Б.Тоқтаров Таудағы ән

2 Казак ССР-нын Оку Халык комиссариаты 6ip жума бойына Алматыда он екшин казак орта мектебшщ уйшде республнкалык мектеп онерпаздарынын олимпнадасын ет- шзген-дк Шоукарга осыган кун кургатпай барып журдк Юмд1 кермедк н ет кермед1 ол? Эртурл! енерге талпынган жасосп1р1мдер жап-жуйесш жадыратып, коншн кытыкта- ды. Ocipece, e3i тэрбиелепген Jlenci балалар ушнен келген- дердщ биш Kepin, энш еспгепде, кушн тындап, ойынына зер салраида Шоукарга 6ip куанды, 6ip куйшдк Куанышы — кошаметк куйшпп олардан шеттетшп кетук Bip казаннан ас iLuin, 6ip уяда ecin келе жаткан дос-жарандары кезше оттай басылды. BipaK оларра коршуге Шоукарраныц дат! бармады, уяты жетпедк Таныстарынын элде (Нрше керппп калмас yuiin, залдыц арткы жагынДа унем1 тыгылумен отырды. Бэршен бурын балалар ytiiHiK директоры Матвеева мен ез1мен 6ip класта окитын суретнп Шарапаттан кысыл- ды. Матвеева буран балалар ушнен шыгарылран ксзде до- кументтерш 6epin турып: «Совет ошметшщ камкорлырында шек жок едк 6ipaK, епд1 6i3re екпелеме, бэрш озщнен кер. Олi де айтарым: кангыма, жудырыктасуды таста, адам болу жолын i3fle, шырарым! Абиыр болганда, сенен соккы жеген ж1г1т, 0Л1мнен амаи калды. Ата-анасы зан орнына да барды. BipaK аудан бойыпша мектептер жарысын етюзген терепл комиссия эд!лд1гш бердк Юм ед1 аты, иэ, Салих екен рой. Сол Салихтын рингте сешмен калай да шайкаспай коймайтынын куэландырып акт усынды жэне дэр1герлерд1н аныктамасы себеп болды. Bi3re де 6ip женмийк берген осы жардай. Сонда да мшездеме кагаз бере алмаймын. EpiK менде емес. Eiifli жолын болсын...» деген. Ал, Шарапат бол- са, 6ip орайда: «Боксшы болдын — дурыс-ак, катарынмен жарыска шыктын — опыц да куп. BipaK рингте 6ipeyfliH кабыррасын куйрет, аузы-басын буз деп саган KiM yflpeTTi? Салихтын хал! эл1 де жетгсш жатпаса керек. Ал ол жазы- лып кетпесе, ceni еншм де аямайды. Каз1рд1н езшде-ак онын достары саган Ticin кайрап жур дейдь Сондыктан тез рана табанынды жалтырат, жонний тап... Детдомнан шыга- рылдын — сен жалрыз бас жет!мс1н, олар — кеп. 1зщд1 бак­ са, жанашырын жок екешн умытпа», дец катты айтып кал­ ган. Салих Ойжайлаудын ж ергш кл ж1г т . Шоукаргадан exi-уш жас улкен, exi класс жояары окитын. Салих коп 50

агайынды жзне туп-тукьшдарыныц барльшы да не заман- нан осы аранын суын сулап, отын карпып келе жаткан байырры тургындар. Шоукарра мен Салихтын еткен жылы жазда жайсыз жардайда кездескеш бар. Шоукарра балалар ушнщ TyHri кузетшшгшде турран. Кенет Jlenci езеш жак- тан шынрырран кыз дауысы естшдй Шоукарра вз кемекнн- лерше хабар беруге де улг1рмедь Балалар yfliue Faua белгш ыскырыкты 6ip тартты да езен жагасында Шарапатты жа- ланаштаралы жаткан сокталдай-сокталдай уш ж!г1ттщ ор- тасынан 6ip-ai(, шыкты. Айкас онайга туспедй Тек кана Шоу- карраньщ каршадайынан бастап жудырыктасуга уйрен- ген боксшылдык тэсш уш ж1г1гп уш жарына yflipe бастап едь BipaK аяк астынан сол колы дыз erri де, салбырап томен тусе бердк «Ох, онбаран» деп калган Шоукарранын даусымен катар тун тыныштырын басына котерген горн yni де есплдг Элгшде Faua K03i булдырай бастаган Шоукар­ ра горн yaiii еепгеиде езше балалар уйшеи келш калган кемекп ce3in, селт eTin, ceprin uibiFa келдк Бул кезде жацары опыр-топыр ушеудщ де карасы ешкен екен. Eiifliri сэтте Шоукарра пышак, салынран колын байлап жаткан Шарапаг пен езше комекке келгеп балалар уйшщ 6ip отрядын кер- дь Олардыц Шоукаррага алрашкы айтканы: — ¥стай алмадык, таптырмай Kerri,— деген жауап болды. — Тастай карацры тунде сырнайлатып, кернейлетш сал- танат курып журсендер сендерге жанына пышак жанып журген каныпезерлер туп'л, тышкак тайынша устатар ма? — деп сау колын ашумен алтей салды Шоукарра.— Эттен, ен болмаса GipeyiHin тур-тусш дурыстап дендей ал- май калдым... Шоукарра «зттен» деп еюнгешмен ездер1мен 6ipre тэр- биеленш 6ipre окып, 6ipre ecin келе жаткан кызды жэб1р- ден а1ман-сау куткарып алганына риза кайтты. Бар жайды ол кейш бьпдк Шоукарра ушеумен айкаса бастаганда, бала­ лар уйше комекке >nyripreH Шарапат отрядка орта жолда кездескен. Олар жеткенше, мыналар да зытып отырран. Кеш >Kypri3iaren тергеуде ол ушеудщ i3in шала алмаган. Тек шшкентай балалар рана элдеюмдердщ аузынан емш- eMic 6ip сездерд! кагып калган. AitFapca, Шоукаргамен ке- 6ipeK айкаскан да, акыры болмаган сон пышак салган да Салих деген жылпос ж1г!т екен. Ушеудщ дыны да сол, кыз­ ды андып турып езен ацрарына карай алдымен суйрей же- нелген де сол... Mine сол ж1ггг биыл Ойжайлаудагы педучи- 51

лище залында аудан MCKTcnrepi бойынша еткен жас бокс- шылар сайысына сайланып-ак шыккан. Шомбал дене, ауыр салмакты болганымен сунгак, Шоукаргага жабыса берген... Акыры кап кызу устжде Салихтын аузы-мурнып быт- шыт кып, кабыррасын куйретш сап, ел1м аузынан 6ip-aK шыгарган Шоукарраныц e3i де балалар ушнен шырарылып тынып ед1. Сопда не ушж? К,ыз намысы ма, элде пышак ургыздырран ез намысы ма? Мумкш eKeyi де бар шыр'ар. К,ыз журен осыны сезе ме? Мейл! сезсш, мейл! сезбесш бо- лар ic болды. Кыз ез ce3in жанашырлыкпен барынша катты да айгты, ауыр да айтты. Ойжайлауда айтылтан сол ауыр сездер Алматыда кайталапып журмесе екен деп, Шоукарра нитей катты нледн Олимпиада устжде сол yuiin KeCitie кеп букпантайлай берген. Эйтеу1р кайталанбады-ау. Олар энеу куш уйлерже кайтып Kerri. Шоукарра да вокзал басына барды. Емен-жаркын ашык бармады, кысылып-кымтыры- лып, тасаланып барды. Бэр-бэр!мен сырттай коштасып ка­ луга бекждн Сол уйрарыммен поезд жургенше калтарыста турды. Ke3i узын нзбектж орта денгешндеп кек вагонда. Вагон iiui балалар думаны. Сол думай таскыны Шоукарга- иын кешлже сауылдай куйылып тур. Эне, вагон табалдыры- рына Матвеева шыкты. Элдеюмге колын булрап, кош айта бастады. Эне, терезеден Шарапаттын басы керждк Шоу­ карра: «Шарапат!» деп айкайлай жаздап барып, езж эзер устап калды. Поезд акырын козрала бердк Шоукарранын i<03i кадалган кек вагон да torepi жылжыды. Тусынан да eTTi. Bipre ескеп достары жаркылдай кулюп, эндетш, елен,- детж барады екен. Олардыи сынрыр-сыдрыр уш кулагына жып-жылы-ак естйш. Бойын кызыгу мен кызрану катар билед!. Олардыи арасында езжж жоктыры imiii куйд1рш кеткендей болды. Эйтсе де: «Кош болыныз, Вера Агаповна! Кош болындар, достар! Кош-бол, Шарапат! Мен ceiii умыт- паймын»,— деген сезж коз карасымен поезга коса иркеп ж!берд! де e3eri ертенгендей киналысты турде 6ip орында узак турып барып козралды. 3 Сол киналысы мен кызганышы намысын коздырып оты- рып, бугж завод директорынын кецсесжен 6ip-aK шыгып едн Кабылдарын кабылдап алса да бурыл бас директордын оуелде мунымен ici болмады. Жап-жалпак жылтыр столдын ycTine катарынан кондырылран микрофон, телефон, звонок-

тардын 6ipiHeH кейш 6ipi шырылдап директордын аузын да, колын да босатпады. Бул сэттерде ол бала ж т т Шоу- KapFa туг!л, езЫ н 6ipinmi орынбасары Kipin келсе де кенкл аудара коятындай емес-Ti. Тек б1раздан кешн FaHa бар шы- рыл тынып, ол Шоукаргадан жай-жапсар сурай бастады. — Неге келдщ? Фамилияц, атын к!м?.. — Фамилиям — Горбоносов, атым... Жумыска турайын деп... — Горбоносов дейсш бе? Токта, осы сен казак емесс1К бе? — деп директор Шоукаргага теарейе карады. — Иэ... — Олай болса, Горбоносовын калай? — Бшмеймш,— деп Шоукарра кумшжи бердк — Жэ, мейл!, солай-ак дешк,— деп алды да директор,— кайда окыдын, не б тр д ш , мамандыгын бар ма?— деп же- пелдете сурады. — Детдомда еепм. Ceri3iHiiiiHi... Директор Шоукарранык созш аяктатпастан, б1рден: — Кэне, документтер1нд1 экел,— деде Шоукарра пинжаг!н1н iuiKi тес калтасына колын cyFbin ж1берд1 де укыпты буктелген документтср1н суырып алып, табактай-табактай уш кагазды директордын алдына лып eTKi3in жая салды. Директордын колына эуел! Шоукарга- нын 1931 жылдан осы жазга дейш балалар уй1нде тэрбие- ленген1 туралы справка туст1. Ол муны мукият окып шык- ты да: — Да, мунын дурыс, жаксы документ екен,— деп макул- дауын б1лд1рд1. Сосын 6iaiMi жен1ндег1 куэлжт1 алды да оны да сол тортшпен окыды. — Бул да жаксы. Ал детдомыннын м1нездемес1 кайда? — Оны берген жок. — Неге? Шоукарра ундемедк.. — Шырарым, сен мен1 бала деп, мынандай ipi заводты оныншык деп келт отырсын ба? М1нездеме туралы дурыс справка болмай, каз1р ешк1м жумыска, TinTi окура да ал- майды. Ал, мен ceni онсыз жумыска ала кояр деген ой ка- перще де к1рмес1н. Жок, енд1 б1зд1н заводка коз суз1п ауре болма, шырак... Телефон шылдыр erri. Директор тагы б!реумен сейлесе бастады. Шоукарра «Сез осымен тыигап шырар», деген оймен орнынан тура берд1 де элдене айткысы келгендей, орындыкка кайта отыра кетт1. Директор да оран «бара бер, 53

барма» деген ишара жасай коймады. Трубканы рычагка койысымен: — Солай, шырак,— деп алды да,— б1рдеце булд!ргенсщ Foft,— деп сурады. Шоукарга жасырмады: — Мордобойга Tycin ем,— деп дунк erri. — «Мордобойын» тебелес пе, бокс па? — деп директор елен erri. — Бокс... — Иэ, содан? — Содан, не болушы ед1, боксымыздык арты шын тебе- леске айналып Kerri де, эрштеамд1 сылкитып салдым. — Tipi ме, ел1 ме? — TipiHiK ар жагынан, елш н бержагынан шыкты... — Жепспрген екенсщ,—■ дед1 eHfli оган ызалана баста- ран директор.— Ондай жайынмен 6i3re не бетщмен келдщ? Мына куйщде сен e3infli ем1рден eni рет жоралткан сиякты- сын рой. Фамилиякды езгертш, ем!рден экеннщ атын 6ip жоралтыпсын, 6ipeyfli урып жырып балалар уйшен куылып, ем!рден ез;щи eKiHmi рет жогалтып журан. Шоукарга орнынан селб1рейш тура келд1де аузын жы- быр eTKi3in, eciKKe карай беттедг Оныц осы Kyfti imiHe аяныш Tycipfli ме, элде шындыгын ашык айтканы кеншн селт етюзд1ме, aflTeyip директор Шоукарраны eciKKe ж е т т - бей токтатып алды. — Эй, шырарым! Мен катты айтсам, ол сенщ взщнш ici«e байланысты болды. Сен оган ренж1ме де, капаланба. Дэл Ka3ip маран шынынды айтпаран кунде де жумыска ала алмас ед1м. Ал 6i3 алмады екен деп, сен кангыма, ем!рден езщд1 жоралтпа... Teri осы «ем!рден e3iHfli жоралтпа» деген свздер — ди- ректордын жолдан бурые кеткен адамдарра жш айтатын акыл свздерi болу керек. Бас-аяры он-он бес минут М нде Шоукарра директордан муны уш-терт рет еетш. Жэне жа- нын куйд1рш, кещлше Ki6ipTiK Tycipe 6epreHi де сол свздер болды. — Шырарым, заманын сандалысты, eMipiH еркелжт! ке- термейдг Жассын, талабыцды, куипЮи таска шаппа, ж1ге- piwu кум кылма. 1зден, талаптан. 1здегенде, окы. Оку саган ортан колдай 6ip мамандык 6epin шырарады. Жетен болса, аржагындары бшмге, енбекке езщ де умтыла тусесщ... Журегш жарып шыккан осы кенестерш бабымен, байы- бымен салмактап айтып отырран директор столынын тарт- 54

пасын ашып ж1берд1 де iiurneH туйешц табанындай жалпи- FaH жуз сомдыкты суырып алып Шоукарранын колына ус- тата салды. Шоукарра оны не аларын, не алмасын бшмей кобалжи бастады. Bipece урсып, 6ipece акылын айтып оты- рып буырыл бас директордын аяк астынан жарылкай са- луына ceHrici жок тэр13Д1. Сенбейш десе оньщ камкор кень л1 басым тартып бара жаткандай. Ж е ™ адамнын кейде тым куйреуж, кейде тым кайсар боп кетспш бар. Шоукар- ганык жан-жуйесш мунын алрашкысы билей бергендей едк Ол жылап ж1берг!с1 келш, езш-ез! эзерустап калды. Буран дейш бшмепть 0м!рде жаксы адамдар аз емес екен рой... — Ал, ал. Bip жерге табан тчрегенге дейш каражат ет. Эйтеу1р, шырак, e3iwu каракры калтарыста жоралтып алма... Директордын 03iHe айткандарын 6ip лезде сарапка са- лып шыккан Шоукарраньщ eHfliri кортындысы: Ойжайлаура барып кайту болды. «Тэуекел, балалар уйше кайта барам. Дурыс мшездеме берулерш сураймын. Эуел1 юна менде емес те рой... Берсе, к елт ФЗО-Fa тусем, немесе жумыска турам, aftTeyip адам болу жолын (здеймш, кайтсем де eMip- ден 63iMfli жоралтпауды кездеймш. Ал еши балалар уйшде- гьпер мен1н TuieriMe кенбесе, не штеймш? Онда ана 6ip ба­ зар кезт, калта Tecin жургендердщ тобына KipeM бе? Жо, TinTi аш калсам да оларра косылмаймын. Сонау туста 6ip рет алданрам, тэуелд1 болрам, сол жетедй Одан кандай опа керд1м? Элдеюмдердш колжаульжы боп, мазарына айнал- FaM. TinTi аты-жвшме дейш e3repin KeTinTi. EHfli eciM Kipe бастаранда кадрыбастык куи кешюм келмейдь Из, солай! ByriH болсын, ертен болсын Ойжайлаура журш кету1м ке- рек. Ол ушш Салихтык тукымынан корка алмадым...» Сон- ры да сонарлы тушн ecTin байланды. Шоукарра аягын нык басып, mrepi карай Ширак адымдады. Кеше бойлары, кала сыпаты оран элгшдег! ауыр ойдан KefiiHri cepnmic устшде бурынрыдан да repi кулпырынды, салтанатты керМсте байкалгандай едь 0 3 i де табанда ко- шлдент, жайнап, гулдеп шыга келдк Бул туста Шоукарра о жак, бу жарынан жанай OTin бара жаткандарра жадырай карайды. Мана кенш аласапыран кез!нде imiHiH каскырдай улып турранын да сезбеген-д!. Enfli Ka3ip карныныц cipecin турып ашканы б!рден бшндк Ол кек базар манындагы улт- тык асханаларды шолып шырып efli, бэршде де ыры-жьжы адам екен. Улы-шулы журттьщ арасындя пысынап турып

кезек KYTKici келмед1 де аяндап Максим Горький кешесше тусть Кол созым жерде «Алатау» рестораны бар. Шоукарга оны корген, 6ip-eKi кабат тамактанган. Мунда оган ocipece унайтыны: Алматынык иык жарындагы карагайлы Алатау келбетш айнытпай Tyciprcn улкен картина мен етепн ала езен кейпшде сылдырап aFbin турган мелд!р су. Сол судын 6ip куысган шымырлап шыгып, тас-тасты аралап отырыи тары 6ip куыска бшнбей куйылып жатканына кызыга ка- райтын. Ka3ip де сонык жанында рахаттанып отырыи тамак iiHKici келд1. Bipaic LIIoyKapFaFa ол маннан орын табылма- ды. Ол анадай жердег1 6ip бос cmirna отыра салды. Эйтсе де бул арадан да Алатау бейнесш жап-жаксы керуге бола- тындай. Шоукарра сол картинадагы Алатаудын 6ip жотасы- на шыгып отыргандай кеудесш кере дем алый койды. Ресторан дегенд1 жана-жана кере бастаган, ондары ат- тары бейтаныс тарамдарды тандап уйренбеген Шоукарра- нын: «Bipmuii, екшнл, yuiiiiuii» дегендер1 жап-жаца Faiia жылпылдап келген кызыл epiii даяшыга унамады. — Сол рана ма? Шоукарра даяшыга «eiui не fleyiM керек?» дегендей сук- тана карады да: — Из, солар жетед1 маран,— дедь Тэп-Tayip кшнген жап-жас бала ж1п гп peeropaHFa тегш- нен-TeriH келмед1 foA деп ойлаган даяшы: — Арак, шарап, сырадан ше?— деп суырыла сурады. Шоукарра буларды аузына алып кермеген-дк сондыктан кулыкты болмады. Bip орыннан тапжылмай секшп турган даяшыга ол; — Bip кружка квас, — дедк — Сен немене, б1здщ ресторан сенщ коймалжын ква- сынды корасына экелш, Tipen койып отыр дейсщ бе?— деп даяшы шарт кетш, шанк erri. Шоукарра да шегшбедк — Ендеше, 6ip бутылка лимонад... Даяшынын ашуы да, тасуы да жакын тур екен. Он кол- тырына онтайлы келш калган буфеттен 6ip стакан мен 6ip касыкты стол устше шалдыр eTKi3in коя сап, нырындэры ак сулгйп белше нырырлай 1л1п, тыжырына женелдк 4 Карсысындагы Алатау KepiHici мен e3i ескен Ойжайлау жотасындагы ну карагайлы тау арасында кеп уксастык

тауып алып элде не oflFa шомып кеткен Шоукарга жанына такау келген екеуд1 байкамады. — Ж т т м , мынау орындар бос па? — деген кезде гана селт ете тусш, енгезердей Тиховты керш, селк ете калгандай болды, «Мэссаган!..— Шоукарганын журек согысы жшлеп, тынысы тарылгандай 6ip кысылшан кезге тап болды,— Мы­ нау 03iMi3fliH Тихов кой!..» Ио, бул шынында да Жайпактын не жылдардан 6epri 6ipiHiui басшысы Василий Павлович Тихов болатын. Шоу- карга Тиховтын аупарткомнын 6ipiHmi секретары екенш жаксы бтгенмен, оз экесшщ досы болганын СИлмейтш. Оны б т у кезшен ертерек кангып кеткен. Ал Тиховтын касында- гысы жасы отыз— отыз бестер шамасындагы туксимекалыц кабакты, 6eTi секций мурны да жалпактау келген капсагай кара Kici. Шоукарга муны да шырамытты, эйткенмен ж ьта тани алмады. Алгашында не дерш, не icTepiH бьпе алмай калган бала жШт орнынан лезде атып турды да: — Саламатсыздар ма,— деп басын шп амандасып,— иэ, бос, бос,— деп eKi-уш рет кайталады. Шоукарга сураган тагамдарды 6ip-6ipiMeH кабаттасты- ра лак-лак етюзш коя салган квнтекбет даяшы жана кел­ ген екеудщ алдына кайтадан жайравдап жылман какты. Тихов уш адамга заказ.бердь Ушшшшщ KiM екенш 61'ле алматн Уэли: — УииншШ юмге 6epin отырсыз, Василий Павлович? — деп сурап калды. — Менin 6ip кездегi жорыктас, серштес досым келмек- mi едк Jlenci уезд боп турганда ЧК-да орынбасарым бол­ тан. Ka3ip 03iMi3flin ауданда НКВД-нын бастьты. TycKi та- макты осы жерден 6ipre iuiefliK деп, элпнде телефон согып койып efliM. Ka3ip келш калуга тшс,— деп Tycinnipfli Тихов. — Е, эйтпесе...— деп exi-ушты тш ката салды Уэли. Даяшы enfli зыр жупре бастады. BipaK онын кырык ку- былысында Шоукарганын ici болмады, алдындагы тамагын 61лд1, Тиховтын кас-кабагын бакты. Exi кез1 Василий Пав- ловичтын омырауындагы кос Ленин жэне Кызыл Ту орден- дер! мен депутаттык значогшде. — Мынау 03i 6ip жап-жаксы ата-ананын тэрбиесшде оскен инабатты бала foi\"i,— деп Уэли акын кунк еткендей болды да,— кiмнiн баласысын, кайда турасын? — деп ку- тын-кутын eTTi. Уэлидщ кылыгы Шоукаргага 6ip турл1 кызык коршдй «Осындай улкен адам да балаша мшез керсетед1 екен-

ау»,— деген 6ip танданыска тускен Шоукарга жастык Mine- si устап кетш оран мырс eTin кулш ж1бере жаздады да ер- HiH жымкыра TicTen калып, езш зордан басты. Эйтсе де онын «инабатты бала» дегеш iiuiH жылытып етт1де балалар ySi yiuiii осы арада 6ip мактанып калгысы кеп: — Дстдомпанмын...— деп кетерщю айткандай болды. «Е, ana 6ip жылдардын журнагы екенсщ рой...» деген аяныш Kipfli aKbiMFa. Ол кездщ Kaciperi акын журегшде кат- талып, тапталып калган. Казакстаннын баска жершдеп жай-жагдайды квз1мен кермегешмен еспген, туйсшгендер! бар. Ал езМ н Жетюу елкеа басынан кеипрген кайгылы халд! Уоли капысыз бшетш. Балапан басына, турымтай ту- сына кеткен 6ip шактарда туран жерш, аты-жен!н б1лмей шырылдап калгандар аз емес-Ti. Мынау бала ж т т сонын 6ipi. Совет екшетшщ камкорлырына алынып, eMipre жол тауып шыга бастаган. Акын: — Ай, айналайын партия! — дед! теб!рене толкып. Акыннын neHi мегзегеш Тиховка айтпай-ак TyciHiKTi. Ол да сол сез!мге бер!лген. Элгшде Шоукарранын «детдомнан- мын» дегеш оны елец етшзген. Бала ж тт тщ бетше бардар- лан карады да: — Сен, 6i3flin Jlenci балалар ушнен емессщ бе?— деп сурады. Уэли ан-тан. — Оны калай б 1ле койдыкыз, Василий Павлович? — Б1лу киын емес кой, Уалн Жатаганович. Кшмшен та- ныды'м,— деп жымиды Тихов. — Кшмшен дейаз бе? Сонда не, балалардын кшмшде ерекше белп бар ма? — Белпа жок, айырмашылыгы бар. Bi3flin облыста Ka3ip он балалар yfli бар. Онын KniMi он турлк Мына ба- ланыц устшдепа Jlenci балалар уйшдеп тэрбиелеунллер- дщ биыл жазда алган жана формасы. Булардын директоры Матвеева осы форманы кыс бойы riKTipin шыкты. Умытпа- сам, пиижактын омыраулырыныц астында балалар уйшш белп а де болура Tiiic. Керсетпл. Шоукарга сол жак омырауынын астын Уэлиге карай жакыидатты. Онда: «Л. Д . Д.» деген уш эрш_кызыл ж!бек жшпен кестеленш т!г!л5пт!. «Лепа балалар yfti» деген сез- дердщ баскы эрштерк Балалар уйлер!н сырттай Fana бшетш акынра бул кызык кершдк

— Мыналарыныз маран б!р елецге жел1 тарткандай болды ма, калай?— деп ол козгалактап койды. — Жол болса, бул сапарыНыз, 6ip елен емес, сан елен- нщ казыгы болар-ау. Ел жакка сонау жиырма ceri3iHiui жылдан кей1н барран жокпын дейаз. Ол кез бен бул кезде- ri елдщ арасында аспан мен жердей айырмашылык бар емес пе? Талай жацалык, талай езгерк алдыныздан жайы- ла шыгады, эль Канатынызды карып-карып Ж1берш, шабы- тынызра K03Fay салып койсацыз болраны — eMip елец бо- лып e3i-aK куйылады кеншщзге... Тиховтын акынша агылып бара жатканына елти баста- FaH Уэли: — Из, из,— дей бердь— Осы жолы Сарканттан ары Жонгар какпасына дешн аралап кайтпак ойдамын. Бурын Аксу, Капалдан ары аспап ед1м. Енд1 Ойжайлаудын apFbi- 6epri жарындагы Jlenci, Тентек езендершщ саркырамала- рында турып та ^иял кусын 6ipa3 ушырып алсам деймш,— деп езшше 6ip серпшге басты. Шоукарра Уэлиге ауЗын аша карай капты. Тихов та оны ыкыласпен макулдагандай. Сонда да болса акыннын аскак ойын «оттын басы, ошактын касы» дегендей стол басында емес, ертен жолга шырэ кен далада еркш кесштш алгысы келд! ме калай, ол элг1 толаста мол кеудесш Шоукаррага бура: — Ал сен, мунда кайдан журЫн?— деп сурады. Шоукарра бул сураудын боларын туйген. CoFaH алдын- ала дайындалып койрэн-ды. Дайындыры — арынан акта- рылу. «Дагдарысым устшде кездесш отыр рой. Бар шынды- рын айтайын. Мумюн кемектесер...» деген 6ip THin-кашпа YMiT жетегше алган. Сол ьщраймен жауабын сыздыктата шыгарды. — Оку 1здеп, жумыс 1здеп журмш... — Таптын ба? — Тапканда, екеушщ де ынгайы келмей тур. — Неге? Неге? — деп Василий Павлович пен акын ка- баттаса сурады. — 'Мшездеме жары жеткпей жатыр,— деп Шоукарра кысыла-кымтырыла отырып, алдымен жукалау рана жауап бердь Василий Павлович «калайша, кай жарынан» деп анык- таудан бурын балалар уй1шн басшыларына ренжи сейледь — Б|здщ тэрбиенплердщ мунысы neci? Балалар ушшк тэрбнесшен KefliH эр тэрбиеленушш окуга болсын, жумыска 59

болсын вздер! экелт орналастырура тшс кой. Балалар yfli- ni« далара тастай алмай журген тэрбиеленунпа бар ма екен сонша? Жалрыз езш ж 1берш койып карашы булар- дыц: тура турсын, ауылра барраннан кейш мен дурыстап сейлесермш тэрбиепи'лерщмен... Тиховтын уншде зьи жатыр. Дурыстап сейлесермпп — дурыстап турып кысып алармын екенш акын Уалн тугт, жас Шоукарга да катеЫз укты. «Япырмай, мен уш'ш онда- рылар боска ceric сститш болды-ау. Неде болса, аярына дейш сурап, тындап керсе екен ез жуг1мд! ез1м кетерер ед1м» деп кынжыла берген-дь BipaK Тихов одан api ештеке сурамады да казбаламады, ез байламын айтты. — Былай болсын. Сен б1раздан сон «Алматы» конак уйше, MeHin помер1ме кел... ¥мытпайсын Foft? Бар жардай- ынды сол жерде акылдасып шешерм1з. Шоукарга ез Кулагина 03i cenepin де, сенбесш де бьл- мей, анырайды да калды. Бар !здеп жургеш, бар керегшш G3i де осы емес пе? Ол кезш жыпылыктатып, басын изеуден баскага жарамады. Ж ас кенш элде 6ip жаксылыктын ны- шанын сезгендей маркайып журе бердь Со 6ip жаксы умк- ке жетелеген жаксы куй устшде орнынан eHfli-eimi турура ынгайланран Шоукарга стол жанына кеп каз катып тура калган эскери формалы адамра жылы ушырай кул1мс1рей карады. Таныды, жазбай, жанылмай таныды. Соколов! Устшде жасыл галифе, гимнастерка, аярында келкл мусш- дей кара етш. Белш тарта буынган бес ел! жалпак былгары белдш. Он жак бушршде былрары капты алакандай писто­ лет бултиып тур. Ушшл бурыш кызыл кималы кос жагасы- на уш-уштен алты шпал тагылран, омырауында eKi Кызыл Ту орден! бар. Подполковник eKi колын жанына Tycipin, eKi екшесш сарт eTKi3in, сыптан каткан куйшде Тиховтын карсы алдын- да турып: — Мен Keiuirin калган жокпын ба, Василий Павло­ вич?— дед! жай сейлеп. Эуелде ордену подполковниктщ айбат TypiHe секем-сал кез тастаран Уэли акын енд! онын штипатынан кей!н Тихов­ тын кутш OTbipFan адамы осы екенш сезш, аркасын кайта кенге тастады. — Жок, онша Kemire койган жоксын, отыр, Дима,— деп Василий Павлович бос орындыкты усынды. Подполковник отыра бере Тихов оны акынмен таиыстырды. Соколов орны­ нан турып акыннын колын алып, аты-женш айта бастаган-

да Шоукарга онык жарк етксн алтын Ticin керш калды. Иэ, езше таныс, баяры алтын Tic. взгермеген де, еспеген, ешпе- ген. Отыз ткпн дэл ортасында, бурынгысынша жалгыз e3i жаркырап тур. взгептеп ол кездепсшен толыскан, улгайын- кыраган. Онда отыздагы Соколов, каз1р кырыкты каусыр- ран. Онда капитан Соколов, Ka3ip подполковник. Соколовтын жайгасуын куткен Шоукарга орнынан лып тура келд! де: — Сэлеметаз бе, Дмитрий Иванович,— дедь — Сэлемат, сэлемат, жшт1м, — деп жылы ушырай амандасты ол.— Не, меш танып турсын ба? — Таныганда, дэл ез1мдей танып турмын. С 1зд! Лепсще талай рет кергем. Сосын... Шоукарга сэл муд1рд1 де, улыксат-ишара куткендей Тиховка бет бурды. Василий Павлович ж тт тщ ынгай-куйж тусшд1 де: — Отыр. Отырып айтшы,— дедь Осы мезплде стол басына 6ip сорып кеткен даяшы бала ж1птпн ересектер жанына кайта отырып жатканын жак- тырмаган кей1ппен оны иырынан KaFbin eTTi. Шоукарга оран мэн бермедк Bip кездеп камкоршысын киян-тайгакта кез- деочрш кецш алабурта бастаган жасесшр1м ж!пт кентек epiH катын желкесшен нукып кетсе де былк ете коймайтын сиякты. — Иэ, сосын,— дед1 Соколов акжаркын псйьпмен. Каракоцмр жузше ыстык кап мезпл-мезпл Teyin шырып, журен тайдай тулай бастаган Шоукарга кобалжу устшде: — Осыдан он шакты жыл бурый Берлпебе ауданынын Jlenci станциясында Атаман № 2 дсгснд1 устараныныз eci- шзде ме? — дед1даусы д1р!лдеп.— Касында Жираф, Суслик дейтшдер болды жэне 6ip карга тумсык мшкентай кара бала бар едк.. Подполковник Соколов анау жылдары талай уйкысыз тун, талай мазасыз кундерд1 басынан Keuiipin журш Ата­ ман № 2 деп аталып кеткен ipi бандиты устаганын лезде eciHe тупрд! де 6ip Typai ширыгып кеты. Сосын Шоукарга- ны коя турып, Тиховка: — Василин Павлович, байкадыныз ба, экпме теркшш,— дед|. — Байкал отырмын. Иэ, Тихов ол жайды жаксы бкпедь Бар ic 61ткеннен кей- in Соколов бугаи бумл Орта Азияны шулаткан Атаман № 2 женшде де, онын Анненков, Шербаковтардын i3iH ала

Кашкан кулак экеа Трофим Сидоренко жвшнде де, Сар- канттын тарайындалмаран атаманы Пустовойтов жешнде де баяндаган болатын. Василий Павлович: «Сен оны кайдас 6iflecin?» дегендей LLIoyKapFaFa назарын кайта аударды. Ештенешн ангарын андай алмай отырран Уэли акын ац- тан. Тиховтын кецшндег1 суракты Шоукаррага Соколов усынды: — Иэ, олардыи, 6api де менщ еамде. Ал ол жайды сен Кайдаи б1лесщ? — Сондаты карга тумсык, юшкентай кара бала мен болатыимын,— дсд1 Шоукарра жымиып. Табанда тан-тамаша болтан Соколов: . — Япыр-ау, рас па? — дед1 даусын созып. — Рас болранда кандай. Ci3 меш анау ушеушен белш, Jlenci детдомына апарып орналастырран болатынсыз. Мен содан таяуда Faaa осында келд!м. Сол кезде м ет ок асты- нан куткарып алый eMip жолына Tycipin ж1берген eKeiici3. Балалар ушнде журген жылдар imiHAe оиы ацрармай, анда- май келсем де, мынау соцры он — он бес кун iiniime Tycinin, б ш п отырмын. Ci3re сол yuiiH рахмет айткым келедь — И ыры булк-булк ете бастаран Шоукарранын аркасы- нан KaFbin турран подполковник Соколов: — Cenin аты-жешши умытып калыппын,— дедь Шоукарра аты-жонш айткан кезде Соколов: — Токташы! Сен бокспен айналыстын ба?— деп 6ip тур- л|' селт eiin сурап калды. — Кезшде айналыстым... — Сонда, осы таяуда педучилищенщ залында Салих Уахитов дегенмен сайыска тускен Горбоносой сен болдын ба? — деп шегелей сурады подполковник. Шоукарранын журег! 3ipK ете туст1. Шарапаттыц: «Са- лихтын хал1 эл1 де жеткш жатпаса керек», дегеш ecine тус- Ti де: «Е, Салих елш тынган екен рой... Bip кезде меш жырт- кыштык тырнарынан ажыратып алган капитан Соколов, енд! 6yriH подполковник кезжде MeHi камауга алгалы кел- ген екен рой. Мешп, кайтемш... Bapi ©з!мнен болды. Тэуекел, К01ШМ...» деген дардарысты куй, сез1М мен секем арасында 6ip ж у п р т етп де: — Жолдас, подполковник, ес б!лгел1 ©TipiK айтып кер- гсн жок efliM. Сол Горбоносов мен екешм рас. Балалар ушнен де сол ушш... Не кылсаныз да ер1ктерщ!здемш...— дедк Бул жолы уншен жанарыдай flipin сезммедь Босан к отл бетген, босан карас катайр'ан. К,араконыр ©Hi элгш-

Депдей кызаран тартпаган, сурлау рек алган. Бар кимыл- козгалысында жасулык жок — жалын бар, кобалжулык жок — кайрат бар. Эр кияра 6ip шалынып жаткан мына сез тастаулардан Уэли акын мумкш тек ©лещ унйн рана 1193iк сыр, ж!бек туйш 1здеп отырран болар. Ойжайлауда еткен бокс мэселе- ci кеше гана Василий Павловичтын ез алдынан еткен. Ол шым-шытырыгы бар 6ip дуние болатын. Василий Павлович ол мэселешн каулы тур1ндеп шенпмш де корген... «Ал сон- дагы Горбоносой мына ж ш т болса, бул елее де адалдык ymiH елер. ©3i жанып турран от, жаркылдап тусер жай екен. К,оргау керек, муны. Дима не айтар екен? Эуел1 соны бккейш. Артынан корытынды жасау киын болмас...» Колы шанышкы мен пышакта, аузы аста отырран акын: — Василий Павлович, шздщ арканызда 6ip кызык жэйт- Tepfli Kepin, 6ijiin отырмын. Мунын 03i 6 i3 унйн 6ip табыл- майтын...— деп сыпайылап сылдыр карып келе жатыр едк Тихов онын жылтырамасын унатпаран кейшпен 6ip ты- жырынды да: — Кос тардырдын косакталган жер! екен,— деп 31лдене айтты. Кос тардырдын 6ipi — жепмдж жол, 6ipi сайыстары сапырылыс. Онын кайсысы жецерш Тихов бше алмай отыр. Б1летш 6ip адам болса, сонын i3in Kecin-niuiin отырран Дима болу керек... Ал ез1м!зге белгш кажырлы подполковник Соколовтын бул ретте ез байлам-бардары бар екен. Ол еишм ойламаган жердей 6ip сершндк серпш еп ыигайда: — Тамаша! Тамаша болды! — деп сук колын жорары карай шошайтты. Соколовтын бул эдетш Тихов ертеден жаксы бкпетш. Bip icTin орайлы сэтш шешкенде ecrin, сук колын жогары карай шошан етшзетш бар-ды. Ал Ka3iprici нешн белпа екенш онша шеше алмаран Тихов одан. «Ди- мынауын иен1н куанышы?» дей бергенше болмады, Со­ колов гимнастеркасыньщ тес калтасынан cipiHKeniH кос корабынын улкешигждей блокнот алды да, онын ашык 6ip бетше карындашпен кылдырыктай рып иректеп жетТ танба Tycipe салды. Стенография 6enriciH ол кезде ешюм бше бер- мейт!н. 0 р уакыт 1здешп журетш Тихов бш п алып Соко­ ловка уйреткен. Содан 6epi Соколов кейде жазба тустарда уакытты, кагазды унемдеу ymiH де, сырт кезден сактану Уш‘» де осы эд!ске баратын. Ka3ip де ooFan кешш отыр. Со­ колов блокноттан басын KeTepin едк Тихов ештеце сезбе- гендей Уэли акынньщ назарын аудара берштк Ал Шоу- карра жеке-дара конактаран урпек тауыкша 6ip e3i шокиып- 63

ты да калыпты. Соколов оныц мына Typin Kepin, оныц жан жуйес1ндеп 6ip арпалысты сезе койды да, iurrefl аяп к ет, «Кап, кездескен жер1м1зДщ ынгайсыздырынан мына жМтю обал жасап алдым-ау. Сыртка шыкканша, немец алданды ра турсам екен?» деп ойланып калды да: — Жолдас официантка,— дед1 дауыстап. Даяшы дай ын-ак тур екен. Жетш-ак келд1 де: — Не буйырасыз? — деп кисык араштай кынырая 6iTi<ei тырбын белш кикан-кикан етюздк — Bi3fliH мына жштке балмуздак экелш берщз... Шоукарга 6ip калпынан езгермедй Ал Соколов жан,; жел танба туарген бетш ашкан куШ блокнотты Тиховк; усынды. Ол жет1 танба: «Василий Павлович мына ж1г1тт ci3 экелш отырсыз ба?» деген же™ сез едк Тихов та coj беткс, сол свздердщ астына, сол белпмен же™ ирек туард1 Онысы: «Жок. Б1зден бурын 03i келш отыр екен»,— деге! же™ свзден туратын жауабы болатын. Уакыт туск1 мезгш болгандыктан ресторан iuii кешт( кездесс беретш азан-казан, у-шу беймаза жандардан 33ipro аман. Эйтсе де ресторанный аты — ресторан. Сондыктан ба эйтеу1р мунда да эр тустан: «сен, немене меш дос санайсыи ба, элде жау санайсын ба?» дегеи шарттамамен «осы екеу Mi3, 6ipre тугандай емес пе, едш?» дейтш сырластыкпен «сен KiMfli басынам деп ойлайсыН?» дейтш кеуденнлдштер ара-шдш кездесш кояды. Тиховтар ондай-ондайра мэн бер- медй Шоукарга сонры тэуекелшен таймады да балмуздак- ка бас койды. Уэлн акын алдындагы тамары мен шарабын бшдь Тихов пен Соколов тамагын да алып отырды, блокнот­ ты да кезек жупргп, не сейлесш отыргандарын Уэлиге де балага да сезд1рмедй Kefl6ip сэтте екеушщ 6ipi кудш алып кала ма деп бала менен Уэли акыннын кабарын бакты. Блокнот Соколовтын тес калтасына кайта cyHrin кетть Онда не сыр жазылды, нендей жардай ишара болды? Оны онда 6ip гул1 ашылмаран жас Шоукаррара тугш, кекселшкс келш калган оез|'мшн Kicici Уэли акын да сезе алмады. НКВД бастырынын купия жазуы оны алан-рулан етюзбей коймады. Тек салмагы басым Тиховтын сол бурынгы сый- лас калпы, сияпатты ншараты 6ip взгермегендштен Fana, сыртка шьтып, коштасар жерде: — Ал, Василий Павлович, ертенг1 жолды калай келше- м!з?— деп кулмен-кулмен етт1. — Ертен аманшылык болса, жолга шыгамыз. Сэске туе мелшерше конак yfliHe келпиз. Оган дейш 6i3 де дайын 64

боп калармыз,— дед! де Тихов Уэлиге кул1мшрей ту рыл колы» усынды. Уэли кетюмен сол кул1мареген куш Шоу- карраныц колтырынан алды да: — Балам, жур. Енд1 MeniH жатагыма барайык,— деп, езш кутш TypFan машинага карай багыт ала 6epin едк Со­ колов Тиховтьщ екшип 6ip жарынан жанай келд1 де: — Дэл K,a3ip уакытыныз калай келед1? — деп сурады. — Буг1н уакытым бос. Ертеч тачертеч Орталык Коми- тетке Kipin шырам. Сосын жол болса, ауылра тарту. Шаруан бггсе, ез1н де 6ipre жур. Жака «ЗИС» пен кайтамыз,— дед|' Тихов. — Япырай, мен жулдызды куш туран екем,— деп оз|'л- дей кулд1 Соколов. — Ио, не болды сонша? — дед! Тихов жымиып. — Не болтаны сол— Замнаркомныц алдынан мен 6ip жумысымды 6iTipin шыкканмын. Ka3ip де колым бос, ертеч с1збен 6ipre ауылра журуге де дайынмын. Оныч ycTine мыча Горбоиосовты осыннам кездест1ру1м — алдары 6ipa3 жумы- сымныч жупн жеч1лдетш тастамасы бар ма? Сол yiuin бу- гш тушмеп ci3flin л ю ^ и з д е коньяк iuiin, билеп шыга- мын,— деп подполковник карк-карк кулдк — TyniMeii коньяк iujccH — ез1че ауыр тиер, турпмеп би- лесен, уйкы бермей — магам ауыр тнпзерач. Сондыктан жарым тунге деГпнге келюешк, Дима,— деп Тихов та кулдь — Meftai, не болса да сол уакытында керерм!з,— дед1 де, енд1 Шоукарганы Соколов колтыктап алып,— жур, Гор­ боносой, Василий Павловичтын конакжайына кегп'к,— деп, Шоукарганы машинага карай алып журдь Шоукаргапьщ кезшде сурау, квчшнде элде не 6ip норсе- лер арпалыс салды. Элгшде камалуды кутш отыр едК Одам сэл-пол KeftinipeK Тихов «жур, балам» деп экелш кып кол­ тыктап алды. EHfli Mine НКВД-ныч подполковнипшч e3i «жур, Горбоносое» деп балаша жайрандап, акжаркын nciiin керсетш келедк Сонда бул шаруаньщ калай болтаны? Шоукарга кай жагына кисаюы керек? Алайда жаманды- гын кермеген адамдар женшде жамандык ойлауга болмай- ды гой... б «Алматы» конак, ушндеп Тихов жаткан люкс ешнш1 ка- багта екен. Люкст1ч iuiin б1рычгай жумсак орыпдыктармеп, сол тустес анналы шифоньер, диванмеи, кус жастыцты был- кылдак тесектермен безенд|'рш тастапты. Мундай молшы- 5-5567

лык.ты, сэн-салтанатты Шоукарганын ем1рде 6ipiHiui рет Kepyi. Мынандай жайга кай кудайдын айдап келгешне кай- ран. Кудай емес, Тихов пен Соколовтын epTin келгеш ез!не аян. Сонда Шоукарганьщ кай жаксылыпл уннн? Балалар уйшен маскара боп шыкканы ушш бе? Тагдырдын тэлкеп- не кайта ушыраган жет1мд1 мынандай улкен адамдардын кездейсок жерде кездесер-кездеспестен курметке алуы ка- лай? Кен, сарайдан жатар жайга келш тынысы кещп, кенш кетерще бастаганмен жанагы 6ip сурактар yuiin жеп курт- тай мужш мазасын KeTipe бердь Шоукарганы ауЦзгы белмеге калдырып, 63i Тиховпен 6ipre тупш белмеге шрген Соколов: — Василий Павлович, мына Горбоносое менщномер1мде ептеп дем ала турсын. Байкаймын осы жМт калжырап, шаршап жур. Он шакты кун бойы б1рде паркте тунеп, б1рде вокзалда тунеп, б1рде меппт тубшде тунеп журу детеншн не екенш ci3re айтып жатудын кажет! не? Сондыктан жал- плз e3i емен-жай жатып, дурыстап тыныплп алсын. Мен оган ез1м1зден кшм алдырайын,— дедп Соколовтын ойын Тихов арыдан тусшдп BipHeiue куннен 6epi белгш 6ip бас- панасы болмай, сандалыста журген жшттщ дем алганы да дурыс. Онын устше подполковникте манызды 6ip нэрсе бо- луга THic. Онсыз Соколов муны 6ipMe 6ipre табандай турып шакырмаса керек-Ti. Сол туйш устшде Тихов: — 0 p i, ол (Нзге, 6i3 оган кара болмайык, дегщ келед! рой,— деп жымиды,— Жарайды, 33ipre 6api де сенщ айтка- нындай болсын... 0 з HOMepiHe кайта келген Соколов телефон аркылы ез- дершдеп 6 ip адамга: — Сен каз1р складка бар да ак служил размер кейлек, сол мелшерде шкшм, носки жиырма жетшнп, Tic шаятын порошок, щетка, шс сабын, вихотка жэне одеколон ал. Bapi де су жана болсын. Menin атыма жаздыр. Тез, номерге алып кел,— деп тапсырды. С осынры сезш Шоукаргага арнады.— Шашын ecin xeTinTi гой. Бар да алгызып кел. Соколовтын ж ш т элп тапсырылгандарды кеиикпрмей алып келдь.. — ...Жак,ында 6 i3 экелГбалалы жалдамалы саткындар- ды устадык,— деп мэл1мдед1 Соколов Тиховка онаша каби- нетке KipreHHeii кеЙ1'н. KenTi xepin, эр нэрсен! андай б|'летш Тиховтын жуз! жайнап, K03i оттай жанып кетп де: — Кайдан?— дед1 асыга сурап.

— 03iMi3fliH ауданнан, Лепсщен. — Сырттан келгендер ме, элде тургын адамдар ма? — Тургын адамдар. Тургын болганда, ата-бабаларынан бермен карай Ойжайлаудын бйыгын таптап, суцн сулап келе жаткандардын ез1,— дед1 Соколов. — Мен б1летшдер ме? — деп енд1 салкын сурады Тихов. — Тустеп б1лмесен!з де icTepi аркылы бьпеаз, Василий Павлович. — Юмдер? — Экес1 ЛепЫдеп почтанын кузетппЫ — Уахит Жалитов деген... — Токта, токта. Жасы кырыктар шамасындагы uierip кез, жуантык сэры турушы едь Сол емес пе? — дед1 Тихов кеудесш децгелек столга Tipeft отырып. — Айна катеаз сонын езь.. Ендк ойыдызды сонау жиыр- масыншы жылдарра алып KeTeftiH. Сол жылдары олардын булд1рмегеш болмады, малый елден жасырып, орыс казак- ты 6ip-6ipiHe карсы салды, сондыктан да юсынын экесш ipi бай ретшде ci3 беи 6i3 конфискацияра шетчрш, бар дуние- мулкш казынага Tycipin, езш жер аударранбыз. Аты Ж а­ лит болатын. Ол — со кезде тырып журген алтынын Со- ветке буйырмасын деп, даретханасыиа тастап ж1беретш бай... — Из, из. Умытпасам, гуж1рейген, кызыл желке, кысык кез болатын,'— деп сез косты Тихов. — Дэл сонын езь ЕсЫзде ме, осы esiMisAta Сейтеш Жакыповтын туран арасы Сейткан Жакыпов сол кезде ау- дандык 6ip мекемеде атшы ед1 рой. Сейткан Жалит байдын акка оралран 6ip нэрсеш дэретханасына тастап жатканын Kepin калып, азге хабарлап, i3inuie тексеру журНзгенМз- де, онысы алтын екеш аныкталган-ды. Акырында аздщ бу- йырырыкызбен шыныраудары нэжк шшдеп алтынды Жа- литтщ 63iH TycipTin алрызранбыз... — Из, осындай да 6ip жардай болып efli-ay, кезшде,— дед1 Тихов даусын созып. Сейтш, Жалит жер аударылранда Лепсрдеп туысканда- рынын колында калган баласы — элп 613 устаран жалдама- лы саткын кузетил — Уахит Жалитов боп шырып отыр. — 1с-эрекеттер1 кай шамада екен?— дер сурай бастады Тихов. — 0 келлбалалы булар эбден жетшп алран шпиоидар емес, жэй рана жауларымыздыц журд!м-бардымра жум- сайтын сатылрандар. Ягни арнаулы ei<i агенлчн ортасын-

дары жалдамашылар. Шпиктщ 6ipi iuiTe екен де, 6ipi сырт- та екен. 03ipre мен сырттарыны икс, iurreriHi игрек деп турмын... Икс тау асып келш-кетш туратын кершедь Икс игрекке беретш тапсырмасын, булд1рг1ш заттарын, тары баскаларын Лепсшщ иырындары калын карарайдын iiuiH- дег! белгмп 6ip орынра тырып кетш отыратын болган. Оны экел1-балалы екеу! алып игрекке тапсырады. Игректш икс- ке беретш жауабы, хабары, мэл1меД мына eKeyi аркылы карагай тубше суцггпледк Еленаз 6ip уакытта анау келш, оны алып кетш турран. КердШз бе, мына жол оларра ра- циядан repi соншалыкты тшмдк соншалыкты елеуаз. Ра- циядан усталу онай... Жэне 6ip айлакерлштер! сол — мына eneyi сырттан келш жургеннщ шм екенш осы кунге дешн бшмейд1 де, езш кермеген. Керуге, бьиуге THicTi болмаран... Тихов подполковниктщ айткандарын жай тындап койып Кана отырмады, езшш бурынгы чекистш квзкарасымен карап, елшем1мен влшеп, айкындап, туйшдеп отырды. — Ал жаксы, ею шпионга кызмет icTen журген экель балалы екеуд1 устаган екенакдер, дурыс-ак. Ал аналар усталды ма?— деп сурады Тихов enairi 6ip ыигайда. — Игрек осыдан 6ip жума бурын Семейдщ Маканшы- сынан усталды. Ал икс эл1 усталган жок. Bipax онын келе- TiH жолына б 1здщ ж 1г!ттер тор курып койып отыр,— дед! Соколов. Тихов басын шайкап, ойланып калды да: — Ай, Дима, Дима,— дед1 даусын созып. Подполковник онын мына кылырына тусшбед1 жэне онысын жасырмады да. — Неге буйтксшшзге тусшбед1м, Василий Павлович,— дед1 ол тура кеп. — Дэл жанагы жауабын тусында мен де саган тусшбе- fliM, Дима. Мен ceHi соншалык тэж1рибел1 чекист деп есеп- теп келгем. Ал сен осы арада 6ip агаттык ж1берш алып- сын... * —■ Кай жагынан? — деп белш ж 1берд1 Соколов. — Булардын imiHfleri тупю api мыкты казык та, кушл кару-курал да сырттан келш журген икс. Сондыктан алды- мен соны долга xycipin алмай турып мыналарды камап, acbiFbicTbiK, жасадын ба деп отырмын... — А сырыстык жасаганым жок, кайта дэл кезшде ycri- нен бастым,— деп Соколов сешмд! айтты.— Егер осы icTiH 1зше Tycipep жштщ 6ip ушы жэне мыкты ушы менш Колы­ ма тие салысымен Уахит Жалитовты дереу камаура алмай,

уакытты соза туссем, онда мына e«eyi де кутылып кету! MyMKiH едк — Мумк1н ед1 дейсщ, ojii непзпсш долга TycipreH жок- сын рой,— деп карсылык б1лд1рд1 Тихов. — TyceTiHi анык, TycTi деп есептей 6epyiMe болады. — Дэлел? — ДэлелiM: омн е н д т кезекте бершетш кунды да ку­ пил мэл1меттер б!здщ колымызда. Ол соган таяуда кеЛуге Tnic,. hfhh аягы тусаулы деген сез. Оны кай орыннан алаты- ны да белгш 6i3re. Te6eci кылт етсе болды, Еиздщ ж тттер оны сырт епозедЬ Мундагы 6ip киыны игрек едк Жалитов онымен байланыс жасап улгерсе ол сырттагысына хабарлап коюы кумэназ болатын. Mine ол кезде икс бул мацайга жоламай KeTyi сезаз едь Жалитовтан онын журген, журетш жерппн мелшерш, Tyci-TyriH бшп алысымен Алматыга ха­ барлап едж, энеки, eKi аттатпай-ак Маканшыдан тап басыпты. Сейтш 93ipre 6opi де ез орнында, оз рет!мен жак- сы келед1,— дед! Соколов cepnuilcri жайда. — Осын маган эл1 де куипрттеу керпйп отыр, Ди­ ма,— дед! Тихов Соколов папирос алып тутатабастаганда. — KyuripT болатыны — мен ci3re эл! непзпсш, туйшд! жерлер!н айткам жок. — Бастауын бастап алган сои, оны сур кылайын деп сактап отырсын ба? — деп кулд! Тихов. — KeiuipiHi3, сезд!н рет, ыкгайыныц e3i солай боп кетт! гой, Василий Павлович,— дед! Соколов.— О з алдымен мс- нен сол шпиондарга кузетш! экеа'мен 6ipre кызмет icien келген жас ж!г!т юм деп сурамайсыз ба? — Иэ, бэсе KiM? — О л — мына ез!м!з eprin келген Горбоносовтын сок- кысынан кабыргасын куйрет!п жаткан жшгг Салих Уахитов. — К,ызык екен?— деп танданды Тихов.— Ол жшгг каз!р ауруханада жатыр емес пе?.. Сен бул icTiH i3iHe кашан ту- cin журс!н? — Сол >KiriT рингтен ауруханага апарылган сагаттан бастап. Дэл!рек айтсам, сол ж тт тщ Горбоносовпен рингке шыгуы маган осы icxe тартылатын жштщ туйЫн устатты. Ал оны мешн колыма типзген — каз!р менщ белмемдс жат­ кан Горбоносов efli,— деп мэл!мдед! Соколов. 1ст!н егжей-тегжейш аспай да саспай, салм акпен, са- бырмен op6iTin келе ж аткан подп олковника, a.ai де ж анары жалын шашк.ан кырагы K03iH октай кадап отырган аупарт-

ком секретарь!, Шоукарраньщ фамилиясын козталып отыр- Faii мэселенщ жанды жершен еспгенде: — Кайтш, калайша?— деп acbiFa сурады. Тихов асыкканмен, подполковник асыкпады. Ту бастары ж1бектей еалген калпын сактап, мамыктай мамырлата бердь — б з ш з бьиетш сайыс тусында мен Лепаде ед1м. Кун- д1з ауылдык coeeTTiH кенсесшде отырран 6ip мезгшм1зде кеше жактан да, кора жактан да «педучилищеде Kici eaiMi болып жатыр, ЧП, ЧП» деген айкай-шу естйик. Ары еткен, 6epi еткеншц айтатыны: «елтчрш салды» болды. Мен дереу ■ участкелж милиционерге косып, ез1ммен 6ipre журген лей- тенантты ж1берд1м. Bip сагаттан кейш оралган лейтенант маган мынандай жайды баяндады: Tepemi комиссиянын келшпеуше карамастан Салих Уахитов кайтсем де Горбоно- совпен сайыска шыгам деп коймайды. Горбоносов KeaiciM бермей кеп турады. Анау намысына тиш коймаран сок бул да кулшынып шырады... Рингке uibiFap алдында жеке бел- меде былгары колрап к и т турран Горбоносов, Уахитовтьщ бул манайда кездеспеген 6ip алтындалран портсигарды кос- тюмшщ калтасынан алып, шалбарынын калтасына салып жатканын байкайды. «Былтыррык ymiH, дэл осынды какпа- сам»... дегенге бекшген Горбоносов, анау костюмш memin, онын устше шолак жагалы татар кейлепн бипаздап койып улг1ргенше кадаудай кос саусарына ш нген— алтынды портсигарды езшщ калтасына лып сун гтп Ж1бередк Одан apFbi жардайды e3iHi3 eCTireHci3. Bipi — терт бурышты кер- менщ арасында аузы-мурнынан ак кебж кан арып шала- жансар жатты да, eKiHmici — кермеден жайбаракат кана cenipin ©Tin, ез калпын калыптастыра бастаган. Осы кезДе e3iH коршап алран кеп тобырдык imiHeH ол б1здщ лейте- нантка бурылыс жасап: «Мынау, анау жаткан ж тттщ дуниелш едк Элгшде, eperic устшде калтасынан кагып ке- тш ед1м... Енд1 бул оран буйыратын дуниелж емес шьтар, ал маран тштен кажетшз нэрсе. Сондыктан керект! жерше жетмзе салуьщызды сураймын», деп портсигарды усынган... Лейтенант алтынды портсигарды мен отырран столдык ус­ тше жалт eTKi3in коя салды. Сарт етш какпагы ашылып Kerri. Шынымды айтайын, кез1м алакандай бола жаздады. Сырты сырлы едендей жып-жылтыр алтынды портснгардын imi байшубардын бетщдей карашабыр тартып шьта келдь Какпарынын асты тур-туащи Keprici3 келенкел^ эйнекпен кемкершген. Ohf3 кисайтсак— кара, солга кисайтсан жа- 70

сыл туе бередь Журепм тас тебеме шыга жаздады. Мынау ашык белп емес, жабык сыр. Келдененшен тецкерш карап ед1м: «25» деген цифр кершдк Тары, тагы бакыладым, жо- FapFbLiap кайталанды. Мен ез жорамалымша жацары уш белпш: к ара— тун шшде, жасыл — карагай шинде, «25» — жиырма бес кун шшде, немесе, эр айдын жиырма бесшде керект! дерепмд1 6epin турасыц деген ескертпе бо- луы ыктимал деп шеигпм де, портсигардын астарлы жарына назар аудара бастадым. Ол 6eTi каз-катар т!з1лген жет! тал «Арал папиросымен кептелш тур екен. Папиросты алып xti6epin, астын караранымда сол тустес керпешш бар боп шыкты. Барлык купил сол керпеппк жука караздан шыкты. Бэк1 жуз1мен кетерш ашып калранымда оныц асты- нан тандайга салсан балмуздактай epin кетуге жакын тур- FaH улб1рек eni парак караз жел ушырран жапырактай жалп ете TycTi. Былай Караганда тук те байкалмайды. Ал арнаулы аспап аркылы, арнайы зерттеуге тускенде ол талай купил сырды ашып uibiFa келдь Свйтш жаудыц не пэлекет арам пирылы портсигар iiume тыгылыпты. Портсигар демек- mi, портсигарда топырактын сыз Hid бар. Бул эрине порт­ сигар жерге жш квмшедк жэне онда узак уакыт жатады деген сез. Е ю бетшде бес колдьщ танбасы тур. Eireyi жана танба, жас танба да, yuieyi есю. CoHFbi жас тацбалар Гор­ боносое пен 61зд1к лейтенанттын колыныц 131. Ал анау еск! уш танба шм-юмдердш дейаз рой?.. О ньщ 6ipeyi евз жок осы портсигар калтасынан шыккан жас ж т т — Салих yaxHTOBTiKi. EKiHiuici — сол Уахитовка жасырыи тапсырма 6epin, Уахитовтыц берген материалдарын алып журген адамнык колынын белпег Ал coHFbi учинил кол кшшн колы? Осы сурау журепме д!к кадалды. Улб1рек кагаз- га кептм . Онда бар-жогы екйак адамнын колынын белгЫ тускен. Bipirimici, жанагы бестщ eni6ipine нелмейдЬ Eiwi калай болтаны? Ол кш? Эрине жумыс тэж1рибеа, уй- рену, !здену жолдарыныц KOMeri буран да жетектеп апарды. Игрек-пн колы... Иэ, белпшз бардардары игректщ колы... Екшипс! ше? Онын танбасы жанагы сонгы уштщ йшнен табыла xeTTi. Бip кол, 6ip белп. B ip aK ол шмдШ? Ауылсо- вет председателей кабинетш узынынан да, келдененшен де кем болса токсан рет елшеп шыктым. Ci3 маган «темеки Hi жш тартасын»,— деп ренжуил ед1щз Foft. Ол кездепм тук емес екен. Ол эншейш рана тарту екен. ©MipiMne темею кеп тарткан 6ip кунгм болса, \"оным да осы кун uibiFap. Bip папиростан кейш 6ip папирос тутатылып, euiipuiin жатты. 71

©MipiMfleri вткен жолдарым, етш жургеи жолдарым 6ipiHeH Kcfiiii 6ipi ва жугш 03i кетерш кетт жатты. Bipinfle емшш- peiiiui бар, Снршде, кызык-куанышым бар. Сол шым-шыты- рык устшдс элденеден баягы Жалит бай eciMe туст1 де, ауылсоветтен мына ЧП-Fa ушыраган ж тт тщ аргы тектерж сурастырып керш cfliM, ар жары да, б'ер жары да Жалит байга кеп т1реле бердк Сосын, алдымен ж!гптж экесшен бастау керек болар дед|‘м де касымдары лейтенантты почта- га жумсадым... Ол кеп кешжпедк 'алып келдк 6ijiin келдь Салыстырсак, портсигардын сыртындагы кол мен мына ул- 6ipcK кагаздагы екшнл кол екЫц 6ipi, ег1зд1ц сынарындай сайма-сай келт тур... Енд1 6api акикаттала бастады. Экель балалы >екеуi бiрдей жалдамшы. «Кантик канга тартады» дейтшдей, 6ipiiien 6ipiHe аяк-табары ауысып келе жаткан сшмтжтер екен... Соколов сэл KiAipic жасады. Отырган орнынан турып ке- Tin, темет тутатып алып, оны мезпл-мезпл соррыштап, ер- сйп-карсылы журш алды. Онын бул кылыгын бурынгы бас- тыры, Ka3ipri партиялык жетекниа epci кермедк мжемедк сынамады. Подполковниктж орнында Тиховтын 03i болса да осы орайдаи шыгып, осы куйден табылар едк Сол сез1м- де отырган ол мемлекеттж сакшылыктын 6ip нуктесшде езжен толiм алран, кырридай киып TyccTin ini досынык тур- Fanbina риза болгандай, суйсшгендж калыпка тускен. Содан ба, ундемед|', аузын ашпады. Элдеи уакытта Соколов узшген onriMcciHin y3iKTi жерж кайта жалгастырды: Хош, eiifli элг1 eki парак каразга кешейж. Онын 6ipiH- нисжде: Б1здж шекарадагы белгшкт! туррын елд1 пункттер мен турл! жол айрыктары, ap6ip кудык орман-тау туарж- ген. Шскаралык пункттер келем1мен, келдепешмен сулудын бетшдег! мендей сымбатталган... Екнншстде: осылардын алый жаткан жер мелшерк алып жаткан жер колем!, ын- гайы, жардайы тары баскалары тайдын тацбасындай басыл- ран... Будан ары мен не icreyiM керек? Княпдагыпы киядан шалатын кырандай, киялай карап- отырган Тихов бул ретте де сез коспады. Bip 03i 6ip тобедей боп жеке дара Kopinin кимылсыз, козралыссыз калпынан аумады, ауыткымады. Онын мундай шактарына сан кездес- кен Соколов ешкандай жауап та кутпестен, косымша сауал да берместен оз тужырымын туйыктауга ойысты. ...Уахит Жалитовты камаура алгызып, колма-кол тергеу журп'зд1рте бастадым. 03iMi3ftiH Заставанын саяси бастыгы онын басы-касында болды. Эдетте саткын адамнын коркак

келетЫ бар емес пе?! Жалнтов eni сездщ 6ipiHe келмей, ei<i сараттын 6ipin етмзбей такылдай женелдй Айкындай келгенде, Жалитовты жалдаган игрек боп шыкты... Ол Tepi- терсек, жун-журканы дайындаушы ретшде айына 6ip мезпл Жайпак, базарына coFbm кетш отыратып квршед.1. Со жерде, каптаган журттын у-дуыныц арасында Жалитовтан алаты- нын алып, беретшш 6epin тынран игрек келген i3iMeH тайып турады. Икстен игрекке берьлетш нускау да кайтар жолда осытэртшпенжуредь Портсигарра бул орайда тускен купил мсшметтер икске еши-еши Fana беркпуге Tuicri бопты. Bi3 оиын алдын орадык... Жалитовтыи уйше, кора-жайына тж- ту жург1згенде кшетнпк 6ip бурышынан жаман-жэутж шу- берекке оралган уш туйшшек табылды. Ашканда аныктал- раны: туйшшек iujine эркайсысы мембранный улкенд1гшдей б1ркелю жэшш кымталыпты. Жэшште жарылгыш заттар. Ушеушде уш турл1 белгй Олар бас opin туршде. Hfhh, белгш 6ip кун1 сол ушеушш кул1 кекке ушкалы турыпты. — Буран не айтасыз?— деп жымнды Соколов. — Куптаганнан баска тук те айтарым жок,— деп крес- лосын 6ip козгап койды салмакты Тихов. — Олай болса, мешц корытыидыма ойысайык. — Маган eHfliri керегшщ e3i сол сиякты,— деп костады Тихов. — Бокс б1здщ ел1м1зде жаиа-жана epic алып, канатыи жайып келе жаткан спорт Typi. Сол себеиН онын сайысын куптау керек те, макулдау керек. BipaK бокстын артып же- кс бастын араздырына сап, кызыл кыррынра ушырату же- ншде шарттама, eiu6ip жерде жок кой?! Горбоносое соган барран. Онын ce6e6in 6i.neci3... Сондыктан ол камалды, ар- тынан зад жузшде жазаланура да THicTi болатын. Шрак портснгардьщ сырып аша салысымен мен бар жауапкернн'- лiitTi ез мойынЫма алдым да Горбоносовты камаудан босаг- тырып ж!бердш. Ал Матвеевага б1здщ корытындымызсыз оны ешкайда ж!бермеуге, оран ешкандай жаза колданбауга тапсырма 6epin ед1м. Амал не, Облонодан келген комнссия- ныц тегеурМне шыдай алмай, Матвеева Горбоносовты ба- лалар уй1нен ершсмз шырарыпты... Ал бул 6i3re улкен кыз- мст аткарып берд1 гой. Горбоносой болмаса, аналарды дер ксзшде устай алар ма едш? Горбоносов адал болмаса, cut к1мнщ капершде жок портсигарды колга Tycipin, оныц сы­ рым ашу окай ма ед1? Соколов сэл Kiflipic жасады. Осы туста Тихов: — Неге екен1н e3iM де бйшеймш, oiiTeyip осы бала ж1г!т 73

маран 6ip кергеннен унады. Timi анау Уахитов елin кеткен жардайда да, соттаган жардайда да мен осы Горбоносовка ара тусуге дайын отыр ед1м. вйткеш бул жазыкты емес... Ал каз1р Горбоносое езш актап алып отыр,— дед1 ез1мен 03i сейлескендей боп. — Бул, 6i3fliH сала болмаса, онык езшде де белгш мел- шердег! адамдар болмаса, шашау шьтып жария болмаура THicTi жагдаят екеш белгш. Слзге ез1мшнгбурынгы устазым ретшде, Ka3ipri саяси басшым ретшде, еюмет Mymeci ретш- де сен1ммен мэл1мдей отырып, мына ж1г1т женшде акылда- суды манул керд1м. Менщ тас журек емес екешмд1 езш з де б1леЫз... Бул жетзм ж1г1т, euiKiMi жок. Енд1 кайда баруы керек, не icxeyi керек?.. Сондыктан Облономен бе, Матве- евамен бе, ci3 сейлесш, мшездемесш дурыстап берсе, кайтер efli? Ал менщ араласура хакым жоры айкын рой... — Мен де осы ынгайды макулдаймын,— дед! Тихов ip- кишестен. — Ал мен, буран, ен болмаранда алрыс 6epri3y женшде ез басшыларыммен сейлесш керейш,— деп туйд1 Соко­ лов,— жэне егер мшездеме караз дурысталса, осында 6ip жерге ез1м экеп орналастырар ем. — Осында тары 6ip жардай бар, Дима,— дед1 Тихов.— Байкайсьщ ба, осынын аты да, фамилиясы да жолдан жа- малран. Мен мунын тур-тусшен таныс 6ip адамнык белгше- рш тапкандаймын. Сондыктан сен imine тарта отырып, она- ша энг1мелесш Kepmi. Бэлюм... Тиховтын ce3iri орынды едк Соколов Шоукарраны баурына тарткан кезде тары б1ртутас сыр ашылып шьта келдк 6 ...Bapi базардары сандалыстан басталран. Устшде сэры китель, кек галифе сымы, аягында былгары eTiri бар, жасы жиырма терт, жиырма 6ecTeri буйра шашты, аксары, сака ж1ггг, Кояндыньщ Жайпак базарында жудырыктай баланын жалгыз сандалып жургенш мана байкаган. Bipey-Mipeyre epin келген бала емес пе екен деп, 6ipa3 6aFbin едк манай- ында ешмм! керше коймады. Буйра шашты танкынык кез! осынын айналасынан шьша алмады. «Aha,— дед! ол езше- 63i,— баланын базарда жалгыз жургеш анык. Мундайлар кайда барса да елеуЫз келедк Сондыктан муны алдап ертш кет1п, кап жерде орайымен пайдалануга эбден болады». 74

Буйра шашты жшгг осыган табанын басып калды да, анадай жерде турган он терт, он бес жасар. казактын бала- сын езше ыммен шакырды. Содан кейш: — Жираф, вон тово горбоносого пацана видишь?.. Он, один бродит по базару,— дед1 сыбырлап, жанына келген узын бойлы, кылка мойынга.— Ты его соблазни й приведи туда... — А если он не захочет со мной идти, то как быть? — деп- «Жираф» атанган жацагы кылка мойын казак баласы тапсырма берунпге тжелей карсылык айтуга батылы жет- пей, «жарайдысын» тагы устатпай, жай кудш айтып, кумьп- жш калды. Жираф жауабы солкылдак согып, кашактау тартып турганын сезген тапсырмашы, оган кезш аларта 6ip карады да: — Никаких «как быть», слышишь?.. — деп калып едк Жирафтын кипагы да, сипагы да желмен ушып кеткендей жым болды.— Сразу видно, что он голодный... На, возьми пятерку, купи ему, что нибудь пошамать... Кояндыны шынашагымен айналдырып, yfiipin экету Жи- рафка киынга сокпады. — Ей, негып турсын аузыцды ашып, манкиып?— дед! ол, кэд1мп 6ip бурыннан таныстыгы бардай-ак, еркшдей сойлеп, Кояндыны шынтагымен туртш калып. — Жэй, вз1м турмын,— дей салды бала селкос кана. — Эке-шешец кайда? Аркасы курыстанып ашулы турса да, Коянды: — Олар жок...— деп, кыска гана жауап кайырды. Ба- ланын жайын еспгеннен кейш, Жирафтын коцыркай бет1 кыбыр ете TycTi. «1м, бала! Табанын кышып-ак тур екен. бз-езшнен Tycin калдын foA колга. Атаман ceHi oai талай терезеден сун гтп алар да, талай калтага Tycipin, кызыгын- ды керер, бэлем. ©зщ де буйт1п мвли(п турмассын. Ертен-ак пысып-ширап, жулынып-жулкынып ойнап шыга келерс1н. Мына имиген карга тумсыгыц талай жудырыкты 1Йскер, сонда б1лерсщ базардын не екен1н». Баланын алдына тар- тылгалы TypFa*H алдагы жолы жвн1нде Жираф осындай 6ip жуг1рме жорамал жасап алды да: — Байкаймын, осы ceHiH карныц ашып тур, э? — деп жымын-жымын етт1. — Карным ашпаса естш турам ба?..— дед! Коянды, мы­ на кылка мойын баланын казбалай беруш де, кадала беру- iH де жактырмаган шшшде. — Е, бэсе, сонынды вз!м де байкап ед1м. Жаранды, ка- 75

мыкпа. Ka3ip мен caFan тамак сатып алып берем... Айтпак- шы, атын юм? Коянды атын айтып едк кылка мойын Жираф, кезш сы- гырайтып яибсрш: — Па, inipKiii! Ат болганына болайын! Коянды дейд1? 0й, сен кайдагы коянсын? — деп, даусын эжептеу1р mbiFa- рынкырап ыржан-ыржац ку^дь Катты кулгенд1гшеи, у'зын KenipAeriH кезге айрыкша Tycipin туратын, шодырайма жут- кыншары 6ip темен, 6ip жогары бултык-бултыц пакты.— CaFan ат койган адамда ес жок екен. Ойбай-ау, мынандай имен мурны бар балага «Коянды» деп ат кояр ма? CeHiH атын «Коянды» емес, «Шоукарра» болуы керек, бьпдщ бе? Бойыца, тур, туеiне сол ылайык. MiHe, меш кердщ бе? ¥зын мойын, узын сирак, кылка мойынмын. Сондыктан мен Жи- рафпын. ©зшше «дал тауып айтканына» Жираф мэз боп, селюл- дей кулш алды. Ал онын мунысы мазары ма, шыны ма, о жагын Коянды ажырата алмады. Сонык ара ж!гш ашып, ажыратып турура д а к е н ш хош емес. Баланын намыстанып, карсылык айтып, ашуланбаранына, тыртысып, тай-таласка бармаранына Жираф мулдем риза болрандай едк Кояндыра пирожки сатып onepin, баланын аш карнын ci- pecTipe тойдырып алраннан Keflin, Жираф: — Ал ендк 6i3fliH уйге жур, Шоукарра,— дед! батыл сейлеп, оган: «барасын ба, бармайсын ба?» деп сурау салып жатпай-ак. — Онда не icTeflMin?.. — Не icTeyuji едщ? Ойнайсын, кыдырасын, жуг!рес1н, ceKipecin,— деп, кылка мойын Жираф балага нагыз керек- Ti жайларды т!збектеп, шубырта жвнелд1. Бала cenepiH де, сенбесш де б1лмей, толкымалы куйде тур. Сонысын анрартып: — Рас айтасын б а ? — деп сурады. — Е, OTipiK айтып, мен сенщ астындагы атына кызырып тур дейЫн бе?.. Bapi де рас. Оган, барран сон 03inniH де козin жетед!,— дед1 Жираф, баланын кобалжуын кергеннен wefliH кайткенде де оны сенд1руге тырысып. — А, сен1н уЙ1нде мен!мен ойнайтын бала бар ма? — деп, Коянды елендей бердь — Туу, Шоукарра взщ кызык eiceHCiH- Болранда кандай! Сусликпен 6ipre ойнайсын. Онын уетше 6i3fliH aFaft саран жана KniM сатып алып 6epefli,— деп Жираф майлы касыкша жылпылдады. 7в

Bip демнщ ’шпнде Коянды деген аты жойыла калып, Шоукарга атанып шыга келгенш ангармай калган бала, Жирафтын усынысына елен ете калды. «Кшм табылса, та- мак берсе, ойнап журсем, болды емес пе? Маган одан ар- тык, не керек?» дед! штей. Елезшш, кызыккыш бала кецш Жираф айткан еркш ойын, еркш тамактан кайтш кашсын! Тагдыры туртк! боп, бала акыр соцында базардан Жираф- ка ере шыкты... Жирафтын: «б!здщ yfli»— селоньщ езен жак бойлауы- на салынган, Te6eci камыспеи жабылган, айналасы агаш, кора жайы кен, epci.ni-карсылы ек! белмеа бар, тап-туйнак- тай уй екен. Heci юм болса да езше деген шаруашылык жайын эбден бьпетш адам. Муп-мунтаздай эдем! уйд1 кер- генде баланын кец]л1 б1ршама кетершп калды. Буларга, корага Kipe 6epicTe манаты тацкы танау, буйра шаш ж!ггг карсы жолыкты да, бул екеуш онаша белмеге алып к!рд1. Жираф оган: — Оказывается, он круглый сирота,— деп ед1, анау: — Тем, лучше,— деп макулын сезд1рдк — Тогда ему, нужно купить рубашку, брюки... А, то в таком виде легач его сразу заметит. Покупку я сам сделаю. А, ты объясни ему... ЛОпт Жирафтын жанына жакындай турып, балага TyciHflipin коюга тшс 6ipep ескертулерш айтты да, 03i сырт- ка шыгып кетть — Жанагы Kici, б!зд!н агай болады. Bi3 оны ез! барда «дядя Ваня», 03i жокта «Атаман» дейлт. Сен осы екеуш шатастырып алмайтын болгын, Шоукарга,— деп тусшд1ре бастады Жираф, тапсырмасынын сонынан. — А, ол орыс кой, ал сен...— деп Шоукарга онын шик! жершен тап баса бергенде, Жираф: — Ол мен!, ini Fbin, асырап алды. Мен де сен сиякты жет!м калгам. Егер, атаман болмаса, онда, аштан елетш ед!м,— деп, жалтарып шыга келдь — Ол саган жумыс icTeTin, урсып, урмай ма?— дед!, «асырап алу» дегеннен эбден журен шайлыгып, запыс бол­ тан Шоукарга. — О, жок! Атаман бар жумысты 03i ктейд!. ¥рыспайды да, урмайды да. Тамакты, ки1мд!, бэрш де 03i тауып беред!. Biafli арбага, машннага, поезга Miiiri3in алып, эр жакка кыдыртады... уакытымыз кецми! втед1 ылги... — Онда, жаксы екен,— деп костады Жирафка ceniMi шнге берген Шоукарга. — BisfliH семьядагылар— тэту турамыз. Суслик деген

тагы 6ip бала бар. Ол менен eni жас Kirni, сеней улкендеу. Жана, Атаман сеш де езшщ камкорлыгына алмак, болды. «Мен муиы ecipin, адам етш шытарайын» деп, сатан ыкла- сш кулан бердк ©3i саган жана ки!м сатып алуга кетп. О, Атаман айтса, айтканын ттейдь Ол ceHi де, 6i3fli де 6ipre алып ж ур т, кеп жердщ тамашаларын, кызыгын керсетпек- uii, бшдщ бе? Сен1н калаларды аралагын келе ме? — Эрине, аралагым келедн— дед1 Шоукарга ipKUiMec- тен. — Ендеше, Атаман оны орындайды. 0м1рдщ TSTTici, кызыктын кекеа, алдымызда тур, Шоукарга. Сондыктан Атаманнаи айрылмай, туп етегше мыктап жармасу керек... Жираф е ст т, сусылдатып отырып, Шоукарганын басына жер бетшдеп бар бакытты аузымен кондыра салды. — Б|здщ агай ешнорседен тарыктырмайды,— дед1 ендь ri 6ip эз1рл1кте Жираф сезд1 ток етер жердей шьнару yuiiii.— Mine кердщ бе, сен кен1лс1зс1н, мен кен1лд1м!н. Сешн KHiMin нашар, TinTi адам Keprici3, ал менщ киiMiм Tayip... Осынын 6api Атаманнын аркасы. Dip кезде мен де ceHin халында болатынмыт Егер 6i36en 6ipre болсан, сен де кулындай ойнап шыга келес!ц. Жэие 6i3flin семьяга KipceH, саган еншм — улкен де, Kirni де тшсе алмайды. Со- нымен каласын foA б1збен? Жирафтын сурагы дал кезшен шыкты. К,ылка мойыннын сезше калткысыз cenin, имандай уйып отырган бала «жа- райдыга» кималмай кендь Жирафтын манадан 6epi майлап отырган кармагы Шоукарганы б!рден 1ЛД1, булкынтпай, бултартпай 1лд1. — MiHe, адам болады екенс!и сен, Шоукарга. Бэсе ку- дай саган мынандай имек мурынды, тындагыш кулакты те- rin берген дейс1н б е?— деп Жираф, оны аркасынан кагып- кагып койды.... Жирафтар келген камыс шатырлы уйд1н neci — Игнат Пустовойтов жасы елулерде, ашан, тыртык бет, орта бой- лы, туз кез, сэры Kici. Пустовойтов e3iHin Сарканттапл бурынгы кожайыны Трофим Сидоренконын баласы — Иван Сидоренкога, арада он шакты жыл OTin кеткеннен кейш де, бурынгыша кол кусырып тур, бурынгыша кызмет керсе- туге тырысып жур. YfliHiK 6ip бвлмес!н кешеден 6epi сонын. epKiHe 6epin койып, «Keni ceHiKi, тары MeniKi» дегендей ишара б!лд1руде. Ka3ip жасы жиырма бестерге кел1п, тепсе TeMip узетш, мыкты, бойшан, шымыр ж!пт боп еекен, мынау Иван Сидоренко касындагылары yrniH Атаман болганымен 78

Игнат Пустовойтов ушш ол— Иван Трофимович, hfhh ерте- ректег'| Kiuii кожайыны. Пустовойтовтын Трофим Сидорен- KOFa деген кецш суымапты. Кайта, сол тускы жылдарын жылы сез1ммен есше туаргендей ryp i бар. Сондыктан онын баласы — Иванды тым жаркын карсы алды. «Мейл1, Иван казф к1м болса, ол болсын. Ал оны сыйлап, курметтеп ж1- беру, мен1н жолым. MaFaH жардайынын жетшкендшшен келш TypFaii жок uibiFap...» дегенге кешл токтаткан Пусто­ войтов, 03iHiH ешннн белмесш Атаманньщ баса кектеп, ер- кш пайдаланып, сонындары тобырына таптатып жургенше ренжи KoflFaH жок— Иванныц езше «Атамандык» ат тапсырып, ipi бандит боп кеткенш, анау касындагылары уакытша ерткен «колка- наттары» екенш Пустовойтов кеше-ак, б1рден сезген. Сезген- мен e3i айтар деп ундемеп едь BipaK Атаман сейлесш, сыр аша коймады. Содан кеше кеште Пустовойтов, одан онаша кезшде: — Иван Трофимович, кершпегел! коп жыл етш кетшть.. Gcincin... Bip кермеге хал-жайынньщ Toyip екенд1г1 мына турщнен-ак байкалады. Ал каз1р кайдасын, не ютейсш? — деп шет жагалап сурап керш едк Атаман: — Игнат агай, онын несш сурайсын? Былай да TyciniKTi емес пе? MeHiH журш-турысымды, турарымды, кызмет1мд1 «Атаман» деген атымнын ез1-ак айтып турган жок па?.. Сейтш, бул кунде мен Иван Трофимович Сидоренко емес- niH. Жуликтер ушш, мынау шпаналар ушш «Атаман», неме- се «Дядя Ванямын». Ал милиционерлер ушш, тары тарылар ушш, атым, жешм, фамилиям, жерше, ьщгайына карай жа- нара бередк.. Сондай-ак, взшнщ де Ka3ipri жардайын, ма­ ран, айнадан кергендей, ап-айкын кершш тур. «К,олыц ка­ рал журмейтш» сиякты... Айтпай-ак, таласпай-ак, кой, бшем. Ол туралы м ет ешшм де колтырынын астынан етшзе ал- майды... Осымен сез 6iTciH. Bip-6ipiMi3flin шаруа жайы- мызды казбаламай-ак кояйык. Жалрыз-ак 6ip ecnepTin коярым: сен меш танымайсын, Игнат агай. Мен бул манай- д!ш емеспш. CypaFamiapFa Облононын инспекторы, Алма- тыдан келген кызметкер екен, дегейсщ. Менен саган келер xayin болмаса керек, одан корыкпа, документ1м мыкты. Жэне бул арада кеп аялдамаймын. Иэ, айтпакшы, менде exi пистолет бар. Bipeyi маган артык. Оны мына шпаналар- га беруге сенбеймш... Соны саран 6epin кетермш. Ал, сен, маган таза караздарра, осы арадары сельсоветтердщ мерш бастырып бер. Ол маган, мыналардык атына справкалар 79

жазуыма керек... ¥ктын гон? Ертецнен калдырма,— деп ток етшздь Иэ, 6api де TyciHiKTi ед1 Пустовойтовка. Сондыктан ол сурауын кшт гиды, сезд1 кокырсытпады. Жэне Атаманга курмет керсетушен де кашпады. Онын ез сыры бар-ды. Олар еткендег1лерш эл1 умыткан жок... 7 Ауып келген казак-орыс Трофим Сидоренкога Саркант табанынан алган орын-жэш, ipre тепкен конысы майдай жакты. Ол Октябрь революциясы карсакында 63i катарлы кулактардан иыгы ожептеу1р жорары турран бай болатын. Адмирал Колчакты арка туткан генерал Шербаковтын дивизиясы Саркантка кеп жайгасып алган кезде, сибирл)к аткыштар полкшщ штаб бастыгы майор Михаил Мищенко бай, кулак Сидорснконыц уйше орналаскан-ды. Шербаков­ тын жаксы керетш осы майоры Саркантта болтан уакыты- нын кебш Сидоренко уйшде етюзш журдь Сол уйге кез келуден кешн OFaH e3i аткарып журген полктщ штаб басты­ гы мшдет! эншейш 6ip косалкы жумыс сиякты керше бердк Сидоренко уйшщ магнит1 оны ьиши да тартады да турады. ©йтетйи: мунда Трофнмши бой жетш, кауындай жарылга- лы турран кызы — Зина бар. Жасы кырыкка келш калган, орта бойлы, 'орташа eni бар, жирен шаш майор Мищенко; элдешммен шатысы бар дегенд1 естш, ез эйелшен кылшылдап турран шарында, жасы отызга енд| шьша берген кезшде-ак кутылып тынран- ды. Ол кезде бул лейтенант кана болатын. Содан кейш ба­ сы байлы эйел алган емес, семья курган емес. Оран армия- да журу1 де сылтау болды, ез эйелше ceHiMi кетш калган алан-рулан кенш де сылтау болды. 0з эйелш жешне коя бергеннен кейш, Мищенко Tycrepi келген кыздар мен жас келшшектерд1,«душпан керетш» «ауруга» шалдыкты да. кайтсе де олармен «шайкаска» шыгуды езше адетке айнал- дырып алды. Олардан еш алмай тынбау — онын KefliHri айнымас cepTi болды. Осы эдет бойын аурудай жаилап бара жаткан ол, K,a3ip эйел затына деген кезкарасты акылмен, санамен парыктаудан аулак жайыла бастады. «Эйел тек ка­ на еркектщ кажетш етеу ушш жаралган. Олар айнымалы, кубылмалы, кызыкпалы, эуеской жандар. Эйелдер кейлек- TepiHiH Tyci сиякты тез онады, тез бузылады. Кыскасы олар­ дан парасатты ic кутуге болмайды, тек кещл ауларлык

ce3iM FaHa кутуге болады» деген урымы, онын жан-жуйесш кеулеп, ойын сары cyFa ышлдете толтырып ж1берген. Ал- рашкыда квзшщ жауын алып, кеншнщ куртын жеп, кекей- iH Tecin ж1беретш ne6ip эдем! де сымбатты кыз-келшшек- терд1 ол оп-онай-ак умытый uibiFa беретш. Олардын аттарын, турЬтустерш, адрестерш Мищенко кецшнде сак- тамайды, сактарысы да келмейдь Егер алда-жалда олардын 6ipi ойына тусе калса, онда бул оны езшщ шолак кайры- латын, жещл урымындары байламдарымен рана еске ала- тын. Кулак Трофимнщ кызы — Зинаны да акыры езше тэуел- Ai кып койып жур. Ал сол Зинаны бул некелеп ала ма, езР не жолдас ете ме? Оны сарапка салган жок, езше 83i ол туралы есеп берген емес. Эз1рге Щербаков дивизиясы еш- кайда екше кетерген жок, Саркантта козралыссыз жатыр. Мундай жагдайда of3h Зина керек эрине. Сондыктан Зина- Fa да, оныцэкесйТрофимге де сорыстан кейшужмак орна- тып бермек бои жур. Ондай уэде етпеске лажы да калмаган сиякты. ©йткеш кулактар орын-орындарында 33ipre мыкты отыр. Буларра ж ергш тч жерде кол куиимен де кемектесш отырган солар. Сондыктан мыиа каиды сотые жардайыида булардык асын iuiin, аягын тебу астамшылык болар едк Мищенко да, баскалар да муны тусшедк Трофим Сидоренконьщ майор Мищенкодан умш улкен, дэмеЫ зор. Каз1рдщ езшде-ак ол Мищенконы куйеу балам деп есептеп оран капысыз, дешмен бершп жур... Таяуда 6ip кун1 майор езшщ штабынан Сидоренконшше кещлд1 орал- ды. Онын куанышы Трофимд! де, онын семья мушелерш де жадыратып тастады. К е й т ас устшде шалкып отырып, майор: — С орыс 61зд1н пайдамызга щешшп келедк экей. Енд|‘ кеп созыла коймас та... Эне кундер1 тебем1зден кун аралата ушып журген аэропланды KepreHini3 бар foA?.. Ол аэроплан Ташкенттен осы Жетшуга ж!бер1лген кызыл комиссар Шавров дегендШ болатын. Шавровты мундагы кызылдар Солтустш Жет1су майданы бойыиша курылган Реввоенсо- веттщ председател1 етш сайлап та улп'рген едк Соны кеше кызылдардын ездер1 мынау Абакумовка станциясында тас- пен урып елт1ршт1. Ха-ха-ха! Кызык емес пе? Оны !стеткен Микола Калашников кершедк Калашников деген б1здщ* адам... Онын кызылдарга кызмет icTeyiaeH repi кулактык салтты жактауы басым,— дегещй айтты. Сол тасу кенш ус- 6-5567 81

Т1нде ол тары 6ip жайды ескёргп. Бул fpoфим Сидоренкб- ньщ ез басына арналран куаныш едь — Бугш меж генерал пэтерше шакырды. Онаша сейлес- TiK... Bip сезжщ ретшде ол маран: «бул арадан кетерде, станицара жака староста тарайындап кету1м1з керек. Сол Уш*н журтка бас бола алатындай, e3iMi3re сежмд1, мыкты 6ip адамды дайындап койса деген ойым бар, майор. CoFaH сенщ кайын атан калай карар ед1?» деп сурады. Мен: ол nici макул дейтш болар, жорары мэртебелк Дегенмен, алдын ала сейлесешн деп шьщтым. Ci3, «иэ» десешз болды, экей, мен генералга ертен-ак жетюзем. Ci3 келхпеген кунде де старостара лайыкты адамды ойластыруды генерал маран тапсырды... Куйеу баласынын 6yriHri желтшс! Трофимга унамай отырран жок-ты. Оиыц устше мынау хабарды естен де кулактын iuii булк ете тустк Сол орайда ол езщщ староста болуга кецш жорын, 6ipaK, OFaH ез адамын тагайындатты- руды ойластырып алды да: — Муньщ 6i3 упин ете куанышты жагдай екен, балам. BipaK мен староста болып журетш жастан етш кегли гой. Оны езщ де байкап журген шырарсьщ. Мен берьпмеймш де­ генмен, жасы бар болрыр ез ынгайына жетектеп алып кетш барады. Старосталыкка эрине жастау, eTi Tipi, алгыр адам керек. Ондай адам менде бар. Ол менщ шаруашылырымда 6ipiHUji кемекнпм болып журген Наумов. Атында батрак саналып журген! болмаса, ол менщ Ka3ipri он колым. М!не соны тагайындаттыру керек,— дед!. Майор, тыртык бет Наумовты жаксы бшедк Трофим «экейшщ» ол туралы айтып отыргандарынын 6api шын- дык... Онын бетшдег! тыртык осы Трофимнщ шаруашылы- гы жайлы б1реумен тебелесге пайда болтан танба екенш де Зинадан еслген. «Иэ, муньщ да жен! бар екен», деп ойлап алган Мищенко: — Мен генералды кежируге тырысайын...— дед! ез рн- залыгын 6toAipin... Трофим Сидоренконьщ eriHfliriHiH, кустарынын, шошка- ларынын, тары баска малдарынын уст!нен карап журген «Белый Клык» Наумовта «Сарканттыц старостасы болып тарайындаласын» дегенд! ест!геннен KefliH, TinTi ес калмады. Квн!л! алабуртып журген ол старосталыкты аркасына кондыра салгалы турран Трофим Сидоренконьщ егер керек десе, кунше уш рет табанын жалап отырура, эйтпесе, шош-

касы мен итше кунше уш реттен шлш сэлем 6epin етуге де дайын едк Сол кундерде он уш — он Teprreri бала Ваня бул hof- дайлардын бэрш керш, бш п журдк Дырдай 6ip офицерден куйеу бала тауып ала койран экеа Трофимнщ куанышы мен старосталык мшдепч колыма эне-мше ш кпрем деп журген Наумовтын кетерщш кенш танкы Ванянын наза- рынан тыс калмады. Майор «жездесЬ> мен кеше рана уяк кыз болган апасы Зинаньщ бугш 6eTi ашылып кеткен кезш- деп кейб1р жшркешпш кылыктары да Ваня кезше жш шалынатын болды. Содан былай Ваня апасына да, «жезде- сже» де б1рден салкындыгын тоса бастады. «Майор Мищен­ ко — барып турран арсыз да, ал онын айткандарын icien, ойына келгендерше Konin журген Зина — туйсшаз, акы- мак»,— деп туйген ед1 ол... Арсыз майордыц Трофимге уэде . еткен «ужмагы» мен HayMFa ycbiiiFan «старосталыры» сол жангырык уэде кал- пында кала берд1, ешкайсысы да жарылкана алмады. Ерен таекынын, ерлш куатын ала туран жана eMip олардын уы- сына оия коймады, илеулне коне коймады, кайта оларды оз сырымына алып, алкымдарын езш, тыныстарын тарылта бастады. «Сотые бНздщ пайдамызга шешшп келедЬ деп Жетюуда ерюнеш журген ак бандалар Кызыл Армнянын толкындап келген Tereypiiifli Kymiiie тетепю бере алмай, 6ip-aK кунде екшелерш кетер1п, табандарын жалтыратып ырыстырыла бастады. Кызылдардьщ карасынан коркып, тайкып бара жаткан майор Мищенко «кайын атасына»: — Bi3, кейб1р себептермен уакытша кейш карай шегше- тш болдык,—деп, кашып бара жаткандырын жасырып, оны- сын «уакытша шепну» деген желеуге суйеп, женin айтпай тартып турган-ды. BipaK бул жолы еткендеп эрекеттерше карама-карсы кылык жасап, ез1мен 6ipre Зинасын ала кеткен. Трофим Сидоренко жагдайга тез каныкты. Куйеу бала- сы мен кызыньщ енд1 оралмасын сездь Бурын езшщ езпеж- де журген кедейлер мен шаруалардан ракым болмайтынын эбден туешдк CoaapFa кезш жетюзе салысымен шошкасын шыцгыртып, сиырын мещретш отырып: «арпя бетке» деп «куйеу баласынык» iaiHe тусксн-дк Кеше арсыз «жоздесЬ кеткен, бупн кулак ai<eci кетin бара жаткан жак кеншне кона коймагандыктан Ваня: — На кой чорт мне нужно твои хунхузы? — дед1 де, ез алдына 6ip жол устап, ез алдына терю бакты. 83

Осылардын бэрш ез квз1мен еткерш, ез колынан атка- рып журген Сарканттьщ тагайындалмай калган «староста- сы» да будан ары Саркантка ciKice алмайтынын байкап Андреевкага карай тез жылысып отырды. А ярыныц e6i, колынын жымсыктыры бар Пустовойтов Жанпак жершде уй-жайды «киналмай» курып ала койган едь Атаман еке- yinin арасында болтан онаша сейлесу кезшде Атаманнын: «колын карап журмейтш сиякты» деген ce3i, онын жешл кэ- cinTeH куралган шаруашылыктарын кергенджтен айтыл- ганды. Ванянын жолы калай тусш, калай кайрылраиын Наум 61'лмейтш, ал онбщ акесм мен апасынын акты хабарын анык ест1ген. Кызылдардан кашып бара жаткан актын ашыккан бан- далары тау |'ипнде Трофим Сидоренконын мал-мулкш тар- тып алып, куйрыгына 6ip Teyin журе 6epinTi. Соган кара- мастан, т1рийл1гшен кудер узбеген Сидоренко тау асып тускен. Махаббаты турлаусыз майор Мищенко жел кешл- д1л1г1н iCTen кеткен. К,ызылдардын кыспарына тускен жерде «сушктЬ Зинасын сонына ерген солдаттарынын «камкор- лыгына» тастап, e3i генералдыц тобымен тайып берген. Солдаттардьщ тэлкегше шыдай алмаган Зина eaine 03i канжар салып ел1пт1. Ваня Сидоренко булардын em6ipineH хабарсыз кет- кендк.. 8 Ваня Сарканттан шырып кетш бара жатып, мына экесТ не айткан сонры соз1н танауы-астынан кайталап: «На чорта мне твои хунхузы? Для меня найдется приют и на этой земле»,— деп кунк ете тустк Рас, оран кен жер-койнынан паналар, саралар орындар кеп-ак табылып efli. BipaK Ваня Сидоренко оларра адалынан ене алмады. Оку: «сатыла деп» баспалдарын усынды, бул оган аярын баспады. Екбек: «аягыцды бултарыссыз бас деп», жолын тосты, бул одан карасын алып кашты. Teri кулак OKeciHiit 6ipeyKi« en6erin смгсн т!рш1л1г1 мунын канына мыктап араласып, бойын кеулсп кеткен сиякты. Трофим муньщ куларына: «0з KymiHfli жумыска шыгын- дар стпе, б1реуд1н тапканын, енд1рген1н дурыстап пайдала- на б1луге жумсарайсык...» дегенд1 эбден ciHipin, курай ба- сына колын тиг!зд|'рмей ecipreH. Соны OMipine елшем eTin кеткен Ваня алды да, арты да туманды жолга TyciciMen-ак 84

дагдарыска ушырады. Кулак экенш тэрбиесшде жокшы- лыкты да, таршылыкты да басынан кеиирмей, басканын ен- 6eriHe иел1к етуд! салтына айналдырып алган була балага мынау сапарында кабыррасын 6ipa3 тырналауына тура келдп 0Mip деген — дайын коранын М и де лэнп теуш, асык атып ойнау емес екен. ©Mip — талпыну, енбектену кершедк Ал оран Ваня Сидоренконын эйеншекпп ж1бер- мейдь кулкы сокпады. Экесш щ заманы eiin Kerri. Енд1 ол мунын колына кайта туспейтш хак. Ваня оны тусш дь Тусшгешмен экесш щ ка- ридаларын «ecxipfli, енд1 жарамсыз болып калды» деген, ту- жырымга жаткызрысы келмедь Трофимнын acipece: «Еш - шм де тапканын, таянранын саран Terin 6epin койып карап турмайды. Оны колынан тартып ала бьпущ керек»,— деген уйретшдш буран мына сандалысты жолы устшде б1рден 6ip ж еш тузу акыл кершдь «Экем муны маран тштен дурыс уйретштп Менщ: окып, бас катырып, ми ашыткым келмей- дп Ж умыс icTen, мандай.терлетш, бел ауырткым жэне кел- мейдп Ал 6ipaK, eMip cypriM келед1, онын кызырын керш, шайкап етшм келедь Сонда менщ TipuitairiMHiH Tiperi не болуы керек? О ку ма? Ж о к . Енбек пе? Ж о к . Ен д1 не? ¥р- лык... М ш е, мен осы жолмен кун Kepin, осы жолмен eMip KeiuyiM керек. М енщ бул арада е ш т ш аяп каларым жок. ©йткеш булар экемд1 кашырып, 03iMfli сандалыска ушы- ратты. Сол уипн мен тамагымды, KHiMiMfli, кызырымды журт есебшен алып отырура тшсшн...» деген байлам ж аса- Fan-ды. Сейтш, Сарканттан Гавриловкага, Гавриловкадан Вер- ныйга, Верныйдан ГПшпек, ГЕшпектен Ташкентке Tycin, одан баска калаларра кете барран-ды. Кайта оралган жол- дарынын 6api де тек осы есептен шьтып отырды емес пе? Калтага тусуден бастап, жуликтштщ кай сатысын кур калдырды екен ол? Eui6ipiH де калдырмаран. Соньщ бэрш- де кара шныр i3i жатыр, соньщ бэршде лас колынын танба- сы бар екен. Иэ, Ваня не !стемед1 дейсщ? Ka3ip ойлап турса iereMereHi болмаран сиякты. Kici тонау, уй тонау, магазинге тусу, кассага кол салу erri ме басынан? вткенде кандай! Булардын 6api eMipiHfleri мшдегп жумыстары icneTTi бо­ лып кеткен жок па?! Колдан мер жасау, штампы жасау, документ жасау ше? О, бул оларды резинкеден, картоптан ойып жасап алуды em6ip маманнан кем бшген емес... Тур- Meni, лагерыи керд1 ме? Е, усак урлыктан бастап, ipi бан- диттшке дейш жеткен адамныц еларды сырт айналып ету|

мумкш бе? Жо, мумин емес-Ti. Эр-эр калада ipi-ipi шайка курап, журген жершщ бэршде «Атаман № 2» деген атпен немесе жай гана «Дядя Ваня» атауымен танымал болран — Kemeri кашкын кулактын баласы — Ваня Сидоренко. Со- лардын бэршен кейш Верныйдын Алматы атанган шагында Жет1сура кайта оралып едк Сонры 6ip кыс, 6ip жаз бойы BipiHiui Алматы мен Екшип Алматы арасындагы «Ум1ттай- ым бак» атанып кеткен ит тумсыгы етпес калын агашты орман «Атаман № 2-нщ» жылы мекешне, жайлы конысына айналып кеткен-дк Барлык «операциясын» осы «Умггтайым бак» ]‘пинде отырып жург1зетш. 03i сыртка да, калага да сирек шырады. Бар жумысын, бар тапсырмасын шайкасы орындайтын, тындыратын. Бул уйымдастыру, баскару жу- мыстарына кебшде «Умггтайым бактагы» «штабында» бас- шылык жасайтын. «Операцияра» e3i сирек араласатын. «Умтайым бактары» уакыты «Атаман № 2-нщ» жуликтш, бандиттш эм1ршдеп, acipece 6ip кузырлы кезеш болатын. Ею Алматынын арасындагы жол. осынын шайкасыныц ба- кылауында. Ондагы жолаушылардын em6ipi тунде тугьп, кунд13 де талаусыз, тонаусыз аман етш керген емёс. «YMiT- тайым бактын» толык кожасындай жатушы едь Касында некеаз эйел1 де журдк Сонау жылдары Сар- кантта арсыз деп, майор «жездесшен» бойын аулак устай бастаганы барды. Сонын кылырын e3i кайталамады ма?.. Из, Мищенко «жездесМн» ауыз cuiexefii тамактын, табак- тьщ аралас саркыны аркылы буран да журыпты. Соны калын орман iiuiHfleri «уйшде» acipece айкын сезген тэр13Д1. «Умгттайым бактагы» кундер1 кандай тамаша eTin жатты десеншП BipaK онысы да кайырлы болмады, кызыры, куа- нышы узакка созылмады. «Сидоренко» деген ту баскы фамилиясын «Атаман № 2-HiH» e3i «умытып кеткешмен» милиция органы умытпапты. Оларра 1зш шалдырмай, бел- riciH б1лд1рмей б!раз сайрандаганымен, милиция кызмет- керлер! «Атаман № 2-Hi» таппай коймады. Калай тапты, кайдан биш ? Элде шайкасындарылардан 03in канык бьче- Tin 6ipeyi «сатып» KeTTi ме, элде ездер1 сезш, байкады ма?.. Эйтеу1р калай болганда да олардын «Атаман № 2-нЬ^жыра таныганы даусыз. 0йткею тун iiumfle мунын шайкасы Жайлап жаткан «Ум!ттайым бак» iuiiHaeri жасырын жерд! коршап алган милиционерлердщ назары кебшде «Атаман № 2-де» болды. Карацрыда жаза баспаура эбден K3Hiri бо- лып алган бул, ол жайды жаксы сездк Олардын «Атаман № 2-нЬ> колдарына елщей емес, Tipiflefl Tycipin a.nyFa куш-

тар екенш де ангарды. Сондыктан бул тар кыспакка алына бердк Енд1 кару пайдаланып атыспен кутылмаса, тутылып калуы мумкш-ау? Ол солай icTefli де. ©зше, ocipece таяп келе берген лейтенантты екпе тустан атып калып каша же- нелдг.. Иэ, ол калай кашу, калай жасырыну керекттн 6i- ледк 9p6ip сайлауыт, ap6ip ойлауыттар мунын бетше жабар пердесц бойын тасалар калканы, жанын сактар корраны болып келген. Бул жолы да солай шыкты. Акыры езш устатпай сытылып Kerri. Шайкасындарылар не болды екен? Мейл1, не болса, ол- болсын! «Атаман № 2-ге» eHfli олардын еш(нршщ кажен жок- Олар буран ез уакытында адал «кызмет» втп, каже- •пне жарады, мшдеттерш етедк Ол тобырдык будан ары Keperi де шамалы. Егер шайка керек боп бара жатса Ата­ ман оны кайдан да болса курап ала алады. Bipan, каз1р ондай кадамга бару — бул унии xayinTiH xayni. Тобырмен журш кезге тусу, коршалу оцай. Ал коршаура алындык екенсщ колга да туспей коймайсьщ. Одан мына жолгыдай сэтт1 шырып кету, некен-саяк кездесетш окига. Жок, «Ата­ ман № 2-нщ» колга TycKici келмейдь Колга туссе, буран тырнактай да аяушылык жасалмайтынын сезедк Бурынры кылмыстарынын устше, эне, милиция лейтенантын да ел- Tipin KeTTi. Оныц канын буран тепн ж1берш коя ма? «Ата­ ман № 2-ш» олар кептен-ак таба алмай журунп едк ал мына жардайдан кейш 1здеуд1 тштен кушейтпей ме? Енде- ше басын сауралауы керек кой. Теп' совет жершде еркш иршш к буран енд1 кол ушын бермес. Мунда журсе, aflTeyip усталатыны акикат. ¥сталды — шаруасынын бнкеш. Буран совет сотыныц yaiMi бойынша атылудан баска жолдыц 6api жабык. б й тт, совет жершде жасына жетпей атылып кеткеи- ше, экесМн жолына неге туспейд1? О жакка cinice алмаса Жетшудагы актар армиясыныц калдыры солай карай неге кашты, aneciHiH ансары неге ауды? Teri олардыц да 6ip 61л- reHi бар шырар? Олай болса, «Атаман № 2-де» солардык жолын кушады. Иэ, сейтедь Сез жок сейтедк Ретше карай керсетуге жарарлык документтер! бар емес пе?.. Мше, ец соцында осындай байламга токталган Атаман «умггтайым бактан» кейш, Талдыкорран аркылы Лепсшен 6ip-aK шырып едк Шекаралык аймакка жалрыз келуд! ка- терл! сапарандыктан касына Талдыкорраннан Жираф пен Суслики косып алып, Jlenci жарына ушеу боп келген-дь Эрине, буларды шайка куру есебшен ерткен жок. Егер 6i- 87

pey-Mipey документ сурай калатындай жардай кездессе, езж «облононын инспекторы» деп кероететш болгандыктан, Жи­ раф пен Суслик™ «окуга алып бара жаткан балаларым» дей салмак. Оган сезшз сенедк Ал «окуга алып бара жаткан балалары» Атаманныц ез1 шекарадан етш кеткенше рана кажетке жаратуына керек. Сейтш булар кай жагынан да оган зиямсыз кершдк BipaK шекарага келгенде, Атаманныц аяры Ki6ipTiKTen калды. Ka3ip шекарадан ары-бер! емж-еркж ету туги, кн- ыидыкпен етудж Q3i де мумкж емес сиякты. Мемлекетик кузеттегжердж соншалыкты сак турранын, карауы, кадага- лауы куш™ екенж байкады ол. CoFan Караганда шекаралык аймактыц бэршш де кузе™ катац болура тшс. Ендеше, экес! турран жерге жетудж ауылы алые болтаны рой? Атаман оны жаксы сезедк Тез рана келген 1э!не туеш, Kepi кайткан бетжде Жайпакта Наумра ойламаган жерден кездестк Мы- надай жагдайда оныц тап бола Kejyi, буран эрнне 6ip сапа жецшдж келт1рд!. Енд1 не icTeflfli, кайда барады? Атаман оны эл1 шешкен жок. Сейткенмен мынау Жираф, Суслик, Шоукаргапы 93ip- ге колында устай туруды уйгарды. 9 Карацгы уйде туяк сержпей, катып уйыктап жаткан баланы элде.юм иыгынан тартып, жулмалап оятты. ¥йкы- дагы бала 6ip аунап тусе бергенде, оятушы мурнынан кы- сып-кысып калды, — 0й, мурнымды ауырттыц,— дед1 бала, кыекыштай кыскан ею саусактыц кысымынан шымырлап, ауыра баста- ран мурнын колымен устай алды. — Шоукарра, Шоукарра, тур, тур,— дед! оятушы,— Мен Жирафпын рой. Жур, далага шыгайык... Бала буран карсы тура алмады. Баска уакыт, баска мекен болса, мумкж карангыда далага аярын аттамас та едк Ka3ipri жардайы оны орнынан оп-оцай KOTepin экети. Мана баланыц шашы алыиран, Шынжылыга шомылып, Toyip кшм Knin монтиып шыра келген-дк Соган желшнген, KyaHFaH, моз болран. Сонык ыстык, суык oyeHi эл1 басыла коймапты. Сол ушж Атаманга дэн риза. Оныц алдында езж карыздар жандай устай бастады. Tin™ Атаманныц «шлерЬ Жираф пен Суслики де кенЫ жаксы керш калды. Сондык- тан Жирафтыц соцынан булкектей женелдй

— Кайда барамыз? — деген бала сурауына, Жираф: — Ойнаймыз,— дедь — Осы тун шшде ме? Баланыц танданысын, такданыска коса шошып Tycyin керген Жираф, «осы дацгыр-дацгыр етш, >KypiciMi3/u журт- тын кулагына шалдырып кояр эуелЬ,— деп секем алды да онык кулагына сыбырлай бастады. — BipiHmifleH, сен дабырлама. Екшшщен, ойнаймыз ле­ генд! саган эншейш калжыцдап айттым. Б!р уйде Атаман- нык заттары, кшм-кешектер! калып койыпты. Соны алып кайтамыз. Ол уйдщ neci ecirin жауып 61p жакка кетш калса керек. Сен сонын терезесшен тусш Атаманнык нэрселерш алып шыгасыц. — Мен бурын терезеден Tycin коргешм жок, тун шшде коркамын гой,— деп, бала шынын айтты... — Коркатын тук те жок. Bi3 терезенш касында тура- мыз. Eui6ip коркушы болма жэне ешб!р ун шыгарып, ды- быс 6epymi болма. ¥йыктап жаткан адамдардыц тынышын KeTipin, мазасын алу жарамайтын кылык екенш бшесщ Foft. — Бшем, эрине... — Вот, б!лгенщ жаксы. Жэне кергешкдк еспгешши» icTereHiufli епшмге аузьщнан шьтарма. Ондайды казак oceKmi дейдь Ал есекийш журттын бэр! жек керетшш б!ле- Tin шыгарсын? — Б!лем. — Вот, ж !п т. TinTi. Bipey: не icTen, не койып жургешн- fli сураса да ундемейтш болгын. ¥ктыц ба? — ¥ктым. — Вот, тамаша! Айттым гой бэсе, осы сен — Шоукарга адам боласын деп. Соным дэл келетш сиякты. 0ст1п б!рден кагып алып тындырып журсен Атаман сенщ тобенд! кокке жетк!зед! эл1,— деп Жираф оны сезбен алдын ала 6ipa3 ширатып, nicipiHKipen алды, мактау айт-ып, иыгын ком- дап та койды. Шоукаргага Жирафтын- сезшщ 6api дурыс кершд!. Онын устше 03ine камкорльтын жасап журген Атаманнык керек-жарак шаруаларына e6iH-ce6iH THri3in одан мактау алуга да кумарльты артты. Жираф Шоукаргага тусшд!рген Атаманнык «заттары мен KiiiM кешектер!» калып койган yfli — аудандык мага­ зин болатын. Атаман кеше туш бойы аудандык мемлекетт!к банкт! торуылдап шыккан. Калтасында сейфтщ eKi турл! шлт!

жур. Сонын 6ipi болмаса 6ipi дэл келш каларма екен деп, кушиз кез мелшер1мен байкап алганы бар-ды. Ккаттержиг туркы шамаластау, Typi уксастау келетш сиякты кершген. Соларын тунге карай icite жаратуды уйгарган. BipaK аудан- дык 6ain<Tin кузет! бул ойлагандай жешл-желш болмай шыкты. К,апша андыганымен карулы кузетшшщ банк жа- нынан табан ауып кетер Typi жок. Ширак, сергек жур. Сез- fli окка бермесе кузетшйп тайдыра алмайтынын укты. Ал он, шыгару — шу кетеру, сез жок езш-ез1 ce3flipin алу. Жок, каз|’р ондайга Атаманныц аяк баскысы келмейдн.. Сондыктан, 6yriii аудандык магазинд1 нысанага алган. Банкке Караганда, орине магазиннщ жарасы жешл жэне оган ©3in катерге урындырмай-ак, анау кшкентай баланы жаратуга болады, дегенге салмак салган. Алдана «операция» туралы Атаман 03inuie 6ip барыс- кадам жасап, тэтп ойга шомып, шалки тербелш турганда барлауга кеткен Суслик жетш келш: — Кузетшшщ уйыктайтын Typi жок,— деп хабарлады. — Не дейсщ?— деп, акырып калды Атаман. — ¥йыктамай отыр. Оныц устше касына 6ipey келш: «Шал, уйыктап калып журме. Мен тары да айналып согып KeTin журем»,— деп ескерттн — Ах, сволоч! Сен унехп алдайсын да журесщ. Мана да OTipiK айтып келдщ,— дед1 де Атаман Суслики кулак шекеден nepin кеп ж1бердн Суслик 6ip жагына карай кулап тустн BipaK орнынан тез турып кеттн— Yniaai шыгарсан, тура жайрата саламын... Сусликке сенбей Атаман e3i кетп де тук шыкпайтынына кез1 жетш, к^рмей кайта оралды. Кузетии шал уйыктамак тупл, колына мылтыгын кыса устап алып, темешсш тартып магазинд1 мезгш-мезпл айналып шыгып жур екен. Атаман буган куйш-nicin штей ыза болды. «Не болса да тап 6epin туншыктыра салса кайтед1? — деп 6ip ойлады.— Онда гой... Жо, ол болмайды. Сабыр, Атаман, сабыр...» 10 «Операциясыныц» icxe аспаганына каны кайнаган Ата­ ман TepiciHe сыймай жур. Мананл тэтп ойынын, сынаптай сыпсып, сынадай жылмын жоспарынын алдап сокканына жарылып кете жаздады. Аузына жымыра истеген папиро- сыныц т iлiнin ушына келш-кетш, келш-кетш калатын туп- riH тктене шайнап кырш етшзш туюрш тастай бередк

Игнат Пустовойтов — Наум булардын тунг! жолынан эжептеу1р дэмел1 efli. Bipan. Атаманнын тутшпе TypiH кере салысымен арт жагын кыса койды. Атаман бар кырсык-шалысты касындагыларга жабумен, бар юнэш соларга аударумен болды: «Жирафты жылдым деп, Суслики арам дсп косып алып ед!м ез1ме. Eneyi де эз1рге табыс туЫрмей недель Колдары демденбей, аяктары желденбей койды. Бупн мына 6ipey Горбоносовты тапканга куанып калып ем. Мунын да алгашкы жолынан кара мысык жупрш втп. Ылги да булай бола берсе, онда керген кун не? Осылар ушш калтам да кагылып барады. Элде бэрш де тастап, ез1м жалгыз кетсем бе екен? Онда кып-кызыл зиянга ушырап женеле барганым Foft. вйтуге THicTi емеспш. Мынадай жол устшдежалгыз ез!мшн тебемдеп айдар онай байкалып калады. Бул ретте мыналар м ент мыкты сылтау- ым, бетке устар калын пердем. Сол желеумен буларды 6ipa3 пайдалануым керек. Тж'сн жершде yuieyi де кэдеге жарай- ды. Осынша кауш-катер кушагында отпен ойнап журш еншен 6ip жаланаяктарды тектен-текке ертетш мен бассыз- бын ба, сонша? Атаман акымак емес! Буларды аттай жа- ратып «бэйгеге» косып, кызыгын кередь Журсш-жупрсш, урласын-тонасын oflTeyip тапсын акта! Атаманра бул шпа- налардын сонысы гана керек... Енд1 уакыт еттзбей, Jleiici станциясына жетш алмай болмайды. Мынау 6ipiHuii, екшнп аймакка жататын шекаралык аудан келемшде кеп алшан- дай алмайсын. Мунда кармакка ш ну онай. Ал тем1р жол бойы кеншшк. О жакта олай да, булай да зыркырап eTin зымырай беруге болады. Иэ, жедел кеткен макул. Кел1сш койган машинанын да жолга шьтар мезгш таянды. Калта- дагы актам шоферга телеуге, аргы кундерге жетедь Ал одан ары керек болатындар журттын калтасында, уйшде, мекемелердщ кассаларында...» Атаман езшщ эр сакка 6ip жуп'рткен осындай итшалыс ойларынан кейж сонындагы ушеуге буйрыкты турде: — Жиналындар. Кетпк! — дед! де, e3i KimKene кол че- моданын алып ж!бер!п iuriHaeri 6ip кабат KHiмin, ол-пул кагаздарын карал шыкты. Онын буАрьтына кэши болтан Жираф пен Суслик жумган ауыздарын ашпастан кетерьчдь Шоукарга сураусыз калмады. — Кайда барамыз? — дед! ол, кылка мой’ын Жирафка жалтак-жалтак карап койып. — Bi3flin агайдын тем!'р жол бойында туратын 6ip туысканы «семьянмен конакка кел» деп шакырту ж!бертп.

Ka3ip coFaH машинамен журем1з. Сен, кыдырганды, арала- ганды Tayip керемш деп едщ гой?.. Мже, сен т арманыннын орындалар caTi Tycin тур. Ой, сен Шоукарга, тттен бакытты бала екенсщ. 6M ipiiue TyciHe де nipin кермеген машинамен де, поезбен де сайрацдайтын болдыц-ау, 6ip! — деп Жираф жандыра сейлеп, кызыктырып койып едь бала OFaH жымыц- жымын erri... Тан куланиектешп калган. TyHri кызыл сэулелер1 боза- ран туске айналып бара жаткан жулдыздар, б1рте-б!рте Faflbin боп азая бастаган. Жетжаракшы жамбаска келш калыпты. Эр-эр жерде ак керпе булт шыгаска карай баяу жылжып, бшнбей кеш!п барады. Айнала маужырап, уйкы- лы куйде тунып тур. Осы 6ip эдем! тыныштыктык шыркын бузгандай. Жалпак сартап жол бойымен 6ip жарым тон- налык жук машинасы ещске карай арызып келе жаткан. Со бетте Кектеректщ екпе тусына таянганда жол устшен Repine кеткен б1реулер, шоферра «токтат» деген белг1 жа- сады. Машина токтай калды. Жолда туррандар органныц кызметкерлер! болып шыкты. Олар машинанын аудандык тутынушылар одарышю екенш, станциядан жук алура бара жатканын шофердан сурап б!лд1 де оныц документш, пу- тевкасын кердь — Ал, мына пассажирлерщ к!мдер?— деп сурады шо­ фердан, cyHFaK бойлы, ыкшам капитан. — Мына жолдас,— дед! шофер кабинада ез!мен катар отырран «Атаман № 2-Hi» иег!мен нускап,— анау кузовода- ры балаларды окуга алып бара жатса керек. «Станцияга деЙ1'н ала кеттознй» деп сурап турраннан KefliH, акыр маши­ на бос бара жатыр Foft деп отыррыздым... Олар туралы шофердын бар б1лет!н! сол рана едь Ата­ ман оран e3i мен балаларынын жрйып солай туаширген. — Кайдан келес!з? — деп сурады жанагы алтын Tic ка­ питан Атаманнан. — Андреевкадан келем. 03iM Алматы облыстык оку бе- л!мшде инспектор боп кызмет Гстеймш. Осы жакка мектепке байланысты жумыстармен командировкара келгенмш... Мына балалар ездер! кел!п т!лек б!лд!рд!. Сосын окуга алып бара жатырмын. Анау ею ересек бала TeMip жол тех- никумына туск!м!з келед1 дейд!. Ал анау юшкентайын же- TiM балалар уйше бермекп!н. Эрине мен оку 6eniMi кызмет- Kepi болгаидыктан, буларды сырт айналып кете алмадым... — Туу, Лепа’де де балалар yfli бар ед1 foA. Осындай юшкентай баланы сонау Алматыра сандалтып апармай-ак

осы жердщ езждеп балалар уйже Kipri3yre болмас па ед1? — деп, капитаннын касындагылардын 6ipi «инспектор- дын» юшкентай бала женждеИ iciH онша куптай коймаган едн OFan Облононын «инспекторы» алдын ала дайындап койFaн дэлелж айтып, бзйпектете женелдк — Ол юшкентай бала, анау касындары узын бойлынын TyFaH iHici екен. Агасынан калрысы келмейдк Агасы да «ез1м журген жерде болганын дурыс керемж» деп етшш айтып кынкылдай бердй Амалым канша, туыстарды белу киын-ак, 6ipiHeH 6ipiHiH айрылгысы жок екенш керген сок жаным ашып кеттк Балалардын справкалары мынау, ал e3iMHiK документтер1м мжеки,— деп, ол калтасындары куш бурын 83ip TypFan документтерш усынды капитанга. — Балалардын бэрж окура тарту, б1здж Халык арарту кызметкерлержж кнелей мждсН болтан сок журген жерГ М1зде талап керсеткендерш, TinTi талап керсетпегендершщ ез1н де окура тартпай кур тастап кету, кеилршмес кунэ рой. 9pi, оларра обал. «Облоно ипспекторынын» документтершен шашау шыкпады. Bapi де куджс(з керждк Капитан оларды иесже кайтарып 6epin жатып: — Эрине, эрине,— деп макулдай берд1 онын сезж... «вздерже кезьвдрж кинзе салып, ете шыктым ба, бэ- лем легачтар,— дед1 езше-ез1 миыгынан кулш.— YuieyiHiH б1рдей жолда тура калуын карашы. Анау жинакы капи­ тан осал адам емес. Шамасы, 6ipeynepfli арнайы 1здеп жур-ау... Булардын колына Иван Трофимович Сидоренкора байланган эртурл! кылмысты icTep жешндеп деректер мен оны i3fley туралы тапсырма тусе койды дейсщ бе? Тусе кал­ ган кунде де мен Сидоренко емеспж, оку бел!мшн кыз- меткер| Григорий Михайлович Гутаревпш. Ол жайымды Meni 6ip керген булар кайдан бже «ойсын-ау?... Мундай- лардын алда да талайы кездесед1 эль Но, ничего, 6ip жеш табылар... Bipep сумдыкты ойлап та керерм1з. Атаман жумсак орындыктын аркалыгына аркасын тЬ peKKipen, 6ip женделш алып жайгаса отырды да: — Зымырат ж ю тм машинанды,— дед1 даусын кетере сейлеп TCMip жол бойына тез жетуге асырып. Капитан Соколов езжщ кабинетшде Игнат Пустовой- товтан Kemeri кеште де жауап алран-ды. Жасы кырыкка жете коймаган сунгак бойлы, коныркай келген, алтын йен капитан сонда Сарканттык тарайындалмай кеткен «старос- 93

тасынын» кезшен де, сез!нен де ар жарында ipKtain тур ган 6ip нэрсенщ барын, 6ipaK оны Пустовойтовтын айтпаганын, айткысы келмейтшш айкын сезген едк Ал оны 6iayre ка­ питан кеше асыплстык жасай коймаган. Пустовойтовтын iiueK-карынынын кыртысын, калтарысын тугел актарып шы- Fy уинн б1ркыдыру ойланынкырап алуды макул тапкан. Игнат Пустовойтов осыдан 6ip жума бурын, Жайпактан жеы шакырым жердеп «Женк» колхозынын exi атын урлап. Семей жагына апарып сатпак болып зытып бара жаткан жолында усталган-ды. Сонынан куа шырып устап келгендер осы Шурыла ауданынын милиционерлерк Содан 6epi капи­ тан Соколов кызметтеп уакытынын 6ip белепн Игнат Пус­ товойтовтын кылмысты iciH журпзуге, тексеруге арнаумен келедг Игнат кшде урлын кана емсс, 6ip шытырман эре- кеттер барын сезген Соколов осы icri одет алып едь Камауда жаткан Пустовойтов бул 6ip жума шшде ваше байланысты 6ipa3 жайын айтып берген секшдь Жеткуда Совет еммеп толык, орнаганга дейш Саркантта турранын, кулак Трофим Сидоренконьщ шаруашылыгын баскарып, он колы болранын айтты. Анненков пен Щербаков дивизияла- рынын кызылдар соккысынан калган калдыктары Жетку- дан кашканынын артынан Трофим Сидоренконын да тау асып тартканын, онын кызы Зинанын cohfk кундер1 жай- ында есыгешн, ал баласы Ванянын вз бетшше лагып кетке- нin де айтып бердк ваше, Шербаковтын Tayip керетш леш- piK майоры Мищенко мен кулак Сидоренконын Сарканттын старосталыгын уэде еткенш де, артынан одан тук шыкпай калган сон Саркантка cinice алмайтынын ce3in кашып ке- лш осында, Жайпакка орнырып алганын да, Kaci6i урлык екенш де тана алмады. ¥рлыгынын Typi ылги 6ip калыпты екендкш, колына TycipreH малдарын тунделетш алып кетш, сыртка шырарып, танымалдыры жок алые жерлерге апа­ рып сататынын, оларра документы колдан жасайтынын, анау уйд! осы жолмен салранын, анау шаруашылыктарды осы жолмен курып келе жатканын да бултарыссыз мойын- дады. «Акыр ездер! де бш п отыр гой» деген есеппен ол жанарылардын 6opiH 6yKneci3 ашып салганымен, езше байланысты eKi жайтты мыктап жасырып бакты. Онын Si- pi — пистолеты юмнен алианын айтпады, eKiHiuici— кулак Трофим Сидоренконын баласы туралы бшеынш шшде бу- rin калды. Капитаннын: — Пистолеты кайдан, шмнен, кашан алдын? — деген сурарына, Игнат Пустовойтов: . 94

— Осыдан уш-терт жыл бурый, afhh, елде ipi байларды конфискалау журш жаткан кезде Аякезге урлык кой апа- рып сатканым бар. Сонда 6ip жуликтен бес койдын багасы- на сатып алдым,— деп, жауабын сешмд1 кылып айткандай болды. — Ал, Трофим Сидоренконыц баласы, Иван Сидоренко- ны сол экесшен белМп кеткепнен кейш кергешн, немесе ол туралы ccTireHiH бар ма? — деген суракка, Пустовойтов: — Жок, одан кейш оны керген де емесшн, ол туралы ештене ест1ген де емесшн. Кайда, одан 6epi он шакты жыл еп'п Kerri Foft? K,a3ip мен оны керсем де танымас ед1м. ©йт- кен1 Ваня ол кезде бала болатын... жэне ол мешн кенШм- нен баягыда-ак умыт болтан. Сондыктан ол туралы еште­ не айта алмаймын,— деп 6ip шалрай жалтарыска бурды. Е н д т 6ip сэтте капитан оган: — Квршьперщшц айтуына Караганда, жакында ceniH уйще 6ip бейтаныс б1реулер келш конып кетштк Олар юм- дер? — деген сурау берген. Пустовойтов «бейтаныс б1реулер» дегешм еспгенде селк ете тускендей болтан. Bipan онысын сезд!рмеуге тырысып: — А, я,— деген болды даусын созып.— Алматыда, Обло- нода кызмет ютёйтш 6ip KiciniH. 6ip кун конганы рас. Таны- майтын адамым. Касында окуга алып бара жаткан 6ip-ei<i баласы бар. «Bip куш конып iubiFyFa бола ма?» деп сурап турран сон кондырдым, иэ... — Фамилиясы юм?.. — Фамилиясы дейаз бе? ¥мытып калмасам, сонын фа- мнлиясы элде Гутарев, элде Хутарев болу керек... Капитан Соколов жакында Кектерек тусында машина- мен KeTin бара жаткан Гутарев Григорий Михаилович деген Облононын инспекторынын документ!!! карап »i6epreiiin ecine Tycipe отырып, бул жагынан Пустовойтовка сенген сиякты болды. ©йткет ©зiнiи коргенi мен мынанын айтка- ны б1рдей шыгып тур. Буган ceniMci3 KepiHreHi: пистолет жайы мен Иван Сидоренконы мулде умытып кетам деуi. Осы скеуйпн тещрепнде б1рдецелер буп,т жаткандай сезГ ле берд1 капитанга, Соколов капша тэптштегенмен, Пусто-- войтов сол 6ip айткандарын кайталаудан жазбады. Сейтш камаудагы урынын Kcmeri жауабы капитан кеш- лшде aai де 6ip дудэмалдар калдырган... Соколов 6yriH кабинеткс ертерек кслген болатын-ды. Ол орнына отырар, отырмастан-ак, eciri кагылып, кезекнл лей­ тенант Kipin келд! де шекесшде «сов. секретно» деген штам-

пы бар жедел. п а к е т 6epin, кайта шыгып KeTTi. Пакет Ал- матыдан келген. Пакетте: Иван Трофимович Сидоренко, я т и , «Атаман № 2 » — деп аталатын б ан д и т 1здесДру туралы улкен катынас кагаз, «Атаман № 2-нщ» opraiiFa белгыи барлык жайлары мен барлык кылмыстары т1з1ле жазылган материал, онык eni дана фотосурет1 бар екен. Келген документтермен егжейлЬтегжейл1 танысып улпрмесе де 6ip кез жупртш еткеннен-ак онык сыры мен сипатын б1рден TyciHreH Соколов фотосуреттеп буйра шаш пен танкы танауды кергенде: — Ах, черт возьми,— деп, столды койып калды,— Мына- ны таяуда Кектеректщ тусында мен esiM Ж1берт алдым Fofl? Сонда машинанын кабинасында отырган «Облононыц инспекторы» осы емес пе?.. Мше саган, «талапты балалар- ды OKyFa алып бара жаткан сезуар инспектор?» Mine, са- Fan, жас балаларра «жаны ашыгыш камкор?..» 03iHe-e3i ecTin ренжи бастаган капитаннын ойы лезде Атаман № 2-ден сыргып отырып, Игнат Пустовойтовты тол- кынына алды: «Сарканттыц тагайындалмай калган старос- тасынын Kyui кешеге дей т карыныньщ калтарысында, жу- periHiH тукшршде жасыргандары осыган байланысты екен гой? TyciniKTi. Eiifli TinTi де бултара алмассьщ. Пусто- войтовтын Icih 6ipep кунге соза турганым мундай абзал болар ма? Келеа жауап алуда б1рталай сырдыц саласы б1рден ашылуга тшс...» «Осындай б а н д и т колдан ж1берш алганымды караты» деп катты екшген Соколов, Игнат Пустовойтовтан кайта жауап алуды 6ip минут та кешн калдыргысы келмедк.. — Сонымен,— дед1 капитан, тыртык бет Игнат Пусто- войтовка тепле карап отырып,— кулак Трофим Сидоренко- нын баласы — Ваня Сидоренконы мын тогыз жуз жнырма- сыншы жылдан кейш керген жоксьщ, керсен де танымас едщ солай ма, Пустовойтов? — Дол солай... — Жэ, мунына да сенейж. бйткеш «арада кеп жыл о т т Kerri гой». Ал, жакында угинде болып кеткен Алматы Облоносыпын Kbi3MeTKepin кайта кореец таныр ма едт? Буган кеп уакыт ете койган жок кой? — деп, капитан шым- шыма сурау койды. Игнат Пустовойтовтыц журен 3ipi< ете тустк «мынау капитан кайда бурып барады 03i? Иван Тро- фнмовичты устап алганнан сау ма?„» деген кудж кецшнде жупрш eTTi. Эйтсе де с е з т н ce3Aiprici келмей: — Таныр, танымасымды кайдан бмейш? Жалпы 6ip

кврген адамды есте сактап калу киын да рой...— деп сыр- ганактады... — Осы сенщ ту бастары аты-женщ кандай efli? — Дэл осы болатын. — Ал, Иван Наумов емес пе? — Оны да бш п койдындар ма? — CeHi журт «Белый клык» Наум дейтш. Ол сенщ анау аксиып турFan т iсiке байланысты койылрэн. Пустовойто- вын осындагы фамилия. Танып кернн ендк— дед1 Соколов ызамен. Наумов-Пустовойтов ундемедь Соколов столыньщ тартпасын ашты да, «Атаман № 2- Hin» фотосуретшщ 6ip данасын алып: — Мынау сол: «Григорий Михайлович Гутаревка» ук- сай ма? — дер, Пустовойтовка шаншыла карады. Пустсоойтов фотосуретп алып карады да, калшиып турып калды. Денеа муздап коя бердГ колы flip ете Tycri, epi бузылып mbiFa келдй Капитаннын eTKip кезшен булар- дык em6ipi какас калмады. Пустовойтов «уксайды, укса- майды» де.генд! айтпастан фотосуретп столдын, усине тас- тай салдь да, орындыкка сылк етш отыра кетп. Мунысы: «03iK де бшп отыр екенсщ foA, капитан...» дегеншщ 6earicl екенш Соколов жаксы укты. Сонда да болса ол: — Ал, буран не айтасын? — деп сурап едк Пустовойтов ундемедк.. Eneyi де б1рталайра дейш ундеспей, 6ipin-6ipi андып, бакты да отырды. Сурак беруипнщ н к карасында: «Айта­ сын. Bapi6ip айтасын, мойындайсын. Оная да мешн уакы- тымды елпрмей акикатына каз1рден кеш»,— деген сездер салмак алып отыр. Ал жауап беруипнщ мойнынан су кет- кендей салбырап отырысында: «Айткызады. Bapi6ip айт- кызады. Мойындатады. Буйип, тышкан мен мысыкша ан- дысып отырганнан не тусед1? Онан да акикатына кешсем 6е екем?» деген толкымалы ой кеншн кеп тенселти. Акы- ры, бул мылкаулыктан тук енбейпнше кез жетк1зд1 де бьле- TiHiH бултарчссыз, жылтарыссыз айта бастады: — ...Ол таган эуелде женш айтынкмрамады... Тустеп кейш мен of ш ез1мде дайын турран мер, штамп басылган ак караздарды берд1м. Ал менде ондайлар б1рсыпыра бар болатын.. Иван Сидоренко оныма риза екенш ангартты. Сосын еюнш! пистолетш бердь Маран таза спирт иемесе самогон тауып келуд! тапсырды. Ал менде JlenciHin таза спирт! былай да бар-ды. Осы спирт онын илш шырарды. 7—5567 97

Енд1 мунда езше eMip жогЫн, Tinti милициянын колына туспеген кунде, e3i талай жерде шонкитып отыртып кеткен жуликтерШн 6ipi муны елыре салуы да мумкш екенш, сондыктан басы аманында экеа кеткен жакка жетш алры- сы келгешн айтты... — Кашан кетпекнй?.. — Оны кесш айткан жок. 0flTeyip, кыс тусш калмай кет1п калуы керектшн рана ескертть.. K,a3ip онын шайка курура да, улкен калаларра барура кулкы да, заукы да жок... Осы TOHipeKTeri елеуаз жерлерде журе турмак. Ал, ол жардайда, анау касындагы жаланаяктары api «колка- нат» болура, api эртурл1 сылтаулар болура толык жарайды деген есепте... Осындары магазинд1 тонап кету женшдег1 кетер Tyiiri «операциясы» icKe аспады. Менщ бьпетМм осылар... Игнат Пустовойтовтын буларында кия басу да, букпе- какпа да жок сиякты екежне Соколов кезш жетюзгендей едь 12 Шоукарра Жайпакты тастап шыккалы екшнп айдын жуз1 боп барады. Содан 6epi ол Атаман «семьясынын толык праволы» мушеск Осы «семьяга» муше болгалы онын аты да, фамилиясы да езгерш сала бердк К,ояндыдан— Шоу- KapFaFa, Колбаевтан— Горбоносовка калай ауыса кеткенш анрармай да, байкамай да калды. Жардайы ангартпады. Соныц салдарынан жана eciM мен жана фамилияга кулары тез yflpeHin кетть ¥зын бойлы кара баланын кылка мойын- дыктан «Жираф» атанып кеткенш, ал онын касындары ку­ лары шекесше жабыса б!ткен аксима Tieri, секшл-сары баланын саршунактырынан «Суслик» атты жапсырып алга- нын б1лгеннен кейш, езшщ «Шоукарра» болып шыра келге- HiHe екшбедк OFaH ешкандай мзн де бермедк вкшуге жар­ дайы келмедк жен беруге ce3iMi, ой-epici жетпедк Онын устше буран Атаманнын колымен «Шоукарра Горбоносое» деген мер басылиан документ жазылып, калтасына туеп. Сондыктан муны ол, ем1рдш 63i бойына ылайыктап, кайта сый еткен eciMi мен фамилиясы деп укты, ем1рден азып ншккан жандардын мазары екенш сезбедь Каз1р ол мына ушеушщ женш аякты кол баласы. BipaK оны колбалалык деп карап журген жок, 1н1л1к, жшшк деп санайтын сиякты. TyciHirlHin iueit6epi содан аса алмады.

бйткеш мыналар Шоукарраны Шэкира кусап митыктатып коймады. Кайда барса да ездер1мен 6ipre ертш журедь Кей жерде терезеден сун гтп алады, кейде б1реулерд! ба- кылатып, кез Fbin салып .кояды... Сойтед1 де буран: «елпрде осылай да ойнаура тура келедь Мундайларды бишей, уй- ренбей ессен, д е т дурыс адам боп liibiFa алмайсыц, ем1рден соккы жеп, арам катып каласын»,— деп уйретедк Сондык,- тан тардырын ссзе алмай журген бала муныц eiceyiH де шын ойынра балап, калткысыз кабылдайды. «Meni ойматып койып, жумысты ездер1 icTen, асырап жур екен foA»,— деп шамалайды да бул тек™ тапсырмара лыпылдай жене- ледь Bip жерден еюнпй жерге ауысып Tycin журген жайды, Шоукарра сандалыс демейдк кыдырыс санайды. Сол себеп- Ti де Атаманды нарыз етжакын жанашыры, камкоршысы Kepin алраи. Ал, Атаманнын ез б1лгеш, вз туйгеш езшде. Шоукарра OFaH Kipic Kipri3in келедь Оны танкы ж1пт бшедь Муны да, Жираф пен Суслики де ece6i тугел, ececi усинде рана бол- FaH сон ертш жур. Эуелп максаты да сбл едк Мынау уш жалан аяк жатса жастыры, турса тамары болура жарады. Таяк кылып Tipen, шокпар кылып жумсап келедь Шоукарга одан хабарсы[з. Мына журюке балалык кумар- лыры артып алганы сонша, Жоталыда жургенде сарына ку- тетш Над1рлерд1 де, ондагы жанашыр жакындары — Кай- ракпай мен Эл1бекн де умытып кеткен ынгайы бар-ды. Осы жардайында буган Эл1бек ею кештщ арасында тап- па-тап кершш калды. Калай кершдк кайда кетш калды? Шоукарга соны багдарлай алмай, уйкылы-ояу кезш укалап отыр. Осы Жака рана муны Жираф базар !ш5нде 6ip кемшр- ДЩ сонына сап койран. Кемшрдщ шуберек орамалга б1рде- не туйш калтасына салып жатканын Жираф керген. Коре турып буран: «Кайтсен де, соны алып кел. Атамапныц caFan 6yriHri тапсырраны сол»,— деп кеткен болатын. Шоукарра со кемшрд! 6aFbm жур едк арт жарьшан 6ipey устай алып: «0й, жаркыным, сеи — Коянды емессщ бе?» — деп кушак- тай алды. Шоукаргара элгшщ дауысы таныс Kepiwii. Кара- са — Эл1бек. Шелпек бет, жука Эл1бек, езшщ Жоталыда- гы — дос Элi6eri. Эл1бек Шоукарганык ауыз ашуга мурса- тын келт!'рмей, тык-тык етш сейлей женелдк «Ойбай-ау, Коянды-ау, сен кайда журсщ?.. Ceni сурастырмаган жер калмады. Кайракпай aFafl ceHi жогалтып алып, эбден маза- сыздыкка туей. Сешц кетin калганыкды ecTiren Нэд1р атай