6ipi. — Ауылыннын улкеш юм? — Туйе. Баладан мундай жауап кутпеген eKiHinici: — Сакалдысы юм? — деп сурайды. — Ешю. — Мынанын 63i жетпег1р рои, ши борбай! — Каршадайынан карынуын... Баларын турш алган домалак кара бала жолау- шылардын жанынан зытып ала женеледк Тосу керген екеу 6ipiHe-6ipi карайды. Тебеде булттар кешш жатса керек. Кара жел уйт- ки сорады. Кюз уйдщ eciri жалп eTin жабылады. Ортадагы ошаитын астындары коламта шоктын жанабындагы сенген кул1 дастарканнын шетш басып калады. — Кеш жарык!..— Селд1р сакалды, москал, кебе карыи, макар Kici терге етед1. Жанындары, cipa, кос- шы ж1ггг болса керек, балан, ат жакты, мурты енд1 тебшдеп келе жаткан ж1г1тке «6epi ет» дегендей бел- ri 6epin, uierip кезш тенкерш 6ip тастайды. Ол да баса-кектеп терге жайрасады. ^ 1К ы р к у й е к — сентябрь.

Конактар суман кездер1мен уй iiuiH -пмююлеп ет- се керек. Yii neci булардын бул карасын унатпайды. Yh neci Сейткул сез баста йды: — Жолаушы, жол болсын! — Байтурсын ауылынан едж,— деп сызданады тердег1 москал Kici. Балбиб1 бэйбше отарасысынын бетше урлана 6ip карап кояды. Ол: «Байтурсын ауылынын «iriTTepi болса бумл TopFaii бойындары калын елкеш бэж-кы- ражымен 1 ыгыр еткен зурият2. Карашанын3 алдында сорып ететш эдет1 рой»,— деп туйед1 iiiiKi ойын. Сэлден сон келген жолаушы сез бастапты: — Сейткул атынды сырттай б1лем13. Есту1м1зше, ел аттап, журт сатып каз дауысты Казыбек казы ауы- лымен журысады деп те хабарланамыз. 9у баста бул мекенге каст 1здеп келген, консы конран шрме едщ. Ендь м1не, аз Fana шанырактын басын курап «кып- шак Сейткул» ауылы атанып отырсын. Кадыр хак ж1- 6in, семш жаткан Кабырра бойын niTTi. Б1здщ елдщ ypni бойынша тауап жасап, тарзым eTyiH керек едп Bi- рак ондай ишарат, Сейткул, сен тарапынан болмай жур. Байтурсын бай осы жайды еске салура, мына 6i3 сиякты миЬрамдарын 4 ж1берш отыр. — Казы ауылынын малы бар. Жиран-терген коры бар. Кетерер, арка-суйер аруакты колы бар. Малы бардын бедел), Kymi бар. Енд1 келт, жок-жука кедей ауылынын TepiMeH «елген ен даланын ырысында Heci бар? Сен миЬрам екенсщ, эуел1 осыны айтшы! Тарлан Сейткул кулырынан сумдыры кеп, ез1 мы- рым, ce3i мулэ1пм тердег! кебе карын бай миЬрамы- нан сыр тарта, ер сейлейдп — Сейткул, сен сабана туе! Appbi-6epri ата-баба- дан мирас болып калган мура-харадж5 салырын бай- екем жанынан алып отырран жок- Жэне осы харадж- ды телемеймш деп бас тарткан пенде керсем мына 1 Б а ж - к ы р а ж — алым-салык. 3 Р 11я т — тукымы, урпагы. 4 М и h р а мд а р —кызметкерлер. 6 Х а р а д ж — халыктаи жиналатыи салык. 77

квз!м шыксын! — Ол быртык саусарымен шушрек ше- rip кезш шукып алардай-ак кабарын туйш, жанында- ры жштше: «Шакшанды таста!» — деп бурылды. MiHe3i окыс, Tyci суык, ер, ipi тулгалы, кайраты кайтпаран Сейткул туткиылдан дурсе кете жаздап, uierip K63i айрандана, сирек мурты урпшп турган бай шабарманынан iuiKi сырын 6yrin, айтар сезш тама­ ринда тежеп калады. Далада кун курмрейдк Уйдщ жабырынан жарк ете калган нажагай оты кершедк Сырттан жупре KipreH домалак кара бала: — Эке,— деп калады. Ол экесшщ куларына сы- бырлап б1рдеме десе керек. — Балам, журтка ecTipTin айт жумбарынды,—деп- Ti Сейткул. h i бар, кадамы жок аярынын, Тимейд! жерге ушы таягынын. Хайуанра eni аягын арта салып, Келед! энin салып баярынын,— дейд1 элп бала дауыстап.— Бул не? Сейткул кенже- сшщ бул жумбарын кан 1 деп шешедк — Ендеше кан жеккен б1реулер келедП—дейд1 ол. — Кан жеккеш хак болса Балрожа бидщ елипле- pi болды рой?! — деген Сейткул елен ете калады. Мураптыц есше жаз ортасындары мына 6ip сапа- ры туседь Сейткулдын 6ip агасы бар екен. Ол жол журш, урлык, барымтаны одет еткен Kici болса керек. iHici- Hi« канша айткан акылына болмай, уш-терт уймен жалрыз-а'к сол кешпей, есю орны Туркстан жарында калады. Кундердщ 6ip куншде агасы аттаныс-тускпен журттын малый урлап бай боламын деп жургенде, Конырат2 жарында колга тусш, kim eKeHi де белг1с!з, 6ipey елпрш кетштп; калган мал-жанын урынык ма­ лы деп Туркстан эммдер1 талап алып, жамагаттарын курындайды. Сейткул осы ретте кеп жылдар !здешп. 1 К а н — казакы ею аякты арба. 2 К о н ы р а т — Каракалпак елшж каласы. 78

жолда жургенде Николаевск (Ka3ipri Костанай) де- ревнясынын Костана аталатын кыстак тубшдеп За- тобол ауылЪша сорады. Мунда калын елд1 — кыпшак руы болады екен. Ел арасы Жанбыршынын Балрожа деген баласы танылады. Сейткул таныстык кезшде ез кэабш букпей ашып, жол сырын этмелейди Мурап енд1 Бухара, Кокан- Fa мал айдатып журген жолында Балрожа бидщ ауы- лынык уст1мен eTin, кол жетер шаЬардан казак кол- ды эр турл1 товар алдырып, жылда eriH nicKeH уакыт- та Кабырра бойындары 03i салдырран корранда жэрменке peyiuiTi базарына бул елдщ де малый, жун- жабагысын, Tepi-TepceriH келДрш, айырбас катынас- та вм1рлес болура келюедк Сол сапарында ол Балро­ жа ауылынан сыйра баска журтта кездесе бермейтж как алып кайткан. «Как жеккеш хак болса Балрожа бидщ ж1г1ттер1 болды foA»,— деп отырраны сондык- тан болса керек. Ел орынра отыра Сейткул ауылына керуен келш енедк Керуен басы, кеш иеа торыз жасар бала екен. Ол Балрожа бидт немереш — Ибрагим аталады. Сол Иб­ рагим кешн окып бшм алып, дэрш тыкдап казак жазирасына бш м урьтын ceyinTi. Онын б1здщ ешрде жакрыра сорылуы 1864 жылдардан басталады. ¥лы устаздык ез колымен салган мектебшщ табалдыры- гын енд1 ез1к де аттагалы отырсын. Кия жолынды тап бас! Мен шерткен кене кулак акызды кэдене жа- рат,— деп, эжем энг1мес1н аяктады. Мен улы арартушынын ез колымен салган мекте- 6inin алдында турмын. Коз алдымда ек! б1рдей Kepi- Hic, eni б1рдей сурет. Сонык б1р1нде мектеп-шеж1рем маран тарих сахнасындай кер1нед1. Тун. Корралай туран ай. Кемесш жулдыздар. Meiiipey дала. Дек жартас. Лй астынан тосын бейне — адам етш барады! Мак- дайымда жарык жулдыз тур. Кулагыма элдеб1реу сыбырлап туррандай, Ыбы- .райдын ез1 сейлеп тур десем де жанылыс баспаймын. 79

Тарих-ана маран былай дейдк «Жыл дегенщ жыл- садан аккан су сеюлд1 екен. Сонау 1864 жылдын кы- сы. Январьдын ceri3i. Уйкыдагы атырау алкапта ку- лакка жарымды 6 ip ун келд1. Ыбырайдын тэуг1 рет дала тесшде халкын бшм буларына шакырран —да­ ла конырауы сорылды! 0piciH e3i айтсын; Ыбырай, кел, жакында, тарих сахнасына шык. Ыбырай: Менщ со кунг1 куанышымда шек болсай- шы! Торрайда мектеп аштым. Оран 14 казак баласы тартылды; 6api де жаксы, ecTi балалар. Мен балалар- ды окытура KoftFa шапкан аш каскырдай, ете кызу KipicTiM. LUaKiprrepiM де менщ кеншмнен шырып, не бары уш айдын шшде оки б1лет1н жэне орысша, та- тарша жаза алатын болды... Мен эуел1 оларра зат eciMre рана жататын зат аттарын уйретт1м, содан ке- шн заттын сынын керсететш — сын ес1мд1 уйретт1м, осылардан кей1н зат ес1мд1 осылардын сынымен ко- сып: мысалы, «ак адам» деген сиякты сейлемд1 ку- растырып жаттыктырдым. Одан эр! орыс тш грамма- тикасын жэне есеп шыраруды уйретт1м. Осы жайында мен алгаш куанышымды, енбек жем1с1мд1 кад1рл1 Ни­ колай Иванович Ильминскиймен бвл1сш ед1м. Ол Ki- cire 1864 жылдын 16 мартында Орынбор бек1н1с1нен (Ka3ipri TopFafl) хат жолдаганмын. Тарих-ана: Бшемш, Ыбырайжан, ес1мде. Сен онда суй1кт1 досына мектепте еткен салтанат жайлы жаз- бап па ен? Келеа кузде шэк1рттер1ннен сынак алган- сын. Нл калауымен далада еткен алгашкы сынак, 6i- л1мге кумар халкыннын ерш1л куштарлыгы жайында сыр шертпеп пе ен досына! Ыбырай: Иэ, Николай Ивановичпен бел1скен сы­ рым кеп кой мешн. Тарих-ана: Мына бЗр хатын эл1 ес1мде: «...кеншсш далага шырып, олай-былай кез ж1бересщ,— кез1не ку- лазыган, шет-meri жок кен даладан баска еш нэрсе кершбейдк Кара жусаннан баска em6ip кылтанак, ешкандай шеп жок. EpiKci3 токтап, кез келген жерге отыра каласын. Торрайдын (езен1н атаймын) жай арысына карап, ез1не-ез1н ершаз: бул не деген ем1р, япыр-ай, бар eMipiM осылай ет1п кетер ме екен? — дейс1н. Откен емЗрщшн жаксы жактарын ecine Tycipe 80

бастайсын. К е н ш ц е maKiprrepiHfli медеу тутасын. 0 с- Tin отырганында б е т е сам ал жел coFbin, жаны на жай таптырып, кенш адд кетере бастайды»,— дегенщ бар foh. Ыбырай: Иэ, иэ! Ильминскийге жазран бул хатым- нын езшдж сыры да бар едь Кажы-кожанын ерескел icTepi аз болды ма; уш жылры енбек, тегЫген тер зая кете жаздап, салынган мектетч ертеп ж1берген залал- да элгшдей куйде, KepiKci3 жайда жургешм бар-ды. I Оньщ устше коррансыз момындарды байлардын ар- I сыздыкпен тонап, талаганын кергенде катты кушне- I тi11мiн... Тарих-ана, айтып турранын сол болар?! Тарих-ана: Дэл айттын, Ыбырай, дэл, 01шме кыл- раным да сол хат. Максатым — e3iHHin унем1 умтыл- . FaH талабыннын калай да KOFaMFa пайдалы адам бо­ лу екендйчн тарих сахнасында айту едь Ал 6yriH сол арманыцныц орындалганын кер. MeiiiH кез алдым- да — сурет. Ексел1, сэнд1 мектеп yfli. Бапталган гул аланы. Колында улкен конырауы бар Ыбырай Алтынсарин ecKepTKimi. Сахнадан ipi пландагы 6yriHri Торгайдын езгерген eiiipi—макет керемш. Мектеб1м мешмен сейлест тур. Кэне, Мектеп-шеж1рем, танисын ба баланды?! Мектеп-шеж1ре: Бауырынан канаттандырган кус анасы балапанын умытатын ба ед1?! Танымай не боп- . ты? Элбетте, жасымнын улрайганы рас. Bipan журе- riM жас та, кушагым ашык! Баягы езщ керген калпы. Караты зер салып. Н ет байкайсын? Кеше сен окьи-анда мен аж1мденген карт эжедей ecKi мекен де ед1м Fofl. Енд1, MiHe, осы каладагы ен бшк, ен енселк ен жас мунаралы орынмын. Тарих-ана: Эне, Мектеп-шеж1решк кен залында улы жиын басталды. Карт устаз жас урпакка Алтын­ сарин мектебшщ тарнхын, улы агартушыныц орын- далган арманын айта бастады. Республикамыздагы тунгыш Мектеп шеж1рес1 ма- Fan осылай сыр шертедк Бала киялынын мекенше ай- налган улы устаз — Ыбырай Алтынсарин салган мек­ теп Facbip конырауынын жангырырына уксайды.

I «Кагылды зор конырау, кумб!рлед1, Аралап айлык жерд1, кундж жердк 1лесш сол конырау ушменен, Казактын даласына б1л!м келди ...Ол конырау — бмпм уш касиегп, Келед1 тынбай сорып, расыр erri. Эл1 де жанрырады талай расыр, Шакырып ездершдей жас тулектЬ. Рафу ЦаЛырбеков. Мен1н жадымда калган эжем шерткен энпмедег1 кыпшак Сейткулдын домалак кара баласы кейш Ыбырайдын Торгай каласына келш, мектеп ашардагы сешмд! cepiri болыпты. Ол ез бетчмен мектеп ашу да- йындыгына к1р1скенде, ел аралап каражат жинаган кезшде uri талабын алгаш карсы алган, уй басына он бес тиыннан 6ip сомFa дейш орталарынан каражат жинаскан кол-канаты болыпты, TopFaft жазыгында дала конырауын 6ipre кагысыпты деп аныздайды ко­ не кулак т ал ер .

МАЗМУНЫ Женеше . . . . «Кусканаты» . Кемшркосак . Алдан . . . . Сасыныш . . . . Жалкаудын кунделИ Конырау туралы акыз

Сэрсекеев Цогабай. К1ЛТ. Эцпмелер. Алматы, «Жазушы», 1967 84 бет. Когабай Сарсекеев КЛЮЧ Рассказы На казахском языке Издание издательства «Жазушы» — 1967 Редактор М. Гумеров Художцнк А. Вяльцев Худож. редактор Э. Полякова Технич. редактор П. Вальчук Корректор А. Садыков Сдано в набор 6/IX-66 г. Издат № 264. Подписано к печати 17/XII-66 г. УГ02061. Бумага тип. № 2=84Х 108'/зг=2,625 п. л.— 4,41 уел. п. л. (Уч.-издат. 3,98 листа) Тираж 20700 экз. Цена 11 коп. Алма-Ата, Полиграфкомбинат . Главполи- графпрома Государственного комитета Совета Министров КазССР по печати. Зак. 2185.