Б.Тоқтаров Таудағы ән

Кайракпай агайды бидай Fbin куырып, талкан гып жаншып >Ki6epe жаздады... Райкомнын секретары Тнхов экеншн досы екен. Сен женшде КайракпаГта сол Kici де катты урысты дейдг.. Шакира Кайракпай aFafira бышрмей ушне 6ip кашкынды тырып ж ур и т. Сен де оны бтмепсщ... Шэ- кирадан сенщ шешеншн жузш табылды... Оны Кайрак,- пай ага Калима апайга тыктырып койды... Кулакмет усталганда Шэкиранын журеп жарылып кете жаздап, та­ лый калды. Ka3ip ауруханада жатыр... Мен осындагы эле- ваторга Шынагймен 6ipre колхоздын жумысымен келгем. К 1шкенеден сон кайтамыз. Жур, мешмен 6ipre ауылга кайт... Анау атаннын уй-iuiiH, Тиховты, Кайракпай агайды куант... Бу кунде журттын бэршщ турмысы жаксара бас- тады. Сен окудаи калып койып журЫн. Ал, биылгы оку жылында соны дурыстап бастамасан, езще киын тиед!... Жур, жур...» деп колынан тартты... Шоукарга «Эл!бек, Эл!бек» дей 6epin ед1, 6ipey буран: «Эл1бек кокке ушып KeTTi, Шоукарга жерде калды» дед1 култ. Шоукарга осы коргеш'м рас па дегендей кезш укалап, жанагы KepiHicKe ун те карап едн Эл1бект1 коре алмады. Ал колынан тартып «жур-журлеп» сонры сезд1 айтып турган Жираф екен. Элпндепнщ барлыры да Tyci екешн бтгенде Шоукарга жыларман боп турып калды да, Жирафтан: — Оку деген жаксы бола ма? — деп сурап едн кылка мойын мырс eTTi де: — Оны жаман деп, KiM айтты саган? Осы жургенде окып, уйренш, 61л!п журген жоксын ба? — деп, Атаманнын сонынан жетектей женелдг.. ...Со жолда Атаман тобы Алтыбай тауынын бауырында, Айнабулак езеншщ бойында тушскен Турксиб TeMip жолын шарлай келгеш бар-ды. Сейтеш Жакыпов: «Абыл ага!» дей бергенде Шоукарга да «Абыл aFa!» деп жупре умтылган- ды. ©йткеш Атаманнын касында журген тшкентай бала да паровозшы Абылды, 03iHiH партизан агасын тани кеткен. Сонын артынан тагы да: — Абыл aFa! — деп, Абылга карай тура умтылып едк Атаман оны шап 6epin устай алды да, касындагы Жирафка KosiH аларта карап: — Убери, этого Горбоноса*— деп буйырды. Жираф оны еркше коймай, шеттетш алып кете 6epfli. «Абыл ага!» деп еюнпп рет шыккан бала дауыс Абыл- дын да кулагына жетть Бурын элдекалай ecTiren дауыс сиякты. «Бул KiM болды екен?» — деп, коз жетердеплерд! 100

6ip-6ip шолып едк топ арасынан ез1 танитын бала тебесш керс алмады. «Таныс ун,— дей берд1 iuiKi ce3iMi. — Токта!.. Кояндынын юшкентай коныр YHi рой. эли. Коянды жога- лып KciTi деп, экейлер жылай-жылай хат жазып едк.. Кай жерде, Kiмиin жанында тур екен?..» Журен тайдай тулап coFbin, кецш босап кеткен Абыл- ды топ толкыны Кояндыны !здеуге мумкшдтн келлрмей ез ыцгайына кайыкша калкытып алып журе бердь.. ...Айнабулак салтанатында казак тшнде де, орыс тшнде де acipece, толкынды-унд! естшген сездер: — Жасасын Турксиб!— деген ею сез болатын. Елд1ц куанышы мен шаттыпл осы сездерге туйшделе бергенде, Атаман касындагыларына: — Это все хорошо, но, не для нас... Пошли, ребята! — дед1 де, бурыла тартты. Шоукарга Атаман мен Жирафгын 63in Абылга неге жо- лыктырмай алып кеткенiH тус|нбедК Былай шыга бере Жирафтан: — Анау, агайыма мёТт! неге ж1бермед!ндер? — деп сурап едк Жираф жуткыншагын булт-булт етк1зд! де: — Мынадай тем1р жол салынып 6iTin, сайрап жатканда ол паровозшы туысыкды кермей калармыи деп, коркасыц ба? Эл1 талай кездесерс1н,— деп сылк-сылк кулдг Осыны кен!л1не дат керд1 ме, элде 03inin балалык ce3iMi шаттыкка жетектегендей болды ма, эйтеу|‘р Шоукарга элг! жауаптан KefliH: «Ендеше, жасасын Турксиб!» — дегенд1 айкайлап айтты да, басындагы малакайын жерге атып урды... 13 ...Сонгы кезде Атаман, ез жур1с!н, «енд1 езгертет1п уакыт жетт!» дегенге кеб1рек кец1л белд1. Кейiнгi жагдай муны epniHcite 6epMeflTiHin eciHe алган сайын, журег1 сыз- дап, xayni катты кушейдй Ka3ip бул маска киш, шал турше ен!п, колына таяк устап алган. KwiMflepi де соган лайык. BipaK, мунымен де канша алыска узай алады? Сарыезек пен Аягез арасын шарлап, тауысты. Енд1 бул жак та кол емес... Онык уст1не куз белг!лер1 Kepinin, кун кабак шыта бастады. Игнат Пустовойтовка карай тартатын уакыт обден жетт!. Кыска дей!н кете алмай калса, далада паналау мум- кш емес... Олан болса, осы аман-сауында мыналарды тас- тап, e3i жалгыз тайып туруды ойлады: «Булар маган тным- 101

ды-ак. ед1, амалым канша, сонда да тастаура тура келед'1. Сондыктан шпаналарды тагы 6ip рет жаксылап турып пай- даланайын да, ез1м Игнатка карай жол сызайын. Ал булар, мейл1 усталсын, мейл! арам катып калсын, онда мен1ц ша- руам аз». Атаман осы есеппен Уштебеден Jlenci станциясына кеше тунде кайта оралып едк Мунда танысы жок, 6ipaK тунеуку- ni келген бетшдепа сиякты 6ipep кунге пэтерд1 оцай тауып алды. Бугш, я ертен, осы арадан peTine келирш, касындары журген ушеуден жолын айыру керек. Соныц алдында 6ipHe- ше ауданнын жолы тушсетш мынау улкен станцияда алда- Fbi кундерге дегем «нанын» тауып алуды макул кердь.. ...Баскалары уйыктап калранмен Атаман TyHi бойы Kip- nin щмедь ByriH ш кпрген жуздштер! 6ip cepniH берсе, осы олжамен мыналардан жырылып шыгап кету киынды ры да жанын кинап барады. Мыналарды каз1р, осы станцияда тастап кетш калайын десе, ocipece коркады. Коркатыны: бастаушысынан айрылран булар, ертен сез жок какпанра туседь Оран туссе, Атаманныц кеткен жарын милиция оцай бардарлайды... Сондыктан не Сибирь жарына, не Ташкент жарына журетш ертецг1 пассажир поезына карау керек. Куйсш, тис1н деп, соныц кайсысына болсын аяры !л1ксе, сонымен тартып кетуге thic. Bipep станция в з а м е н , ез'1 поездан тусш калады, ал мыналар, сол поезбен кайда бар­ са, онда барсын!.. Bapi6ip Атаманды таба алмайды. Ол ек! ортада Игнат аркылы баратын жер1не барып жетпек. Б!рден 6ip дурыс жол деп соцры сы н калап, Атаман узын арканмен казыкка амалсыз байлаиып жаткан. ¥йкысы кел- мей койган бул сараттарында ол, сонры маскировкасын да жасап алды. Ж ет1сура келгел1 бул маскамен журт кезше эл1 тускен жок-ты. Bip K63i сокыр, кара муртты, Петров деген фамилиясы бар, 6ip кара жумысшы имге керек бол­ ты сонша? Осы турше сай келетш созынкы, шагын мешогш бас жарына жастанып «муртты, сокыр Петров» кисая кет- кенде, е с т карылды, жай да емес, катты-катты кагылды. «Сокыр Петровтыц» журеп дурс-дурс coFa женелд1. Ecin кагушыны кермесе де, кш екенш б1рден сезд1. «Негып кара басып калды Meiii?.. Сезшт1 ештеце жок сиякты ед1 foi'i? Элде, мына поездын уакытын 6i.ain кел деп ж1берген!мде, мына Горбонос б1'рденен1 булд1рш алран рой?.. Неге рана байланып калдым, осында?..» деп imi оттай куйш, бар ыза- сын, жынын IIIoyKapFaFa шашып, он аярын серп1нмен теуш кеп ж1бергенде, кисык табан eTiriHin ¥шы Жирафтыц 6yfti- 102

рше тидк Каранрыда болжай алмай калган екен, касында жаткан Шоукарга аунап сыргып, томен Tycin келоп, мунын eTiri Жирафка телпрдей тиген. «Ох!» деп, 6yflipiH колымен баса KoflFaH Жираф уйкылы-ояу куйде, ештецеш ажырату- Fa муршасы келмей, катарындагы Сусликке жабыса кеттк — Ух ты, Суслик! Мен caFaH керсетермш уйыктап жат­ кан адамнын мазасын алганды. Кара мунын буй!рден теп- KiuiiH,— дед! де ол Сусликтщ тумсыгына ею-уш жудырык- ты аяусыз «Сыйлай» салды. Суслик кан бурк ете тускен мурнын басып: «Ой, ты» — дей бергенде, Атаман — «Сокыр Петров»: — Ундерщд! emipinflep, сволочтар! Легачтар кел!п кал- ды. BipeyiH шынынды айтар болсан, жанынды жаЬаннам- нан 6ip-aK шыгарам... Енгам, 6ip-6ipiH танымайгын бол- сын...— деп, лстене турып, сонры буйрыгын ескертть Жираф пен Суслик кайта «уйыктай» калды. «Сокыр Петров» терезеден ыткып кетуд! кездеп, етжтщ конышына тырып KoflFaii пистолетш суырып алып, 6ip аттап, сыртка карады. Bapi бос ауре екен, терезе тусында да адам карая- ды. «Атысып, кашу керек пе?..Жок, онан да тыныш жата берейш. Мен совхоз жумысшысы Петровпын... Мыналарды танымаймын. Легачтардын менде Heci бар? Ал, кару кол- дану, колданбауды кезшде корерм!н». Осыган токталган «Сокыр Петров» пистолет1м онайда турсын деген оймен ышкырына кыстыра салды да, тукке Tycin6eft, eci кетш отырран Шоукаррара: — Бар, eciKTi аш,— деп e3i мешог!н жастанып, «кор» ете т у т . Келгендердщ iuiinen, жай кшммен турса да, тунеу Kyui жолда езгац документш TCKcepin хнберетж жипакы капитанды «Сокыр Петров» б!рден таныды. Осыдан уш са- FaT бурый рана таяк устаран аксак «шал» ед!, енд! «сокыр бола калган?» Мунын бэрш кайдан тауып жур? Соколов iura ойын тежей койды да: — Документтергазд! керсетгаз? — дей 6epin, касында- Fbuiappa ым KaFbin калды. Сокыр Петров езшщ «Карашы- гандагы Балхаш жемю-овощ совхозыпан ез ерк1мен жумыс- тан босатылган Петров И. К-...» дегенд! Tipex етксн справ- касын калтасынан ала бергенде, колы да артына кайрылып, бурауланып калган-ды. — Мына документке сенш, кару пайдалана алмай кал- раныма екМштЫн. Болмаса, i3iMe Tycin, жолымды кескен ceni жайратып салар ед1м,— дед1 лстенш. Соколов шыдай алмады да:

— Е, оны сез гып кайтесщ? Ал, езщ, «Облононык инс­ пекторы». мына балаларды окута апара жатканыц кай- да? — дед! мыскылдай турып... ...0 з басынан еткен, 03iHin алдындагы жас ж т т еткер- |ей килы кезенд1 есп'геннен кей1и де подполковник тукке асыкпады. Бойына 6 iTi<en 6ip сабырлылыкты, адамдыкты, аумаган, ауыспаган калпыида устап: — Сен, Горбоносой Шоуклрга емес, Келбаев Кояиды eneHiHfli макан сол кезде б1рден неге айтпадын? — деп сыр тарткандай болды. — Ол кезде мен кайда жургешмдй шммен 6ipre журге- niMfli бйчтпш бе? Бмсем: «Горбонос, Шоукарга» деген ма- зак жолында жолаушылап кетер ме ед1м?.. К,о51нды жауабын толкып-теб1решп отырып айтты. Соко­ лов тусшдк Тусше турып, содан 6epri он шакты жылга ауысты да: — Сен, содан 6epi ез аты-жеппий !здеспрмегешн ка­ лан?— деп даралай, TiicTeift сурады. — Дмитрий Иванович, азге шыны керек кой, иэ? — Иэ!.. — Ci3, экелш етюздпйз. Мен детдомга кабылдандым. Онда ёскен жылдарым iuiiiwe менщ эке-шешемнщ жокты- гын eujKiM жоктатпап едк. Соцгы он шакты кун кабыргама батты да, аздщ алдыцызда... К.ОЯНДЫ аргы жагын айта алмай, кемсендеп отырып кал- ды. Подполковник Соколов будан ары шыдай алмай Kerri де: — Ендеше, 6i3 ceni содан 6epi 1здеп журм1з. Коянды Келбаев деген аты-жеипш жаздырып, бушл Казакстан детдомын !здест1рд!к. Табылмай койгансын... суйтсек, сен,., колтык астында журшсщ гой,— дей берд1 де, езшщ кол астыпда гурган мембранами бурай салып, б1рдеи Тиховпен жалгаса бастап ай-шайга карамастаи: — Василий Павлович, казактын суйшипсш дайындай берувдзд1 сураймын,— деп, eni рет кайталады. Тихов: — Дима, eKi коридордын 6ipiH етпей ек: белменщ 6 ipine ауыспай, сен не мешмен калжындаскын келд1 ме? — деп, ренжи жауап ката 6epin едй Соколов бастырмалатып Kerri. 104

— Василий Павлович, кудай акына мен азбен калжыц- даспаймын foi'i ... — Онда, мына айтып турранын не? — Айтып турраным, акикат. CyfliHHii,— деп тары да так етк!зд! подполковник... — Дима, меш кииамай, келип езщ,— деп трубканы сылк коя салып Тихов 63iHe белшген люкстщ ортасында тенселш турып калды. — ...Ci3 !здеткен баланы... Коянды Колбаевты тауып экелш турмын... — KsfliMri, 03iMi3fliH партизан Келбайдыц баласын ба...— деп, эл1 де сенер-сенбес ыдрайда Тихов подполковник- тен. Тиховты енд1 ашуландырса, езше жаксы тимейтШн сезе койган Соколов б1рден: — Иэ, Василий Павлович, езнОздщ досыцыз болтан партизан Келбайдыц баласын...— деп, колын шекесше апа- рып, eTiriH сарт етюздк — Япыр-ау, сонда сен, 6i3 !здеткен Коянды екепсщ Fofl?! 0з1м де...— дед! де ецгезердей Тихов KapFa тумсык Кояндыны баурына кысып алып, кепке дейш босатпады... 14 Орталык KoMiiTeTTiH ipreciHfleri «Алматы» конак уйшщ алдына куйран коррасындай бук тускен су жана кара «ЗИС» кара айгырдай каскайып кеп, келденендеп токтай калды. Алкымына oai номер! де шнвептн Сыртка соны ку- туге шыккан Тиховтыц он колын ала турран Уэли акын: — Василий Павлович, мынауыныз заводтан кеше рана шыккан ба, калай? TinTi айнадай жалтырайды foA e3i,— деп жымьщ-жымын кагып, булралактай бердк — Заводтан кеше шыкпаган болар. Ал 6ipaK, маран бе- ptayi кеше,— деп Тихов женш айтты. — Сонда, бул шздщ машинаныз ба? — деп акын тан- даиыс 6iflflipin калды. Танданатын да жен! бар сеюлдь 0йткен! оныц б!лу!нде «ЗИС» — облыстардыц Gipiiimi бас- шылары мен халык комиссарларына жэне олардан жорары кызметтег! адамдарра рана берметш кершген. Ал булардан темендег!лерд!н буран колы жеткен емес. Сондыктан Ти- ховтын «3HC»-Ti «маган бер!лд!» деуше\" ceHrici келмеген 6ip райы танылрандай. — Жорарыдары басшы жолдастар кайтып алып!койма- са, aaipre бул машинаньщ neci — мен, • баптаушысы анау 105

Ваня,— деп жымиды да койды Тихов. Республика уюмет1- нщ басшылары Василий Павловичке бул машинаны Тихов- ка сый жоралгысы eTin тарткан. Тихов муны акынга ба- шайлап жатпады. Ал Уэли болса: — Ражап! Ражап!— дей бердй Акыннын. «ражабы»— «ЗИС» пе, элде аупарткомнын 6ipiHiui секретарынын сосан иелж eTyi ме, болмаса, езшщ осындай машинамен кептен кермеген ел жагын аралап кайтатын сапарыныц куаньцвы ма? Ол жагына Василий Павлович мэн бере коймады. Шоферд! Тихов «Вайя» дегенмен, ол жас ж1ггг емес, ши- ратпа жирен мурты бар, ет 6im ii молдау, москалдау келген Kici екен. Ол касына жакындай бергенде Василий Павло­ вич: — Ал, aprbimaFbiH калай, Вайя? — дедй — Во! — деп шофер бас бармарын шошайтты. — Аргымак агызып тур. — Жург1зш, эбден сынап кердш рой? — Менщ сынымнан етть — Суршбей журе аламыз ба? — Суршбск туп'л, ipKiaMefiTiH де шырармыз. — Оран ceniMfliMicin? — Капысыз! — Сен MaimuiaFa сенсеи, мен саган сещйм, онда журу1- Mi3re болады екен;— деп Тихов кенймн кенге салды. Тиховтыц шоферд1 пысыцтауы тегш емес-Ti. Алматы мен Жоцрар какпасыныц арасында 03ipre сызыкша Tin-Tin тартылып жаткан асфальт жол жок-ты. 03eni кеп Жетшу- дщ бул eKi аралырыпда Kenipi солкылдак сулар да кездеседь Сопдай бураланкылыктары, киындыктары бар жолра Тихов жещл машинамен, жана машинамен 6ipiiimi рет тускел! тур. Кеше осы Жайында агроном Сейтешпен акылдасканда ол: «Bi3aiH «ЗИС» эл1 сыннан етпеген жана машина рой. Шофер 6ipa3 ж ург!зт, байкап керсш де. Егер аяк астынан элдекандай 6ip акауы ш ы ры п калмаса, жер кере журген де дурыс болар еди Алда-жалда токтап кал- гандай болсак, ел imi емес пе? Онда арлы-берл1 журш жат­ кан жук машиналарыпан комек алармыз»,— деген едь Ау- даны мен Алматыньщ арасына yueMi Jlenci станциясы ар- кылы поезбен келш-кетш.журетш Тиховка Сейтештщ дала жолымен кен тыныстап оралуды усынуы Tepic кершбеген- джтен ©3i де осы барытка ойыскан. Содан шоферш «ЗИС»-ке отыррызып коя берген. Ka3ip сонын нэтижесш сурап тур. Шофердж жауабы сешмдй Ендеше оран Тихонов та с.енедр

бйтетпн: Тихов Ваняны жиырма жылдан 6epi бшедк Кейш Тихов аупартиом секретарьлырыпа ауысканда Ваняны езК не шофер Fbin алган болатын. Содан 6epi секретарьдын «пикабын» токтатпай журпз1п, 6ipre жасасып келедь Сон- дыктан шофердщ нык ce3i Василий Павлович уш*н эбден жеткшкть Машина жайына каныкканнан кейш Тихов: — Япыр-ай, Сейтеш не Fbin iteuiiKTi? — деп аландай бас- тады. 'Гиховтын СейтешЫн. i<iм екешн 6ipre жол шыккалы тур Fan Уэли де, Шоукарра да б1лмейД1, подполковник Со­ колов капа бшедь Уэли Тиховтын ез1мен де кеше гана об- комда таныскан. BipiH 6ipi бурыннан сырттай бшетш булар- дыц Уш Арал, Жайпак жагына 6ipre журу жвшндеп эцгь Meaepi онай кабысып кеткен-дь Ендд сол сапарды Сейтеш деген 6ip ж 1гтчц KeuiiKTipin туруы — акынра унамайтын- дай. — Ол жМтдоз KiM ед1? — деп калды Тиховка салкын- дау гана. — Bi3flin ауданньщ бас агрономы. — Bip жакка кет1п пе efli? — Халык Комиссарлары Совет1 председателшщ кабыл- дауына кеткен,— деп Тихов салмактай айтты. «ЗИС»-тщ жеш 03 алдына uibiFap. Ал 6ipaK мына жауап Уэлидщ кулагына юрмейтшдей. Ол 03iHiH акындык мшезЬ не тэн кьщырлыкпен: «Па, нлркш! Халык Комиссарлары Совет! председателшщ ауданньщ бас агрономымен эцпме- лесуден баска жумысы таусылып калган шырар?» дей жаз- дап калды да, эзшдеген боп: — Ол ж1г тщ зд 1, мумкш, нарком етш тагайындап ж1бе- pin журмесе, ayeai? — деп жымындап койды. Мунын кандай астарда айтылранын сезсе де, сабырлы Тихов кецшне дш алмады. Кайта e3iMiuui акынга тусшд1ре т!л катты. — Дэл солай болмаганымен, соган жете кабыл тусетш 6ip орынра бек1ту жайында сез бар. Ал нарком боп тагай- ындалса neci бар? BiaiMfli, маман жастын. болашагына шек бар ма? KyHi кеше рана Jlenci балалар yflinen тулеп ушкан желм Сейтеш едь MiHe 6yriH... Расилий Павлович Сейтештщ 6yriHi'iciH айткысы келме- Д1- Cipa, ертерек шырар деп туйгендей. Аякталмай калган сейлемнщ аржарына Уэли де жетек жш тастамады. Элгш- flericiH жуып шайрысы кеп: — 1лэШмда ecciH, ессш!— дей бердк 107

Секретарь мен акын арасындагы энпмелерд1 тугел естт, кулагын Typin TYPFan Шоукарга «Jlenci балалар уйшен тулеп ушкан желм Сейтеш» дегенд1 еслгенде елек ете кал- ды. Кайдан е ст т ед1 осы eciMfli? Эйтеу1р кеп ecrireHi бар. Я, айтпакшы ездерМц директоры Матвеева кей энг1мелер1- Hiu устшде тэрбиеленунплерге ылри Сейтеш дегенд1 улг! eTin айта беретш ед!-ау. Мына Сейтеш сонын ез1 болып шыкпасын?! 03i кандай ж т т екен?.. Шоукарга осындай сурактар устшде турранда булардыц тюбына Сейтештщ 03i де кеп косылды. Тихов Сейтешл колтыкгай устап Уэли акыннын алдына жакындатты да: — Уэли Жатаганович, танысып койыныз. Б!здщ Сейтеш Жакыпов деген ж1гтм1з,— дедь— Ал мына Kici ез1м!здщ Ж елсудан шы'ккан акын... Уэли Сейтештщ бас-аягына бардарлай карады да онын колын алып турып, шшен: cryci ипден тушлме» деунй едь Сырт сымбатын кещлге конарлыктай бар екен, деп cyftci- Hin калды. Шоукарга да ез тусынан imKi ой кезегш етюзбе- дй «ПКркш, менщ агайым болар ма едщ»,— деп мезгш-мез- гш кез TiKTi. — Сейтеш, жумыстарын 6iTTi ме?— деп сурады Тихов, Уэли мен Сейтеш кол алысып бола бере. — Birri. Аксакалдын e3i кабылдады... — Шеппм кандай? — Шенпм сол — 63iHi3 бшелн жардай: осында келу. Ол жайында обком, облаткомга катынас кагаз жазуга тапсыр- ма бердй— дегенд1 Сейтеш уяндана турып айтты... — Дима, тездетга ауылга телефон сорып ж1бер. Кайрак- naflFa хабар 6epciH. Кайракпай байкасын. Нэд1рд1 талды- рып алып журмесш. Улкен дабыра болып кетпесш, соны мыктап тапсыр,— дед! Тихов. — Ал, ол кайда? — деп Сейтеш дауысын шьтара сурап калды. Тихов оны онаша колтыктап алып журд1 де: — Эз1рге сен, менщ карамагымнан кеткен жоксын Fofl?.. Олай болса, айтканымды тындай тур... Ол жэйд1 Ди­ ма да, мен де жол-женекей тусшд1рерм1з: тап каз1р, eui6ip сураусыз мен1н айтканымды орындай бер. «Еши рана тушшим» дегендей Сейтеш баскалардан тыс- кары Соколовтын кезшше басын изедк — TyciHCeH болды,— дед1 Тихов Сейтешке ныгарлай тапсырып... Кара «ЗИС» алдында карайганнын бэрш басып озып, 108

зулап келедк А лдынры орындыкта шофермен катар отыр- FaH Шоукарга Алматыдан шьта бере: «Алматы, мен саган екпел1 емесп1н! Сен де маран екпелеме! EHfliri жолы — адам боп оралам!» деген кещл сезш айкайлап айткысы келген- дей, артына б1рнеше рет жалтак-жалтак карады. 15 Алые жолдьщ, уз ак жолдьщ вз ерекшел1г! бар. Мундай- да жолаушылардын аракщж сурау-жауаптарына байла- нысты жортуыл энг1мелер! тез аякталады да, эрмм езшщ iuiKi ойымен, кешл куй!мен сейлесш кетед1. Ол — онай тау- сылмайды, су аяры курдымдай боп cyFa cinin , б1рден сар- кылмайды. Жол каншалыкты узак болса, бул да соншалык- ты алыска шлтейдк колтык тынысын ерюн алады. Бурауын Tycipin, бабын келт!р, nepneciH дэл басып, irneriH как — сонда iuiKi дуниен сыбызрыдай сьщсып, куйдей кумб1рлеп сейлей женеледь Жан-жуйен — 6ip аукым тарылады, ты- жырыныека ушырайды, 6ip аукым — KeHicTiK алып, шал- кып шыра келедк Мундайда кешл кебше-квп арттагыны киялай шолады, алдарыны киялдай кезедк кырандай ка- лыктайды, кырридай туйигед!,' торрайдай шырылдайды, булбулдай сайрайды. 0ткен еткелдш eKiHiiirriciHe ренжи- Д1, кызыктысын жаксы сез1ммен еске туаредп Ол ретте эр- KiMHin ез конш езше казы. Тиховтар Ka3ip осы куйге кешкен. Bopi де ез1мен 63i боп отыр. Артта 1ле калды, Шенгелд1 калды, алда Аркарлы асуынык адырлары каран бере бастады. «ЗИС» бабына жаца келген жуйржтей алкымымен жел етш пышактай тЬ лщ барады. Кеудесш кен тастап, бауырын жазып, кесшп алган. Кос канатта кейде таутебелер, жадарай-жоталар кылак етсе, кейде Т1зе бойлар кек epiM еп'ндш шалынады, кейде кеккерпе шалран жайсан жайыла калады. Машина б!рде беткейге зымырай шыкса, б1рде ойыска карай зулай туседь Каражол табаны кара «ЗИС»-тщ астына Kipin, ысырылып калып жатыр, калып жатыр. Жол шетш де, ше- г!н де керсетер емес. Жолаушылардын ой-дуниеа де сол тектес. Эркайсысы 63iHiH 1шк| унш тындайды, сонымен сейлесед!, сонымен сыр- ласады. Bipi ерте, 6ipi кеш осы жол устш басып журмегеш жок. Кай-кайсысынын вм1ршде де осы жол бойында калган белг1л1 6ip кезендер!, i3flepi бар. Ka3ip соларына оралып ооккандай. 109

Уэли акын 6ip кезде Капал тауынын бауырынан Верный- Fa оку 1здеп аттанып едь Сонда осы аралардан сэры тайын тепендетш еткен. Кешшректе сол сапарына арнап: «Аттанып ауыл-анлдан, Саран басып сартайым, OKyFa KerriM калара. Сабылды бой алдырып; Жабыла маран караран Жаутацдан Kerriм далага. Жол бойында жантайып Жаттым, талай шалдырып. Жарбиган, жаман тон-тымак Жабысып Kerri уепмде; Жанайын деген <5ipшырак Жалтылдап Kerri iumifle»,— деп жазран болатын-ды. Сонда ансаран каласына жетн, армандаган бш мш алды, !шшде жалтылдаран шырары сыртында жылтылдап жанды. 0CTi, есейдц акындык тур- FbiFa да конды. Енд1 сол даланы есейген, ес Kipren шарында естерлг акындык кезбен карагысы кеп журш келе жаткан жолына багдарлай, байыптай карайды. Баягы сэры тайдыц салкын жолы, баягы жас кешлд1 жетектеген кызулы eMip- дщ кызба жолы ирелен тартылып, ирецдей бередь.. Айнабулактын кешрш отер-етпесте машинаны Сейтеш токтаттырды. Тихов оны тусшдц карсы болмады. Bip кезде осы жолмен Сейтеш те жаяу журген. Жиырма жетшии жылы Верныйда уйымдастырылран Казкоммунада Сейтеш те окып едк Сонда, жер-жерден осыган артык-кемаз тура мыц казак баласы кабылданран-ды. Jlenci балалар уйшен отыз шэмрт шакыртылган. Сол отыздыц 6ipi Сейтеш Жа- кыпов болатын. Ойжайлаудан Верныйга дейш жаяу 6ip ай журш жеткен. Шаршап-шалдыгып жол кешш келе жаткан жас балаларды бастап, коррап алып журген милиция кыз- MeTKepi осы езен бойында 6ip тунетш шыкканы бар. Одан сэл кейЫрек Турксиб тем1р жолы туйюкенде осы Алтыбай тауыныц тубшде, осы Айнабулак езеншш бойында комсо- молдар сапында TeMip жолды жалгастыратын cohfh шпал- ды кондырысып, coHFbi рельс белшегш беюгпрюкен жэне жепм балалар атынан бул даланы жанрырткан тем!ржол- шы ерлерд! куттыктап едь Ka3ip со 6ip жылдары аяулы се- siMMcn, аялы кешлмен толки, тебфене еске алып тур. Кеше арман, yMiT жетегшде жадау кшммен жалан аяк журш еткен жершен бугш Халык Комиссарлары Советшщ ауыл- шаруашылык тобынын мецгерунпа боп шыккан бетшде ез1н1ц карт устазыныц камкорлырында емен-жай етш барады... Тихов пен Соколов бул аралардан жорык жолымен ары ПО

да, 6epi де сан рет еткен-дь Талдыкорганнан етш, Еркш Жайлауытынын нырындэры жотага шыра бере Тихов: — Дима, есщде ме, баягыда анау кара тумсык аркылы кеп Капалда Bepi6aft кетершсш басура араласканымыз,— деп Соколовка алдынгы колтыкты нускады. 0м1рде ондай кезендер умытыла ма, Василий Пав­ лович?— дед1 элденеге 6ip KypciHin алган подполковник. Тихов ек1 ойланып 6ip карап, Сейтеш пен Кояндыны ке- 3iMen шолрылай бередь Bipi — езшщ досы Келбайдык ба- ласы. Тагдырдын жазуымен кез жазып, жогалтып алып едк Енд1 сол тагдырдын кайта табыстыруымен кеп жыл еткен сон ауылына алып келедь.. EKiHiiiici де — езшщ K63i керген, жорыктас болган карты Жакыптын баласы. Жиыр- ма ушшин жылы балалар уйше ез колымен тапсырып едк К,аз1р Mine бул Халык Комйссарлары Советниц аппаратына бел1м менгерунпш боп алынып отыр. Ио, жас карльташта- ры канатын карып, ecin, жетш келед1 екен. Карап отырса, Тиховтыц алдынан еткен, камкорлырын керген шэюрттер аз емес сиякты. Сонын шшде шыркау шыкканынын 6ipi — мынау Сейтеш кершедк Осы ретте Ортальщ Комитетте бол- ран 6ip энг!меде 6ipiiiuji секретарь Тиховка кей1ндеу Тал- дыкорраннын ез алдына 6ip облыс боп кету'1 ыктимал деген жоба-жоспарды ескерткен. Сонда онын Gipinmi басшылыры- на сол аймактыц жср-суын жаксы бшетш, бшмдк маман кадрдьщ керек болатынын айткан. MyMKiH сонда Сей­ теш сиякты жалындап турган жастар да ойында болган шыгар. Иэ, каз!р Халык Комиссарлар Советше алынуы да сонын алгашкы кадамы тэр1здес. Heci бар, жас кел'се, icxe емес пе? всетш жаска, ерел! жол тускел! тур екен. ©ccin, халык- ка кызмет етсш!.. Сейтеш касындары Кояндыра жаксы ыкыласпен кез тастап кояды. Жол устшде Тихов бутан Келбайдык баласы екешн ацгарткан. Bip кезде Келбайдык экелш кещлш кер- ген Сейтеш те кез жасын 6ip сьтып алгаи. 03iHiK жалгыз inici Эл!бек те осы Кояндынын жоралып кеткенш екнпш кып, Сейтешке жи! айта беретш. Ойыпа солар да оралгам. IniciiiiH 6ip шаттанып калатынына куаиышты, суйнинш... Коянды болса, Эл!бект1 де, Кайракпай арасын да, Нод1р атасын да кез алдына елестете береди.. Талдыкорранга келгенде акын сол жерде калатынын, одан атпен аралайтынын ескертт! де, машинадарылармен ill

сыпаны коштасып кала бердк — Акынныц мунысы Heci, Василий Павлович? — дед! Соколов Тиховка бурылып.— Кеше ресторандагы каркыны мундай емес efli гой?! — Ай, Дима-ай, бул юсшер epKiH журш туратын адам- дар емес пе?! Bi3flin eui6ip жерге аялдамай зымырауымыз ол Kicire кол келмедк Ондайга уакыт кайда, б1зде?— дед1 Тихов салмакпен... Кара «ЗИС» каркынынан 6 ip жазбады. Толып жаткан акжалды езендер мен буйра-буйратты, кальщ карарай;Гы салкын тау сшемдерк кок корпел! жалпак тес дала мен жол канатында каздай катар т1з1лген саялы aFaurrap 6i- piHeH кейш 6ipi коз меспей артта калып жатыр, калып жатыр... ....Кара «ЗИС» кулан иектен айналып Жайпакка бурыла бергенде алдарынан Нэд1рлер де iubiFa келдк Карамы коп емес, оншакты адам FaHa. Шарын журтты керш калган Со­ колов: — Василий Павлович, Кайракпай дурыс к тетч,— дед!. — Соны мен де ойлап келем,— дед1 Тихов,— Ал Коян- ды, атак сен! кутш тур екен, мыкты бол!.. — Ойпырмай, Коянжаным-ай, кулыным-ай, ceHi де ке- peTiH кун бар екен-ау...— деп дауыс сала жупрген Нэд1р карт Кояндыны бас салды. Бул.какырап калган, канрырып кеткен уш тардырдьщ туйккен жер! едк Ак сакалын каусырма жарасына тыккан кажырлы карт омырауын жаспен шайып ещреп турды. Bip кезде ботадай боздап, зарлап кеткен бала, енесше кездес- кендей боздап коя бердк Кастарындагы калын журттык кабыргасы кайысып, егш п-егшп Kerri. Кайракпай журтка кымыз куюмен эуре. Журт шелш басып болганнан кейш Тихов Нэд1рге: — Ата, Сейтешпен осы жерде коштасып кетМз. Алма- тыга ауысты, ертендер кешедк тойынызга да катыса алмай- ды,— дедь — Апыр-ай, бул киын болган екен...— деп карт ептеп кынжылынкырады. — Ата, Кояндыньщ куанышы 6epiMi3re ортак кой. Квл- бай аранын жаксы ыкыласын кеп керш ем. Ендеше Коян- ды менщ де iniM емес пе? Окуы, адам болуы 6apiMi3re де ортак кой,— дед1 Сейтеш толкып турып. — Ал олай болса, бэр1м1здщ де жолымыз болсын! — де- д1 карт кет'лд! унмен... 112

Y Ш IН Ш I ТАРАУ I Соколов элденеден секем алып калды. Келгенше апта болмай жатып наркомат жедел шакыртып отыр. Танертен- нен калма дед!. Сонда муны не деп, калай деп тусшуге бо- лады? TaFbi да прокурордьщ элеп ме? Ол тынды емес пе? Элде баска б1рдеке коксытып жур ме екен? Одан не тусе- fli? Тусшбед1м... Токташы, осы элп «таргыл мысык» iciHe баскаша Kipi- cin, сол наркоматка жегп ме екен. Соколов уры TicTi бакылауына алып журген кызметке- piH шакырттырды. Кешшпей жай кшмд! жас Ж1ггг Kipin кеп: — CisAix шакыргуынызбен келш турмын, жолдас под­ полковник,— деп каздай катып тура калды. — Отыр,— дед1 Соколов,— сен осы анау «таргыл мы- сырыннан» соцгы кезде бетен ештене байкадын баРСыртка шыккан жок па? — Шыкты. Jlenci станциясына барып, пассажир поезы журерде почта вагоныньщ жоштне хат салып ж!бердй — Шырагым-ау, сен муны маран неге айтпай журсщ? Кызметкер1 отырран орнынан атып турды да: — Жолдас подполковник, бзМздщ: куйш-жанып бара жаткан б1рдеце сезбесек, анау-мынауларды маран баяндай берме деген тапсырманыз бар. Мен муны онша курдел1ге жаткыза коймадым. Эншейш хат шыгар деп ойладым. Соколов басын кетерш алды да, кызметкерше: — Отыр. Отырып-ак баяндай бер. Из, юнэ менен екен. Ол жай хат болмады. Хош, сен енд! оныц сапарын толык айтып шыкшы,— дед1 Соколов. Маган Жыландыдагы участковый телефон сокты. 8 -5667 „3

Хабарлаганы: элп 6ipey Жайпакка барам деп автобуска отырып солай карай кегп. Станцияда 6ip туысым бар едц соган да амандасып кайтпасам, екпелеп жатыр дейд‘|, депп осындагыларга. Мен автобусты тосумен болдым. Бар екен (цпнде. Аял- дамастан станцияга журетш машиналардыц шоферлер1мен сейлесш журш, 6ipeyiHe отырды. Оныц артынан 6ip бес ми- нуттан екшнл oip жук машииасыныц кабинасыиа отырып мен де тарттым. Станцияда ол эп дегеннен почтага KipAi де, тез канта шыкты. Алдында станция басында жургеи кезек- iiji мплпцнонерге: почтадан шыкканнан кейш калай карай журеппш бакылай туруды тапсырып койрам. Почтага кiрiп, почташыдан: — Жацагы адам не (стед(?— деп сурап ем: — - Заказной конверт сатып алды. Калтасында жургеи хаты бар екен, inline сомы салып, аузын мыктап жсл1мде;и де журш кегп. Адресш де жазган жок. Мен оран: азамат, адресш жазып, 6i3re тастап кетп-цз, Tyuri поезбси женелте- Mia,— дед1м. Ол: — Со поезбен таиысым етеин едц coFan берем,— дед1 де Рас болса, тунп поезды да керерм!з дед1м де станцияга кслд1м. Милиционер: — Ешкайда кеткен жок, станцияныц ншнде отыр,— де- ;ii. Б(раздан сон базарга карай тартты. Базарда эр затты 6ip itepin журш алды. Мен оны олri милиционерге тапсыр- дым да, 0з1м касыидары асханадаи тамак (шуге KipfliM. Men шыга бергенде, ол келдь Сыртта соны кутейш деп 6ip шет шыгып темек1 тартып тур ед1м, кезекнл милиционер жаны- ма кеп: — Мен осы 6 ipeyfli тани бастадым. Осыдан жиырма шакты кун бурын Алматы поезынан аркасында TyftiHuieri бар, басында телпр жолшыныц фуражкасы бар 6ipey TycTi. Кун кештеу болатын, мен сол куш де кеземш ед1м. Элп ма­ ран келд1 де: — Жолаушы ед!м, шаршап келем. Б(р конып шыгатын уй табылмас па, екен?— дедк Станцияныц жанындагы те- хмржолшылар уйшде туратыи 6 ip маскунем саудагер бар е;и, аты-жешн антып coFan ж1бердш. Артынан тсрезеден 6ip карасам, (здегенге сура Fan кездесштк Орталарыида арак, картаны согып отыр. Tici дё танытып тур. Ka3ip бул соган барады. Ci3 станцияга бара 6epiHi3, бугаи алацдама-

цыз. Мен ез1м ci3re кеп хабарлайым,— дедь Bip шамадан кейш старшина демалып отырран маран: — Дэл солай болды. EKi бутылка арак сала барды. Анау eueyi кушактасып Kepicin, айдайга KipicTi,— деп хабарла- ды.— Ещи кешке дсшн нозгалмайды. Оны бакылауды ма- FaH тапсырыныз. 0 зййз ептеп дем алып алмайсыз ба? — Ондай орын табылса, аздап дем алу Tepic болмас ед1,— дед1м. — Б1здщ кабинет бос, диваны бар. Ккптш imTen жауып алып тыныга 6epi«i3. Кейде б1реулерд!н eciKTi бостан-бос тартып кетет1н1 бар. Ондайга мои берметз,— дед! старши­ на... IIoesFa келгенде, ол поезд дэл журер сэтте хатын поч­ та вагонына зытырып улгердь Одан кейш em6ip бултарыс- сыз кайта оралдык. — Из, туснпкп... Кадаралауды бурынрыдан кушейте туе. Бара бер. Соколов Тиховтын кабинетШн ecirin ашар-ашпаста-ак: — А, а, Дима, Kip, Kip,— деп куана карсы алды. Соко­ лов Тихов столыныц алдындапл креслога жайгасып отыры- сымен аупарткомнын 6ipiHmi секретарь!: — Осы, прокурор екеущнщ арацда Горбонооов мэселесК нен баска кандай i.niK-шатыстарыц бар, жасырмай айт- шы?— дед1 6ipinmi luoicipTiiie етшгендей боп. Муиын бэрi Горбоносовтан басталады. Бул сол icTi кун- г'фт TyciHin жур. 0йтке!н мен оган мынау б!здш ic. Содан 6epi бул iiu куса. Ол — 6ip. Ei<inmi— юблыстык прокурор буран: «Сен, Соколоппеи шатаспай жайына жур»,— депть Бше 61'лсе, бул жорарры бастырыныц астарлы буйрыры гой. Б1здщ прокурор оны Tycin6enTi де... Eiui 6ip сыр бар. Ме- ■Iiн 6meTiniMfli ол сезбейдь Муиын эйел1 саткыи Жалитов- тьщ эйелннн тугаи номере ciiuiici... Оный мшезш бьпешз гой? Шапылдап-ак тур. Сол муны кунд1з-туш камшылап отырып жей беретш болу керек. Не айтатыны TyciniKTi. Ал осындай жардайда жургеп прокур,ордыи колына Горбоносов езшен 03i келш туеш отыр. Ит ол1мге салып влт1рген дет­ дом кызынын жаныиан Горбоносов дегем жазуы бар карыс канжардын табылуы буран Ka3ip б!рден 6ip K93ip. Канжар- да Горбонооов колыиын em6ip танбасы жоктыгын, опыи ycTine влт1рген ei<i адам eKciii.ii бул ессптен шырарып отыр. Милиция тергеуннлернпц корытындысы мулде баска. Олар Горбонооов дегешпн еш катысы жок, деп icTen мулде шыра­ рып тастаган. Прокурор оны жактырмай кабылдапты. Ал

керераз, осыдан 6yriH мен KericiMeii, ол Горбоносовты ка- матады да, сотый тездегпрш ж1бередь — Кайда бармакшысын? — деп сурады Тнхов. — Мана наркоматтан телефон сокты: жедел жет, деп. — Не екенш бшыедщ бе? — Жаксылык емес снякты. Анау «тартыл мысык» тунг! поезга 6ip хат салып ж1берген екен. Не кылса да б1рдене- лерд1 шатыстырып наркоматка арыз жазган-ау деп жора- малдаймын... — Болса, болар. Ont>in6ip быксытатын мезши келт кал­ ган. Жэ, оиы кояйык, 6yrin мен де журем. Совнаркомнаи хабарлады: уакытьщыз келсе, ертеннен калманыз дедь Сагат 6ip бон калган екен foh. Былай болсын, Дима. Б1з станцияга тустен кеГпнг! салкынмен журейж. K,a3ip куннш ыстыктыгы сонша, аспан айналып жергс тускендей. Мундан- да 6ipa3 дем алып, тыныгып алган Tepic болмас... — Слзд1 неге шакыртыпты?— деп сурады Соколов. — Мен Алматымен гана тынбаймын, аркарай Москвага жол тартам. 6з1м1здщ облыстан жер, суга, малга байла- нысты басты мамандар тугел, облатком нредседател1 бар 6ip топ барады. Совнаркомнын мамандары жэне Орталык Комитегпн 6ip хатшысы, eni-уш маманы барады. Осы топка меш де косыпты,— дед1 Тихов.— Москвага баратын булса- парымыздыц максаты мынау рой деймш: Орталык Коми- теттщ сонгы плеиумынан кейш мети ауыл шаруашылыгына катысты хатшы кабылдады. Айтканы: «Б1зде: Талдыкорган жагын ез алдына 6ip облыс eTin шанырак кетерсек пе деген жоба-жоспар бар. Эрине бул эз1рге б1ржола шегшлген мэсе- ле емес. Ойласу, жоспарлау, усыныс алу айналасында гана. Тупт1н тубегейшде солай бола калса, Ci3, Василий Павло­ вич, сонык eKi 6ipiHiui басшылыгынык 6ipin алар ма едр шз?» деп сураган. Мен ала алмайтынымды айттым. «Жа- сым, денсаулыпям ынгай бермеГим рой. Сонау жылдары Порт-Артурда япошкалармен согыскан Teni3UJiMiH. Сонда алган терт-бес жаракатым бар. Артынап азамат согысы жылдарында тары шайкастык. Денемде Черкас корганысы- нан да б1рталай танба бар. Менщ жасым каз!рдщ езшде- ак алпыска таяп калды. Алпыска шыккан сон-ак солар ана жерден 6ip шымшып, мына жерден 6ip-6ip шымшып дорКер- ге, одан тесекке тартады да турады гой. Ондай жагдайда облысты баскару мумкш бе?! Ол жалындап турган 6i.nrip- a.TFbip, маман адамдардын колы. Bipinuii басшы аудан басшыларынын лешрме мшдеттемесш. уэдесш мэл1меттен

окып коя салмай, соны вз кез1мен кере журу керек. 1с сон- да Faua нэтиже бередь Мен кабинетшкч емеспш. Ci3re вз ауданымнан 6ip сыр айтайын. Менде 6ip бес-алты предсе­ датель бар. Солар ылри жалран мэл1мет 6epin, б1зд1 был- тырра дейш алдап журдк Устершен Tycin, STipiKTepi ушш уялтып та айтып, урсып та кетш журд1м. Кейб1реулер одан кез бояушылыктан арыла бастады. Ал 6ipeyi былтырра дейш коймады. Швп науканынык кызу кез! болатын. Элг1 бастыкка телефон соктым. Ол KenipTTi. Швп мыц гектарра дейш шабылды. Бузау корамыз 6iTTi, тек актауы рана кал- ды дед!. Мен сенд1м. Сен ерлеген екенач, деп мактау да айттым. Содан 6ip-eKi сараттан кейш сол жактары колхоз- дарды аралап кайтайын деп жол шыктым. ЭлгЫн колхозы жол устшде, api шшенд!гЫц Kenuii.'iiri жолдын ею канатын- да. Сол жактагы niuieH мухит толкынындай кеудедеи кеп шайкалып-ак тур. Он жактагысы шабылып жатыр екен. Зырылдатып соларта бардым да бригадирд1 сурадым: «Кур- кеде дем алып жатыр» дейд1. Мен «шакыр» дегенше болма- ды, букшен етш жет!п-ак келд1 ол да. Эй онбаран, дед1м ашуым кеп. Жумыстыц кауырт Ke3i мынау. Сен рой квлен- келеп уйыктап жатырсын. Анау машинара отырып ап. неге швп шаппайсын, неге жинаспайсын, a? KoMMyHHCTniciH?- Коммунист1к сана бар ма, сеиде? Ундемейд1. Барлыгы кан- ша жерд1н швб1н шаптындар? «Терт жуз гектардан аз-ак асады». Канша мая туррыздындар? «Торыз». Бастынын кайда? «Конторында шьтар». Элг1 бузау фермасын да кврд1м. «Актауы Faua калмак» туг1л, канкиып кабырралары рана тур. Салып отырып кецсеге келд1м, счетовод отыр екен. Бастыгыц кайда? «Омартара кеткен». Онда жаксы. Мешмен 6ipre жур де, сонда алып бар. Келеек, бастыктьщ бет-аузы кенектей iciK. А ярын ззер басады. ТЫ сейлеуге келмейдь Мен eMipi табан аузында кызбаланбаушы ед!м. Бастыктьщ турш керш шыдай алмай кетт1м. Ей, итт1н рана баласы. Сен! совет ешметш корраскан партизан деп юм айтады? Неге кез бояйсын, неге алдап журещ? Сен Meiii Fa- на емес, ук!мет пен партиямызды, Отанды, халыкты алдан келд!н гой. Оеыган коммунист!к ар.ьщ калай барып журд!? Ka3ip уй!не бар да, дурыстап дем ал. Ертеннен бастап ша- руашылыгына Kipic. Таяуда бюро бар. Мэселецд! сонда караймыз, Аузьща 6ip грам арак алсан, калтандап>1 кызыл билет менщ сейф!ме туст! деп есептей бер. Ауатком предсе- дател1 де дэл осындай 6ip фактшщ ycTinen ренж!п келд!. EKi-уш куннен кей1н кезект! бюрода мэселелер! каралды. 9-5567 • 117

Меи де, ауатком председател1 де ундемедш. Васка жтттер- ак с1Л1кпелерш шырарды. TuicTi жазаларын тартып олар кетт1. Маган сенсенлз, o.nri iujKiumi содан 6epi rinTi конакта да аузьша Gip грамм iumwK алманды. K,a3ip екеуinin де шаруашылыктары жаксы аяктана бастады. Мундайлар бас­ ка жерде кездеспей ме?.. ЖеткЫкп... «Ci3 маган жаксы факт! 6epin отырсыз. Ауыл шаруашылыгына катысы пле- нумда, не активте басшылардын талайын уялтып отырып айтуга болады»,— дед1 хатшы. Мен ендп-i жерде шамам келгенше сол аудан шаруашылыгын еркендете беруге жа- рап турсам да жарайды-ау, деп ойлаймын дед1м. Ал мынау сол Талдыкорган мэселесг Басканьщ рет1н кере алмай отырмын. Ал, турайык, б1зд!кше жур. Мана жекгец ларек- тен кымыз окелт, музга койып журген. Мынадай аптапта одан артык сусын бар ма?! 2 Наркомныц 6ipiHuii орынбасарыньщ кабинетшщ кос- кабат жумсак eciriH еппен ашып iuiKe KipreH Соколов кольш шекесше апарып: — Жолдас генерал! С1здщ шакыртуьщыз бойынша келт турмын,— деп баяндады. — Кел, подполковник, отыр,— дегенд! генерал салкын айтты. К,абагы кату. «Iшiм сезт-ак, едиау жаксылык емес екенш»,— деп койды Соколов. — Мэ, мына былыкпайды окы,— дед1 генерал буйрыкты турде алдында жаткан 6ip \" топ кагазды Соколовка ысы- рып.— Bipi арабшасы, ei<inuiici машинкага квнпр1лген нус- касы, ал анау орысшага аударылганы. Сагап 6api 6ip foA, кайсысын болса да оки бересщ... Соколов алдымен тупнусканы, арабшаны окыды. Суда танба, шубар жылан арыз екен. Муныц «Таргыл мысыктан» келгенш подполковник б1рден сездк Орысша нускасын да карап шыкты. Сосын сэл ойланып отырды да рахаттанып турып каркылдап кулеin ксп. Катты кулгендт сонша, ас- тындагы згп батпан крсслонын 03i селюлдеп кете жаздаДы. — YcTiHHeH былык арыз Tycin отырганда, мынау не кулк!? — деп генерал зекш тастады. Каскалау макдайы жиырылып кет1птк Соколов орнынан атып турып: — Енд1 баяндауга улыксат етМз, жолдас генерал! — дедк — Отырып баяндай бер.

— Егер сексенге келген жылкышы Нэд1р мен колхоз председател1 Кайракпай 6ip кезде шет елге кашып кеткен Арыман байдын туысы болса, онда мен де, Тихов та сол байдын туысымыз,— дедй — Мунынды калай тусшдж?— деп генерал поднолков- никке багдарлай карады. — Былай, жолдас генерал,— деп алды да Соколов Нэдф мен Кайракпайдык кезжде Василий Павлович салалап ай- тып берген тарнхын ту бастан асыкпай, сабырмен даралап отырып баяндап берди Сосын «таррыл мысыктьщ» жайы баяндалды да арыз coHbiKi екеш шегелендь — Солай дегш. MiHe, сыр кайда жатыр. Бзсе, 6i3 ал- рашкыда-ак булай болура THic емес деп. Дегенмен нарком маран ceHi дереу шакырып, TyciniK ал. Аррысын соран бай- ланысты керерм1з деп едк Генерал манапядай емес, Соколовка сенетш болгандык- тан баяндамадан кейш жадырап сала бердк — Сен анау «таргыл мысырынды» каз1р жедел тапсырма бер де, камат. Мынау анонимкадан онын сасык пропаганда- сы мын есе улы. Ол б1реуден 6ipeyre желмен ушып жете 6epefli. Енд1 онын аузын бакаша аштырып Ж1бер1п кою 6i3- ге айып... Мен ауданынды алып 6epeflin,— дед1 де генерал жедел заказ 6epin, наркомга кетт1. Айналасы бес-алты минутта Соколовтын орынбасары телефоннан жауап бере бастады. Подполковникт1н буйрыгы 6ip-aK ауыз болды. — Капитан! «Таргыл мысыкты» дереу кутты орнына кондыр. Тус1нд1н бе? Kiflipwe! Б!тт1м... — Сейлестщ бе?..— дед! наркомга Kipin шыккан гене­ рал.— Ал былай: мынау арызды ал да наркомнын атына тусЫк жаз.. Жанары маран баяндаранындай башайлап жаз. Сосын б1рнеше дана е т т машинкага бастыр да ертен алдымен ез1ме алып кел... Алгашкы сез осымен 6iTTi... Соколовтын тап туйнактай ет1п бастырып, барiне де колын койып окелген TyciniriH генерал мукият окып шыкты да: — Дурыс. Kemeri маган баяндаганынды артык-KeMcia дал TycipinciH. Сен отыра тур. Мен оуел! наркомнын алды- нан етейш,— дед1 де жасыныц егделеу тарта бастаганына карамастан орнынан женм гана котерй'пп, кабинег1нен шырып к е т . Б1ршамадан кеГпп ез]не кайта оралган генерал Соко­ ловка мынаиы хабарлады:

— Арыз бонынша комиссия курылатын болды. Олар 1ске KefiiHipeK Kipicefli. Сен ертендер ауыльща телефон со­ тый, орынбасарыиа «тартыл мысык» туралы тапсырып кой. Tepreyfli сатан каратпай журпзд1ре 6epcin. К,ай уакыгта «тартыл мысык» бэрш мойындайды, сол кезде ceiiiMea ха- барлассын да, кйиртпей «таргылды» 6i3re женелтсш. Бул — 6ip. Екшцн — комиссия сенщ ауданына барып Tencepin жур- мес. Онын кажет! де жок. Олар «тартыл мысыкпен» осында- акжумыс штейдн Солардып корытындысы калай боп туйш- делед!? Ар жагындагы бар мэселесолай карай атады. Yiuin- mi — саган осында б1ршама кун аялдауга тура келедн Осында, б1зде таяуда усталтан уш шпион жатыр. Усталтан жерлершдеп тергеу болмаса, мунда каны шыгып турган ол icTin 6eTi мунда ашылтан жок. Соны уыздай жас лейтенант- ка тапсырып отырмыз. Шпиктер эбден шскен ыскаяктар. Жане олардьщ neMicTis TiMicKijjepi екеш айдан ашык Kepi- Hin тур. Bipin-6ipi бкяетЫн де, максаттары 6ip екен1н де мойындаматан. Ал осындай шытырман дуниен! жас ж т т калай жетелейд!? Алымы, тапкырлыгы, б!лпрл!п кандай? Максатымыз ic б!ткен сон соны байкау. Сен осы кже бас- тан-аяк катысасыц. Ешкандай сез косушы, кенес беруин болма. Максатык ек! жакты да уназ тындай беру. Тергеу аякталтаннан кешн 93 ойыцды, корытындьщды екшеп-елеп, туйшдеп 6i3re докладной жазып 6epeciH, сртен icKe Kipicin- дер. Ал 6yriH боссын... Шоукарга жатдайында Соколовтын болжамы тура кел- дн Прокурор кушиз-туш кез алмай жур екен. Ертен!не ка- маута ордер жазып 6epin, устап экелу ушш к1д!ртпей ек! милиционерд! жайлауга шаптырды... Танертент! шай устшде Калима кемшр, картына: — Нэке, бупн кун жаксы болайын деп тур ма, калай? Маужырап, мамырлап тур гой. Коянжанныц келген!не де уш-терт кун болды. 9.ii Кереге тасты керген жок. Сондык- тан жол болса, Коянжан, «окымысты» ушеухпз барып кайт- сак? Нэд1р !рк1лместен: — Оу, барып кайтындар жолдарын болсын! Жолдарын эжептеу1р жер гой, сусын алып алЫндар. Айтпакшы сен «Окымысты» Коянжанга жер жагдайын жаксылап туанд]- pin жур. Бурын KiM коныстанушы ед1, каз1р кай колхозд!- -Ki — солардын бэрш айтарсын. 120

— Нэке, Коянжанга 6ip жуастау жылцы ерттет. Бурын атка отырып кермеген, шаршамасын,— дед1 Калима. — Жарайды... Баяры Керегетас, баягы Акжал, Jlenci, жагалай ел. Ка­ лима мен Онгарга бэр! де e3repicci3 кершедь BipiHiiii рет керш турран Шоукаргара 6api тамаша, раламат. Дуниедег! ен сулу жер осы snip сиякты сезшш балаша мэз болады. BipaK... тэтеа Сарагулдщ тас бей тн е карай калса, журег1 орнынан козгалып кеткендей болады. Калима кемшр Сарагулдщ бас жагына тсзерлеп отыра калды да, баягыда, Бижамал табанда аныраткан жоктау- ды баяу рана айта бастады. Бурынры сез, бурынгы эуен. Япыр-ай, 6ip еспгеннен калай карып ала койран! Коянды 6ip орыннан тапжылмай капты. 0зшше Ky6ip-Ky6ip етедк «Раламат, раламат! Жок, бул жоктау емес, зарлы эн, шерл! эн! Журек кылын б1рден шертетш нэзж эн, сазды эн! Ce3i кандай? 0леши кеп тусше бермейтш мешн де кекеГнме ко­ на кетт1: «Жаратканныи жок па бЬге Керсететж кызыгы? Калдык уксап катпа кузге Кулакты жеп ызыаы. Сорлы ата-аиан наукасындай Copra тугаи кызым-ай, Куакыштыц кыскасыи-ай, Кайгымыздыц узын-ай...» Онгар Кояндыны TypTin калып: — Бул ceHin апанньщ шыгарраны,— дедк — Коянды: — А,., е,.. не болранда да дэл сол кезг1 аса ауыр куйзе- л1стерш!н дэл cypeTi екен,— дед1 Онгар. Карылез Онгар басын изедр Калима кастарына келш: Коянжан, бул Бижамалдын маран тастап кеткен тоз- байтын мурасы foA Жайлаура шыккан сайын уй imiMi3 тугел 6ip келш кайтамыз. TipiH^iKTeri парызымыз foi'i, Коянжан,— дедн— Ал енд1 б!р сусындап алый кайтайык- Кайту жолында Коянды жанагы зарлы, эсерл1 эннщ ау- кымынап шыга алмады. Bip ест!геннеп карыпты. 1штей ыц- ылдап кайталай бередк ce3i де ез-езшен Laecin калмайды. «Ак тэннш паршалады Таска согып езплеп. I'yaiMAi узд1-ау бакшадагы Ажал дегеи без буйрек. Bi3Ai сонша сор шайкардай Бул кудайга нс жаздык? 121

Жалгызымыз кош аПта алмай Балыктарга болды азык- Кара жерге буйырганы .Мылжалаиган cyfteri, Бсшт болып калды мэнп Лспсммц тас жиеп...» Оцгар ауылдарына жеткенше осыныц эсершен uibiFa a.'iMaFaH. Аттан тусер-туспесте-ак, уйден eKi милиционердш шыга келгенш Kepin, сьпейш калды. Tyci бузылып кетть 0з1не кеп тургандап 6ip сез1м журегш муздатып коя бердь — Горбоносов Шоукаргамысьщ? — деп сурады егдслеу казак сержанты. Шоукарга epiH жыбыр етмздк ■— Ендеше, ceiii камауга келдж. Тез жинал, ауданга журем1з. Mine, ордер... Шоукарга оган карамады да. Нэд1р, Абылдар аужайга мала TyciHin алган скен. Карт турды да: — KapaFbiM, шамалы уакыт к1д1рщдер. Ен болмаса ыс- тык шзй iiuciH. Тансртен кеткеннен кайта оралып жеткен- дерй Аздап сусындасын да. — Апыр-ай, аксакал-ай, эжептеу1р уакыт кутт те оты- рып ек, кун де кештетш барады. Дегенмен аздщ сурауы- ныз болсын,— деп сержант кендй Касындагы казакша ту- crneTiH буйрат жолдасы да басын шулгыды. — Ал балаларым, енд! артык турыс болмасын, уйге Ki- piimep... Калима кемп1р бук тусш жатып калыпты. «УЫлеуден» баскага дэрмеш келмейдь Онгар жылап отыр екен, Нэд1р: — Тэйт spi! Жаман ырым бастауын, мунын? Зан орны аныктайды бэрш де. Кайдагы 6ip детдомнын кызын азаптап елт1рд1 дейдй Бул жала. Шатаскан жагдай. Ол кызды елт1ргенше он кун бопты, Коянжаннын ауылга келгеншс 6yriH 6eciHiui кун. Сонда Алматыда журш еллрген бола ма? Мыйра сыя ма?...— деп каталдау айтты. — Солай, кария. Эл1 белг1аз нэрсе foA. Тексержер. аныкталар...— деп сержант костап койды... Прокурор дегешне жеттк Айналасы уш-терт куинщ iuiiii- де кылмысты icTi каратып, Шоукарганы ату жазасьша кес- Tipin, буНн кешпен Алматыга аттанды да тынды. Милиция- ныц uieiuiMi, карсылыгы icKe т1г1лмедь Ондагы такба да LLIoyKapFaFa Т1р’ келдь Карулы кос милиционердщ ортасын- да аяк-колы ккендеул1 шокиып отырган Шоукарга Ойжай- лау жакка уш карады. Мумкш, мынау туран жершен ушш- uii рет кет1п бара жатканын есше Tycipfli ме екен? BipiHuii

рет e3i KaHFbin кетш едк Екшни рет те куылып Kerri. Mine ушшшще айдалып барады. Журегшде мана уйренш алкан сез, кулагында сонын зарлы эш тур... Haflip эбден калжыраран сон вз уйлерМн жолындагы Бауберж шопаннын алты канатына аялдады. — Апыр-ай, эбден калжырадым сусынынды куйшы,— деп жастыктай отырды. Нэд1рдщ шаршараны шаршаган-ау, Tyci неге сазарып кеткен? Бауберж aFa картыныц мундайын бурын керд1 ме? Корее, умыткан. K,a3iprici ерекше. — Нэке-ай, киналсам да сурайын. Кабагыныз бугш езгеше рой? — деп сурады кымыз куйып отырып. — Дэл солай, Bay6epiK,— деп кария 6ip-eKi кеседен кей- iHсэл тыные алып насыбайын шскед1 де: — Анау 6ip жылдары Коянды деген баладан капыда айрылып калранбыз. Сол Tipi ексн, жацында табылып едк Тапканда Алматыдан Тихов пен НКВД бастыгы кездест1- pin, алып келген. Сейтсек, ол баска фамилия, баска атпен журе 6epinTi. Содан табылмаран екен. Осыдан он бес кун- дей бурын детдомнын 6ip енерл! кызын сурет салып отыр- FaH кезшде б!реулер жэб1рлеп, азаптап елНрт KeTinTi деген шу шыккан емес пе efli? — Иэ, иэ, оны жаксы бтем,— дед! Бауберж. — Ендеше, соны елт!рген Горбоносов деп, прокурор 6i3- дщ баланы айыптап, ату жазасын KecTipTin, айдаттырып ж1берштк Коштаса алмай да калдык. — Баланын аты Коянды дедВДз бе?... Астапыраллай, мен сол баланы бшем,— дед1 Bay6epiK. — Кайдан, калай? — Осы колхозра кошуге колхоздан келж алып кайткам. Жарты жолда сол бала кездесть Екеум1з кештетш Жайпак- ка жетш, MeHiH жертолеме кеп токтадык. Жен ж сураганда енптмм жок, 6ip катын кун керсетпейтш болтан сон каш- тым, дедГде койды. Танертенг! шэйда Жамал екеумгз exi жактап «6i3re бала бол...» деп колкаладык. «Жок» дед! де кетш калды. Mine содан кейш кергем жок. — Typ-Tyci, жасы кай шамада efli? — Жасы сол кезде сепз-тогызда. Ал Tyci: K63i кап-кара, api соншалыкты encip кершд| маран. ©Hi кара-коныр бола- тын. Шашы кара, мурны монкак, уш жары ептеп нмектеу. — Дэл езь Ал na3ip керсен таныр ма ен? — О не дегештз! ©згерсе, онын аты-жеш рана езгердк 123

Ал Ke3i, мурны, Tyci езгерген жок кой. B ip кергеннен айна- катеаз таныр ем. Шэйга, кымызга канып, демш алып, енд1 кетпекнл боп карияра Bay6epiK: — Муны неге бастадым мен? Дэл осыран жалгасатын 6ip anriMe айтам ci3re Ka3ip. Менщ сол квргешм, осы актап алуга cenTiriH тиг1зер,— дед!. — Ой, айналайын Bay6epiK, айта керил. Жаксылык болса, кудайдын 6i3re ок кез1мен карагаиы болды foA! — деп карт шыдамсызданып Kerri. — Мен дэл сол к у т Ойжайлаура тускем. Шаруа белп- л1 рой: уйге шай-шекер деген сияктыларды алу. Содан те- телеу болсын деп детдомнын лагерппн жотасындагы кара- райлы таудагы жалгыз аяк жолмен кайткам. Жолдын те- Menri жарында детдомнын кызы жонын 6epi 6epin б1рдене icTen отырды... Детдомдш екеш кшмжен белгш гой. Айна- ласы толган ак кагаз. Б1рдене icren отыр. Басын 6ip квтер- ген емес. Содан сэл ©те бергешмде карарайдын тасалау же- ржде eKi Kici квр1нд1. Berrepi маган караган. Буйра шашты, бетшде калы бар коныркай 6ipeyi шамасы, 6ip жарым ка- рыстай жалт-жулт канжармен жас Караганды сарт-сарт шауып турды. EKiHiuici 6ip матаны жерге жайып каттап жатты. Ол K©3i туздай шиюл сэры екен, шашы да сондай. Меш байкар емес. Тек тустарынан ©те бергенде рана 6ipeyi: «Шафран!» деп калды. Eneyi ары карай жылысып журе бердк Шамасы «Шафран» 6ipeyiniH аты foh деймш. Мен онда eiu6ip мэн берген жок ед1м. Элг1нде с!з айтканда-ак бэр-бэр1 квз алдыма келе бердк С1здщ Кояндыныздык ка- расы да жок болды ол жерде. Оны кврсем шырамытам да, тани KeTin, тка катам гой. Кудай б1лед1 анау кызды елт1р- ген солар. Оларды кашан кврсем да танимын,— деп токта- ды Бауберж. — Ой, айналайын Баукем-ай, тебемд! квкке 6ip жетю- 3in тастадын foA. Ол сумелектер енд! ешкайда да кашып кутыла алмайды. Жштщ 6ip уштыгы колда, eKiHuiiciH тар- тып алу онай. Ал, Баукем, былай штейж: Танертен ертеле- Tin Кайракпайга тусейж. Не 1стейтМм1зд1 сол жерде ше- шейж. Келгенше отарына Абыл не бола турады. Ол жарына аландама. Жана кетем деп ем, енд1 кетпеймж, конак асына караймын,— деп Haflip cepniHfli кеншн б!'лд1рдк — 03iM де ж!берейш деп отырран жокпын. Мал барана сойылып койран,— дед1 кулш Bay6epiK. — Ендеше б1здщ уйге 6ipeyfli ж1бер, бэйб1шеш алып 124

келсш. Алдымен осы уйде 6ip куансын. Сосын, мол Fbin салкын кымыз ала келсш... — Кайракпай хабарды Баубержтщ ез аузынан 6ip eerin алды да: — Енд1 муны машинката бастырып алайык,— дед1 де ауызты белмесшде отырган секретарь кызды шакырды. — Калкам, машинканды осында алып кел. 0 з белмец- н1к eciriH imTeii жап. Секретарь кыз 6opiH реттеп болтан сон: Мына KiciHiH. айтканын 6ip сез косцай, 6ip сез алмай каз-калпында машинката жазып шык. Неше дана шытара аласын?— дед1 Кайракпай. — Катаз жука, копировка жана. Б1рден он дана еркш шыгады. — Ендеше сол он дана болсын. Ал Бауке, ci3 каз1р жа- натынызды жэйлап айта бастацыз... Басылып бтгкен сон Бауберш бэрше кол койып шыкты. Сосын к1д1рместен кол­ хоз машинасымен орталыкка тартты... — Орныныздан жолыктыртанымыз мундай куанышты болар ма, жолдас майор! — деп Кайракпай милиция басты- ты Кепесбаевпен жайрандай амандасты. — Жаксы хабар болса, куаныштарынызта мен де ортак- пын,— дед! де Копесбаев Кайракпайта карады. — Дэл езд— дед! де Кайракпай машинкадан катаздар- ды алып столынын ycTine койды. — Окыныз!.. Бес-он минутта окып шыккан майор: — Аксакал, ез аузыныздан айтып шытынызшы,— дед1. Баубер!к кергенш баяндап бергеннен Keftin: — Аксакал, мына докуме1тк1збен ci3 6i3re катты кемек- тест1тз. Ол yuiiH ci3re мыц да 6ip рахмет! Кайреке, секре- тарь!ц кандай адам ед1? — деп сурады Копесбаев. Кайрак­ пай тусже койды да: — Жас кыз. Комсомол Myuieci. Бетен ce3i жок. Мен отан: мына басканынызды 6ip пендеге айтушы болма, деп ескергпм. Ол жатынан сешмд1,— дед!. — Аксакалдар, ездерМз де ешк1мге сезд1рмец1здер муны. Ocipece уй iuiTepiHi3re катты ескерт!н1здер. Мыналар- дыц тацбасы тайта баскандай екен. Бупн тунде-ак камай- мыз. Сондаты OKiaiMi3re кемекке Ka3ip 6ip-eKi милиционер ж1берем. Сонан соцтысы олардыц жауабына байланысты болады гой. Ал Ыздерге тэты да рахмет! — дед! майор.

3 Соколов бультып, кысылып, шошып оянды. Кара терге тускен. Тебегшен турып столдагы калкалы шамды жарып, сагатына карал едц эл1 тэнры торт екен. Шамды кайта сен- д1ре салды да, сул-riciH алып терт сурте бастады. «Туу, кандай жаман туе жанагы? Кайдан Kipin жур туоме?» дел ренжи бастады. Балалар yfli лагерник ньтындары карагай- лы таудыц 6ip одели жершде айиаласына караз, карындаш- тарын жайып койып, сурет салып отырраи талдырмаш кыз. Кенет, олдекайдан шьта келген екеу бас сап аузына шубе- рек тьтып, колып байлап ары карай суйрелей желеледь Колы байлаулы, аузы танулы кыздык абнырын айрапдай теккеннен кейш кен1рдектен бауыздап, ei<i кезш ойып тас- тап, канжарды касына койып, ары карай жылыскан. Соко­ ловка осы сурет кершген. Ол туюргшке 6ip TyKipin таста- ды да: «Нагыз айыпкерлер ерюндште сайран сап жур. Ал жазыксыз Ж1Г1Т атылуын к утт, турмеде жатыр. Осында эд1лет, адамдык бар ма? Эй, койшы, тан атпай ез1мд1 ез1м ренж^пейшин»,— дел туйд1 де номерМн терезелерш ашыл койып деле шыныктыру жасауга KipicTi. Содан кырынып, жуынып келш сагатына тары карал едц бес екен. Осы кезде телефон узак шырылдады. Соколов трубканы алып едц Жайпактан, милиция 'бастыгы Квпесбаев екен. «Жолдас подпблковник, ертелетт телефон copyFa амалсыз можбур болдым. Элг1 ei<i куйкентай колда. Икемге келдк Ci3 жок боп кысылып отырмын. ByriH жеделдетт келе алмас па екенс1з?» «TyciwuM- Туске дейш барып калармын. Дайын отыр,— деД1 Соколов. Сопан сон: «Монындаран да екен Fofi, иттер. Анау сез|'п кала ма деп кысылып отыр екен-ay, дед1 езше-езк— Byrinri поезд тунде болады. Кеш. Машина да кешке дей т мнтындайды. Тэуекел, наркомнын жеке самоле- Tin сураймын». — Ойпырмай, TypiH ерт сендфгбндей гой, Дмитрий Ива­ нович,— дед! наркомнын 6ipiim ii орынбасары кабинетше ез!мен 6ipre Kipren Соколовка тандана карал,— жайсыз б1рдене боп калды ма? Соколов жедел хабар алып, кысылып отырранын айтты да, тьпегш де Дркедь — Ол Kici ce3iMiuui адам рой, 6epin калар. Ka3ip мен сурайын,— дед! де кнопканы басты. Кемекинш Kipai. — Подполковник, нарком езшде ме екен, бшш. Нарком сезге де келмеди «такты 6ecreri жедел сигнал 126

шынында да тепн емес. Ал меш'н самолеп'мдк бупнге ез карауыцда»,— дегсн. Жец1л, ушкыр самолетпен тез ушып келе койран Соко- ловты кергенде милиция бастыры Квпесбаев TinTi ерекше куанды. — Ойпырмай, жаным мурнымныц ушына келш отыр едк мундай сэт™ болар ма?! — Ол жарына тусшем. Ещй icne кешейпк, жолдас майор. Кыскаша айтыиызшы, калам болтаный. — Б1зге Кайракпайлар кемектестк Соныц 6ip койшысы мыналарды сыртынан корген екен. Соныц аузынан шыккан- ныц бэрш машинкага бастырып, кол койып осында алый келдь Be.nri.nepi таска тусксндей екен. Jlencire, ондэры ешл- ге кемекке адамдар Ж1берд]м. Сол TyHi шаруаланды. Bipan, ол Tyni де, кеше кушиз де мойындарына алмады. 0ткен Tyni аузы-ауызларына жукпан Kerri... Содан танныц атуын cap- рая KyrriM. Енд1 не icTeflMi3? Алматыра айдатсам, онда ал- май ма деп xayinTiMiH... — Одан саспа, жолдас майор. Сотка керек болганша б1зде жата турады. Ал былай болсын: Машинанды Ойжай- лаура ж1бер. Шоферщ жолды жаксы бкле ме? — Жаксы бмедц осы жердщ непзп туррынДарыныц 61- pi РОЙ... — Ендеше, Ойжайлаудан Eni AiuaFa, одан Саркантка тусетш жолмен кетс!н. Талдыкоргамга 6yrin кун батпай же- те алмас. Ал Абакумовкага кун уясына к!рер, юрместе-ак мелшер!нде аяк шктередк Сонда участковый бар. Соны тауып алып, тунеп шыксын. Жшптер аса сак болу керек. Кезектесш дем алганы макул. 0лiмге бас Tirin бара жат­ кан немелер кит еткенд1 пайдаланып калады. Айтпакшы, неше адам ж1берешц? — Шофермен тертеу. С1здщ 6ip адамыкыз Keuie.ii 6epi сонда. Орынбасарыныз кояр да коймай отырып косып бер- ген 6i3rc. — Онда TinTi жаксы. Айдап баратын терт адамныц 6i- pcyi сол болады. Мен тапсырды депн. Алматыра келген сон маран телефон соксын. Ал тапсырмацды 6epin кел. Кшрмей ушайык. — Куп,— дед1 де Кепесбаев шыгып Kerri. Соколовтын кез1 элплердщ 6ipeyiHin айыбын мойындап жазран каразы- на TycTi: «...(издщ максатымыз Горбоносовты еллру едк Ол кутылып KCTTi. Сонан соц онын cyfleTin кызын нысанара алдык. Жалпы сулу болгандыктан ол кызра бурыннан 127

кызыгып журетшб1з...» «Туу иттер» деп Соколов Tepic айна- лып турды... Арада 6 ip шама уакыт erri. Василий Павлович Москва- даи оралван. Талдыцорган маселeci эл1 де 6ip-eKi рет сарап- талып, ешшшаз кесш-шшуд1 керек ётед1 деп шешкен. Соколов наркоматтары icin аяктап, ез мшдетш аткара бас- таран-ды. Алматыдап кеше Сейтеш телефон соры п, Коян- дыны турмеден шырарып экёлш, конак уйге орналастыр- рандарын хабарлады. Соколовтын eciri шалкалай ашылып М1ИЛИЦИЯ бастыры Кепесбаев куле Kipin келдь Ол кептен Алматыда. болатын. Соколов 03i 6epi кетерде К,ояпдыныц icin 61лin, езше жолырып туруды 63i Кепесбаевка тапсыр- Fan-ды. — Оу, жолдас! ©скен дэреженмен куттыктаймын! — деп Соколов орнынан турып Кепесбаевты кызу куттыкта- ды.— Ал, энг1менд1 айта бер, жолдас подполковник. Кеше бюрода элг1 прокурор мен соттын мэселесш па­ рады. Алдымен меш тындады. Барлык жайды жшктеп отырып баяндап берд1м. Оларды да тындады. Мына жерде кодыран-кодыран етш коймайтып прокурордын бюрода мойнынан 6e3i, аузынан ce3i теплд! де калды. Tepreyiui- ге есеп карточкасына жазылып, катан ceric беркчдй.. Анау екеудщ ici алдынгы куш каралды. Сонымен барлык icTin. туйпп 6ip-eKi кунде онынан шешшп uibiFa келдк Ж 1гтш з- д1 алып келейш деп ем, «Бармаймын. Дмитрий Ивановичты осында кутем»,— деп кенбедй — CoFaH журш кетуге б1раздан сон баскармадагы бас- шылардан улыксат сурайын деп отырмын,— деп Соколов аузын жиып алганша болмады. Алматыдан телефон со- рылды. _^ — Солематсын ба, жолдас полковник? — Сэлематсыз ба, жолдас халык комиссары?! — Ka3ip сараи менщ адамым ушып барады. Юд|’рмей, сонымен 6ipre жет... Трубкада баска сез болмады. — Апыр-ау, он куларыммен ёстМм бе, жанарыны? — деп Соколов анырып калды. — Он кулак кой. Полковник дегеши мен де ап-айкцн ecTifliM. Дэрежешз ecinTi. Куттыктаймын, Дмитрий Ива­ нович!— деп Кепесбаев орнынан турып адал кешлден ко- лын алды...

— CaFan полковник дэрежеан алдакашан 6epin, беют- кем!з. Содан Москвага ж1берш ек, кенпкпей бектлш келд! де. Дэл сол кезде «таррыл мысыктын» арызы сак. ете тустк Акылдаса келдж те, комиссиянын корытындысын кутейж деп ш еитк. Комиссия iciHHCH мш таба алмады. Сонымен бугшнен бастап полковник жолдас облыстык НКВД-нын бастырысын. Буйрык жазылган, кол койылрэн. Наркомнын алдында жатыр. Мундагы icinfli кешш келген сон кабылдаи аларсын. Бупн аулына кайт. Ka3ip жана форманды экеле- д1, кабылдауга сонымен барасын. Орнына орынбасарьщ та- райындалды жэне оран майорлык дэреже бершдк Умытпай онын да формасын ала кет. Айтпакшы сен ундемей журш улкен ерлш icTen, элп 6oKcepiHHi ажал аузынан алып шы- РЫПСЫН.. — Оны кайдан естшщздер?— деп танданды полковник Соколов. — Е, б1зде кулак кеп кой,— деп генерал жымиды.— Ке­ ше нарком есттенде, саган катты риза болды. «Мундай адамгершшкп адамнын адамы FaHa icTefl алады» дедь — Облыстагы бурынгы бастык кайда барады? — 03ipre аппаратта бел1м баскарады. KefliHriciH кейш KepeMis. — Оган ренжш журген жок па екен? — KepiciHme, куанцп жур дейдь — Маган iciH етюзгенде кабарын шытпай, жайрандап журген! керек те. Кемекнн Соколовка арнайы Tirinren жана формаиы альт Kipfli. Гардировка барып KHin i<epin едк куйып койгандай екен. — Мше, петлицана 6ip шпал жетпей тур екен. Жана формамен 6ipre кулпырып кегп,— деп генерал эз1лдед1 де,— ал кел куттыктап кояйын,— дедк Сосын шэюртшщ колын бар ыкласымен кысты. — Сэл отыра турайык. «ЖМттер тугел жиналып бол- FaH сон, вз1м хабар берем» деген нарком. Кояндынык TypiH кергенде полковник Соколов шошып — Жаным-ау, мынауын не? — Иэ, осыдан кысылып ci3 келгенде шыга алмай жур- Д'м гой, Дмитрий Иванович. Баягыда Атаман № 2 устага- 129

ныцызда узын бойлы, кылка мойын бала бар емес пе ед!? Жираф деп аталатын. — Иэ, eciMe тусп. Сол неме эл1 бандит екен. Осы кала- да тапа-тал тусте 6ip сберкассанын кассирш атып салып, колын терезсден бойлай сун птт, уыстап ак та алып турган жершде усталыпты. Атылу жазасына кестть Камерада туткындар айтады: «Сен келш, ол сыбагасын алган сок Fa- на KesiMis ашылды. Эйтпесе, сырттан келген дэмдьдэмд! тагамдарымызды тартып алып карап отыратын» деп. Мен Жирафты б1рден таныдым, ол меш TinTi шырамытпады да. Bip Kyui Сейтеш aFaft шскен казы, карта, бауырсак экеп 6epin кеткен. Соны алдыма жайып, айналадагыларга аз- аздан дэм таткызайын деп отыр ем; «ей, сопляк экел алдын- дагыны мунда» дедк «Е, ненщ акысы?» «K,a3ip керсетем мен саган ненщ акысы екенш» дед1 де газеттеп тамакты те- yin кеп либердк «Эй, Жираф! Мен с е т жаксы бьлем. Мен, ертеде сен ит кылатын Шоукаргамын. K,a3ip Kepicinuie ceni шелпек ете алам. Онан да женще отыр» дед!м. «Жанге отырранды керсетей1н» дед1 де талма журектен nepin кеп ж1бердк Журег1мд1 устап турып калдым. «Алдын ба, сыбаганды?» «Сыбага саган керек екен» дед1м де ынгайлы кеп калды ма кайдам, кездщ астынан сарт етмздш, у да шу болды да калды. 1сштен кез1 кершбейдк мурнынан кан сауралап жатты... Кеп узамай жазылып, (издщ камерара кайта келдк Bip куш тунде «а,., а!» деп бакырып ояндым. Кулагым жанымды шьюарып ауырады, устап керсем шунак боп каппын. Ортада селтшп Жираф тур. «Ай, коймадьщ гой» дед!м де жактыц астыпап конжиттым. Артынан есть fliM; жагы сыныптьг,.. — Ауылга барасын б а ? — деп сурады Соколов. — Бармаймын! — Неге? — Карттар мына кулакты кергенде жасып калады. Барганда куантып, кайтарда жылатып кеткеннен не пайда? — Ендш ойын кандай? — Алдымен менщ докумепттер1'мд! дурыстатып Gepin- дер. ©з аты-жешме кешуге болады Foft? Mine содан кейш Кызыл эскерге суранам. С 1здер кемектесвдздер. — Бул б!рден 6ip дурыс шеипм. Ол жагын мен кешш келген сон кек отырып сейлесешк. — Осында Kemin келеаз бе? — деп сурады Коянды. 130

— Иэ! Мен осы облыстык НКВД-сынын бастыры боп тарайындалдым... Арада 6ip талай кун еткеннен кейш Тихов бастаран топ вокзалда Кояндыны кызыл эскерге шырарып салып турды. — Жолыц болсын, Коянды! Коянды терезеден эл1 карап тур. Квз алдында квп кам- коршыларынын cypeTi, кеншнде тауда туран эн, таудан уйренген эн! Тау энП

Б. ТОХТАРОВ Песня в горах Роман Издательство «Жазушы» - Худож. рРедеадкаткотрорР.С.СлСюейстархеавзаи.н.ТеХхунд.ожрендиакктПор. ЛКи. сЗеанукрое.нбайулы. Корректор Е. Жармуханбетов. Сдано в набор I/X-I970 г. Изд. К, 380. Подписано к печати 23/III-I97I. УГ01522. Бумага тип. № I. 8Т4иXIр0а8ж'/ia4—2040.012э5коз.. лЦ.е—н6а.9338укеолп. .п, л. =(уч. 7.45л.) Заказ Hi 5567. Типография № 18 Глапполиграфпрома Госкомитета Совета Министров КазССР по печати, г. Алма-Ата, ул. Утеиова, 23.