Қ.Сәрсекеев Кілт

Vc.-S .b '2 - С -2 -Ъ K.O * А Б А Й С Э РС ЕК ЕЕВ i

Ч е> оа^ .с . г?, КОЕАБАИ СЭРСЕКЕЕВ К1ЛТ 0НГ/МЕЛЕР 1 Талды -Курга некая городе»»* детская БИБЛИОТЕКА S t 1 «ЖАЗУШЫл б а с п а с ы АЛМАТЫ— 1947

«Юлт» — жас жазушы Когабай Сэрсе- кеевтщ тунрыш штабы. Жинакка топлз эн- riMe енпзш п отыр. «Жекеше», «Алдан», «Юлт», «0з уям» сияк,ты энпмелерде ¥лы Отан сорысы кезшдеп ауыл eMipi суреттел- се, «Жалкаудыц кунделш» атты энпмеде TeMip деген баланын басынан кешкен кы- зыкты окиталары суреттеледк Ал «Конырау туралы аныз» атты шытармада Ыбыран Ал- тынсаршшщ балалык шагыньщ 6ip ксзещ сез болады. Кымбатты ок,ушы! Осы ютап туралы ni- KipiHi3Ai мына адреске хабарланыз: Алма­ ты каласы. Коммунист проспект!, 105-mi \\Л. «Жазушы» баспасы. 7 -3 -3

Майданда цаза тапцан ба- уырым — Жвлкеш (Журмаган- бет) Сэрсекейулына арнаймын.



ЖЕЦЕШЕ Кенеттен кун катты курюредь Эжем элдеб1рдецеш куб1рлеп журд1 де, тездетш уй iuiiH жиыстыра баста- ды. Ксбеже устшдег1 самауырды, жылтырауык куман- ды, жез подносты, кереге басындары шар айнаны, шыпта астындары калайы легенд1 — бэр-бэрш кымтап жатыр. Тер алдында селтшп турып калган меш жаны- на шакырып, бестек керпесшщ устше шарта жупнш отырды да, ciHipi шыккан тарамыс колымен айдарым- ды тарады: «Бас кшмщд1 KHin алшы, карарым»,— дедк Сынран айдай жарты ашылран тундж астынан шынар бшкте кек жуз1 кершедь Коныр куздщ бурал- кы булты аспан бетш жедел буркей койыпты. Ол 6ip- турл1 женюле кеннп, жарты ашылран тундж устшде туйдектеле тутасып барады. — Жауын болардын алдында дауыл турады деген. Кез байланбай аркан бастырып алайык,— деген эжем копактай бердк Осы сэт кун тары да курюредь Суылдап жел тур- ды. 1ргелжтег1 шш тоза бастаран ecKi керегенщ сой- дак квашен жел урледь Тундж желшлдедь —; ©зщ сакта, жасаган,— деп кудайына сыйынып алган эжем ecni кушан ipre жакка тастады.— Булт жокта куннi11Kypniрей 6epyi жаксы ырым емес,—дед1

ол тары. Мен тебеде булт кешin жатканын айтып ед1м, ол: «Слрэрысын айтамын рой»,— деп ауыр кур- ciHfli. Эжемнщ бул Kypcmyi онсыз да ала келенке терт канат кшз уйдщ кара курым туылдырырына конактап калрандай кершдк Сонсон ол мен1к зэре-кутымды алганын epci кер- гендей, зорланып езу тартты. Маран медеу тутарлык кейшпен нуры кете бастаран жанарын тастады. Ыныл- дап эн бастады: Ерте турип кара жолра караймын, Bip 93iHfli мын Kicire санаймын. Жатсам уйкым, турсам кулмм келмейд1, Ж ар бола гер кулыныма, кудайым... Бул еленд! бастаса болды, эжем жаулырынык шетж кез1не апара бередк MeHi аш бауырына кыса Tycin, эл- ri еленшн мен1ц экеме арналганын айтады. Мандайы- ма ыршып тускен жасын алаканымен cypTin тастады. Сыртта ат fly6ipi естьгсдк Шуылдап ауылдын кепек Hrrepi урдк — Женешендер foA, бар, алдынан шык,— деп, эжем KyuiaFbiH жазды. Мен тыска беттед1м. Кенерге кула тайын байларан Кулэнда эсырыс. Жайшылыктары кула тайдын шылбырын усынып: «Балкашжан, кэш, тайына MiHin, балалардан озып келнп»,—дейтш еркелету1 де жок. Жур1с1 суыт. Жа- нымнан оте бере: «Айналдым, эжесшщ cepiriHeH»,— деп макдайымнан сипай салды. Мен оран канараттан- бай калдым. Кара жол устшде жешл шан кетержедь Келте куй- рырын шолтандатып, титыктап келе жаткан коныр eri3 ycTiHfleri ак жаулыкты эйел ауылра такаранда те- 6iHin-Te6iHin Ж1бердк Кен eTiKTiH ©Kuieci бушр'же кат- ты батты ма, eri3 мецкш калды. Жаяу жоррасы бар Кызыл тайыншадагы Жэмила ак жаулыкты эйелд1 ба- сып озды. Жолсыз шабындык арасымен тура сызган Айтолкын атышулы шабан, кара каска, мурындыкты 0ri3iHiH басын uieTKi уйге бурды. Кунде кеншлж Кыррыбегетпен ею ортадагы бес- алты шакырымдык шандак кара жол ycTi уздж-соз- дык арылран адам болатын. Келжтшк жаяулы-жалпы- 1-

сы 6ip сзтке де узышей, толассыз керуен легш курай- тын. Кырманнан кайтар шакта ауыл устшщ езшдж базары болатын едк «Ауылдын, кустабандары» аталатын б1здер осы сот- Ti acbiFa кутем1з. Кырманнан кайткан улкендердщ ал- дынан шыру балалардын жаз 6oiiFbi эдетк Шандак жол бойымен жарыса xcyripin, борпылдаган май топы- ракты жута жетем1з. Колж устждегиер 6i3re колын созады. Артына Minrecin алсак, тебем1з кекке жетедк Жок, бугш олай емес. Анау етектенген кекжиек бел астынан еншм кершбейдк Ауылра келш енгендерден, ботен дыр ycTi 1рюлш калды. Женешемдердщ 03i ауылра ойда жокта келш калрандай болды. Bi3 алда- рынан шыгуга улг1ре алмадык. Мен осыган капала- нып турмын. Кун кез1 буркеул1 болганмен, эжем уакыттан жа- нылмайды. Оньщ бес уакыт намазы ауыл балалары- нын кол сараты сиякты. Элгшде Kiiui 6eciHiH окып ал- ран. Bi3 соган карап эл1 кун ерте foA деп жургенб1з. Женешемдердщ ауылра кулауы кун батура такау екенш танытты. BipaK эжем эл1 акшам жамырауын окыран жок- TeHipeK буалдырлана, аспан булттанып, кун желде- те турса да, Бакыт, EciM, Жолдан, Эли, Кэшмдер ойы- нын токтаткан жок. Олар жол устшде отыр. Маган олардын ойы тусЫкп; бектерден кулап тускен шеше- лершщ алдынан жуг1ре шырып, келштершщ артына MiHrecin калу рой... Eni-ymeyi асык yfiipin жур. Кал- рандары кара жол бойындары жабыскак май топы- ракты бакайларынын арасынан кепате буркыратып, кум уйш ойнайды. Кум уйш ойнауды мен койганмын. Эжемнщ б1здщ осындай 6ip ойынымызды Kepin калып: «Топырак yftin ойнаган жаман ырым»,— деп кум yftiuiriMfli бузып тастаганы бар. Керийм1здег1 ¥лсары дейтш кемшр та­ ры 6ip кезекте: «Кара бастарыка KepiHrip, еншец кум уши ойнайтындарын не?» — деп ауылдан асыра 6api- м1зд1 де кураны еамде. Енд1 аналар соны да естершен шыгарып улг1ргеш-ау... Кабырра езен1 ауылдын ipreciHeH етедк Колтыры кед, арнасы адуынды, жагасы кулама туцриыкты

келетш бул езен бойында «Коминтерн» колхозы орна- ласкан. Bi3 сонын Аксуат аталатын сагасындамыз. Жагалай уйыса, калын конган ауыл 6ip колтыкка сы- йып отыр. — Женеше, ауылдын баска адамдары кайда? — Кырман басында калды. — Олар катан келед1? — Бупн келмеу! де мумкш... Мен неге деп сураганым жок. Жол устшдеп бала- ларга карсы жупре женелгетмде, женешем шакырып токтатты: «Балкаш, оларга айтпай-ак кой, каз1р 6i3 де кырманга кайтамыз. Сендер ауылдагы эженнщ ка- сында боласындар». — BopiMi3 6ip уйге конамыз ба? — Иэ, бэрщ 6ip уйде уйыктайсыкдар. Bi3 кекен- дердщ айтканын орындаймыз. Олар майданга атта- нарда: «EriH орагын кере алмай барамыз, TepiMi3 те- плген эр дэншн 6ipfle-6ip сабагын жерде калдырмай жинап алындар. Сонда карындарын ток болады»,— деген едк Мен женешемнщ кекендердщ айтканын орындай­ мыз дегенше тусшгешм жок. Тер деген не? Дэннщ сабагын жинаганда не болады? Б1здщ карнымыз он- сыз да ток емес пе? Cipa, ездер1 кекемдер сиякты 6ip жакка тары да узак уакытка кетш калайын деп ой- л аган Fofi... Осыны ойлап томсарып тур ед1м, ол карына ше- легш ufli де, ез1мен 6ipre сура барып келуге ша- кырды. EKeyiMi3 езен жарасында турмыз. Женешем елен айтуды етшдк Мен тартынран жокпын. Эжемнен уй- ренген: ...Хатын снрек. бурынгыдай келмейдк Не екешщп уйДег' жан бшмейд1,— дейтш елен жолын айта бергешмде, ол энд1 ортасынан узд1: «Жэ, енд1 такпак айтшы...» Кулэнданын кезше ipK^in келш калган жасы жа- радагы кек шеп арасына домалап тусть Карындары шелепн жиекке коймак болып енкейе бергенде, элпн- де гана нур ойнаган тобылгы торы, денгелек жузшде

яешлЫздж opHSFSHbiH, каракаттай мелд1реген улкен кара кезшщ карашьтында элдеюмд1 еске алган caFbi- ныш сурет туррандай керд1м. Tepic айнала 6epin, ко- лына ак орамалын алды. Ол сук саусагындары жузж кез1не узак карап калды да, езен жарасымен баяу козрала бердг Ол сол бетзиен Кызыларыкка дейш журд1 рой деймш. Кызыларык — ауыл ipreciHaeri терен сай. Онын бо- йында кызгалдак коп болады. Б1здер Кызыларыктан кектемде гул теретшб1з. Ka3ip бул сайдын да сэш кай- тып турган шары. BipaK кек жусаны мол. Женешемшн терен сайга неге барып кайтканына тусжбедйм. Ол жусан шскеп келед1 екен... Жагада отырран меш кергенде, Кулэнданын даусы дгрмдей шыкты. Элпндеп тобылры торы денгелек жу- зшде пайда болтан к ею л азд тн Кызыларыкка тастап келгендей сынай танытып, женешем маран: — Манадан 6epi шомылып алсан неги, Балкаш?— дедь— Шайлык суды тунырынан алгайсын. Мен элпнде женешеме томсырайып калганмын. 0лен айт деген езк Сосын тындамай кетш калды... Жылараны Heci? Осылар неге жылайды?.. Эжем ыныл- дап елен айтады — жылайды, мен елен бастасам — женешем кезше жас алады. Нерылран жылауык жан- дар ездер1? Рас, кейде мен де жылаймын. BipaK мен кешшлж жатарда рана, аярымды жуып болган сон каймак жакканда — аягымнын жарыгы ашыранда ра­ на жылаймын рой... Мен тез шеиищйм д е, е зе н ге суцпп KerriM. ©зеннщ мелд1р, тунырынан шелепмд! толтырып алып, жагага енд1 шьта бергешмде, женешемшн жа- нына Молдаш келдг — Туу, сешн де cyFa тусетж кунж болады екен-ау, токта, аныктап карап алайыншы, шын Кулэндамы- сын? — Е, cyFa туспейтж 6i3fli кытай деп пе ен, Бал- кашжанга кызыктап турмын-дагы!? Молдаш женешеме жакындай туей. — Юшкене ертерек келмегешмд1 карашы, cyFa ту- cin болып калдын ба?

— Котыр тайыншадай суйкене кететш дардын бар екен! — дед1 де, маран «кетелж* дегендей ым какты женешем. Молдаш Кулэнданы капсыра кушактай алды. Кеген кез, конкак мурын, квнтек ауыз, квсе, ашан ж т г п н какпан кушагында калган женешем туншы- рып бара жаткандай. Кулэнданын басындагы ак ора- малы жерге тусть ...Жар кабак, кулама TiK езен жагасынын кабырра- сындагы карлыраш уясына сур жылан беттеп барады екен. Енесшен жем куткен сэры ауыз балапан дэл бул сэтте жылан пирылын тусшш отырран жок, бей- FaM; топшысы катпаран балан канатын комдай талпы- нады. ¥ядан ушып шырудын ретш таппайды. Кенет онын кез1 езше карсы жылжыран суеты жыланра тус- Ti. Мундай катер душпаннык барын бшетш ол шошып калды. Бар даусымен енесш шакыррандай шырылда- ды. Жылан оны арбай бастады. Жарада жылан 6ipey рана болмады. Тары 6ipeyi ирелендей козгалды. Онын да багыты —сэры ауыз ба- лапаннын уясы болды. Жылан да 6ip-6ipiMeH арбасып, сорысады екен. CoHFbi жылан жиырылып алды. Кенет ол атылды. Бас- тапкы жылан cyFa кулап тустк Енд1 ол 03iH epniH се- зшдк Балапанды арбай бастады... Мен eKi арбасудын ортасында кзлдым. Карулы Молдаштын KiceHiHeH шыру жолында Кулэнда жанта- ласып жур екен. Жуан бурымы Молдаштын б!лег1не оралыпты. «Балкашжан-ау, бармысын?!» — деген дау- сы туншыга шыкты. Мен шелег1мдег1 Кулэнданын тунык суын Мол- дашка шашып ж1берд1м. Ол селк ете калды. Шелек каракусынан отырды. Онын салдыр-кулд1р дангыра- FaH даусы озен бет1н д1р1лдетш туррандай болды. Мол­ даш желкес1н устады. Шелект1н кыры мойнын Kecin туештн — Сазайын сен1н! — Кулэнда шелекке жармас- ты.—Жерошак басында курт кайнаткан батыр. Жар кабакты жорары ерлей квтер1ле бергешм1зде, Корган мойнарынан асып тускен кун бурып калды. ¥йыткып жел кетер1ле туст1. Кунн1к кан кызыл шапа- ю

Fbt 6ipTe-6ipTe тарамданы п, булт астына жасырынып барады. — Женеше. — Ау... Мен жарара карсы жуг1ре женелдш. Сезжтенген Кулэнда сонымнан журдр Элп карлыгаш уясынан элдеб!р кус енесшщ кам кеншд! эуенмен зарлай сал- ран ун1 кулакка келдр Мен сэры ауыз балапанра ке- зшде кемек жасай алмараныма вкшд1м. Женешем сур жыланнын балапанды суык кушары- на алып, умаждап жатканын K63i шалды. Мен оран канша рет кум-кесек лактырып кездегенмен, кабырра- Fa жабыса жиырылып алран сол жыланды нысанара ала алмай-ак койдым. KeceriM жан-жакка тарамда­ нып, шашырай бердп Кулэнда шелегшщ тубше тунып калган лайын ша- йып жатыр, маран тары да судын тунырынан эперуд1 етшдр ..Дара жол устшде шан кетершген. Жанбырдын алгашкы улкен-улкен тамшылары 6eTTi шарпиды. Ауылдын козы-лагы кегенше карай жуг1редр Байлау- лы бузау казыкка тукыра бас Hin тур. ©picreH кара мал кайтып келедр Жел1 басында бие арытылып жа­ тыр. Ауыл адамдары абыр-сабыр. Б1здщ эжем есш алдында тур. — Кун райын токка санама деген осы да. Табан астынан калай кубылады жарыктыктын куш,— дед1 карсы шыккан ол.— Кулэнда, ак куманыка шайынды демдеп койдым, карарым. Кун узак канырырын тутеп, шелдеген шырарсын. Женешем асырыс шелегш койып, карсы келген эжемд1 кушактай алды. Kapi енесшщ тесше басын ты- Fbin, солкылдай жылады. — Не болды, жаным? Б1рдеме есНгенщ бар ма? Кулынымнык KOcaFbi-ay, айтсаншы eciipTin. — Жай,— дед! Кулэнда екагш баса алмай. КелЫн кушактаган карт ана шерл1 даусын кете- pin ж1бердр Каз бауыр, бекен жал, курен касканык бар жель ciHe салып, курым уйдщ ipreciHe шлт токтаган Нысан- бек жуан денесш ауырсына:

— Бэйбгше, бейуакытта муныныз не? Жаманат i жок сиякты ед1 рой,— дедк — Кайдам, карарым, Кулэнда жылап келген сон, 6ip хабардын болтаны да.— Эжем женешемнщ ак ора- 1: малынан шыккан шашын тарай, тегйпген жастыц сы- рын аныктаганша асык. Нысанбек 613Д1Ц колхоздары ауыл советтщ хатшы- jj сы. Ол аласа бойлы, денгелек 6erri, жундес адам. Са- | кал-муртын бастырып журуге келгенде алдына жан ! салмас салактын 6ipi. Кузеуаз мурты мен калын ес- I кен кара сакалын ж1бере 6ip журедьау. Ондайда ту- | р1нен адам шошырлык. CoHFbi кундер1 Нысанбек осы кылырынан арыла бастапты. Оны ауыл адамдары эр сакка жуг!ртш, эр- калай энг1мелейдк «Сона жылдары эйелшен белшп былтыр тесек жанартыпты. Ол алган эйел1меи де отаспаса керек. Содан кейш Мустафа дейтш мугедек шалдын жас кызына кез Tirin, кол соза колка салган екен, ол 6ip тунде тенше кашып отырыпты. Содан бер- ri Нусекеннщ кырындап кез киырын тастайтындары ауылдын жеар эйелдерк майданнан тесше жарын кут- кен жас келшшектер1 болса керек. Ал оларра сулу ке­ ршу ушш калын кара сакалын кузейдк Бет-аузынын кау-туктерш бастырады»,— деп ауыл адамдарынын энг1ме кылып отырранын сан ecTireHiM бар. Сонры кез- дер1 Нусекен б1здщ уй жакка кеп сыралап, кеп келгш- теп Kerri... Эжем канылтыр бастырмалары узше бастаран ecKi жаланаш кек абдыранын шшен ipiMiuiK-курт шырар- ды. Сынык курау кеселерд! дастаркан устше койды. Ортадары aFaiu мосыра шнген куйел1 кара шэйнектш астындары uioFbin шукып-шукып ж1берд1 де, коламта- сына ак куманын жайгады. — Алпыс кун тасыран судын алты кунде кайтары болады деген, Кулэнда, карарым, эр нэрсеге 6ip нали берме! Алда умтм1з бар. Л^айдандары каргамнын жа- манатын ест1ген1м1з жок,— дед1 эжем шай устшде.— Сосын,—дед1 маран бурылып,—жана туран бузау жолбарыстан да корыкпайдынын кебш сен де кие бер­ ме! Эйтпесе, жынды Молдашка сау адам журы- сар ма? 12

— Мен Кулэнданы еишмге де корлатып кой- маспын! Мен1н бул сез1ме эжем де, женешем де кетершп калды. Eneyi б1рден таласа басымнан сипады. Эжем калтасынан 6ip туй1р*кант алып бердк «Бас- каларына жок» дегёнш калтасыиын тубш керсетумен сезд^рдь Tyiiip канттын калтасында журуш кеше бас- карманын ушне барганда тттегеннен калган калдьты екенш TyciHflipAi. Жолдыаяктын арс ете калган даусын кеп ит кос- тады. Ит абалатып ауыл тусынан е т т бара жаткан Мол- даш екен. Омы журт жынды Мрлдаш дейдь Наукас- танганына уш-терт жыл болды. Ауруы устаган кезш- де пэлендсй епшмге тшспегешмен, дала к езт кетедь Эскерге де алынган жок... Ел орынга отыра ауылдын дэл ортасынан ©TeTin кара жолга туст, Кулэндалар кырманга ж у р т Kerri. Ауылда калган бала-шага есептелетш б1здер уш уйге белж т жаттык- Эжемдер 6i3re абай болып калды. Арада уш кыс erri. ©зен жагасындагы окигадан кейш б?зд1н семьяда кеп e3repic болды. Эжем кез жа- нарынан айырылып, су каракгы отырып калды. Ку- лэнда ауыл совегпн хатшысы Нысанбекпен турмыс курды. Мезпл туе. Кун тебеде тур. Кыр ycTiHeH кулдилай тускен атты Kici кершдк Ол: «Суйшнп» — деп этой салып келеди — Нурланын келедк Нурлан! KeMnip, сушниймд! эз1рле! — дедг ат уетшдеп почташы карт окшау жал- гыз конган б1здщ у й дт алдына такай бергенде. EciKTe оны улкен кара кулып карсы алган ед1. Ен- д1 ол атынын басын кеп ауылга бурды. — Нурлан, Нурлан!— деп коштады кеп дауыс. Мен туа алмай жаткан Кулэнданьщ басында отырган эжеме жупрд1м. Ол «Кулынымнын атын атаган KiM? Осы мен не естш турмын, жамым»,— деп жаультын жула бердь Элсш-эл! eciHen танып, кеп кемшрдщ ор- тасында «он ба, Tepic пе-нП» Kepin, карнына шара тец- 13

керген Кулэнда бар даусымен: «Нурланым, сен Tipi ме | едщ? Нысанбектщ керсеткен кара кагазы жалган екен-ау? Адастым, кеш, обалымды Нысанбек кетер- сш!» —деген ©кiнiшi мол ащы даусы булыга кулакка келдк Сыртка шыккан ¥лсары кемшр Кулэнданы «жу- pin Kerri» дедк Мен онын «журш кеткешне» сенбей турганмын. ©йткеш ол кекемдердщ алдынан шыккан ауыл адамдарынын арасынан кершбедь Кейш б1лд!м: «журш кеткеш» женешемд1 елд1 дегенi екен. Журт кешн де Кулэнданын туа алмай жатып, кат- ты киналганын айтып журдй «Бейбак, баладан кайт- ты. Ею кырдьщ астында майданнан жешспен оралып келе жаткан epi — Нурланын коре алмай кез жумды- ау»,—деп айтып журдь..

„К¥СКАНАТЫ“ 1943 жылдын кектелп сарындырып келдь Тек ап- рельдщ аягында Fana кун сынды. Айлап турып алган TepicKeiUeri суык жел сонры аптада онына шык,ты. 0кпек жел сокты. Кар курт ери бастады. Сай-саладан су журш, тешрек жайылма болып Kerri. Емнд1 элетшде Нуралыга кырдары ауылдын жыл- кышысы Котыр келд1. Устшде туйе жун шекпеш бар екен. Басында — кулакшын, 83i катты тоныпты. «0к- пек жел не деген катты едд ецмешмнен етш кетп Foft»,—дед1 атынан rycin жатып. Сырттан 6ipey келсе болды, ауыл балалары алды- мен жетед1. Таниык, танымайык — 6i3re 6api6ip. — Ассалаумаглайкум! — Ассалаумаглайкум!..— Келген адам 6apiMi3flin жамырай берген сэлем1м1зге: «Элейкумуссэлем!» — деп 6ip-aK жауап беретш. Бул Kici ейткен жок. Атынын шылбырын кенерге байлап жатып, корбандай журш есплер-ееплмес: «Есенсщдер ме»,— дедь Келте мурын, шущрек кой кездк кожыр кара, твртбак Kici тодран колын укалай турып, «ауылда Ер- рабылдыд бар-жорын» сурады. Еррабыл карт б!здщ ауылдык жылкышысы. Тыма- fhh баса кнген ол анадайда ат устшде курыгын суйре- 15

Tin келе жатыр екен. Жакындаран жылкышыга Котыр сэлем бердй — Ашшалаумаглайкум! — Онын «с-ка» т ш кел- мей ме, элде 03i эдеМ солай сейлей ме, aftTeyip 6i3re сэлем! кулкш болып есплдь — Элейкумуссэлем, сэлемнп болсан терге шык, ка­ лан ел-журтын аман ба?—дед1 сэлем алран ат устш- деп каккан казыктай тж отырран Кызыл шырайлы Kiel. — Шуюр, аманшылык. — Майданнан не хабар бар? Ол иырын K03Fan, к у м т ж ш калды. Еррабыл карт онын бул кумшжужен баска 6ip жайды укты ма, эйтеу1р сезд1 баскага бурды: — Кырдын кары калай, кетт1 ме? — Eni аралык сел болып кетштг Кыррыбэгеттщ суы атымнын бауырынан келд1. — Кун осы калпымен турса, енд1 6ip жетще жерде кар калмас. Тунде ай кораланып туды foi\"i ,— дед1 Еррабыл карт жан-жарын шолып.— Ал, неге уйге юрмей турсын, озщ сшейе жаурапсын, cip6ac,— дед1 ол тары. Ерекен карт жаксы кврген адамынык бэрж «cip- бас> дейтж. Бул жолы да соган басты рой деймж. Олар уйге беттегенде, б1здер де уйдЬуй1м1зге тарап KerriK. Кешкурым куннж сынайы бузылды. Тебеге ойнап шыга келген шеюм булттын eTeri коюланып, все TycTi, 1н1рде жанбыр жауды. Ел орынга отыра жанбырдын арты карга айналып, жапалактап бердь AFa жылкышы уйдьуйге Kipin, комекннлерж жина- ды. Квмекш1лер1 — еншен жас, ауылдын юшкене ба- лалары болатын. Б1здж уйге келгенде, ол эжеме: — Кемшр, мен баланды калап кел1п отырмын. Эл- ri Котыр Жэмиланын баласы Кэюмд1 алып кеткел1 кепт1. Сонын орнына icrefl турсын. Балалармен 6ipre каран-куран боп тунп кузетте журсе болды рой,— де- fli. 9pi ол эжемнщ куларына енкейт б1рдене деп жат- ты. Мен «Кэтмнж экесжен каракагаз келшт1» деген свзд1 естш калдым.,, 16

— Е, барсын. б зш е абайлап жур деймш рой. Ж ыл- ! кынын туягынан сак болса болты,— деп, .эжем кел1а- мж б1рден 6epin салды. Ерекен шырып кеткен сон эжем «барсан бара рой» | деп, меш кузетке эз1рледь Юшкене ала купiмд!, мак- талы, сырран шалбарымды, тулю кулакшынымды, ту- 6iT колрабымды алып дайындады да, eririMHiH жука- лырын айтып киналды... Мен жылкынын кузеНне баратынымды еспгешмде куанып кетам. Сан рет балалармен 6ipre болрым келгенде эжем де, Еррабыл жылкышы да меш «эл! шишсщ» дел бет бактырмайтын. ByriH енд1 ездер! колкалап тур. Cipa, пысыран болуым керек... Коп кеникпей К,отыр Кэшмд1 артына MiHrecTipin («фалып, ауылдан журш кета. ф Кэк1Мушне баратынын еспгенде катты куанды. Ол _ сокгы кезде ушн сарынраны сонша, 6i3re апасы тура- '^лы, в31нен 6ipep жас улкен Зейнеп жайлы, еш iHiciH РОкеп айтушы едк Kici уйшде жатып жумыс icTeyre ол эл! кенджпей журген. Мен сонры кезде онымен дос болып алранмын. Сон- дыктан да онын кеткенш жактырмай турдым. Он бес- тер шамасындагы Кэшм сунгак бойлы, вте вжет, арык кара бала едь Ауылдарылар оны кебше атымен ата- ! май «Жэмиланьщ баласы» дейдь Оран калай атасан да 6api6ip сиякты. BipaK мен онын ез атымен — Кэ­ шм дел атаймын. Кггалты OMipiMfle 6ipimui рет Кэшмнен керд!м-ау деймш. Тозыры жеткен коныр тысты калын штапты ол | унем1 колтырынан тастамай окып журетш едь Мен OFan кызыга карайтынмын. Щтаптын 6ipiHmi бетшдеп I кою кара шашын шекесшен кайырран мусшд1 Kicini Kepin, Кэшмнен KiM деп сурайтын ед1м. Ол: «Ыбырай Алтынсарин»,—дейтш. Ютаптын орта кезш ашатын ед1 де: «Мына балаларды танисын ба?»— дел маран сурак коятын. ©ншен купМ балаларды тустеепре ал- масам да, «6api де б1здщ ауылдын балаларына уксас; бастарында такия, белдерш кынай буран купш» дей­ тш ед1м. Ол езу тартатын. Сосын «б1здш ауылдын ба- лалары Fofi» дейтш. 2—2185 Таади -Курганская Б И Б Л И О Т Е К А Ks 1

Б1здщ достырымыз «Ыбырай АлтынсариндЬ оку- дан басталса керек. Мен «бойым Kiiui» болган сон мек- тепке бармайтын ед1Мол кезде. Кэмм болса бастауыш мектеп-ri окып 6iTipreH. «Кел, балалар, окылыкты» Кэюмнщ окуында жаттап алдым. «Балрожа бидщ ба- ласына жазган хатын» Кэмм эжеме окып 6epin едк ол «улкен ж1г1т бол» деп батасын бердк Мен ем1р1мде 6ipiHLui рет Kici алдында Кэммнщ окыран кезшде жат- тарандарымды дауыстап жатка айттым. Кэмм м е т ыкыластана тындап капты. Эжем басын шулрыды. Мунысы онын маран риза болраны. B ip a K кэп узамай менщ Кэмммен айрылысуыма тура келдк Оны суыт келген Котыр алып кеткеннен кетн шешеамен 6ipre баска колхозга Keuiin K erri деп ecTifliM. Майдандары экесшен каракагаз келген сон туыстары колдарына алыпты. Еррабыл карт кемекнплерМн басын курап алган- нан сон, 6opiMi3re де тапсырма белдк — Сен, KiuiiTe6eAeri жылкыра барасын. BipaKтун- де уйыктап калып журме,— дед1 меш ныгап.— Кала- бай, сен бас-кэз бол! — Кейш бупнп жауран кардын ештене ете коймайтынын айтты. «Бул — кусканаты foh»,— дедь — Март желш айы, апрель куйек айы. Bi3 куйекте турмыз. Бие кулындайды! Кашан кулын аяктанып кет- кенше сендерд1 мен босатпаймын,—деп, Еррабыл карт свзш туйдь— 03iM сырттарыннан абай болып жу- ремш. Тыска шыкканымызда кар эл1 де жапалактап жа- уып тур екен. Bi3 кузетке беттедж. Мен жылкышы айткан «кусканатына» тусшбей калдым. «Кусканаты» деп кайталаймын штей. Кар жаумайтын ба ед1? Онын Heci «кусканаты?» Калабай мешмен 6ipre журд1. Ол каршадайынан жылкы 6aFbin уйренген бала. 03i «ат кулагында ой- наймын» деп мактанады. Сондыктан оны б1здер «ат куларында ойнайтын бала» деп атаймыз. Ол унс13 ке- ле жатыр ед1, мен сурак койдым: — «Ат куларында ойнайтын бала», сен кэп бьлуип ед1н рой, кэш, айтшы, элг1 Ергабыл атайдын «куска- иаты» дегеш не?

Ол м ет желкемнен 3Uici3 нукып калды да: — Соны да бйшейЫц бе, Taftipi?! — дедк — Сен б1лсец, айта койшы. Калабай меш токтатты. — Кэш acnaHFa кара! К а р ад ы м . Ештене кершбейдк Бе-пме жауран жапа- лак к а р epin кеткендей болды . KipniriMAi тез-тез ж ы - пы лы ктатып Ж1берд1м. — Ештене кершбейд! рой. — «Кусканаты» деп кустардын б1здщ ауылдары езен-келге, копара ушып келетш кезш айтады. Кустар келершщ алдында «жапалак карларды жаудырады» екен. «Кусканаты» дегенд1 кустар канатынын екшш десем де болар,— деп, ол 6ip эцпмеш бастап Kerri.— 1Шрюн, кус келген кез кандай кызык! Копалардан жумыртка 1здейм1з, келдерде кус атамыз... Кекек ша- кырады, шшк арасында кара курлар, кекте боз тор- Fafi сайрайды. Келге сэры ала каздар, уйректер, 6ip- казандар келедй Мен олардын айласына дейш бшп алдым... Bi3 осылай тура берер ме ек, кайтер едш, егер'жа- н ы м ы зра ж ы л к ы ш ы келш калмаранда. — Ay, cip6acTap, нерып турсындар дауласып? Екеу1м1з де Юпйтебеге карай зыта женелдж. KiiuiTe6eHiH айналасы камыс екен. Эр жерде ка- ракшы белплер тур. Б1з тебшдеп жылкыларды 6ip шолып еттж те, Kyfleri таяу деп керсеткен корадагы биелерд1 карадык. Маган Калабай сиякты жаксы cepin табылды. Ол бетшде калы бар, орта бойлы, кара бала. 8pi e3i 8Hri- мепйл болып шыкты. Мен cepiriMHin осы енерше кы- зы ры п отырмын. Ол жылкышылардын арасында еске- IIiн танытып, oiiriMeHi жулдыз есебше бурды. TinTi елендетш те ж16ердк Таразы, Сумб1ле, Уркерменен 6ip кун батар, Таразы eai ай, СумСнле уш ай жатар. Ymeyi уш жерден Oip-ак кундс батыгт, Уш айда туып, эр жерден такмен атар. Ymeyiniii батыс-туысы амал болар, Ол амалда op Typai самая болар. 2* 19

Уркср таска, жерге, суга TycTi дер. Таска туссс, жаз-кысы жаман болар! Ме,н оган тандана карадым. К араты корада ол маран улкейш кеткендей болып квршд!. — Жэне,— дед! Калабай сезш жалгап,— Сумбьле вте улкен, жарык жулдыз, ол жалт етш жымыцдай шыра келгенде кой коркып, ат уркедк мен оны вз ке- з1ммен керд1м,— деп 6ip койды.—«Сумбше туса су суыр, Таразы туса тан суыр» деген макал да бар. Сум- бьпеде мына 6i3 кузетш отырган биелерге жылкышы- лар кулын тастайды деп мшпзбейдь Егер буаз биеш Tepin суытпай отка коя берсен, ол су iinin кояды да, кулын тастайды. вйткеш сумбменщ суы муздай бо- ' лады. «Жылкышы Калабай» осы тектес квп эцпме айтты. Ол жылкы жайын жаксы б1лед1 екен. Осынын бэрш кайдан б1ле бергенш сураганымда, карттардык свзже кеп кулак коятынын айтты. Осы сэт Ерекен карттын алыстан талып ееплген абай даусы кулака келдь Тебшдеп жылкысын кайыр- ган онын бул даусы «балаларым, уйыктап калган жоксындар ма?» деген! едь Bi3 биелерд! тагы 6ip ка- рап шыктык- Бул уакытта кун де жадырап, жапалак- таган кар басылган едь Булт ыдырап бара жатты. Жылкынын тангы жусауы жегп. — Босага батты, енд! тан атады,— дед! Калабай. Твбеде б1рдене суылдагандай болды. CepiriM K63i- ме уйкы тыгылган меш иыгымнан TypTin: — Эне, кердщ бе, кустар келе бастады,—дедь ■Мен Калабай нускаган жакка карадым. Куланиектешп тан да атып калды. Менщ алгашкы кузет!мн!н таны атты. Б1здер элдеб!р биелер кулындап калмады ма екен деп, жылкы iuiiH аралап кегпк...

КЕМП1РК0САК Кекек келш, жаз эбден шыкданда б1здщ ауыл Нур- neflic кещшн тубше келш конды. Алка-котан жаралай уй Timin болранда, Жумаш екеу1м1з козы 6aFa кеттж. Эуе айналып жерге тусерлш шыжыран ыссы. Бо- лымсыз рана жел coFbin етедь анызак- Жумаш ыскырды. Мунысы онын жел шакырраны. Шынында да ыскырса жел турады екен. Бет1м1зд1 самая сипарандай болды. Жумаш маран масаттана ка­ рады. — TaFbi ыскыршы! — BipaK бул жолы Жумаштын ойлаганы болмады. К,айта кун тымырсык тарта кал- ды. 0лп болымсыз деген желдщ ез1 тынды. Квкжиек сарымданып кершедк Bi3 Акжан ойпатын бетке устап, оты калын белецге келш жайрастык. Ауыл курык тастам жерде калды. Кун тас тебеде тур. Кек шалрынга кемьпген козы- лар жерден бас алмайды. EKeyiMi3 эцг!мелесш жатыр едш, 6ip кезде: — Ойбай, колым ашып барады! — деп, Жумаш 6Ь легш устай орнынан атып турды. Мен шошып кегпм. — Не болды саган? — Б1рдеме шакты рой деймш... BLneriM дуылдап барады! — деп, Жумаш безек какты. Кезшен жаспар-

лап агып тур. Онын урей даусынан монтия жайылып жургсн козылар да шошыды той деймш, урке карады. Мен квк шеп арасымен жыбырлай жоргалап бара жаткан каракуртты керд1м. — Каракурт шаккан екен рой? — Менщ eciMe ауыл адамдарынын каракурт тиген жерге кушрт тутатады дейт1тп туст1. Жалма-жан калтамды кармап, cipiHKe- iiiH талый тутаттым. Мен cipiHKeHi жактым да, онын «дуылдап барады» деген жерше басып калып ед1м, cen in калды. Осылай- ша мен кеп об1герленд1м. Жумаш мазасызданып бара­ ды. Мен cipiHKeHi кайта тутатамын. Кырсыкканда ci- piHKeMi3 де таусылып тынды. Кенет Жумаш ауылга карай жупре женелдь йПлденщ сарша тамызы тебеден ауып барады. Мен жусай бастаган козыларымды квк шеп арасынан жинай кайырып, ауылга беттетт келемш. Ойымда Жумаш — KepiKTi келген, кара кез, эдемше, кара то­ ры бала. Ол элпнде ку шуберектей болып, eni кашып кет1п едн «Ауылга жете алды ма екен? Bipre бармаган екенмш...» — деп ойлаймын. Ол б1здш ауылга согыс басталар жылы келдк Оны тунгыш керу1мде ускынсыз едк YcTi-басы epiM-epiM, жалба-жулба, 63i арык, кабагы жабынкы, элаз бола- тын. Bi3/iiH ауылга ол майшынын арбасына Minin кел- дн Журт «жет1м бала» екен десш журдк Панасыз баланы баласы турмай журген Сэдуакас дейтш ауылдын устасы бауырына салды. Таза KHiHin, жуынып шыкканда ол езгерш Kerri. Алгашкы кезде 6i3fli сэл тосыркагандай едь KefliH уйрешсш кетпк. Ka3ip ол тыгыршыктай, шшкене рана домаланган, кез1 жайнац туратын эдем! бала болып ecTi. Жумаш eKeyiMi3 Ke6iHe 6ipre ойнаймыз. Козыны 6ipre бага- тынбыз. Мен ауылга жеткенше Жумашты ойлаумен бол- дым. «Енд1 кайтер екен ол? Козы багуга шыга ала ма?» ...Ауылдын шетшдеп устанын уйше келгешмде, Жумаш эл1 де колды-аякка турмай, шыдамсызданып жатыр екен. MeHi кврген ол тез кезш тайдырып экет- Ti. «Каракурт тигенш, cipa, менен де керетш болар,— 22

деп туйд!м штей,— мен кегалга отырып энг1мелесей1к демегешмде элдекайтер ед1?..» Б1з сейлескен жокпыз. Ол элсш-эл! сусын сурай бердь «тандэйым Keyin барады» дейдк Лк кейлегМн кен етеп суйретшген узын, сэры кем- шрдщ дегб!р1 кашып кетшти — Ауылда дэр1гер де жок, енд1 не штейм1з, ем 6i- летш манайда шм бар ед1? — дейд1 мазасызданып.— Экен болганда манадан 6epi 6ip амалын табатын ед1 рой. Уытын кайырсын, колынды суык сура сала тур- шы,— деп, Жумаштын Tecerine жез легендег! кудык- тын суын такады. Жумаштын 6uieri отка куйгендей бозарып, колды- рап кетшть Imi Keyin барады екен. 0 3 i «денем каксап, сыркырайды» дейдь Кез1 кызарып, канталай бердь ©Hi куарып, -riciH кайрайды. — Дарымшыны 1 кайдан таптык? — деп антарыл- ран Жумаштын шешесше уйге келгендердщ 6ipi: «Кой- дын карынынын iiuiHfleri жылы жынына салса кайта- ды»,— дегенд1 айтты. Енш 6ipi: «IciKTi жулдызра кер- сетсе кайтады»,—дедь — Жулдыз туранша кашан, онан да кара коймен кактырайын,— деп уйден суйретшген узын кейлегшщ етег1н баса, сурше-кабына шыккан сэры кемшр epicKe карай жуг1рдк Тер алдында Жумаштын тесегше таяу отырран ер тулгалы, жылтыр бет, кем1рдей кара мурт- ты Кинолла TiriHiui сэры кемшрд1 токтатты: — Колды-аяктай бала турранда epicKe жуг1ргенщ не, жумсамайсын ба, анау ши аяктардын 6ipiH. — Мына бала мынандай боп жатканда, кайтып отырармын бул уйде. Балалар б1здщ койды тустейсщ- дерм е?—деп, Жумаштын memeci балаларра бу- рылды. Кшз уйдщ келенкесшде отырран ею-уш бала epic­ Ke карай жарыса жуг1ре женелдк Сары кемшр уйге келген сон eHTirin басып, кек абдыранын тубшде жат- кан пышакты алып шыкты. — Кайрайтын шыгар, уста майданга кеткел1 устал- ран жок,— деп жатты. 1 Д ар: — каракурт тигенде окитын Kici.

Кенпрдей кара муртын ширата орнынан турран Ки- нолла TiriHmi пышак кайрау камына KipicTi. Туе ауа аспан 6eTi торланып, тебеге булт коралан- ды. Кун кезш шел баскандай бозамык тартты. Тебеге ойнакшып шыга келген кошкыл булт минут сайын ка- натын кен жайып барады. Жел кетершдк Пышагын кайрап жаткан Кинолла TiriHmi кайра- гын «суф» деп тушржтеда де, кшз уйдщ eciriHeH кел- бей кер!нген калын булт сынайын танып: — Кун шыжып KeTin едк жауса екен,— дедк — Е, мына булт жаумай етер деймган,— дед1 уй imiHeH 6ipey. — Иэ, жауын керек,— деп коштады оны TiriHmi,— уйлерщд1 бастырып алдындар ма, дауыл келгенде абыр-сабыр болып журмендер1 Айткандай дауыл турды. Жерошактын кулш бур- кыратып, шандак такырдык шанын аспанга ала каш- кан жел кушейе TycTi. Шеп басы жапырыла кулап, буйралана тербелш жатыр. Ак шандак дауыл Келкамыс жакты орап алыпты. Куйын yflipLnefli. Дауыл ауылга катты келдк Тунд!к желшлдеп, ту- ырлык туриад. Уык солкылдап, кереге шайкалды. Шанырак сы- кырлайды. Ауыл алас-кулес; тус-тустан казык кагып, yflaepi- не аркан бастырып жатыр. Дауыл ете шыккандай бол- ды. Жауын куйып бердь — Тезек су болып калады-ау,— деген сэры кемшр камзолын келегейлей турып, Жумашка тагы 6ip тос- таран сут iuiKi3fli де, ала кабын колтыгына кысып, жерошак басындагы уй!лгенге беттедь — Бойын калай, карарым? — деп eciKTeH KipreH 6ip карт эже Жумашка жакындады. Ол ундеген жок- «Баягыда каракурт тиген жерге кушрт тутатып жата- тын едк— дед1 элп кемшр,— icren керетш екен». — Элпнде 6i3 де кушрт тутаттык,— деп калдым мен. BipaK мент бул сез1мд1 emKiM де назарына алма- ды. Тек «куюрт тутататын екен» деген карт эже рана: «Оларын дурыс болран, уы жайылмаска жаксы» — дей салды. 24

— OFaH KyKipTi кургыр табыла коя ма? — дед1 та­ ры 6ip имен ауыз, кокима жаулыкты кемшр. — CipiHKeHiH KyKipTi ше, сол да жарайды, cari ку- дайдан, экелнн,— деп, ол каракурт шаккан балара тендь Орталау ала кабын 6ocaFapa койган Жумаш- тын meiueci. — Е, ci3fli б1рдемеш 6uiefli деунй едь caTi кудай- дан рой, емМзд1 колданып KepiHi3iui,— деп етшдк — Ешюм шакырмай, e3i келш отыр. Бул Kici ке- р1нген адамга ем жасай бермейдк Сэт1 тусед1 екен,— деп 6ipeyre сыбырлап жатты. Ак жаулыкты ана каракурт тиген Жумашты журе- с!нен отыргызып, бкпегше cipiHKeHi Tnri3in турды да, eKiHuii жарынан жанран cipiHKeHi устап, «тфа», тфа» деп шшен куб!рледй Сонсон тесегше жаткызды. Imi- нен б1рденеш окыран болды. Жауын эл1 де себелеп турды. Bipan бул кезде булт- тын арты certain, кекжиекте ашык санлау керше бас- тады. Ауык-ауык кун KypKipen, найзарай жаркылдап турды. ...Калын несер басылып, журт жадырады. Жауын cipKipen барып, тынды. Тебедег1 катпар-катпар булт- тар certain, нажагай кекжиектен рана жарк-жарк eTin турды. Алыста курюреген куннщ дурйй де талып ке- ледь Журт несерд1 энг1ме ете турып, бултка карап: — Осы куш Шукырра куйып жатыр. Ещй К,ырры- бегетке ойысты,— деседн Тез туйшп, тез ашылран булттан сон кун кез1 жар- кырай шыкты. Аспан 6eTiH жуып алгандай таза да мелд1р, Kertaflip калпына юрдк Жауыннан KefliHri дала жайнап сала бердь Таби- раттын жанбырдан Keflinri хош nicTi ауасы мурынра келедк Осы сэт acipece балалар yuiiH кещлдк Балактарын Typin алган 6ip кора бала сай-саладан сылдырай ак- кан шалшык су мен такыр жерге айна келдердей тур- ган какка жуг1р1седь Квкжиек турл1 туске боялып кетерше бердк — Алакай, кемшркосак шыкты! — десш куанысты балалар. Жасыл, сэры, K ertaflip, кек, кулгш кызыл тус- Ti сан сэулелер жолактанып келш ак сэуле шашты. 25

— ЧИркш-ай, кандай эдем!, табират неткен суду едП Кемшркосактын дэл осындай керкем ажарын бу­ рый байкасакшы?! — дест1 кейб1реулер. Кемшркосак белбеуленш байланды. Балалар «Кем- nipKocaK, байлан» ойынын двнгелене турып, кол уста- са бастап кегп. * Жауыннан кейш Жумашка кемшркосактын бай- ланганын хабарлауга «yripin келгешмде, ол ашык TycTi сэулеш кызыктарандай есжке карап жатыр екен. — Тыс-с, Жумаш жанары 6ip эз1рде рана тыныш- тады. Кудай сэт1н салса, ендк..— деп токтаткан ше- iiieci аузын басты. Мен аярымнын ушымен басып ар- тыма карайлай-карайлай топ балара косылдым. Кеш Tydi, кун батты. Уйлерден сыксима май шам- нын жылтырап шыккан жарыгы кершедк Жерошак басында да от жылт-жылт етедь Ай суттей жарык. Алка-котан отырран ауыл шетш- де 6ip топ бала ойнап жур. Ересектер жары эткеншек KypyFa бакан жиыстырып жатты. Мен Жумаштын ушне карагыштай беремш. Bip уа- кытта экесшщ ecKi шолак тонын жамылып Жумаш eciK алдына шыкты. — Апа, маран TeceriMfli далара салып бернй. К,о- лымнын iciri кайтайын дед1 foAдеймш. — Айналайын, сейтш сабыр тут. Элг1 эженшц ко­ лы жешл. Пфа, т1фа,— деген iueuieci баласынын твсе- riH сыртка шыгарып журдь -— Балалардыц ойынын карап отырайын деп ед1м,—деген Жумаш аркасын кшз уйд1н белдеуже бе- pin, жайгасты. Ол 6i3re кызыга да, кызрана да карай- тындай. Ойын кыза TycTi. Катты нвсерден Keftmri шыккан кемшркосак б1здж ауылдарылардын кеншн жадыра- тып кетт1. Ал маран ол Жумаштын бшегше кушрт ту- таткан ак жаулыкты карт анага квп уксап турды.

АЛДАН Сентай атамнык Алдандар кешетш кунп еплш жылаганы эл1 еамде калыпты. Улкен KiciHiH бордай у гт л ш , карша epin, сепле налыганы кеп кецшн босатпай коймады. .Эйелдер жа­ ры 'жаулырыньщ шетш кезше апара бердь Еркектер болса жер шукып, ж ы ры лрэн уйдщ орнында унЫз отырды. Шуылдак балалар да басылып, щанырак, ти- елген кок арбаны айналсоктап журдн Мен жылара- нымды сезбеппш, шешем басымнан сипады да: — Жылама, калдам,— дед!. Мен оиыц квйлегш тарткыштай, eTeriHe орала берд1м... — Келш, Айтмаранбет1мнщ кезш тастап кет, Ал- даным — алданышым болсын,— дед1 сэлден сон даусы карлыга, кырылдай шыккан Сентай атам. — Жок, ата, Алданды тастай алмаймын,— дед1 Ай- Faiica C63in тужырымдап. — Карарым, И1лмегешн бе, ecni журтта калып ба­ ра жатдан атанды аямаранын ба, кеусеген шалды 1л- MereHin бе кезще, жалрызымнын кезш кайда апара- сын жылатып, ки, таста маран немеремд!, сенщ кызы- рын алда емес пе?! — Атамнык кез-жасы селд1р сирек сакалын жуып кегп. Колын созгандай болды. — Кайтейш мен, обалын сорыска болсын, KapFa- сан сорысты карга!—деген келМ Kipnirin кагып-ка- Fbin ж1берд1. 27

Б1рдеме айтуга онтайланган имек ауыз, уршыкты Kennip ерн1н ж ыбырлата 6epin, басылып калды. Cipa, ол Айгансанын сонры сезш ен аса алмады Fofi деймш. Кайта атам а басу айтты. — Ш ал, ешй кой. Ж ылаганмен не внедг 9зщд1- езщ мукалтпа! — Из, отагасы, шаршаманыз... — Ата, юшкене былай...— деп, менщ теш ем де жакындады. Сентай атамнын мундай епле, мукалып жылара- нын мен бурын керген емес ед1м. Арбанын ортан белш жалрыз 63i keTepin журе беретж кайратты Kici, «туйе палуан» атанран атамнын Typi Kici шошырлык, козше K63iM Tycin кеткенде урейленш калдым. Ол Алданды алдына шакырды. — Карашырым, кел, бет!ннен cyflri3. Енд1 кайтып керем бе, ж о к па, кумарымды 6ip кандырып кет. Су- сыным ед1н — ш елдейтш болдым. Ж арырым ед1н — карадры да калдым. Атанды умытпайсын ба, айтшы мына ж урт алдында,— деп, ол тары да епле кемсен- дедп Алданды кушарына кысып, узак уакыг босатпай турды.— Экен аты KiM? — Айтмаранбет! — Атан аты KiM? — Сентай. Атам Алданды кушарына кысканда осылай сейлес- Ti. О лардын бул свйлесу1 тунде кврпе астында бурке- Hin алып: «KiMHiH баласысын? Экен аты KiM?» — деп жататынын е а м е салды. Бул жолры тек айырмасы — атасынын KipniriHfle жас, баласы ан-тан. Бурынрыдай TiJiiH кызыктаранды к емес, эке атын emipMe деп ант алрандык. Кврпе астында емес, ж урт алдында тур- рандык. — Кайтсш -ай,— деген 6ip эйел Tepic айнала 6epin квз1н1н жасын квк швп арасына сырып тастады. — Бар ендк бакытын тасысын, катарыннын алды бол! — деп, кушарын жазран атам Алданды кушырла- на 6ip суйд1 де, мандайынан тары 6ip Hicnen, орнынан катулана турды. — Алдыннан жарылкасын, карарым, бвгелме, кв- miHfli жолга сал! — дед1 кел1н1не де.

03i киiз уйдщ денгелене шецберленш, uie6i таптал- ган ecKi журтына карай журдй Манадан осы KepiHicne салкын кандылыкпеи ка­ рал, кеп арасында 6yFbin отырран двнгелек кара та- киялы, муртын ширатып койран, безеу беги, жылтыр сэры етженд! адам да орнынан турды. Онын даусы кужмдеген екен: — Отагасы, буйрык осылай болды,— дед! eTirinin басымен жер шукып. Атам оран жауап кайтарран жок- Катайып алран. BipaK жуз1 солрын, кекжиекке кез тастаран куШ орны­ нан М13 бакпай калыпты. — Бар айтарым,— дед! кенет ол,— баламнын фа- милиясын бурмалама, ез aKeciiie жазылсын. Кешн эке- ci кеп кауышса, табады Foft 6ipiH-6ipi. Ренжггпе! Алдан момын ед1. Кой кезд1, келте мурын, маржан- дай т!з!лген ак TicTi, калкан кулак, жука ещи такыр бас бала uieuieci Айрансанык ьщрайымен болды. Сен- тай атамнын кушарынан босанган бетте-ак жук тиел- ген квк арбанык келенкес!не барып отырран. Ол жыларан жок- Bi3re осы сэттен бастап Алдан бетсн баладай жат квр!нд!. AiiFaHca да жыларан жок. Квк арбаньщ алабынан устал, жук уст!не шыкты. Алданды колынан тартып, жанына отыррызды. Жылтыр туймел!, аярына сыкыр- ларан су ж ана ет1к киген, безеу б е гл элг! куж!лдек Ki- ci пар бг!здщ бас ж1б!нен жетектеп, камытын киНзд!. Кеп узамай булар жалрыз аяк шокалак жолра ту- cin кет1п бара жатты. Майланбаран арбаньщ шикыл- даган даусы кулакка келш турды. Мен ecKi журттан Алданныц коррасын куйран са- касып тауып алдым. Сонынан куып жеип, сакасын' апарып 6epefiin деген!мде, атам токтатып тастады. — Маган 6epmi, сактап кояйын! — Ол журтта кал- ран caKaFa телм!ре карап сэл турды да, пешпентшщ твс калтасына сала салды. Шешем самауырын койып: — Ата, 6i3fliK уйден шай !ш,— дед!. — Карагым, алдымен караша косты Tirin алайык, атанньщ шацырагы куламасын,— деген Сентай атам жинаулы уык пен ecKi юшкене шаныракты кетере бер- 29

Д'- Буулы туылдырыкты uieurri. Т ундтн кек шеп yeri- не апарып жайды,— Осы ecni журтка-ак TirefliK, Ал- данньщ шсш шскеп жатайын. Сентай атам тулралы nici. Bi3re немерелес болып келедк Мурап. Шукырдын басында шырыр салады. Шьшырды балалар кеп кызыктайтын едж. Оныц алыс- тан есплер езше рана тон сырлы oyeHi болады. Ауыл балалары кебше сол сикырлы унд1 естуге баратын едж. Атам ондайда энг1меге де жарытатын... Мен Сентай атам yiiiiweri эжемд1 керген жокпын. Ол б1здщ жас кез1м1зде дуние салыпты. Атамнын жал- рыз улы бар-ды. Эдем1 кыр мурынды, буйра шашты, ак куба, узын бойлы келген келют1 баласы журтпен 6ipre майданра аттанран едь Алрашкыда одан жш-жш хат келш турды. Ол Алданын кеп атаушы едк.. Сонры жылдары Алданнын кекесшеи хабар-ошар болмай кетт1. 0Keci сан рет каладагы военкоматка да барып кайтты. BipaK баласынаи не елд1, не баска хабар ес- т1мей-ак кайтып журдь Bip ретшде атаммен 6ipre 6i3 де ере бардык. Воен­ комат дейтш мекеме каланын дэл орталырында екен. Тар кешешн бойындагы бшк коныр уйдщ eciriHiit ал- дында iuiKe Kipin кеткен атамды Алдан екеу1м1з кеп кутш отырганымыз ел1 ес1мде. Ол кенпгш сыртка шыкканда б!зд1 куанткан болды: «Кекен де, аран да Tipi кершедь жакында келем1з дептЬ,— дед!. Bi3 куа- нып кеттж. Алаканымызды шапалактадык. Бул 1944 жылдын аяры едк Атам к1шкене к а р а т а куркеде енд1 жалрыз e3i кал- ды. Сонры кездер1 ол бук тусш кеп жатып алуды шы- Fapflbi. Ашылып кеп сейлемейд1 де. EriH аякталган сон ол тштен кершуд1 койды. ¥зак- ты куши куркесшде eTKi3in журдь Анда-санда меш ша- кырып, nicKen алушы едк Сосын кайта жататын. Сон- дай кундерд!н 6ipiiwe ол такертен ерте оянды. Ауыл- дагы бригадирден eri3 арба сурап алыпты. Eiri аякты шшкене ap6aFa eri3in жегш болып, б!здщ уйге келдк — Аралбайга барып кайтпасам болатын емес. Ал- данжанды сагынып ксгп м. BeTiHen 6ip суйin кайтайын дсп ед1м,— дед1 ыстык кеседег! шайды 6ip урттап койып. 30

— Бой жазып кайтканыныз дурыс кой,— деп атам- нын сезше куаттай косылды шешем де. — Сеш сабагыннан сурап алсам кайтер ед1, 6ipep кунге,— деп, ол маран бурылды. Мен куанып кетам. — Ойда, барамын! — деп салдым. — Мурал1м1н ж!бере койса,— деп, шешем к!шкене карсылык б1лд1ре сойлеп едк атам: — Мурал1м1нен оз1м сурап алам, жинала бер, Ал- данды nepin кайт,— деп, 6ip кесе шайын шала-пула iuiin, KececiH твнкере салды да, орнынан турды. Атамнын ынгайын танып, шешем карсылык б1лд1- ре койран жок- Слрэ, б1рдеме десем ренжш калар деп ойлады-ау деймш. — Барсан, бара рой,— дедь Ауылдан эудем жерде конып отырран cni уйге ка­ рай атам журе бердй Мен арбаныц жанында тез жу- pin кеткенше асырып турдым. Мурал1м1м руксатын 6epinTi. Атам 6ipeyre риза болса кенк-кенк куле беретш едь Бул жолы да солай келед1 екен. Б13 уй ipreciHeH втетш кара жолга туспк. Барытымыз —Аралбай, Алдандардыц ауылы. Коныр куз едк Кун кызуы эл1 де кайта коймаран кез. Эбден жегшд1 болып калган кара каска епз ман- ман басып келедк Ара-тура басын жайкап 6ip кала- ды. Бул кылырын ол квбше шыбырткы ушргенде кор­ сетедк Аралбай мен б1здщ ауылдык арасы THin-ак турран жер. Kiuii 6eciH кезшде Алдандардын ауылына жетак. Бул ауылда ит коп екен. К,ыр устшен кулап тусе бергешм1зде-ак, алдымыздан абаларан коп ит жуг1ре шырып карсы алды. Scipece 6ip сэры ала тобет орше- лене, они калгандай шабаланды. YHi де зор екен, впз- дщ алдын орай 6ipece он жарына, 6ipece сол жагына шыгып кес-кестей бергеш ызамды келлрдк Eip жунд1 балак копек ит белек шыра келш, шокия отыра калды да, кокке карал улыды. Атам: «Кара басына квршпрдщ улуын»,— деп оны жактырмай калды. Ауыл арасы жакын болранмен, 6i3 бул ауылдын ой-шукырын б!ле бермейда екенб1з. Кала салтымен .31

салына бастаган еншен Kipnirn уйлерден белек, ойда колдын саласындай боп т1з1лген кшз уйлер тпчлшть Bi3 келтм1здщ басын солай карай бурдык. Шетю уй- ден шыккан кара торы, ак жаулыкты эйелден жен су- раганымызда, ол 6i3re сынай карап турды да: — Э-э, аздерге жука кулак кайнаганын yfii керек екен гой, олар анау — Жайлаубайда отыр,— деп кек- жиекте кершген калын копаны иепмен нускады. — Ал бул ауылдын мектеб! кайсы? —дед1 атам. — MeKje6iMi3 осында, анау тебедеп жалрыз керш­ ген кыш уй,—дед! эйел.—Айтпакшы, кайнаганынегей баласы сонда окиды, ушне бастап барады foh. Атам эйелге жайшылыктары айтатын «алда риза болсынын» да айткан жок- — Эйда, мектепке тарт! — деп маран 3Mip erri. Кара каска eri3 басын 6ip жайкап тастап, барыт- таган жолга тусл. Кыш уйге келдш. Арбадан тусш жатырмыз. Б1зд1 ЭЛ1 ешюм керген жок- Мысалы, мен окитын ауылдары мектептщ терезеа жолиа карайды. Bipey-Mipey келе жатса, TinTi жайылып журген ауылдын тусаулы атына дейш, ен соны аспанда кустын ушканына дейш б1здщ кластын балалары керш отырады. Аралбайдары мек- тепте олай емес екен. Терезелер1 Tepic беткейде рой деймш, мен балалар отырран кластын терезелерш ке- ре алмадым. Мектепт!н дэл1з! далиран кен екен. Есштен Kipin, антарылып турып калган 6i3re езбектердщ ала жолак батсайы бой кейлегш киген, кос бурымын бос ж!берш ерген, бидай eimi, эдем1 ак кубаша кыз кезнсп. — Балам, осы мектептщ мурал1м1мкщ, Kiflipe тур- шы,— деген атам элп кызды токтатты. — Иэ, а'та, мурал1м ед1м,— дед1 даусы сынгырлап кулакка жарымды естшп. — Осында менщ 6ip балам бар ед1, аты — Алдан. Экесше жазылса, Айтмаганбетов болу керек. Кыз ойланып калды. Ол кещлшше класында- Fbi балалардын фамилиясын кайталап шыкты рой деймш: — Менщ класымда ci3 атаган фамилияда окушы жок. Бэлюм, баска класта болар, каз1р мен 6Lnin ке- 32

лейш,— деп ол мандайшасында «Мурал1мдер белмеЫ» деген жазуы бар eciKKe eHin K erri. Мен кен дашздщ кабыргаларына мпнген «Алга» дейтш мектеп газетш, фотомонтаждарын, cofsic eMipi- нен шнген суреттерге, кабыррадаты улкен Ленин пор- третше карадым, Атам кабыргага аркасын 6epin, барлык керпйске KbrabtFa карал отырды. Кеп кешжпей бидай emu, суй- KiMfli мутал1М кыз кайта шыкты. — Ci3 айткан фамилияда окушы болмады. Жэне мен бул мектепке осы оку жылында рана келш ед1м, балалармен эл1 танысып болтаным жок, аттарын бьле бермеймш. Жарты сагаттан кешн конырау согылады. Сонда кластагы балалардын iuiiHeH i3flepci3 балакыз- ды. Мына белмеге Kipin, дем ала турыныз,— дед1 му- рал1м кыз. — Балалардын 6epi 6ip класта оки ма? — дед! атам онын соцынан epin келе жатып. — Жок. эр класс белек-белек epi eKi сменада оки- ды,—дед1 ол. — 0зщшн класында жок болса, Алданнын танер- тен окитын болтаны рой, онда жолдан калмайык,— деп, атам 6ip сетке кшрдк — Жок, ата, мен окытатын балалардан баска да мунда тары терт-бес класс бар,— деген кыз кария се- зше кулдк — Онда куте TypyFa болады екен. ...Алдан ертенгшк окитын болып шыкты. Б1з кеп кццрмей Жайлаубайга журш кетпк. Бул ауыл сиыр барады екен. Мешреген сиыр, бу- зау, шепн тарта еюрген буканын даусы кулак, тунды- рады. Айранса 6i3fli таныды ма, элде жория танымады ма, уйге енш кетп. Баларын Typin алтан уш-терт бала сиырлардын арасында журд!. Куннщ кешк! жарыты таралып бара жатса да, iprefle тапжылмай ел к ririn отырран белдемшел! кунжитан Kici агаш шегелерш ултанга бойлатып, тапжылмай отыр. Bi3 кел!ктен ту- cin жаттык. «Макк» ете калган кек ала тебетке элп адам «жат-ай» деп з!л керсеттк Ит куйрырын булган- дата куржшп турган мойнын салбыратып ж1берш, ор- нынан турды да, жылыса бердк 3— 2185

Аиганса атасынын тосын келin калганына ак-тан болтан Kiciiue, eciK алдында -пзесш буктк Мунысы онын «сэлем бергеш». — Жинасайшы, мына жерадк— дед1 белдемшесш каккан безеу бет Kici eciK алдында турып калган Ай- гансаны Kepin.— Неге селтшп турып калдын? Осы сэт уйге жупре енген Алдан босагада тосылып калды. — Кел, жаным, кел, неге турсын, жакында?! Атам орнынан турып, Алданга кушагын аша ум- тылды. Ол шепншектей бердк — Жат болып кеткенб1с1ц, кулыным, жалгызым- нын кез1. Тартыншактаган Алданды атам колынан тартып алды. ...Ас-суын iuiin жайгаскан сон, Алдан кагаз-карын- даштарын алдына жайып салды. Май шамнык жары- гын онын урпек шашты басынын келенкеа келегей- леп, дэптерш, сия сауытын жэне кагаз бетш калам- ушпен сырылдатып, икемаздене жазып жаткан колы жауып турды. Ол таякшалар жазады — 6ipiHini, еюн- iiii, yiiiiHtui, тортпнш... жиырмасыншы...—Алдан дэп- тер бетш тауысты. — Бул улдын бар внер1 таякша салу,— деп дунк ете калды Алданнын егей экесг — Жазып, жаттыга 6epreni дурыс,—дед1 атам Алданнын жазуына уншп,— Экен аты к1м? Алдан жауап каткан жок. Ол апыл-гупыл дэптерш жиыстыра бастады. Элдешмнен каймыккан сынай та- нытып, шепншектей бердк — Неге ундемейсш, балам? Алдан'далага ш ы гы п K erri. — Алдан коргалак, жалтак болып кетшп гой, ка- рагым,— деп, eaai Сентай атам келшше бурылды. Ол томен карай бердк Май шамнын кулгш жарыгы онын бетше карауытып TycTi. — Мен жана келе жатканымда Алданнын мектебь не соктым. Айтмаганбеттш атында бала жазьишан ба деп сурап ед1м, ондай фамилиялы окушы жок Hefli 6ip жас кыз мугал!м. вздерш баламнын деюментш ез- repTin ж1беруден саусындар ма?

— Иэ, ата, солай болды. Алданнын экесшщ аты баска,— дед! 6ipa3 уназджтен кейш AftFanca. Ол ку- fleyiHe карады. Айрансанын бул карасында куйеуше деген наразы- лык бардай. O f3h онын бар журк-турысы, кез карасы, безеу беттер1, сойлегендеп кужшдек даусы, TinTi бар ынтасымен кунузак келенкеде отырып тжкен жана етжтерше дешн кубыжык KepiHin туррандай. Онын 6ipeyre ренжкенде epHi uiyftiplnin, KipniKTepiH тез-тез кагатыны бар едй Бул жолы да сойти. ...Ауыл сиыр epri3e б1здщ атам келкш жеге баста- ды. Ол «Айтмаганбелмшк аты ешкен екен» деп налып, куб1рлеп журдь Алдан кезш укалай ашып, TeceriHeH турды. Кенет атам дауыстады: — Мен умытып барады екенмш, Алданжан-ай, бе- pi ш ы ры п кетцп, мына коргасын куйран сакан ана жо­ лы журтында калып койыпты,— деп пешпентипн тес калтасынан баягы ез1ме таныс саканы алып шыкты. Алдан атасы усынран саканы алды. Сиыр кайта- рып журген етженд1 Kici артына бурылып карады. Ай- Fanca уй ipreciHfle солкылдап жылап отыр екен. Кун аркан бойы котермгенде, б1здер Аралбайдагы мектеп тубшен ©Tin бара жаттык. Мектеп ауласында денгелене кол устасып ойнап журген балалардын 6i- piHin: — Мэстеков келе жатыр, эне, Назарынбет! — деген сезж куларымыз шалды. Атам елен ете калып артына бурылып едк «TinTi Алданымнын атын да езгертш жь берген екен-ay» деп налыды енд1 ол, 6i3 журш еткен жолдан белек, буМрдеп сокыр сокпак устшдеп i3iH санап басып, болбыраган жуз1 сынык — Алдан келед1 екен. Ол мектеп ауласындагы ойнап журген коп бала- ра косылмай, томен караган «yfti класына Kipin KeTTi.

САГЫНЫШ Жомарт кунде бул уакытта сабарынан кайтып, ау- ласында ойнап журетш едк Бупн кешжть Уакыт етш жатты. «Бул бала кайда жур?» — деп сабырсызданган uiemeci Сэбила кеше жактагы терезеге уньлдк Епшм кершбедк Tepri белмет сыпырып шыгайын деп ыигайланран ол эйнекп eciKTi ашып, табалдырыктан аттай берген- де, ортадары денгелек столдын устшде жаткан кагаз- ды K63i шалды. Жомарт шешесше жазу калдырыпты: «Мама тапсырманды орындадым; бетелкедег1 ка- тыкты тауысып iurriM. Аузын байкап аштым. Енд1 6i3 TeMip eKeyiMi3 Аяз атаны карсы алура барамыз. Bipan, оны эл1 алыста дейдк 1здеп керем1з... Жомарт». — BaTip-ay, мынау не жазран, Аяз атаны 1здеген! Heci?! — деп, тан калган Сэбила улынын калдырран жазуына тусжбей турды. — Акмак балам, тары 6ip урген-сурген жасамасан еттщ?.. UJeuieci диванга отыра Kerri. Сэбила ак кещл, Kicire баладай сенгш, бидай енд1 кел1ншек едк Мамандыгы дэр1гер. Жолдасы инженер, eKeyi де жогары бшмд1 жан. Ол баласынык кылырын 36

К03 алдынан етюзш отырды. ВЦшкене Жомарты — ойынпаз, эр нэрсеге елжтегш, киялшыл, саяхатты жа- ны суйетш бала. Ол ойламаран жердей жана 6ip ойын шырарып, тан калдыратын едй Кашан да юсшщ басы- на келе бермейтш тосын киял онын cepiri болатын. Ендк мше, тары б1рденеш шырарып, кагаз калды- рыпты. Осы уакытта eciK ашылды. Уйге келген Кадиша эжей сейлеп шрдк — Сэбила, бармысын? Бейуакытта шам жакпара- нын не? — деп, эжей колындары шуйкесш уршырынык басына туйрей салып, диванда сулк отырран Сэбила- нын жанына жакындады. — Эл-ri... Жо-март, Жомарт,— дей 6epAi Сэбила эр сезш узе сейлеп,— 6ip жапырак кагаз тастап ке- TinTi... — Иэ, аман ба ©3i?! KiMre, неге? — Ол жылдам сейлейтш кемшр ед1, Сэбиланы суракпен кемш тас- тады,— Менщ TeMipiM кайда? Осы уйде ойнап оты- рамыз деп кетш ед1 мен Kirni 6eciH ок.ып жатка- нымда. — Кайдам, эйтеу1р exeyi Аяз атаны 1здеп кеттж дейдь Мен Tycine алмай отырмын. — Сонда б1здщ TeMip де жок па? Ойпырмай, 6ip жерде жазым болмаса нетть— Кадиша эжей езшщ уйжде бегелш калуын кептен колына алмаган уршы- FbmaH керд\\,— Бул куррырды несше колыма ала ко- йып ед1м. Колгабы тесшп жургесш, жун шре койып ед1м, ойыны осылрыр, шыдатпайды. — Келер, кутейж. Сэбила ас жабдырына Kipicefim деп, ас уйге беттедг — Ойбай, бел1м, бел1 кургыр шойырылып журге- HiH KepMeflciH бе,— деген Кадиша эжей де орнынан турды,— Кой, уйге барып шам жарып келешн. Кадиша эжей шырып кеткен сон, Сэбила Жомарт- тын жазбасын тары 6ip окып шыкты: «Мына балара б1рдене кершген шырар. Еш болмаса баратын жарын да жазбапты. 0pi ©3i болса 6ip capi, KiciHin баласында Heci бар?»

Тун каранрылыры коюлана туст1. Жомарттар Keiui- ге бердь Сэбила коркайын дедь Сэлден сон Кадиша эжей кайта келдь — Эл! жок па элг1 балалар, кой, олар сау бол- мады?.. — Осы тунде енд! кайдан !здерм1з? —деп, Сэбила да кобалжыды. — Ойпырмай, Тем1рд1н ycTi де жука едк Ycin ел- месе кайтсш. Жомарт не KHiHin кетшт1? Енд1 булар шифонерге ушлдй — Тоны осында, ол да желен шырыпты. — Милицияра айтып, хабар берсейнп,— деген Ка­ диша эжей Сэбиланы асыктырып жатты. Алматы — Москва поезыныц журуше де санаулы уакыт калган. Вокзал басындагы радиодан естшген эйел даусы жолаушылардын вз орындарын алуын ес- KepTin жатты. ¥зын составтын донгалактарын тексе- pin шыккан мастер де жендеу постысынын бурышта турган юшкене будкасына беттедь Осы сэт шетю ва­ гон тамбурынын табалдырырын кайырып жаткан про- водникке 6ipiHe-6ipi жедегабыл eni бала асырыс жа- кындады. — Ата,— дед1 жыламсыраран epeceKTeyi шшкене корбандаран кара баланы жетелеген Kyfli,— 6i3fli ала кетсешз екен. — Е, о неге, кайдан журген балаларсындар? — Проводник оларра таныркай карады. — Мамамыздан ажырасып калдык... — Калайша? — Балмуздак аламыз деп... — Ал, кайда баратын ед1ндер? — Актебеге, нарашым уйже...— KiuiKeHeci аузын буртитып, элсш -элсш мурнын тарткыштай берд!, кал- тырай жаурапты. Перронда турган шыгарып салушылар араласты буларга: — Ала кеткен1н!з дурыс. Жолда балаларын шеше- ciHe табыс.етш, ракметш аласыз. Illeiueci байгус та буларды 1здеп зар карып журген болар.

— Жок, жанылысып турмасын, поездарыниын но- MepiH бьпетш бе едщдер? — Жомарт поезынын номе- piH бьлмейтшш айтты. — Эйтеу1р осындай вагон... — 0TipiK айтпайсындар foA, балакайлар, э ? — де- д1 проводник. Жомарт басын шайкады. Кшкенесшщ колы тонды бшем, жешн аузына таяп урледк — Осындай балалардын колынан eTipiK келуцй ме efli, жаураган турш кермейаз бе? — дед! кеп шпнен 6ipey. — Шешелерщд! тагы 6ip i3flen келсендер кайте- — дед1 проводник.— Егер табыса алмасандар отыр- рызайын... Жомарттар шепншектей 6epin едк паровоз шын- гырып ж1бердй Кою тутшш будак-будак локсытып жь берген ол артка карай теуш калды. Кызыл жолак ку- лакшынды 6ipey машинистке денгелек сым усынып жатты. — Кэне, жылдам,— деген проводник к1шкене eni балага тамбурда турып, енкейе кол созды. Кун KeuiKipin барады. Вагондарда шам жанды. Bi- pimui Алматы станциясында сэл аялдаган жолаушы- лар поезы енд1 жылдамдырын удете тустг Жомарттар жылы, жумсак купеде ыррала тенселш отыр. Бул орынра оларды проводник 03i экеп жайрады. TeMip Жомартка тайсактап карарыштай бередь Жомарт болса мына жуйтшген поездын жур1ане, ден- гелене артта калып жаткан ала бажак ак KapFa кы- зыктайды. Рельс бойымен телеграф бараналары жа- рысып келедь Кенет поезд токтады. Жомарт тамбурра шырып едк телеграф бараналарына тартылран сым ызындап тур екен. Булар токтаран рельс катарында екшил 6ip жол жатыр. Ол жылтырап кершедь Жомарттьщ eciHe езшщ сырранак тебетш шанасынын табаны елестеп кет- Ti, жып-жылтыр, жаркырап жатыр. Б1рдеменщ екпш- Д1 суылдараны еепледк Бул да поезд екен. Осы сэт терезелер1 жарк-журк eTin булардьщ жанынан узын состап 0TTi, 39

Паровоз тары да зырк-зырк «Tin, 6ip шынрырып . алды да, орнынан козгала бердк Жомарт проводник- пен 6ipre купеге беттед!. — Калай, унай ма? — ¥найды. Енд1 орнына барып отыр. K,a3ip мен кезекппге хабарлап келемш, сендерд1 шешен алып кетсш. TeMip Жомарттын тамбурра шырып кеткенше бур- тиып калган екен. — Мен каламын,— дед!. —Калсан кала рой, мына мидай далада каскыр жеп койсын!— Жомарт оны коркыта сейледй — Жок, калмаймын. — Ендеше буртима! Енд1 аз-ак калды. Мен жана Аяз атаны бш п келд1м. Ол келеа станцияда екен!.. Жомарт eTipiriH косып ж1берд1. TeMip оран иланып калды. Осы уакытта купе iiuintteri радиопродуктор сейлеп коя бердй «Тынданыздар, тынданыздар! Сейлеп тур- ран Алматы — Москва поезы жол торабыньщ радио- станциясы».— Кенет ол узш п калды. Купе eciriHeH асырыс KipreH орта бойлы, муртты проводник: — Мамаларыннын аты-жеш юм ед1? — дедь Купенщ 6ip бурышында-тырыла Fana отырран Жо- марттар саскалактап калды. — Бол, тез деймш, радиодан хабарлаймыз,— дед1 проводник асыктырып. — Ай-туранова,— дед1 Жомарт мамасынын фами- лиясын буынра белш. — 0 з ахын ше? — Жомарт. — Мынанын? — TeMip. Ол тез басып купеден шырып KeTTi. Сэлден сон ра­ дио сейледк «Азамат, Айтуранова, шздщ адасып кал­ ган балаларыныз — Жомарт пен TeMip № 9 вагонда отыр. Кайталаймын...» Жомарт та, TeMip де бул кулактандыруды кутпеп едй Олар поезда да радио сейлейд! деп ойламаган. Eneyi 6ip-6ipiHe анырая карады, Репродукторды унат- 1?

t пай отыр. ©TipiKTepi енд1 ш ы р ы п калатын болды. «Мы- I на проводникке не демек, e3i жуз! жылы nici екен, ci- рэ, б1здей баласы бар-ау,— деп ойлады Жомарт.— Тез кашу керек екен». BipaK бул шенпмш TeMipre бьпд1р- медь Жомарт пен TeMip отырран купеге ке'лген жолау- шылар муаркегендж калып танытып жатты: эр турл1 жорамал айтады. — Вокзал басына мамаларынмен 6ipre келш пе ед1ндер? — Иэ... — Мамаларын кайда калып ед1? — Вагонда. — Номер1н естераде устамаран екенацдер... — Е, е, булай боларын ойлады дейм1сщ?.. — LUeiueci байрус буларды 1здеймш деп калып ко- йып журмесш. — Ол да мумкш. Кулактандыру бер1лгел1 де кеп уакыт болды, эйтпесе келер ед1 рой... Кадиша эжей урейленген Kyfii калалык милиция- нын кезекинлер белмесше KipreH. Mine, онын соцынан Сэбила да келдь Ак куба, кек иыкты милиция лейтенанты оларды кабылдап отыр. — Кэрия, жендеп айтыцызшы, мэн-жайра тусше алмай отырмын? — Сорлы басым... Exi бесш арасында немеремнен ажырап калдым. Екшнп класта окушы ед1, кшкене домаланран кара балага кезщ туспед1 ме деймш? ©зж милициясык, сезд1 неге тусшбейсщ? Немерем жога- лып кетп, немерем! Кас пен кездщ арасында айыры- лып отырмын. Мына Сэбила келшнщ баласына epin, Аяз ата дей ме, 6ipeyai 1здеп кетсе керек. Жэне онын мен танымайтын атасы жок-турын. Лейтенант кариянын сезше мырс eTin кулдг — Шеше, баланыз табылады Foft, кайда кетп дейаз? — Кесеген кегерпр-ау, онан да тура сап !зде- cefimil?

Кадиша эжейдщ сезже Сэбила да мырс ётж кулш, свзге араласты. — Бу KiciHiH айтып турраны менщ балам. Ютап, журнал, газеттерден еспгенш карып алады да, «мен де сондай боламын» деп елжтейтж эде-ri бар едй Жа- кында рана «Пионерская правдадан» Аяз атаны «13- деп», поезга MiHin кеткен бала туралы окыранын ай­ тып едк Cipa, сонын кебш кимесе деп отырмын. Уйге калдырран кагазы мынау,— деп, ол улынын хатын усынды.— Саяхатты унататын едк — Э , енд1 TyciHiKTi б о л д ы д е д ! лейтенант хатты окып шыкканнан кейш,— Ондай саяхатшыл «батыр- лар» тез-ак табылады. Аяз атаны 1здеп кеткеш кызык екен! — Танданган ол телефонный куларына жармас- ты.— Былай етш, отырыныздар. ...TeMip жылап хйбердь Жолаушылардын 6ipi: — Калкам, не болды?— деп жатыр. — Мен эжемнен кашып KerriM...— Ол жылауын удете туст1. Жомарт сытылып купеден шырура ынгай- ланды. — Эй, токта! Кайда барасын? — Ол селк ете кал- ды. Проводник Жомартка жакын келш, колынан же- телеп экелд1 де: — Кэне, шынынды айт! Эженнен калай кашып шыктындар? — дед!, — Менде эже жок, ол Тем1рдщ эжеа,— дед1 ол то­ мен карап. — Ал сешн юмж бар? — Мамам-м. — Сосын? — Папам. — Тары? — Баска ёшюм жок. — TeMip екеуж туыссындар ма? — Жок. KepuiiMi3. — Ал кайда барасындар? Жомарт ундеген жок. TeMip брлса жылауын койып, кеп адам ортара алган Жомартка аянышпен карап отыр едь 42

— Ay, айтасын ба, жок па? — Айтамын-н. — Ендеше неге тез айтпайсын?! — TeMip eKeyiMi3 Аяз атаны карсы алайык, деп едж... — Кайдан? — Осы жакта деген... — MaccaFan, баламысыц деген! — Жолаушынын 6ipi кулш ж1бердк Жомарт осы carri пайдаланып кетпекий едк — Ka3ip 6i3 сендерд1 милицияга тапсырайык,— деп, проводник ол екеуш орындарынан тургызды.— Сендерге улкен KiciHi алдауды юм уйрегп? Ата-анала- рын Fofl зар кагып !здеп жур. — Ka3ip мен сендерд! керейш! — деп, проводник тамбурга беттедь Поезд жургсш баяулата тусп. «Абай болындар» дегендей ышкына 6ip даусын созван паровоз кезект1 станцияра кеп токтады. — Кэне, журщдер 6epi,— деп, Жомарт пен Тешр- дщ юшкене колынан мыктап устаран проводник олар- ды вокзалга карай жетелеп бара жатты. Тун ортасы ауып барады. Жомарт пен TeMip Шу станциясындагы вокзалдын балалар белмесше жай- гаскан едк EKeyi де калгып отырды. — MiHe, ci3 1здеген «саяхатшылар» осында,— деп есж ашкан кезекип эйелдщ даусынан ол eneyi де уй- кысын ашып алды. Милиция формасындаГы ак куба, кен иыкты лейте­ нант жакын келш: — Аяз атаны 1здеп кеткен «ем батыр» сендерм1- андер? —деп едк олар урейленш калды.— Жэ, ко- рыкпай-ак койындар, ceHi эжене, ceHi мамаца табыс етем1н,— дед1 ол бейуакытта aapeciH алмайын деген сыцай танытып. Милиция кызметкершщ жузшде кулк1 бар ед1 — Аяз атаны «нздеп* шыккандарыц yuiiH бул кшэларыцды Keuiipyre болар,— дед1 ол тары. — CaFbiHFaH гой, балалар, Аяз атаныц ез кала- сында екешн кайдан б!лсж,— дед1 кезекил эйел де. 43

— Из, caFbiHbim. Буларды жолга алып шыккан да сол сарыныш болар. Аяз ата балаларга конфет 6epin дэндеткен рой,— дед1 милиционер олардыц мандайы- нан сипап,— Солай ма?.. — Солай,— деп кукплжш Жомарт пен TeMip. — Енд! 6i3re келес! поезды кутуге тура келед1, OFaH дешн сендер уйыктап алындар,—деп, милиция к,ызметкер1 кезекии эйелмен 6ipre сыртка шырып кет- Ti.— Булардыц эжеа мен мамарын куанту керек, ба- лалары табылды,— деп бара жатты милиция форма- сындары жуз1 жылы Kici. — Жаксы милиционер,—дед1 Жомарт. TeMip ба- сын изедь

ЖАЛКАУДЫН КYНДЕЛ 1ГI MeHin шын атым — TeMip. «Тентек» деген буралкы атым жэне бар. Сейтш, «тентек TeMip» аталып журш жатамын. «Тентек» деген ат маган мектепке келмей турга- нымда-ак тагылган. Бул жецгемшц койган аты. Алгашкыда женгемнщ койган атына 63iM де жатты- га алмай журд1м. «Тентек, ейте койшы», «тентек, агаш жара койшы», «тентек, бузау байлай салшы» дейтш женешемнщ б1рсыдыргы жумсауынык 6ipiHe бурылып, 6ipiH ангармай да калушы ед1м. Кейш «тентекке» ку- лагым уйрендк Bip атаганнан-ак ытып туратын болдым. @31ме тагылган буралкы атымды олкысынып та коятын кездер1м болушы едк Муны мен кеб1не керии уйге барганда сезшетшмш. Мысалы, 6i3re кабыргалас туратын Б1ркулак де- генн1н у1инде бес бала бар. Мен солардын 63piHin ез атын Т1збей-ак женгеЫ койган буралкы атын атап ке- рейшнн: «Теребала», «Салжшт», «Улкенул», «Еркем», «Ортаншыул». MiHe, каранызшы, 6api де жаксы, та- уып койылган ат сеюлдй Scipece мен «Теребала» дей- TiH аузынан ce3i тусш турган ынжык, шшкене макар балага койган жедгесшш «атын» кызганамын. Оныц бойында ешкандай «терелш» жогын бьле турып, калай

рана атайды екен... Ал меш «тентек» дейдк Тентек де­ ген 6ac6v3ap, бузакы деген сез емес пе?! Кешн келе женгем койган буралкы ат тел eciMiMe айналды. Журе-журе Kicire ат ере беред1 екен. Мектепке кел- ген сон меню тагы 6ip атым болды. Ол — «жалкау». KyHi бупнге дейш б]ршде «тентек TeMip», б1ршде «жалкау» аталып журген жайым бар. Bip жаксысы, мен кунделю журпземш. О ан ез ба- сымнан еткен турл1-турл1 окигаларды жазып отыра- тын дагдым. Мысалы, ол былай болып келедн 1- сентябрь. Жексенбк Мектеп директоры жана о жылымызбен куттыктады. Окушылар кол соктык. Bi3- Д1Н класс жетекш!м1з Жарасбай агай екен. Ол 6i3fli жиналыс сонынан белек шыгарып алды да, каз-катар тургызды. Фамилнямызбен тугендеп шыккан сон, ер- тен таза кшнш, оку куралдарымызды умытпай алып келу1м1зд! катты ескертт1. «Биыл тэртю катты бола- ды, байкандар, дене шыныктыру сабагын мыктап кол- га аламын»,— деп, ол 63iHiH физкультурасына баса кен1л 6eaeTiHiH байкатты. Теюрепм1здеп баска клас- тын балалары 6i3 кусап «стройга» турмапты. Bi3 та- рап кетт1к. Жолшыбай Болаттын уйше согып ед1м, ол жатты- •Fy KOCTioMiHin жоктыгын айтып, экесш мазалап отыр екен, ет1к Tirin отырган eneci: — Taflipi, 6ipiHmi куш не сабак бола кояр дейсю, дукенге туссе алып берем!н,— деп улын жубатты... Шынын да да 6ipiHiui KyHi не сабак бола кояр дейсю, жалгыз дэптер апарсам да жетпей ме?! 2- сент%брь. Болаттын экеа дурыс болжапты. М де есеб!мнен жанылмаппын. Дан-дуннын арасында терт сагатты калай етк1зген1мд1 де бшмей калдым. Жарасбай агай да оку куралымды тексере койган жок. Алгашкы сабакты Сэл1мню кекес1 журпзш, ол тракторды калай жург1зетшд1п жайлы, комбайнмен канша тонна бидай органы туралы кызыкты энг1ме айтты. . .... Биылгы сабактыц кызык болатын тур1_бар. _Шф- KiH, ылfh осылай болса, Жарасбай агай урейленд1рген- дей емес кой... 46

3-сентябрь. Бугш класымызга Сэл1мтн кекеп кел- мей калды. Б1з мурал1м1м1зден сурап едж, ол б1здщ мектепте биылдан бастап калыптаскан 6ip дэстур — оку жылынын алгашкы сабарын енбек адамдары ет- юзед1 деп туЫкшрдн Ж ана сабакты енд1 бастай бер- генде маран ескерту жасады: «Жанындары баланын назарын аудармай отыр»,— дедь Menin оны туртш ка- лып, б1рдене айта бергешмд! K03i шалып калыпты. 45 минут бойы алды-артына карамай, не 6ip кернин- мен сейлеспей калай отыра аларсык?! 7-сентябрь. Пионерлердщ отрядымызда актив сай- лауы OTTi. Kaftcbi6ipi: «TeMip тузеледк корэмдык жу- мыс аткарып журсе шке мойынсынып, жалкауланбай- ды»,— деп мактаран болып едь ез1м ат-тонымды ау- лак салдым. Сау басымды саудара салып не KepiHinTi маран?! Актив болтан сон маран бос журк кайда, кунде жиын басталады foh, жур сосын! 9-сентябрь. Ж ака оку жылы карсанында кузг1 сы- нымды тапсыррам. Соны бугш Teitcepin Kerri. Бейсен- дер к1тап магазиншен шыкпай жур. Мен каннен-ка- перизбш. 15-сентябрь. Мамамнын оку курал ал деп берген акшасы жумсалып кегп. Б1здщ орталыктары дукенге оку куралы жыл бойы там-тумдап туседк сондыктан тускенш андып журш ез!м1з аламыз. Кггап, дэптер де- генд1 жата-жастана жиып ала бермеймш бе? Bip жаманы, Бейсен биыл тары да актив болды. Жылдагы белсендшгш коймаса, палуан жудырык ие- cin табар. Е, оны басыма сеюртш, эюрендетш ко- ям ба?! 21-сентябрь. Осы мен жаналыктан кур калам да журем. TaFbi да дамылсыз класс жиналысы басталып- ты. Неге керек екен сол. Мен ез жешмд1 ез1м бшем. Осы 61здГц мектептег1 6ip жаман касиет — ол жаман окитын окушыра жаксы окитын 6ipeyfli телin кою. К,ыстай дшкдегсн Бейсеннен-ак елш ем! Енд1 Ембош- ты тагайындапты. Оны мен кеше математика пэшнщ мурал1мшен естййм: «Алгебрадан Кебековтен кемек алып журепн бол»,— дедр Жэ, Ембошка барып-ак журейш, 6ipaK есеп миыма кона берер ме екен... 47

27-сентябрь. О, кызык! MyFaaiMiiiit мактап журген Ембошынын 63i 6ip сабактан «екшк» алды. 03ipre ез!мде уш-ак жаман бара бар. Окасы жок, эл1 токсан- нын басы. 2-октябрь. Узшс кезшде Kypecin ед1м, Бейсеннен жырылып калдым. Кап, онын корлыры-ай. Асырыста капы кетт1м-ау деймш. Эйтпесе сан белдесш жургенде ®Mipi жауырыным жерге rain кермеп едк Бэршен бу- рын уяты втш барады. Жарар, тары 6ip peri келер. Мешц к у ц т екешмд1 онсыз да 6uieAi Fofi балалар. 7-октябрь.' Мурал!мдер де кызык. Маран неге шуй- л1ге беретжше таным бар. Окымаган адам жерде ка- лып жатыр ма? Папамнын e3i де 4-ак класс 6iTipinTi. Совхоздын бьпдей 6ip бухгалтер!. Юмнен кем! Буйте берсе... Кеше класс жетекнтйз Жарасбай aFafl да уйге ке- лш xeTinTi. Маран 6ipey урысканда сосан Шрдеме ту- се ме екен? Онсыз да папам 6ip басыма татиды. Кун- дел1г1мд! Kepin болып жуан кара белбеуж... Мейл1, кеп болса былтыррыдай педсоветке апарар... Онда не тур. Еркелесем, жалкаулансам — 6ip уйдщ жалрызымын. 19-октябрь. Сабак эз1рлеуге келген Ембош мыктап тутылды. Клубка барып, кино кердж. Тары 6ip кызык кино бар екен. Оны да калдырмадык. Ею кино Kepin шыкканымызша кеш тустк Б1з уйд!-ушм!зге тарастык. Уйге берген тапсырманы танертен шала-шарпы карап етпесем... Эйтпесе OTipiK ауырсам ба екен!.. 29-октябрь. Bipimni токсаннын корытындысы та- кап калды. Папам кундел1г1мд! тексерж ала кез1мен карай бергенде, iiimifli устап далага карай зытып отырдым. Лиамам’ папама урсып жатканын шала-пула ecTin калдым. Ертен мурал1мге бармаса nri едь.. 10-ноябрь. Акыры отряд жиналысында Бейсен- HiH усынысы кабыл болды. Менж сабак улгер!мше класта парталас отыратын коз эйнект! кыз — Гулам жауап беретж болды. МейлЕ Ол тугж одан зордын шамасы келш жургеш шамалы. 13-ноябрь. Гулам мент сорыма тап болыпты. «Мен барранда уйжен табылмады», не «шакырып ем келме- ДЬ деп мувал!мдерге шагынады да турады. Кайта 48

Бейсешм жаксы екен. Ол анда-санда отряд жиынын- да, не класс жиналысында 6ip рана айтып коюшы едь ал мынау... 15-ноябрь. Эдебиет сабарынан ете жаксы жауап берд1м. Кундел1г1ме алгаш рет «6ecTiKTiK» келгеш. Гулам маран карап жымын-жымьщ етедЬ Класс же- текипм1з де менщ «беамдЬ керш куанып калды. 17- ноябрь. Эдебиет пэшнен алган б ёсттм сорыма кез болды. Мамам мент табысыма мактанамын деп папаммен урсып калды. Папам булкан-талкан боп ашуланды. Мамама катты урысып, ауыр-ауыр сездер айтты. Мамам да кызык. Папам сауырып, басын жазра- сын-ак айтпай ма? Жерден жеД коян тапкандай алып ушып кундел1г1мд1 керсеткеш Heci? Арак imin алса «кез1ме Kyriiic болдын, cyfleriMfli сындырдын, балан улгермейдк жалкау деп уялтады, мегежш, суми» дей- TiH эдеД екенш сан ест1ген. Сондыктан да рой, сабак- тан келе жатып уйге конак келуш тьпейтЫм. Уйде конак болса, куларым тиыш. Буйтш алган 6ecTiri ку- рысын! 18- ноябрь. Мамам жабыркау. Менщ сабакка бар- рым келмей отыр. Папам корылга басып жатыр. Сов- хоздын 6ip-eKi адамы келш, «мор бастыру керек едЬ> деп кегп. BipaK ол мерш жанды KapraFa ceHin бер- мейдь Шешем де: «Ол Kici сыркаттанып жатыр»,— деп оларды шырарып салды. Мен тауып кегпм. Дэр1гер нарашыма барып, TiciM ауырды дешн де, былтыррыдай сабактан босанатын етш аиыктама алайын! «Ауырып журмш» десем папам мен мамам асты-успме тусш, безек карады да калады. Мен олардын бул эдетш жаксы бмемш. Мундайда тек 6ipre окитын балалардын кезше туспесем болды. 19- ноябрь. Нарашым ак кещл, ацкау адам. TiciM ауырып барады деп алдына жуг!рш барып ед1м, ау- зымды ашып корд! де: «ТэттМ кеп жейсщ, сосын ауырмай кайтсш, мэ, мынау дэрш iui те, ушнде коз- ралмай жат»,— дедь Меи куанып кеп-iм. Окудан босатып, аныктама жазып бердь Ещц маран жагымды танып алу керек. Бул колдан келетш icl 4-2185