Әдетов Б. Жердегі жұлдыздар

БЕКБОЛАТ 0ДЕТОВ ЖЕРДЕГ1 ЖУЛДЫЗДАР

Ертеректе Ертай царттыц балалык, шагы цалай втп? ' НемереЫ взЫщ дегеш не атасын цалай Kendipdi? Пионер Кенжебек егш opana кезЫ де дик,андарга цалай квмектесп? M ine, бул жвшнде ж азушы Б . Эдетовтыц осы жинагына енген «К,улжа», «Eip ауыз свз», «Ж арайсыц, Кенж еке!» жэне басца щ йм елер! мен повестерЫ оцыеанда 61луге болады. Жинацтыц тш тартымды, оцуга жещл. 4803250201—123 87—89 408(05)89 ISBN 5—610—00052—1

Эцг'илелер Б1Р1НШ1 Т А П С Ы Р М А П роф ессор Элтан Артыков туск1 шайын iiuin бо- лып, жумыс столына отырганы сол efli, еактщ коцы- рауы сыцгыр етп. Ж асы сексенге такаса да елгезек калпынан айни коймаган галым ширак басып барып eciKTi ашты. Келген 6ip топ бала екен. Мойындарында ал кызыл галстук, жуздер! жайрац. — Сэлеме-а-атсыз ба, ата?— деп жамырай аман- дасты. — Саламат болыцдар, шырактарым. Кэне, терле- тщдер. Bip басы п, ек1 басы п, 6ipiH-6ipi итермелеп, бала- лар ауызгы бвлмеге жиналды. — И э, кызыл кырандарым, кулагым сендерде. Буйра бас, кекпил квз сэры бала кертпеш танауын nip тартып койып, Lnrepi аттады. — К,урметт1 профессор Элтан ата! Ci3fli номер] тогызыншы мектеп-интернаттьщ тертшпй «А» класы- ньщ пионерлер1 атынан кездесу кеппм1зге шакыра- мыз! Кеш сенб1 куш кешю сагат алтыда басталады,— Жаттаган свз1 осымен тугеалген болуы керек, сэл кипактап барып:

— Мш е!— деп колындагы 6ip жапырак кагазын усынды. — П аш , мынауьщ жаткан 6ip сыр сандык кой!— деп кулда профессор. — Ол — ci3re 1<оятын сурактарымыз, Элтан ата. Осы бойьшша даярланып келер дед1 Алтын тэтей. — К,арай гор буларды!.. Алтын тэтейлерщ солай дейд1, э? Ж е н -ж е н ... Уш сурак коясывдар, э?.. 1м-м... Ж арайды. Ж ак сы ... Алтын тэтейлерщ дэу де болса класс жетекшшерщ болу керек, солай ма? Ж ен-ак делж ... Ал сен юмсщ? Буйра бас осы суракты кутсе керек, накпа-нак ж ауап бердк — Рани Муратбаев атындагы отряд советшщ председател1 — CepiK Байболовпын. — Бэрекелд1, CepiK жолдас. Ал енд1 не турыс, шай шпейшз бе? — Ракме-е-ет, Элтан ата, шшей-ей-м1з,— дед1 6api жамырай. — Ендеше, дэм ауыз тищдер. Оу, эж еа-ау, бала- ларыца кэмпит усын. — Ракмет-ет, жеме-ейм1з! Баганадан эцпмеге араласпай, жайдары кулш кана турган етжевд) бэйб1ше 6ip тостаган тэтт1 экеп усы- нып ед1, «жеме-ейм1з» деген батырларьщ жапырлай кол салып, лезде талап экетть Ы дыс тубшде жет1м- cipen ек1 тал кэмпит калды. — Ал, карактарым, шакыргандарыца ракмет. Тэтейлерще сэлем дендер, барамын. Уэде сол болсын! С ур ак ушеу екен. «Осы бойынша дайындалып келсе ж етш жатыр» дейдк э? Ж е н -ж е н ... Кэне, окып керелж: «М . Горький езш щ eMip жолын «Менщ уни- верситеттер1м» деп атаган гой. Сэбит Муканов оны «0Mip м ектебЬ делть Ал С1здщ м ек тептер^ з бен уни- верситтервдз кандай?» Е , бул енд1 б е л гш гой. Журген жолы, керген1 мен б1лгеш кешрегшде сайрап жатыр. К,анша айтса да таусылмайтын тарих бул. Т ек мэнд1с1

мен дэмдгсш тауып айта бшсе болтаны. Ж э , келеФ сурак ше: «Еылымда дадгыл жол ж о к екенш де бшем1з. Соны д аскар шьщына кетер1лу1ч!зге кандай касиеттер1н1з себеш ш болды деп ойлайсыз?» IhiM, кулар «аскар шыды» деущ ... Соньщ етегше ш кФ м бе, Ыкпед1м бе деп журсе... Рылымныд аскар шьщына санаулы-ак жандар жеткен рой. Солар жайында айтса болады екен. «Ел1м1зде колга алынып жатка н мектеп реф ор- масына байланысты 6ip сурак. Енд1п жерде ж ас урпактьщ басты мшдеФ не болмак? вм1рдщ 6i3re усынган сыбарасын калай багалайсыз?» П рофессор кезйццрФш алып, орнынан турып кеттк К ед белмеш шаршылап эрл!-берл1 ж у р . «К,ызык-ей булар,— деп ш тей мырс eTTi.— EHfliri жерде ж астар- дьщ мшдет! де алабетен баска болады деп ойлай ма екен? Басты мшдеФ не болушы ед1 олардьщ? Оку болад та! 8лде окымай-ак к ом м унист^ курылыска араласып кетещз дей ме ппрюндер? Баламысыд де­ ген...» A y, e3i ше?! 03i .кандай efli?.. Мьщ торы з ж у з жиырма 6ipiHiui жылдьщ кектем!н Элтан Верный (каз1рп Алматы) каласында карсы алды. Заманньщ аумалы-текпел1 шагында эке-шеше- ден б1рдей айрылып, кузге салым осындагы тер! илеу шеберханасында Фтейтш нагашысын сагалап келген. Келд1 де, кым-куыт жачалыктьщ у с е ч е н тустк Ести- TiHi — кшед 6ip ж ада сездер. Революция. Совдеп. Большевик. К,ызыл жастар апталыгы. Д икан жэне шаруа жастарыныд апталыгы... С о з рана ж ада емес, ic-кимыл да ерекше. Айрыкша 6uiiM i болмаса да K03i аш ык, KOKiperi ояу нагашысыныд ыкпалымен бул да ж ада ем1рд!д агымына mecin ж урш берген. Аяк-басы бутш , жы п- жинакы уланга карап, откен кузде гана пана 1здеп кырдан келген буйыгы бала ед1 дегенге сену киын сиякты. Ол кезде ем1рдщ e3i адамды тез есейтетш



ед1 гой. Оныц устше, Элтаннын ез1 де журтка ужрсек, ортадшыл. К,айда жиын, кызу мэжинс болса, сонда жургеш. Нагашысыньщ шеберханасынан шы- гысымен кешшлж бас коскан, acipece окушы жастар мен жумысшы жастардын жана заман туралы, рево- люциянын болашагы мен мшдеттер1 жайындагы Кызыл кещрдек айтысы кызган ортаны э д е т !здеп табатыны бар. Сол айтыс-тартыстьщ ыкпалымен саяси санасы калыптасып, едэу1р сауаттанып калганын 03i байкама- ган едь Сондай жиындардьщ oipiHfle, Ka3ip дэл есшде ж ок, afrreyip, кенес ек'шетшщ кезектеп мшдеттерш жузе- ге асыруга жастар кандай улес косуы керек деген тургыда талас бола калды. Б1реулер айтты: «Револю- цияньщ к ш де жастардын шаруасы болмасын, олар- дьщ мш ден — оку, б ш м алу»,— дед!. — Даурыкпа!— деп айгайлап ж1берд1 Элтан, не тулен турткенш 03i де бшмей.— С енщ окуьщ мен шокуьщ неменеге керек?! С ол-ак екен, басталды дейсщ! Ы зы-ш у, 6ipeyfli 6ipey TyciHin болатын емес. Кдгытпалап, какпакылдап апарып Элтанды ортадан 6ip-aK шыгарды. — Айтсын nixipiu!— десть — Айтатын туп де ж ок. Мен бысем, жастардын орны — енерл1 кэсш, зауыт-пэб1рж. Кенес ешметшщ б1зден кутетЫ де сол. Оку — 6i3re мурат емес... — К,ате айтасьщ, бауырым!— деп санк еткен дауыска ж урт Teric антарылды. Топты кимелей ж а- рып, кобыраган шашын колымен сипап койып, си- дам жйпт келед! екен. — Ораз! Ораз Ж андосов!..— д е с п к е п ш ш к. Т а - банды большевик, Ж е т к у коммунистер1 жетекиплерк нщ 6ipi Ораз Жандосовтьщ атын ecTireHi болмаса, ез1н корген жок-ты. Арман боп журген агамен булай кездесермш деп ойлап па бул Элтан. — К,ате айтасьщ, бауырым,— дед1 ортага шыккан Ораз, енда 6ip турл1 ж умсак дауыспен.— Ж анагы 6ip niKipre дау айтуьщ жаксы -ак. Революцияньщ кш де жастардын шаруасы болмасын деген не соз? Болады

жастардыц шаруасы, болганда кандай!— Ораз даусын тагы да катайтып алды .— Б1здщ революциямыз болашаккд мегзейдк ал болашак, жастарджк Комму- нистж когамныд Ka3ipri м ш ден нак жастарга жукте- Jlin отырган мшдет деп юм айтканын бглесщдер ме? Лениннщ ce3i бул! 0ткен кузде, РК СМ -ны н ушшпп съезшде ездерщдей epiM жастарга арнап сейлеген сезш де кесем1м!з осылай деда. Ж эне не айтканын бшемгсщ? Айрыкша 6ip суйк1мд1 жымиып, езш ен сэл темеш - ректе турган Элтанга карады. Журттыд назары тепе езш е ауганга ма, элде абзал аганыц шукш ия койган эл п сурагына ж ауап бере алмаганына м а, Элтан катты кысылды. Соны сезгендей, Ораз ез сурагына жауапты e3i бердк — Ж астар коммунизмд1 уйрену1 керек дедк Ол уш ш оку керек, оку керек жэне оку керек дедь Мше, муны улы кесем нщ жастарга берген 6ipiHini тапсыр- масы деп кабыл алывдар. Ж асы он ж енге Караганда Элтанга тунгыш мектеп табалдырыгын аттаткан осы сез едь Ертед тертшил «А» класынын окушыларымен болатын кездесуде про­ ф ессор Элтан Артыков сол сезд1 кайталап айтпакшы. — Улы кесем1м1здщ сендерге тапсырган 6ipiHuii есиет1 ж аксы оку, сапалы б ш м алу. С о л есиетке адал болывдар,— демекпп. Е Ц БАК.Ы ТТЫ К У Н Содгы кундерде балалар уш ш аса 6ip жауапты ш ак туды. Тэтеилеpi — Рэшила Рахметовна тура осы­ лай деген. «Аса 6ip жауапты шак» деп этап турып айткан. Ж ауапты болмай кайтед1 — кептен куткен кектем де келд1 м ш е... Уш кан кус пен жыбырлаган жэнджке дешн езш ш е кызык. Ж аткан 6ip ж ум бак дуние. Зеш - шдд1 салып бакылай бшеед, куд сайьш ж ада 6ip сырын угасыд. Ал келбед каккан кобелек ше? Ауыл сыртын- дагы кыратта ертелькеш кызатын коп думай ше?!

Мектептен келер-келместен, тамактанып улгермей |ж аты п -ак: — Е-е-Ьей, Кастер-бас Tepi! Кеттж кыратка! Доп ойнаймыз, до п !...— деп Мурат пен Кдйраттыц 6ipi атойлап шыкса, оларга Сабы ржан мен Сайынжан косылса шыдап керцн, ер екенщд! бшейш! Осындай кызыктар кат-кабат келш, ес таптыр- май турганда пысыктау сабактары кебешп кеткеш 03 алдына, оныц устше булар улкен мерекелер алдындагы езара жарысты да кыздырган. Концерт эз1рлеуге де шындап ден койып едь — Ойбай, кекетайлар, ойыны курып кетсш! Ол кайда кашар дейсщдер? Мынадай жауапты шакта уятка калып ж ур м ейж ,— деген тэтейлерк Кастер тертшип жулдызшада едк Булар екшип жулдызшаньщ октябряттарымен жары стас. Улгер1м женшен ею жагы да карайлас болганымен, когамдык жумыска, керкеменерпаздыкка келгенде аналар дес бермейдь вйткеш оларда кыздар кеп. Ал мундайда кыздар уйымшыл келетш белгш гой. 8cipece Карлы- гаш-ак пэле. Балаларды уйымдастыра коюга, жаца- лык таба кетуге келгенде алдына жан салмайды. С у к саусагын шошайтып алып, аузы-аузына жукпай, сейлегенде бар ма — кудды папасы. Аумайды -ау, Teri аумайды. Шопандар бригадасын баскаратын папа­ сы — Э сем ж ан агай да тура осылай сейлейдк — Б1здщ тукымга 6iprofluiiKTi жазган. Мен перме- Hi баскарам, кызым класты баскарады,— дегенш Кастер осы жакында, шопандарга концерт коя бар- ганда ест1ген. Кызык-ей, со да свз бе екен! Кастер де ешюмнен калысайын деп журген ж ок. Э н сал десе эн салады, .такпак айт десе такпак айтады. Эттец, тек биге жок. Оныц есесж е, атасыныц уйрету1мен домбыра тартуга галаптанып жур. Энеукуш мектеп квркеменерпазда- ры кой телдетт жаткан шопандарга барып концерт койганда уш б1рдей екшип кластан Карлыгаш eKeyi гана ш гуш де гэп бар болар. Онда Кастер «Ол — Ленин бабамыз» дейтш эн айтып, «Кецес» куйш тарткан. 9

— Бэле, мынау Кедесбектщ улы экеЫ аттас куйд1 калай-калай шертед1-ей!— десш , шопандар кеу-кеу- легенде муньщ к е к е а п зесш е койып отырган кек буйра беркш 6ipece басына кондырып, 6ipece кайыра жулып алып, эбден кызарактаган. Ал Эсем ж ан агай оньщ колын кысып, кулагына б1рдене деп жатты. Соны керш , Кастердщ Te6eci кекке ею ел1 жетпей калып еда. Концерттен сод KeKeci К,астерд1 одаша алып, б1рталай сейлесть Окуын сурады. Атасы мен эж есш щ денсаулыгын бшда. Содан сод: — Касте ржа н, енд1 бурынгыднан да жаксы окы, улг1п1 бол,— дед1. Аз-кем бегелщшреп барып:— Енд1 сен жэй Кедесбектщ емес, коммунист Кедесбектщ ба- ласы боласыд,— деген сезд1 элдекандай мактаныш- пен, мерейлене отырып айтты. С ол сэтте Кастерге KeKeci 6ip турл1 едселен1п, таудай болып кер1нген. — Ол калай, кеке? — Солай, бауырым. Мына кой коздап болгад сод, жумысым жылдагыдай жаксы болса, партияга етем бе дешм. — Сонда партия боласыд ба?! KeKeci жымиьш, Кастерд! басынан сипады. — Партия емес, коммунист болам. Ал партия сондай кеп-кеп коммунистерден куралады... Оны сен бш ущ керек. Былтыргы кайтыс болатын Макыш шал ecinfle ме? — Сабыржанныд атасы ма? — Иэ. — ЕЫмде. Кеп -к еп орден1 бар efli гой, иэ, кеке? KeKeci комданыдкырап алып, жетк1р1н1п койды. — И э , ордеш кеп болушы ед1. Осы мадайдагы тудгыш коммунист сол Kici екен. Октябрь революция- сынан кей1н-ак партияга eTinTi, азамат согысында He6ip ерл1к керсет1пт1 деп еститшб1з. С о л рас болар. Атын жазы п, сыйлыкка берген кылышын сонау жыл- дары музейдегшер кел1п су'рап экеткенш кез1м1збен керд1к. Э н е, нагыз коммунист деп сол Макыш атайды айт! Мына Сексен атадды айт. — Сексен атам да коммунист пе?!

— Болганда кдндай! Ж ас кезшде осы ауылда омсомол уясын курып, байларды талай шырылда- ыпты гой. 8 л i де тыныш жатпайды шальщ. Ж ыл (айын бакылаушылармен 6ipre келш шак,-шэлекейь пзд1 шыгарады... Оган анау Байгабыл, Болатхан, ^оветжан агаларын косылганда, пэ-ле, айтпа дешм!.. — Кеке десе, коммунист болганда сен де сейте- щ бе? KeKeci орнынан турып, кетуге ьщгайлана 6epfli де: — М ш д егп турде,— деп Кдстердщ тэмшш мур- ш нан 6ip шертть — Онда от, кеке, партияга! Сендей болганда мен не отем,— дед1 К,астер. вкельбалалы exeyi 6ipiHe-6ipi нурлана карады. Бул осыдан 6ip ай бурынгы эцпме едь Ендй мне, кектемнщ деген шагы. Бар дуние кун кезше елтш, кек майсага беленш, жайнап тур. Мектептен кундепсшен кештеу кайтк,ан К,астерд!ч кенш ндеп куншуак, будан да керемет. Танауы дел- диш, 6yriH гана такдан ал дызыл галступ желб1реп, ушып-ак, келедь — О у, батыр, екшнщ уй жыккандай гой!— деп, ж ем ю агаштарыньщ Ty6iH уялап журген атасы эзмшен кдрсы алды. — Ата, эже! Б уп н кандай кун екенш бшеЫздер ме? — Бшем1з, кулыным, б1пем1з!— деп келш , э ж е а бетшен 6ip шеп етшздь— Ленин атанньщ туган куш б уп н .— Тагы 6ip шеп етю здь— С ен щ пионерге еткен куш и 6yriH.— Тагы суйдь — BipiHmi болып 6i3 еттж. Б1здщ жулдызша туп- тугел пионер болды! — Бэрекелдц батыр, куанышыц к,утты болсын,— Affli атасы eciK алдындагы орындыкда ж айгаса бе- pin. — Енд1 бул кызык, болды, э ж е а , байкаймысьщ? Муньщ алп жаман экеа де эне-мше дегенше жина- лыстан келш кдлар. Партияга ететш куш ед1 гой. Мына батырдыд куанышы соган байгазы болатын

болды-ау. Буйырса солай болды. И э... Бупн той сенж ушдде екен, кемшр. Кетер казаныдды! Шак,ыр келш- кепниктерщдН — К,улдыгы болайын куаныштарыньщ!.. Б эсе, сэр-! сенбш щ сэтч ед1-ау б уп н ... Бакытты кун екен,— деп эжес! мэз-мейрам. Сейтш , улы кесем Лениннщ туган куш — 22 апрельде екшнп «Б» класыньщ окушысы К,астер Кдзыбеков пионер катарына ети де, оныц эк еа, совхоздьщ озат шопаны Кедесбек Казыбеков уйше коммунист болып оралды. РАНИДЬЩ Ж УЛДЫ ЗДАРЫ Сен Раниды бшетш боларсьщ, достым? Эрине, казак жастарынан шыккан жалынды курескер, Турюстан комсомолыныд жетекнпа Рани Муратбаев-j ты к1м бшмейд1! Бэлю м, мектеб1ддеп пионер дру-! жинасы Ранидьщ еам1мен аталатын да шыгар... — Б еу, илркш, Раниды койсадшы! От efli гой, жаны п турган от болатын! « Ж т т болсад от бол, от болмасад ж ок бол!»— деген сезд1 ж ш айтатын e3i де. Ранидьщ мэтел1 деп 6i3 де аузымыздан таста- майтынбыз. Сонау жиырмасыншы жылдардагы комсомол Mymeci, бупнде сакал-шашы аппак кудай болган ардагер аталарыдныд 6ipi осыны айтканда, карттыд карлыгыдкы даусы д1р1лдеп барып, узш е жаздауга шак калды. Т ек элден сод гана созш сабактады. С ол шсщен еснген эдпмелер1мнщ 6ipiH сендерге ай- тайьш. ...Рани керемет бауырмал болатын. К,азак, орыс, езбек, кыргыз жастарыныд 6api оны каумалап, ж ар- кылдап ж ургенде, ж араса кетунп едьау! «Б1з ортак- шылмыз, интернационалистшз!»— дейтш Рани еш се зш щ бнршде. Ici де эрдайым соган сай шыгатын. А л тап жауларына — байларга келгенде солкылдауды бьпмейтш каттылыгы жэне бар. 1923 жылы Ташкенттен Алматыга келш, Ж е н су 12

облыстык, комсомол комитетше тусе калды. Б1раз сей- лесш, мэн-жай б ш ск ен сон, энпменщ 6ip ыцгайында Рани: — Осы сендер а гарту институтына барып тура- сындар ма?— деп сурады. — Е , барамыз... — Барсандар, сондагы комсомол уясына бай- манаптын балалары Kipin алганын кермей ж ур сщ - дер ме? — К,айдагы бай-манап, Рани-ау?!— деп 6i3 ан- танбыз. Ж эне уяттан жарыла жаздап барамыз. Рани- дын бекер айтпайтынын бшем1з гой, б1рденеш сезген болар. — Ендеше, 6yriH сонда барайык. Т аб а алсан, Х а м - реддинд1 ерте ж у р ,— дед1 Рани. Хамреддин Саттаров — уйгыр ж й тп, Рани eneyi туйдей к,урдас. Ком сом ол жумысы десе, ж а с жеткш- шектерд1 жана OMipre ундеу, окуга тарту десе, ол да жанып тусетшшч 6ipi. Ершбейдь жалыкпайды. Ауыл-ауылды жаяу аралап, жалынды сез1мен, жеке басыньщ енегешмен журтты уйытып журетш. Сол куш Хамреддиншн калай онай табыла калга- нын биш еймш , эйтеу1р кеш кш кте ушеум1з агарту институтына барды к,- Ранидын айткдны рас болып шык,ты. Бушл Ж е т к у OHipiHe аты эйгип бай-манаптар- дьщ институтта окитын балалары комсомолга етш алып, жастар арасында ipiTKi салуга кеше бастаган екен. — Окимыз десе, карсылык, жок,, 6ipaK буларды комсомолдын манына жолатпауга тш сш з!— дед1 Рани.— Б1з ез1м1здщенбек1шл жастарымызды тэрбие- леу1м1з керек. Совет еюмет! — енбекип халыдтыц о т ­ меть Ж ергш кто бейнетк,ордын балалары ок,ысын. Оку окып, комсомолда тэрбиелент, кедей-кепшжтщ, кем- багалдардыц кез1 ашылсын. Муны комсомолдык, тап- сырма деп угыццар! Ранидын «Хамреддинд1 ерте жур» дегеншщ сыры енд1 б елгш болды. Ж етк уды мекендеген халыктардьщ 6ipi — уйгыр атанын балаларын ок,ытуга, тап куре- сше тартуга ерекше мэн беруин efli ол.

С ол эчпм е Хамреддинге камшы болды. Бурынгы; бурынгы м а, енда TinTi кулшынып, тУлеп шыга келштк «Ранидыд тапсырмасы!.. Комсомолдык тапсырма!..»— деп, шапкылайды да журедк Bip KyHi Ташкенттеп агарту институтына тусу уш ш Ж етк удан жет1 кыз ж!бершс1н дейтш кагаз келе калды. Соган кгпен уйгыр кыздары барсын деп! уйгарым жасалды да, бул ic Хамреддинге тапсырылды. Ол уакытта кыздарды окуга тарту очай емес. Казак,, I уйгыр кыздары тым уян, жасканш ак, твменшжтей береди Екшппден, «Кы з окыды деген не пэле тагы, шокынып кетедк дшнен шыгады»,— деп, ата-аналары ' без-без етедй BipaK Хамреддин де кайтпас кайсардыц [ нагыз 03i ед!-ау! — Калай, Хамреддин адаш*, таптын ба кыздарьщ- ды ?— дейм1з exi кунш ч б1ршде. — Табу керек. Ранидын тапсырмасы гой!— дейд1 ол. — И э , калай болды?— дейм1з тагы 6ipep кун ет- кен сон- — Табылды!— дейдк— Ж аныптурган едкей ежет кыздар табылды! Т ек эке-шешелер1 кенбей ж аты р... j — Кенд1ретш шыгарсьщ? — Е , кендармегенде!... 03iMi3fliH кедей табы, тусш - д1рем13-дагы. Акыры Хамреддин дегенше жеттй Кыздардыц ата-аналары: «Bi3 ayeni кудайга, содан сон саган сенем1з, Хамреддин. 0 з кольщмен апарып табыстай- тын болсан, ёпзден руксат»,— депть — «Кудайга емес, Совет еюметше сешндер»,— деп айта жаздадым, агатайлар. Т ек киюы к е л т тур- ган шаруамды бузып алармын деп ундемед1м,— дейд1 | Хамреддин аксия к улт. Койш ы , сонымен не керек, Мэриям Фариддинова, I By6i Саттарова, Райхан Касымова, Пэтем Курбанния- | зова, Айымкыз Саттарова, Уркыз Рахимова, Сэния ! Розыбакиева деген жет1 кызды Хам реддинш ч e3i Таш кентпч агарту институтына Tycipin кайтты. Сол * Адаш — уйгырша «дос» деген сез.

ыздар кешн уйгыр мэдениетшщ жет1 жулдызы болып сайды. Комсомол жумысына, корам iciHe белсене арала- ып, талай-талай жетюншектердщ кезш ашты. Ж урт >ларды: «Хамреддиннщ жет1 жулдызы» деп этап кетть \\л Хамреддин Саттаровтьщ e3i оларды «Ком сом ол- 1ыц кыздары, Еанидыд жулдыздары» дейтш... ТУ С Ш Т Щ МЕКТЕБ1 Бул одира, туу, сонау баягы заманда, TinTi, сенщ дтад мен эж еднщ де ж ас кезшде болыпты. i Онда мундай мектеп кайда, балалар турмак улкен- гер де кара танымайтын кез. Ж ада орнаран б!здщ Совет ек1мет1 елдщ сауатын ашуга, acipece енд1рдей жас балаларды окытуга аса кулыкты еди BipaK мектеп жок, мектеп ашарлык каражат тапшы. Не icTey керек? — Сен комсомолсьщ, Октябрь балаларыныц тэр- биеа саган жуктелген. Ж еделдетт, жер-жерде мектеп ашудьщ камына Kipic,— деген тапсырма болды Ж е т к у облыстык комсомол комитетшщ секретары Кусайын- бек Эмдровке. Сол тапсырма бойынша комсомолдагы сержтерш ор тарапка женелтш, К,усайынбектщ 03i К,арагайлы аулына келгенше 6ipep кун болтан. Ертел1-кеш ел ара- лап, мектеп ашудьщ, б ш м алудьщ мэнш тусшд1редь Ж ада OMip орнату ушш KOKiperi ояу, K03i ашык жастар керек екенш айтады. — М акул,— дейд1 кеш ш лж ,— окысак окылык,— лейдь BipaK ортадан каражат шырарып, мектеп салу керек дегенда есткенде б1рталайы кум ш ж ш , эрнеш сылтау етш, сыр гаке и бередк BipTe-6ipTe муныд да орайы табылды. К еш ш лж - пен api к е д е ст , 6epi к е д е ст келгенде: кедейлер мен орташалар кемекке 6ip-6ip кой, байлар ipi кара береш деген байлам жасалды . Ол кезде байлардыд ani куыла коймаган уакыты, жэне олар кандай жыладкы: жаны 15

малымен 6ipre шыгатындай зар ед1рейдк Амалын тауып, Совет OKiMeTiH iurreH шалгысы келедь Оныд кез келген шаруасына карсы турып, кеселш типзсе, жада ем1рд1д жаркын icTepiH елге кубыжы к етш керсетсе, байлардьщ упайы тугел. Сол мадда Шалтабай дейтш жуантаяк, болды. Енда бар ма, барып турган кудыц куы, сумныд сумы. Майдалап, бипаздап сейлегенсш отырып, шге су куйып отыратын бэлекет. 03i бузып-жарып кезге туспегешмен, Совет емм етш е карсы жасалган кдндай эрекеттщ сарабында болсын Ш алтабайдьщ i3i сайрап жатушы едь Bip кун1, жанында 6ipa3 Kicici бар, Карагайлыга сол келе калды. — Ш ы рагым,— дед1 К,¥сайынбекке,— осы сендер мектеп салам, журтты окытам дейаддер. Соны мына 6i3 ойламай ма екенб!з? Ойлаймыз. Керек десед, кабыргамыз кайысады. Осы ауылда кудай yfti — менпт бар. Адм ет молдад анау жер-дуниенщ окуын тауысып келш отырган. 8 н е , мектеп деген сол!— дедь Куын кердщ бе! — Ж о к , аксакал, б1зге кожа-молданыд Tepic окуы кажет емес. Ж ада заманныд жастарын жадаша оды- тамыз,— дед! К,усайынбек. — Е , оларыд к1м едд айтшы, 6i3 де бше ж урелж ,— . Ш алтабай деп-дедгелек садалын саумалап, айнала Караганда, оган шесе келген кошеметшшерк «И э, бш ейж!...» десш жымыд-жымыд erri. К,усайынбек- ке де кереп сол едь Ж уантаядтардыд тобына Kipyre бата алмай айналсодтап журген кедей-кепшжке ес- TipTe, эдеш кадай-кадай сейледн — Олар — кеше а з д щ е с т щ з д е ж ур ш эбден ciHi- pi шыддан ж арлы -жады бай, б уп н азаттыд алган ед- бекпп халыд! — П ай, mipKiH, екпшще болайьш!.. Сонда анау TycinTi де окытамысыд?— деп кедк-кедк кулд1 Ш ал­ табай. T y cin есж ш деп кулы ecenTi жылдышысы едь К,о- ж асы кулгенде анадайдан мэз болып, кетж TiciHin арасынан т ш жылтылдап о да кулген. 16

— Окытамыз! Tyrim -i де окытамыз. Эл1 керес1з осы Т у сш тщ мугал!м болып шыкканын. — Е-е-е, онда молдага жаритын болдык десещш... Ж э, шырагым, мен мына шаруачда жокпын, ендеше. Берер кек тиын кемепм де жок,. Осыны айтып, сонынан ерген байшыкештерш ш у- быртып Шалтабай Kerri. — Мына когам шаруасына кекалалы жылкьщыз- дын 6ipiH 6epeci3. Бул KenxiH KeciMi,— деп К,усайын- бек калды. — Жылкыны тапсан аларсын,— дед1 сонадайда TypFaH T y cin . « Е , байгусым-ай, сейдеш Н ...»,— деп онысына Шалтабай ш тей риза болып бара жатты. Соньщ ертецшде-ак,: «Ш алтабай жылдысын тес- кентау асырып ж1берттН Байлары туск1р мектепке квмек бермейтш болыпты. Teri, осыныц Ty6i шиш болмаса ип едЬ> деген сез желдей eeri. 8 cipece из бай бола алмай, из б елгш кедей табына косылып кетпей. spi-cspifle журген орташалар катты толкыды. Ел eici удай болып, мектеп шаруасы токырап калган- дай еда. «Жыгылганга — жудырык» деген осы. Куш кеше- лер! Шалгынсайда болып, елд1 аузына каратып кайт- кан К,усайынбек дэл осы тустан жаманшылык, кутпеп едь Енд1 бармагын т к т еп , кушшп отырганы мынау. 8л1 адгал екен-ау. Шалтабайлардьщ кесел-кесапатын жете багаламай жур екен. Шалгынсайдагы комсомол уясынан хабар экелген мына Ж ангазы дейтш жалшы баланыц айтуынша, осы жерден тулан тутып шыккан Шалтабай тура сол куш ез аулына барыпты да, мектептщ кажетшё деп азын-аулак мал курап, осы- лай айдап келе жаткан бес-алты кедейд1 бытпырт тигендей сабатып, Жангазыньщ э к е а Ж усн гп сойылга жыгыпты. Ал енд1 квр Шалтабайды!.. Бул хабар К,усайынбекп есецпретш тастагандай. TyTirin эл1 отыр. Жудырыгын тас туш п, тштенш 2~ 1228 17 V-r.'ypr.i

алган. Эш еш н деп акшыл жуз1 курещтш, eici урты булк-булк етедь Сэлден сон канталаган кезш Ж адга- зыга кадап: — 0здер1 кайда?— деда. — KiMfli айтасыз? — Шалтабайларды айтам! — K e rri Fofi, жылкыны айдап... Ty cin кекемд1 алдарына салып... — Жылкышы Tycin пе? — И э ... Экем нщ iHici. Ш алтекеч оны да камшы- ныч астына алды... — Алсы н. Оран сол керек... Кусайынбек колын 6ip-aK сиггеда де, ipre жактан кагаз-калам алып, узак отырып элденелерд1 жазды. Содан сод кагазды буктеп Жангазыга устатты. — А л , балакан, енда сен Алматыга тартасьщ. — Ойбай, агатай, адасып кетем рой!.. — Адаспайсын. Мына турран Алматыдан адаса- тындай кара басты м а? К,алага KipreH сон журттан сура: «Облыстык партия комитет! кайда?» деп. Сон- да Жандосов Ораз дейтш агамыз бар. Тура сол KiciHin колына табыс ет, айналайын. Шалтабайдьщ 63i турмак, 6yriH Tipuiin жет1 атасы келсе де аярын кектен келт!ред! ол Kici. А л жолы ц болсын!.. Жанразыны осылайша жолга салган К,усайынбек- Tin eHfliri у м т тек Ораз агасында калып едь BipaK эуелг1 кемек кутпеген жерден келдк Баяры T y cin 03i сиякты 6ip жылкышыны астыртын аттандырып: «К,усайынбектерге сэлем де, Шалтабайдын жылкысы кыррыздагы Жуманэл1 деген кудасыньщ жылкысына келш косылды»,— депть «Замандас кой, сондагы айткдн 6ip ауыз акымак соз1мд1 кешсш» деген етнпшш косыпты. Байлардьщ дымы курыды. Ораз Жандосов шыгар- FaH карулы ж а са к Ш алтабайдьщ шше су куйды. Сол жылы мектеп те салынып едь Бертш келе журт

оны, калжын-шынын араластырып, « Т у с т т щ медтебЬ> деп этап Kerri. Бул эцпмеш маган К,усайынбек 8м1ров аталарьщ- ныч ез1 айтып бердь — Балаларыма айт: жадсы окысын, у л г ш бол- сын,— дедь— Мынадай бадытты заманга калай ж ет- кендерш 6uiin ecciH ,— дедь Мен ест1ген1мд1 жетк1зд1м. ПАРЫЗ Кун жексенб1 едд 6ipaK Улан дулдын сэрщен оянды. Тура сала женьп-желш жаттыгу жасап, салдын сумей жуынды. T y ri ж у п -ж ум са д сулг1мен денесш ысдылап турганда, дора жадтан атасы кершдь — Оу, жайбасар жалдау батыр, оянып далганбы- сын?— дед1 тавданган далпын жасыра алмай. К,ашан- ры эдет1 осы: дагытып, эзшдеп сейлейдк Б1рдецеге риза болмаса: « Е -е-е , жольщ болгыр Ж олды бай!»— деп доятыны бар. Ал «жайбасар жалдау батыр» — Уланга 03i элдедашан-ад меншжтеп берген аты. Оны- сыньщ жен! де бар. Ce6e6i, Улан 6ip уйдтаса 6 irri, зенб1рекпен атсан да оята алмайсьщ. Соны сы ушш атасы екеушщ арасында б т с п е с дау тугал ы не заман. Пелен жыл болтан шыгар. — Жайбасар жалдау батыр, танертен далай тура- мыз?— дейд1 атасы к е ш кш к. К,ырсыдданда, телеви- зордан «мынау» деген кино басталгалы жатданда сурайтынын дайтерсщ. — Е, турамыз-дагы,— деп, бул • да уйренипд™ жауабын айтады. — Кдйдам. Атыныц сыры иесше мэл1м гой,— дей- Д1 атасы. — Жирен дасданы айтасыз ба, ата?— деп бул ан- даусиды. К,арт кедк-кечк куледд Кейде осыган жетедд кейде жетпей дуриды,— ce6e6i эцг1меге к е д е а араласып детедд

— Э й ,— дейд1 ол,— т1л мен жан>ща суйенбей, жалтырат табанынды! MiHe, енд1 бул киын. Ж у р е п каре айрылардай болып 6ip курсшед1 де, Улан салулы турган тесепне тартады. Биыл мектепке баргалы керген куш осы. BipaK кунде танертен 6api жабыла тербетш Уланды зорга оятатыны жэне рас. Атасы штап-дэптерш реттеп, апасы бэтечкесшщ бауын байлап, э ж еа май жаккан бауырсагын аузына тыкпалап, элек-шэлеп шыгады да ж атады . Ал бул болса, ой сумдык-ай, кей-кейде соньщ арасында мурны «пые» етш, уйктап кететш бар-ау. Сейткен Уланньщ б у п н п Tip.iiri т н т белек. 03i оянуымен коймай, белуардан былай жуынуын кермей- Miciql — У лантай-ау, 6ip жер1ч ауырып турганнан сау ма, куш м ? Б угш оку ж о к efli гой,— деп э ж е а о жагы- на 6ip шыкты, бу жагына 6ip шыкты. — Койыцызшы, эж е, еш жер1м де ауырган жок. Атам екеум1з паркке барамыз. — Т е к , пэркке барганы Heci тан атпай?! Кай дагы пэркт1 айтады, ж азган?.. Э ж е а тукке туешбей дал. Оныч ececiHe атасы муныч кандай сыры барын б1рден укты. — Б э й б ш е , кынк деме! Балан азамат болды деген осы ,— дед1 ол. 2 Ш ынында, атасыньщ таре есшен шыгып кеткен екен. BipaK Улан умыткан жок едь Осы энеукуш гой, Октябрь мерекеа болатын. Ата­ сы eKeyi аудан орталыгына барган. Лек-лек болган кальщ кеп ш ш кп ен 6ipre мереке шеруше катысты. 0 3 i куралпы балалардьщ алуан TycTi шар устап, ал Кызыл жалауш алар кетерш шыкканын, орталык алан- да кеп -кеп KerepmiH ушырганын кергенде эбден-ак квз1 кызыкты. «К,ап, мен де кептерлер1мнщ б1р-екеу- iH койныма тыга шыкпаган екем!»— деп екшген. 20

Мереке uiepyi басылган сон, атасы ¥ланды паркке epTin апарды. взд ерш щ Тойтебесш депдей ем ес, м у- ньщ агаштары кутуль жинакы екен. Kipe берктен бас- талатын, аспалы жуз1м сабактарынан жабындысы бар узын-созбак аллея кандай гажап! К,ызгылт-сары жапырактарын тугелге жуы к теккешмен, каз1рдщ езшде де куннщ нурын себездеп кана ж 1берт, айнала толы алтын сэулеш ала коленке кей тустардьщ кегш - ж1м тус!мен астастырып, мьщ кубылтады: «Турл1-туст1 телевизордагыдай!»— деп ойлады ¥лан. Созылган аллея деп-денгелек алацкайга т1релд1. Тура ортада — биж таетугар , айнала адамдардьщ портреттер1 екен. «А х-м ет-ж ан Ш ы м-бо-ла-тов» деп окыды ¥лан. «Эли Сэрсенбин», «Телен Кдбылов...» Енд! байкады, атасы калпагын колына алып, енсел! денесщ саптагыдай т ж устап, 6ip турл1 катулана калыпты. Т еб есщ д еп азгантай селдар шашы акырын ескен кару желмен ж елп-ж елп етедь Ж айлап басып api-6epi етш жаткан адамдардьщ 6ip де 6ipeyiHe назар салатын емес, оз1мен-езь Танысын-танымасын, кел- денен кек аттыны токтатып, амандык-саулык айтыс- пай, жен сураспай ж1бермейтш атасыньщ бурын кер- сетпеген мшезЬ Демек, бул тепн болмаганы. Атасына уксап ¥лан да ун-туназ, аягын еппен басып журш , аланкайды айнала, бейтаные адамдар- дьщ аты-жонщ окып шыктьь Ойлап-ойлап келш , акыры бул не музей, немесе корме деп топшылаган. Кдйтар жолда, эбден былай шыкканда рана: — Ата, жацары не, музей ме?— деп сурады. Ж ауабын атасы б1рден бере коймады. Эуел1 курек- тей алаканымен ¥ланньщ басынан сипады. Bip турл1 ж умсак мешр1ммен бауырына карай икемдей 6epin: — Ж ок, балам, музей емес,— дедк— Kipe беркте окымаган екенещ рой, оны «Данк аллеясы» дейдк Осы ощрден шыккан жаксы адамдардьщ курмепч Topi сол. — Ci3 танисыз ба оларды? — Е , танымай... Б1разын кордж, б1разымен узенгк лес болдык дегендей... Т ек Ахметжанды жаксы бите

алмай калдым. Онда 6i3 баламыз. Совет ешметшщ алгашкы жылдары. Банды деген итше шубырады. «Пэлен ауылды шауып кетштН», «Туген ауылды алып кетттП» деген сезд1 exi куннщ 6ipiHfle естим1з. Кундердщ куншде: «Ахм етж ан деген кызыл комиссар шыгыпты. Ак бандыны талкандап келед1 екен!»— легенда ествдк. С о л рас болды. «К,улак ест1генда коз кередЬ> деген, кешн езш де кердж. ЦПркш, ещре- ген ер ед1 гой, кыршын к ет п тек!... Сэл уншзджтен кешн атасы энпмесш жалгады: — Ал Сэрсенбин Элекен куш кешеге дейш келда... Айтпак,шы, сен бтем1сщ Элекецнщ шм болганын? — Ж ок, ата. — Ой, жолы ц болгыр Ж олды бай!.. Б1здщ Элекен деген Лениннщ Кремльдеп сакшысы болган гой! — O-ho! — Ал Телен Кабыловты ше? У лан да ун жок,. Ш ынында, бшмейд1 екен. Чапаевты бшед1, А м ан гелдЫ бшедй ал мына... KiM efli?... — Телен батырмен терт жы л 6ipre согыстык,— дед1 атасы оныц ойын белш , элгпдей емес, уш 6ip турл1 жасыцкы екен.— E cln азамат согыстыц бпуш е аз-ак калганда каза болды. Ер ед1 гой, ер еда... У лан коярда-коймай атасына Телен батырдьщ энпмесш айткызды. — Теленш н кеп е р л т н щ кайсыб1рш айта берер- ciH ,— деп бастады атасы автобуска жайгасып алган с о н .— Кенигсберг дейтш каладагы 6ip уйдац iuiiHeH жалгыз e3i бес фашист! туткындап, далага айдап шыкканын да кердж . Алда, epiM-ай, содан кеп узамады гой... Ж олауш ылардьщ б1рсыпырасы антарыла карап, энпм есш е к¥лак тургенш байкаган кария даусынын а я к асты жарыкшактана калганына кысылды ма, eKi-уш кайтара ж е т м р ш ш алып, сезш жалгады. — Ум ытпасам, ап рельдin орта шеш болу керек. Ж анагы Кенигсберг деген каланы алган сон, немктщ П илау дейтш тагы 6ip каласына тартып кеттж. «Тар- тып кеттж» деген айтуга онай, эйтпесе бар ма, ады- 22

мывды аштырмайды... К,атты-ак бекшген теп!.. BipaK, 6i3 де одай eMecni3. 1ндерше су куйып, 6ip сум1рейтсек деген ж е ц а к бойымызды толайым билеп алган кез. 8cipece Теленнщ беи катты. Бой тасалау, жан багу деген кайда, !здеп ж урш соктыгады!.. Ж анагы Пилаудьщ алдындагы Модиттен деген жерге катты 6eKiHic шебш курган екен, адуындап ете алмай- тын болдык. Окоп казып б!з де бекш дж . «Келсен кел!» деп жатырмыз. Т ан да атты, ж а у да лап койды... Сен бшесщ бе, ж ок па — немктщ «Фердинанд» дейтш TaHKici болды Foft. 03i 6ip энгередей болган тажал неме. Bip карасам, б1здщ карсымыздан соныц тертеу1 TOHin-ак калган екен. « Ж т т т е р , тайсалмандар!»— деп Теленнщ атойлаганын есидак. Тан к ш щ yrneyi ш он- киып-шонкиып уш жерде калды да, TepTiHiuici Телен- Hin уст1н баса-кектей тапап ете шыкканын бшем. С ол сэтте Телеш м сакпандай сарт eTin танк1н1ц устше каргып шыкпасы бар ма!.. — Ой, сумдык-ай!— дед! кекселеу 6ip эйел н з е - ciHfleri уш-терт ж асар баласын тас кушактап алып. — Ж т т м - а к efli гой Тел ен , несш айтасыц!.. — И э, содан?.. — Содан не босын, кезд1 ашып-жумгандай болды ма, ж о к па — эл п тажалдьщ дамылсыз ок шашып келе жаткан пулемет! сап тына калды. Сейтсек, оныц унгысын Телен автоматыньщ кундагымен 6ip-aK урып тындырыпты. TaHKiHi ерттемей MiHin, тапырлай басып, усинде журд1 де койды! Н ем ктердщ де зэре-куты калмады б т е м , TinTi тыпыр eTcemi. Элден сон 6ipeyi люкт! ашып ж1бер1п атайын дегенше болган жок, Телен танюнщ irniHe гранатты тастап кеп ж1берсш!.. — Сосын ше, ата!.. Атасы Уланньщ жауырынына жап-жалпак алака- нын салып, 6ip-eKi какты да койды. Ундемедь — Ортенпрдан танк!с!мен коса кеткен гой...— деп жауабын жанагы кекселеу эйел берд1. Содан ауылга жеткенше ешк1м т к жарып тш катпаган. Т ек эл п эйелдщ алдындагы сэби гана эрнен1 айтып былдырлап, айналасындагыларды карык кылды да отырды. Содан эбден автобустан тускенде барып атасы: 23

— Солай, Улан батыр,— дед1 се зш ныктай ай- тып.— Осындай азаматтардыд алдына айына, апта- сына 6ip барып аруагына бас ию — ap6ip азаматтын парызы. М енщ де парызым. — Ата, eHfliri жолы мен де барайыншы!— деген Улан. Eiceyi к елеа жексенбще тэты да Д ан к аллеясына бармак болып келккен. 3 Уланнын бугш ерте туруыныц сыры осында едь Оны атасы б1рден ук,ты. — Б эй б ш е , кыцк деме! Балан азамат болды деген осы ,— дед! ол. Улан атасына кул1мдей карады. Сод ан апыл-купыл шайларын iiuin жолга шыкты. Узынды-кыскалы болып автобустьщ аялдамасына ке- Tin барады. Азаматтык, парызын етемек. Б1Р А У Ы З сез «Ушшпа «б»-да класс сагаты ететш болыпты. Со- FaH А лм ас Есеновтын атасы келед1 екен!» деген с е з мектепке тез тарады. Баскасын кайдам, эйтеу1р, бастауыш кластар алабетен дурлжть Д урлж пей кайтсш , Алм ас ездер1мен катар окы- ранымен, оныц атасы Ескенд1р карияныц орны тппт белек. О -о-о , Ескенд1р атайды койсацшы! «Ескендар Есенов!» десе бас имейтш адам жок бул манайда. Улы Отан согысына бастан-аяк, катысып, поляк парти- зандарыныц сапында фашистерге карсы шайкаскан ер л к ш журттын 6api бшедь Оныц бер жагында кеп жылдар бойы совхоз койын багып, ерлж тщ тары 6ip ул п сш керсетт!. Социалистж Ецбек Epi атанды. K,a3ip ж асы асып кеткенше карамай ani де шопандыктан кол узбей жур. Д е м ек , ушшиы «б» класында ететш жиыннын журтты Teric елецдететшдей-ак peri бар едь Тек 24

enfli соган Алмастьщ ce3i ж ур ш , атасы класс сага- тына келсе десецнп. 9 з шаруасынан басдага ж елж - пейтш Ескендар кария бала-шаганыц дегенше кене коймайтын. Енда делш, сол мшез1 мынадай шаруага Kecip болмаса Hri efli де. Эуелде мурал1мп — Есенов, атайды шадыруды езщ е тапсырамыз,— 'дегенде Алмас датты дуанган. Артда таман отыратын ;буган балалардыц 6api ецсерше бурылып Караганда !энтек дызарып кетш: — Жарайды, агай! Келед1,— деп едк | С ол дулшыныспен атасы квктеуде отырган Бел- j торанга, бес-алты шадырымды артда тастап, жаца жеткен. С онау 6ip rneTi барып тау сагасын эдштеп | жататын жалпад жон квктемнщ кед пейш не елтш, TinTi, дулпырып к етттк Пырдай болып дой жатыр. J Ypin ауызга салгандай эдем1 дозылар дулдырацдап ой- над салады. Жайылып та жарытпайды. Онысынан ойнаганы кеп. Эрнеге елец ете далады. К езш е туесе, кобелек дуып кетедь TinTi дызыд. Б1рад соныц бэрь нен дызыгы — сонадайдан танып, арсалацдап Ж о л- дыаяд алдынан шыдданда бул ж уреп жарылардай дуанды рой, HeciH айтасыц. Содан соц атасы жетть Содан соц апасы!.. ЦБркш, атац мен апац болтаны дандай жадсы! Екеуш щ ортасында турып, бетшен ш еп-ш еп cyftri3- генде Алмастьщ танауы делдиш-ад KeTin едк — Ата, мен ci3fli донадда шадырып келд)м!— деп, мадтанышын да жасыра алмай далды. — Е , дой сойдыцдар ма?!— дед! атасы садалын саумалай, жымия Tycin. — Ж о-га... Уйге емес — мектепко. Класс сага- тына. — О не сагат еден? — Ж иналы с... Агай айтады, ызбен дездесем1з дейдд.. — Ж е н -ж е н ... Кездесетшдей мен 6ip палуан 6о- лармын б а... Ж э , ж у р , уйге Kip! — Ж уре рой!— деп апасы ушрш е кетть— Ш ар - шаган шырарсыц. К,арныц да ашдан болар... Э л п бала иыц экеп тастайтын-ад ж е ш бар рой, осынша 25

жерге алаекпе кылмай... «Э л и баласы» езш щ к е к е а екенш Алмас жак,сы бшедь Айта 6epciH. Мундай свзге кулагы эбден уйренген. TinTi ештеде демейдь YuiiHiiii класта окыса да, апасыньщ алдында мшкене шолжандап, сэл-пэл е р к ел е п а келш ацсары ауып кетенш бар. К,аз1р де сонысы устап тур. М ш е, кесе толы айран келдд. Наны кандай апасыньщ!.. — Ата, Ж олды аяк TinTi дэу боп KeTinTi гой!— дед! ж у п -ж ум са к таба нанды аузына тыдпалай Tycin. « А т а -ж о -ж а -ж а -и т т ь д э у -д е -к гт -го й » деп еетшда онысы. BipaK атасы тусшдк — Е , дэу болмай... У йш е ж е т н гой. — KiMHin уйш е, ата? Кари я K©3i жасаурап, мерейлене кулдь — У й ш е ж е т и деп иттщ 6ip жаск,а келгенш ай- тады. Былтыр осы уакытта тумап па efli Жолдыаягьщ? — Ата десе, кездесуге Жолдыаякты да ерте бара- сыз ба? — Кездесуге дейипац?— Атасы сэл бегелш кал- ды. ETi кашып, эбден ояч тарткан ею урты булкш- дей Tycin, ойланып отыр.— Соньщ ж е ш калай болар екен, батыр?... — Калай болушы ед1, ж аксы болады!— деп, Алмас кыза женелдк— Польшада ж ур ш фрицтерд1 калай кырганьщызды айтасыз. Э л и ... 6ip каланыц подва- лынан кеп н е м к и кегендеп шыгарганыцыз бар efli гой. Соны кызык, е т т айтыцызшы, ата, балалар ауыз- дарын ашып калсын... BipaK Алм ас канша каркындаганымен атасы ьщгай берё коймады. 8pi-6epi тыцдап отырды да, кьщы- райып Tepic ж ауап айтты. — Кы руар малды тастап, opi-6epi ж урсем сол ,— деда. Аздан соц:— Йемене, осыдан баска шаруасы ку- рып калып па?!— деп MyraaiMfli се к и . А лм ас 6ipa3 кыцкылдап, эбден жалынды. Апасы да муньщ ce3iH сойлеп, шалын б1ркыдыру жерге апарып тастады. — Жынданатын шыгар осы, кой сонында журш ... Баланьщ арсаландап келгендеп месел1н кайтарып... 26 . ‘

э Heci-ей?! С ен болмасан, кырылады мына мал, кора- кора боп... 0згем1з не 6uiyiui едж ?!— дедь — Товарыш KeMnip, сен балтай-шалтайды жиып кой!— деп атасы тетесшен кетть MiHe, дэл осы мезет- те Алмастьщ ойына KOKeci уйреткен 6ip ауыз соз сап ете тускеш гой! KeKeci журпзуцд болатын. Мана, туе элетщде машинасын уй жанына солк eTKi3in токтатты да, есж - |тен аптыга Kipin: — С ара, сусын!— дедь Бет-элпет1 орт еппргендей екен. Кесе толы ашыган кежеш басына тецкерш салды. — У Ь , жан-ай! Ш ик етот шыгып кетер ме екен!.. ; Ж уш TycKipfli арен тапсырып кайттым. Енд1 6ip рейске Iулгеру1м керек. — Алмасты ж ет м зш салсац кайтед1?— дед1 С ар а. — К,айда?! — Атам дж ж е барам дейд1 гой. Мектепке шакыр- мак. — Шалды ма?! - Иэ. — Келер саган... — Келедь Мугал1м агай айтты,— дед1 Алм ас се- шммен. — Х а !... Мугал1м агай... келмейдН Осыдан кер де тур... Ал сеш селмлдетш журетш менде уакыт жок. I 0 зщ -а к жетесщ . Ш ал -кем т р ге сэлем айт! Осыны айтты да, Олег П оповтж ш дей алабаж ак кэртезш басына кие салып шыга женелдк BipaK i3iHme гапырактап кайта Kipfli де: — Э й, белсендд мен саган 6ip акыл айтайын ба?— дедь — Айтшы. — Кыдыр шалдыд «бармайым» дейтЫ не кумэнщ J болмасын. Кезшде мына дедед де «тэрбиелеп» керген I оны. Кенбеген. BipaK 6ip тэж1рибе бар. 6м1рлж тэж1- | рибе. Соны колдансад, мумкш KOHin калуы. Эуел1 | езщ айтшы, осы сенщ атад к1м? — Атам — ата... — Тагы? 27

— Шопан. — Тапл? Алмас сэл ойланып барып: — Партизан!— дед!. — Ол да дурыс. А л меш ц бутан косатыным: ол — коммунист. Ком-му-нист! Бьпдщ бе? — Е , бшмегенде... — Ж о к, сен эл1 тук те бшген жоксьщ! Есщде болсын, шалга тиймд! алдырам десен, ол кыцырая калган кезде коммунист екенш есше салсан болды. Алдьща Tycin алып, томпандап ж урш бередь 0м1рде тексершген тэж1рибе бул. Т ек сэтш ж!берш алма, сэт ш ... Эйтпесе кенбейд1,— деген. М ш е , сол айткан «сэтЬ> енд1 келген шыгар деп ойлады Алм ас. Атасы KeMnipiHe: «Сен балтай-шал- тайды жиып кой!»— деп кез1 еж1рейе калганда кар- шадай кара домалак сачк eTin: — Ата, ci3 барасыз!— дед!. Содан сон ез даусына e3i тандангандай болып:— 0ткен! ci3... ейткеш ci3 коммунисс!з,— деп болжырап токтады. Bipan соны- сынын 03i де жеткш!кт! екен, атасы аузына апара берген шайын не iiuepiH, не imneciH бшмей, KeMni­ piHe 6ip, немерес!не 6ip карап отырды да: — «0з!ннен зор ш ыкса, ею кез!ц сонда шыгар» деген, кемш р. Болмас енд!, барайын жиынына,— дед!. Атасыньщ уэдес!мен канаттанып кайтар жолга шыккан Алмастьщ кекешнде: «Ш1рк!н, жалгыз ауыз созге токтайтын атамдай коммунист болсам!» деген т э г п арман кет!п бара жатты. AFАЙДАР YiuiHixii «б» класында муншама кызу жиналыс болып кермеген шыгар-ау. У зд ж окитын достарыньщ пионер катарына ету салтанаты дэл осылайша киыр- шиыр болады деп м м ойлаган. Не нэрсеге болсын «Эй , кайдам...» деп к удж айтып журет!н, сонысы уппн балалардьщ 6api Эйкайдам этап кеткен Эйтеке- 28

нов Кдйдар да булай болар демеп едь К,ырсык ша- лайын десе киын емес екен гой. Эуел1 6api дурыс едк KeceMiMi3 Лениннщ туган кунш лайыкты карсы алу ушш октябрят жулдызша- ларыньщ арасында уйымдастырылган жарыста э дегеннен-ак мандайы жаркырап суырыла шыккан осы ушшил «б» класындагы Асанов Агайдар бастаган топ болды. Окуда уздж . К,огамдык ж умыста у л гш . «Болсан бесшпл жулдызшадай бол!» д е п зш , дуритдеп- ак турган кезь Ендо, MiHe, жары сты ц корытындысында 6ipiHixii орынга ие болып отыр. Кектемнщ жайма-шуак куш. Bip узипс кезшде ага пионер вожатый Н ур гу л а м класка к1рда де: — Жарыс жец1мпазы болган бесшпл жулдызша- нын балаларын тугел пионер кдтарына усынамыз. Алдагы сэрсенбше жиналыс. Дайындалывдар,— дед!. Буган букш класс куанды. Ал Агайдардьщ куаны- шында TinTi шек жок. Уэдел1 куш жиналыс болды. К ун TapTi6i сол бая- гы — Агайдарды, Б е й б г т , Анарды, Саматты, Н уртас- ты, Майраны жэне Кумкжанды пионер катарына усыну. — Кэне, кандай пшрлерщ бар? «Е , п Ы р белгип гой: 6opi ул гЫ балалар, металл сыныктарын жинауда да , агаш отыргызуда да алда болды, уш токсанныц корытындысы бойынша да бу- лардан озган ешюм жок. Алынсын пионер катары­ на!»— десть М умкш сонымен сез тамам болатын ба efli, б1рак: — Эй, кайдам..,— деп, кашангы дагдысымен Гай ­ дар кещрсп-ть — 0 й , сен отыршы-ей!— дед1 жактырмаган 6ip дауыс арт жактан. — Неге отырам? Отырмаймын!..— дед1 К,айдар. Шынында да, енд1ршеп сорайып, орнынан турды. — Осы айтсыншы!.. Bip бию тш бар сиякты гой,— деп, белгии эз1лкеш Эм1ржан кулген болды. — Айтсам ... С урасам Heci бар... Айтьщызшы, тэ- тей, пионер тобелессе не болады? — Е, 03i твбелессе, езгеге кайтш енеге айтады ол? 29

— Онда мынау Агайдар неге тебелесед1? Кэне, а й т с ы н ш ы ... Ал сосын басталды дейсщ! К ласс ду-ду. Bipeyre 6ipey айгайлап жатыр. «Эйкайдам, сен OTipiKTi сокпа!» дескен дауыстар да естш п калады. Н ур гу л а м буларды эрен тыйды. К,олын кетере 6epin: — Балалар!.. Балалар!.. Ж иналыс етк1зуд1 де уй- рену керек. Кэне, тынышталайык. Б1р-б1рлеп сей- л еш к ,— деда. Сод ан сон сэл бегелщк1реп барып:— 0 з щ айтшы, Агайдар, бул не с е з ? — деп сурады. Агайдарда ун жок. Мойны салбырап, пушайман болып тур. — Ундемейд1 гой. Твбелескеш рас болганы да ,— деп суырылды Кэдел1 дейтш кыз. Агайдардьщ осын- дай туштакайлардан ж ек к ер етЫ жок. BipaK вз1н кшэл1 болсан кайтерсщ. — Тебелескен1 рас!— деп санк етт1 Бейб1т.— Неге айтпайсыц, Агайдар? Айт!.. И э , тебелескен1 рас ед1. Бурнагы кун1 сабактан сон , осы Бейб1т eKeyi 6ipre кайткан. Ойларында дэнеме ж о к , кобелек куып, кегалды кызыктап келе жатты. Ауылды как жары п агатын Коксудан етет1н иек арт- пада торт1нш1 кластын 6ip топ баласын куып жетт1. Б ул ез1 алы сы п-ж улы скан, айкай-уйкайы коп дау- рыкпа топ екен. Мыналар да келген бетте шур- кырасып сол топка косыла кетет1н бе ед1, к1м 6uiciH, 6ipaK аналардын вз «ермеп» бар квр1нд1. 0здер1мен 6ipre окитын е п з кыз Ралия мен Бануды каумалап алып, элденелерд1 айтып, онысына ездер1 жырк-жырк кул1п, TinTi м эз-м эйрам. 9cipece аты шулы сотанак Бакыт елзтршген сала кулаш сэры жыланды кыздар- дьщ алдына анадай жерге лактырып тастап, ез1 кинода кврген ундастерддн даусына салып, ышкына айкай- лады . EKi кыз коркып, 6ypicin тур. Сондай сэтте кел1п жеткен Агайдар мен Бейб1тке 30

иарасы жаска толы кекилл кез1мен жалбарына кара- ан Ралия: — Агайдар, кой деил мыналарга!— дед!. Тек сол 6ip ауыз свз уилн булардын арасына Агайдар элде кшпгер ме efli, алде килжпес пе efli — щпмеш бузган Бакыттын esi болды. Ол ек1 санын шапаттап, екшене 6ip кулю алды да: — Омай-ау, кыздардын коргаушысы келш калган екен-ау!— деп ел1рдд. Bapi кунде футбол ойнап журген кулар емес пе, свзд1 бурып экеттк — Анаусы — жартылай коргаушы! — Мынаусы — какпашы. — Шабуылшысы кайда екен?! ; — У а-ха-ха, шпм-ай!.. Булар осылайша бвгел1п калганда Ралия мен iБану сытылып кете барган. Сонысы да жаксы болды. Кенет exi семке шептес1нге топ-топ e rri. Б урк eTin жедш гана шан кетершдд. — Ж екпе-жек!— дед! Бакыт, баягыньщ батыр- 5ларынша аркаланып. Жолдастары да желш п алган екен, !л1п экетт1: — Жекпе-жек! — Жекпе-жек! TinTi 6ipeyi «К,ыз Ж1бек» ф ильм!ндеп Бекеж ан- га ел!ктеп: — Ж екпе-ж ек, К,ореншн купиктерИ— деп exi- ленд1. Агайдар да ыгатын емес: — Келсед, кел! Б!реулер кеу-кеулеп турса, тебелес деген кандай тез: exeyi шартпа-шурт устаса кетт!. Белдес1п те калды, жудырыктасып та улгерд!. К,ате тид! ме, бата гид! ме — эйтеу!р, Бакыт соткардьщ делдиген танауы- нан жылт ет1п кан кершдк — Болды! К,ан шыккан соц твбелеспейм!з!— дед1 Бейбге арага килЫ п. Эр ауылдьщ балаларына ортак, жазылмаган зады болады гой, жен сезге Бакыттьщ жолдастары да та- ласкан жок, exi тентект! ажыратып, уйд!-уйлер!не тараган. «Мектеп бшмейт!н болсын. Т1с!м!зден шыгар-

сак ит болып кетейж» дескен. Болтан окига осы едь KiM уэде бузды, К,айдар- дын кулагына бул жай калай ж егп — ол жаты беймэ- л1м. Эйтеу1р, ашылар сыр ашылтан екен, енд1 жасы- рып-жабатын Heci бар дед1 м е,— Бейб1т тебелес жайын тугел айтып бердо. К л асс жы м-жы рт. Элгтде тана осында ойран-топыр болды дейтш емес. Айнур тэтейлер1 «Ушкан шыбын- ньщ ызыцы естшетшдей болсын»,— деп талап еткенде де, мундай тыныштык бола коймайтын. — М енщ ш е, Агайдар дурыс icTereH,— деп Кэдел1 майысты. — Дуры с болмай калсын! — Тебелес кеш дурыс па? — Д ур ы с, неге дурыс емес?! Енд1 болмаса дау кайта epuiin кететшш сезген пионер вожатый сезге араласты: — Бейб1т, аныктап айтшы, тебелесте к1м жевд1? — Агайдар жецген шыгар... — О зш ен улкен Бакытты калай ж ецш жур ол? — Бглмеймш... Вожатый жаркырай кулш орнынан кетертпдо. — Бшмесец, мен айтайын. Эдшет ушш табандап тура бшген адам кашан да жецедь Сендер ал! кеп-кеп курескерлердщ — коммунистердщ, комсомолецтер- дщ тарихын окисывдар. Павлик Морозов, Болатбек Омаров сиякты батыр пионерлердщ ерлЫмен таны- сасьщдар. Сонда осытан эбден кездерщ жетедо. Ал эз1рше мына Агайдардьщ кеш еп тебелесш жай тана : тентектж деп емес, сондай эрекеттщ бастамасы деп багаласак кайтед1? Эрине, шындыкты жудырыкпен | дэлелдеу1 керемет жарасып турган ж о к , 6ipaK соракы- | лыкка карсы турып, соткардьщ бетш кайтаруы жаксы- ак. Д ем ек , ол пионер катарына сыннан е т т , кшжентай да болса курескер болып келш отыр. Солай ма? — Сола-ай!!! Ж иналы с 6ip ауыздан буларды пионер катарына усынды.

Ж УЛДЫ ЗДАР Нурбек дикан баба анызын атасынан ествд... Е п н - ге орак тусед1 деген KyHi атасы Н ур б е т а н т эт а уйдысын бузып, боз ала таннан оятты. Эж еш арага Tycin едк оган кенбедь «KeMnip, балан ж Ы т болды, ертен мектепке баргалы отыр. K ep in, кендаге бер- ciH»,— дедь М ш е, 6ipi шэукиген сэры ш ал, 6ipi ж а с курактай балакай — екеулеп, совхоздьщ орталык кырманына келш, астык тиелген алгашкы машинаны карсы алды. — О у, атыцнан айналайын, Дикан баба!— дед1 атасы колын жайы п.— К,ара казан, сэры баланьщ Heci6eci уппн кырманымды кызылды кыла гер. Бере- piHfli тауыспа, берекенд1 кемггпе, Дикан бабам!— деп, аппак кудай сакалын сипады. С е з Ы н Ke6iH Нурбек тусшбедь Атасы «Дикан бабам» деп аяктаганда: — Диканбаев десен^знп,— дедь Атасы кенкшдей кулд1 де, Н урбектщ басынан сипады. — Диканбай — мешн экем, сешн бабач, ал Дикан баба — бэр1м1зд1н бабамыз,— дедь — Дикан баба м м болган? Атасы кырманнан шеткершеу денеске шыгып, малдасын курып отырды да, Нурбект1 он пзесш е кондырып алып, эчп м е т е р т а . ... Атам заманда Ж ут деген тажал шыгыпты. 6 з Ы н белгин бет-бейнес! ж о к , 6ipece акырган ак боран, 6ipece аптап ыстык, ачызак жел бейнесше xipin, ж ер бетш дап т1ршшк атаулыны ж алмай 6epinTi. Азын-аулак малыныч eri мен сутш талгаж ау eTin, кун корген кедей ауыл жыл сайын 6ip согып ететш Ж уттан эбден титыктаса керек. Енд1 ттрлйстен умгг узшда деп, сансырап калган 6ip шакта сол ауылдьщ Дикан атты ж т т а «0зен жагалаганньщ е зе п талмай- ды. Е п н егем1з!»— депть С ей тш , кетпен шауып, жер ендептк М ачдай Tepi тамган жерден жайкалып eriH ecinTi. Оны да жутпак болып, аузынан жалын шашып Ж у т келген екен, Дикан езеннен су тартып, Жутты н лебш omipe койыпты. Аш карын тойьшыпты. Ел enceciH кетерштк алдагы кунге кол созыпты. С ол

Дикан ж у з жылдан астам гумыр кешш, ypiM-бутагын егшшинкке уйретшть Содан былай атадан балага ди- каншылык, мирас болып калыпты... — Ал Ж у т ше? Ол к,айда Kerri? — Дикан бабаныц эулетш жеце алмаган Жуттыц 03iH ж ер жутыпты. — Дикан баба мыдты екен гой, ата! — С ол а й ... Э й теуф , елд1 eriHiui асырайтыны рас. Жайкалтып е п н ecipreH диканды букш ел кад1рлейд1. — Ата, кекем де дикан ба? — Е , дикан болганда кандай!— деп, атасы eMipi- н т , Нурбект1 бауырына кысты.— Кекен дидандардыц декеш! Н ур б е кн ц KOKeci комбайншы. «Сайлаубек Дидан- баев» десе, бшмейтш адам ж од. T in ri Алматы да бшеда. Москвадагы кермеге ею марте барып кайтдан. Мугалима апайы «Егшжайга барамыз, озат ком- байншыларды дуттыдтаймыз» дегенде, Нурбекнц куанганын айтпа! Кекесш кермегенше аптадан аскан. Е п н орагы басталгалы тыным жок, бул уйдтап кал- ганда келедд кун шыдпай кетедь Экесш щ келгенш Нурбек тек апасынан естидь Ендд мгае, кекесше 03i бармад. М угалимасы Г у л а м мен совхоз партия уйымыныц секретары Сартайдыд кезшше букш балалардын ал- дында KOKeciне кызыл жалауш а тапсырып, жаттаган ж аксы сездерш далай айтып шыкданын ©3i де 61л- меда. — Оку далай, батыр?— дед1 к е к е а журелей оты- рып. — Жаксы. — Апача кемектесш журкнсщ? — Ы -Ьы ... Осы кезде Сартай агай к ок е а ш ц комбайнындагы ею ж улдыздыч жанына тагы 6ip жулдыз жапсырып жатты. — К©ке, ананы неге жапсырады? — Ол — озаттардьщ белпск Мын центнер астык бастырган сайын комбайнга 6ip жулдыз кадайды. — Сен озып ж урсщ бе?

— Солай болганы ро й ,— деп кулд1 к екеа. — Мен де озатпын, кеке. — К,ойшы-ей?! — Апайдан сура, сенбесен. М ен щ дэптер1мде де осындай жулдыздыд yineyi бар. — Ол ненщ белпс!? — 0 з щ айттын гой, озаттардьщ б е л п а деп. Мен «бес» алсам, апай дэптер1ме 6ip ж улды з кадайды. — Ой, сен Ж1п т екенсщ ро й !— деп, к е к е а бетшен суйдь — Ендеше, екеум1з жарысайык— С артай, Г ул а м ! Сендер куэ болындар, егш орагы бггкенше комбайны- ма мынадай жулдыздыд он 6eciH тарура уэде берем!.. — Тустйс жары ска!— дед1 Г у л а м апай кул1м- деп.— BipiHLui токсан аякталганша Н урбектщ кунде- л1гшде де кеп жулдыз болады... Улкендер мэз болып кол алысып жатканда, Н ур­ бектщ кеудесше мактаныш уялады. «Декей дикан болу, шынында да, одай емес шыгар, э!» Нурбек уйше келгенше де, ертедшде де осыны ойлаумен болды... Ж АРАЙСЫ Ц, КЕНЖ ЕКЕ! Кенжебек 6ipiHmi класка барган. Ш ыттай кишш, сыртына олимпиада К,одыр аюыныд cypeTi салынган семкесш кайкая кетерш, 6ipiHiui сентябрь куш кешеге шыкты. Эшешнде арсаладдап, алды-артын орап, ею ел1 кдлмайтын Жолдыаягы да тэртш сактап, жарты жолдан кайткан. «Кенж екед ещ д зщпттей ж1г1т бол­ ды, сумеддеп содынан ере бергешм уят болар» дегеш ме, к1м 6uiciH. «Кенж екед...» Б ул — улкен арасы Ты дгелдш щ ce3i. Э з ш емес, кэдамгщей салмакпен айтады. — Кенжеке, тауыктарра жем шаш сад кайтед1? Балакай ею етпёйдь — Кенжеке, ж у п р ш барып, Энд1реш арадды шакырып келнп,— дейдй Бул кустай ушып барып кайтады, эсте epmyfli бшмейдь 35

Эндареш — ауылдын бас жагындагы К,ойшыгара атаньщ баласы. Тыцгелд1 агасымен туйдей курдас. Exeyi де, Kexeci айткандай, аманшылык болса, алдагы жылы отызга толады. Кенжебектщ кекеа айтады: бурын осы жерлер, сонау Бескелге дейш шалгынды бос жер екен. С о к а тимеген, е п н егшмеген. С ол жерге сока салып, е п н erin, ел ризырын молайту уппн сонау Москвадан, Ленинградтан, Киевтен, тагы-тагы кеп калалардан комсомолдар келш, аянбай ж ум ы с ютеген. Сол жылы кектемге салым Энд1реш агасы дуниеге келшть Т ун н щ 6ip уагында каз1рп К,алампыр эж еш перзентханара жетш зш салган Ан­ дрей дейтж украин ж 1 гт жолдан адасьш, тракторы- мен сура KeTinTi. Андрейдщ аты елм есш деп, К,ойшы- гара атай сол куш туран баласын Энд1реш атаган. А л exi куннен сон К ен ж ебек т ц агасы туган. «Бул да Андрейлер бастаган жаксы ютщ орайында, тын ке- терер карсанда туды, аты Тычгелд1 болсын!»— д е г т KOKeci. Окуга барардьщ алдында рана, туе элетшде маши- насын заулатып, бет-аузын шан-тозац басып, Тычгел- д1 жетть — А п а, Кенж екен кайда?— дед! аптыгып. — Ж ур-дагы ... 9з1н жай келдщ бе? Тыныштык па, eirreyip? — деп, апасы бэйек болды. Егш орагы басталысымен Ты цгелдтер куш-туш уй кормей, астык таситын. Арсаландап жеткен Кен­ жебектщ басынан 6ip сипады да: — Мен саган не зкелдам, кердщ б е?— дедь 03i Кутын-кутыч етеда. — О не, ага?! — Бар, ана кабинада. Экелгеш улкен 6ip тушншек. Апасы yiueyi бай- лауын memin ж1бергенде, Кенжебектщ кез1 жайнап журе бердь — О -о , маган костюм! С ем к е!.. К,арашы, апа, аюы бар!... — 0 з щ KHin тоздыр, кулыным, тек eMipiH тозба- сын!— дед1 апасы. — Алгашкы онкунджтщ жарыс корытындысында 36



6ipiHiui жулдеге ш н ш ед1м, сол бэйгеге алдым. Ырым болсын, жаксы окы. Бэйгенщ алдын берме,— дед1 агасы. Б упнде Кенжебек — дыддай кырагы коз. Мектеп окушылары бастаган «Алтын дэн» операциясыныц белд1 Mymeci. Карына кызыл байлап, 6ip м езпл кузет- те турады. Орталык кырманга астык экелген автома- шиналарды токтатып, тексередь К,олток,пактарымен машинаньщ корабын урганда жерге 6ip дэн туссе 6iTTi, ол машина дереу санылауын бггеуге ж1бер1ледк Б ул к к е Кенж ебектщ кулшынганы сонш а, TinTi ез класыньщ кезеп келмесе де, кузет мацын айнал- соктап ж урш алатын болган. BipaK, агасы Тыц- гелд1мен р ен ж керм ш -ау деген ойында жок, еда. Б улар кузетте турган. Тьщгелдшщ машинасы келе калды. Агасы — жарыс озаты, ен мыкты шофер. BipaK, тэртштщ аты — тэрт1п. Машина корабын айнала ур- гылап келе жаткан Кенжебек кенет калт тура калды. Сусы п eKi-уш дэн жерге туст1. Тагы урып efli — тагы сол. — Турбеков агай, машинадызды жендеуге ж1бе- рем1з!— дед1 Кенж ебек, даусы санк-санк етш. — Ой, Кенжеке, кайта айтшы!.. «Турбековыц» не-ей, сенщ? — Машинавда садылау бар. — Кэне? Тыдгелда кабинадан T y cin , Кенж ебек керсеткен тускз удшдь — Мынау ма? К,ойшы, Кенж еке, будан дэн тус- пейдк. — Туседа. — Апы р-ай,.. Кешке ж ам ап алар ед1м... K,a3ip уакыт тар гой. — Тыцгелд1 ага, Кенж ебек дурыс айтады. Сады- лауды 6iTereH ж е н ,— дед1 Айман мугалима. — Айналайын Айм анж ан-ау, ана Энд1рештен ка- лып коятын болдым грй. Эз1рге коя турыддаршы, KOKeci. 38

— Коймаймыз. Болмайды,— дед1 балалар. — 0 -й , Кенж еке, сен де езщ 6 ip !..— дед1 де, Ты д- гелд1 кабина eciriH таре жауып, тартып отырды. Содан 6epi агальынш exeyi тод-торыс. Кузет ба- сында Ke3ire далса, агасы: «Тексер, Турбеков ж олдас, мыдтап тексер!»— дейд1 де, адсия к у л т , отыра бередк BipaK машинасынан иненщ жасуындай да садылау табылмайды. Ж иы н-TepiH аядталды. Совхозда еткен сабантойда жарыс озаты атанып, мойнына алтын масадтан алда таддан Тыдгелд1 анадайда турган окушылардыд ара- сынан Кенжебект1 Kepin, кезш дысты да: — Кенжеке, жарайсыд!— дед!, бас бармагын шо- шайтып. М А Р А Т -М А Р А Р А Т ... Рани каз1р бес ж аста. Балабадшаныд ересектер тобына жадында г. ча еткен. Сонысы TinTi радат болды. Эйтпесе едкч Й 6ip к ш кен е балалардыд ара- сында iuiKyca болып бгсетш едь Ендпчнщ ж е ш белек. Ойыныд да ойьш сиядты: ж ад-ж ад болып «эсдери шайкастар» етю зесщ бе, eKi долды жайып жчберш, жып-жылтыр тем1р сырганад- тан дулдилап, космонавтардыд жаттыгуын жасайсыд ба, 6api дызыд. Мунда дур босда датаз диып, шимай- шатпад салып эурелену де жод, кэд1мпдей-ад epin- терден сез дурап, есеп уйренесщ. Ж атдан 6ip дызыд дуние! — Балалар,— дед1 б1рде тэрбиенп тэтейлер1 Т ы - ныштыд,— жадында Ленин бабамыздыд туган кунш дарсы аламыз. Кэне, д1м бшедд Ленин ата дай куш туган? — BipiHmi М айда,— дед1 Гулнэр. Тыныштыд тэтей1 ундемедд «Бшмеген сод отырса дайтедд мадтанбай» деп, Ранидыд Гулнэрга ызасы келдд «Ж иырма екш пп ап­ рель!» деп айтып салгысы дел in едд осы 6ip «жиырма» 39

мен «апрельге» женд1 т ш келмейтЫ есше тусш, ipKuiin калды. Не керек, ересектер тобы тойга мыктап турып эз1рленетш болды. KiM такпак айтады, ю м эн шыркап, би билейд1 дегенге келгенде керемет талас туды. Тэуекел деп Рани да такпак, айтуга жазылып ед1, сонысы бекер-ак болган екен. Суйем сеш, суйем сеш, апрель, Ардактайды сеш б1здщ батыр ел!— дейтш еленд1 табанда жаттап алканы бар болсын, «апрель», «батыр ел» деген сездерд1 канша мэнерлесе де айта алмай-ак койганы. Болмаган сод, тэтеш так- пакты А л маска айткызып керда. О л айтуын айтканмен, се зш жаттай алмайды екен. Эбден кара терге тусть «М ен айтайыншы!»— деп Гулнэр кулшынып ед1, еы - уш кун катарынан жаттаганымен ол да жацыла берда. Ранидыц iuii элем-жэлем. T u rn жылагысы да келдь «Енд! кайтпм?!» деп Тыныштык тэтейлер1 дал. К ун демалыс болатын. Ранидыц уйкысы эбден канып оянып едк терезеден куйылган кектем нуры уй iuuiH TinTi кеци1денд1рш ж1бершть Еденде ойнаган ебелекке карап ж ата 6eprici келдо. EipaK жаткыза м а? Э н е, Марат оянды. Дереу ала коймасан кьщкылдьщ аягын улкен жылауга уласты- рып ж1беретш оныц жыны бар. — Агасы -ау, Маратжанды алдандыршы,— дед1 апасы. EHfli амал ж о к , туру керек. Ага болу оцай деп KiM айтты екен осы? 1шсш кетерш, кекесш щ мака- мына салып: Марат б1здщ кайда екен — Мамасымен тойда екен,— дей берда де: «р»-ды айттым!— дед1 — Апа, тыцдацызшы, атойлап. 40

— Ой, тшщнен айналайын!— дед1 ас уйден асы- гыс келген апасы.— Бэсе, содгы кундер1 «апрель-ап­ рель» деп, жатсад-турсад аузыцнан тастамаушы ед... К,улыным сол!.. К,олында газет1 бар, к е к е а келдь — Кеке, тындадызшы, Марат-Марарат!... — Ж арайсыц, улым. Куанышыд дутты болсын! Сол KyHi Рани кешке дейш Ы ш ег ш ойнатудан жалыддан жод, «Марат-Марарат» деуден де танган жод. Осы дуаныш ертесшде балабадшага да барды. — Тэте, тындадызшы: ап-пр-рель, р-революция, Авррора!..— деп жуз1 балбул жанган оны тэрбиепна Тыныштыд тэтей бауырына басып, ж уп-ж ум сад ала- данымен ардасынан дадты. АЗАМАТ Ранидыд апасы жада гана жумыстан келдь Ж олай дуденге соры п, о й ы н ш ы д экелштк Ойыншыд болган- да, тамаша! К,ол арба сиядты дызылды-жасылды 6ip ражап. YcTiHe алуан айшыдты квбелед дондырган. Теп-тепс еденмен заулатып 6ip Kepin едд элп кобелек данатын дагып-дагып Ж1берда. Рани уйд1 басына коте- pin, мэз-мейрам болды. — А п а , дарашы! К,ызыры-ай! А па, дейм ш , Нурлан- Fa да экелдод бе кобелек? — Экелд1м, балам. Екеуще де экелд1м. — Ура-а! Нурлан, эй, Нурлан! Рани тупю уйге Kipin KeTTi. Э дегенше, уйдысы эл1 ашыла доймаган к1шкене mici Нурланды долынан жетелеп, суйреп шыдты. Аздан кешн eKeyi ойыншыд кебелектерш алып, да- лада журген Ж анар мен М аратда досылды. Енд1 твр- Teyi дызыд 6ip ойынга KipicTi. Ойыншыд кебелектерш

зулатып к е л т , вздер1 жасаган топырак уйшднпне тум- сык xipeftfli де, кэд1мп малтыккан машинага уксап, uirepi-KemH шайкалактап турып алады. — Др-др-др! Др-др-др!— деп Марат турады. — У Ь -yh! Y h -h -h !— деп, Ранидыц «моторы» ыцыранады. Эреджте Ж анар мен Нурланга да кезек ти1п калады. Осындай 6ip кезде кедерпден ете алмаган М а ­ рат екпшдеп, кейш шегшш калып едк андаусызда Нурланньщ ойыншырын басты да к ета. Кебелектщ 6ip канаты «сырт» етш, сынып тусть — К,ап, М арат, сындырдыц гой!.. Бэр! шушрлесе, ойыншыкты колдарына алды. Не болганын енда ангарган Н урлан торсаддап, сурже- кабына уйге тартты. — К,ойшы е н д , Н урлан, жы ламаш ы ...— Рани im- ciH куып ж е т а . Н урлан онан сайьш долданып кета. EKeyi уйге осылай ж е т а . Енд1 апасы мен KOKeci жубатуга KipicTi. BipaK ол болатын емес. — Рани, сенщ акыльщ бар гой. Ойыншыгывды Нурланга 6epiui. Ж ум ы с icTeTnefli гой,— дед1 кекесь — И э , сейтпл, Ранижан, сен азаматсыц гой. Карадан кдрап турып, ойыншыктан айрылу одай ма? Рани ерш дурдйп, кешшрек шегшш кета. Жы- лауык iHiciHe жыны устап, «бермеймш» flerici к е л т 6ip турды. BipaK эл1 акылы ж о к сэбимен ерепсесщ бе?! — М э , сен-ак алшы осыны,— деп оган ойыншы- гын бердк Нурлан жылауын койды. Агайынды eKeyi далага кайыра шыкты. Ортала- рында — жалгыз ойыншык. Оньщ 63i Нурланньщ колында. А зам ат болу каддай киын едМ

КЕМ П1РК .0САК. Екшд1 кезшде аспанга кара кошкыл булт кете- рищь Кдйдан шыкканын ешюм бшмей де калды. Эйтеу1р, аяк астынан зорайып, каптап келе жаткан 6ip галамат. Ес таптырмай жедел жосы п, тоне т у е й . Алба-жулба етеи тез далиып, кок кумбезшщ жарты- сына жуытын лезде басып алды. Есеннщ атасы eciK алдында журген. Уй-нш н тепе дурлж ирш , дем арада курган, отын атаулыны кага 6epic калкага уйд1рш тастады. Енд1 кезш сыгырайта кубылага карап тур. Ж о к, мына телегей-тец1з булт- ■ гарга емес, сонау кокжиекке карайды. — Ой, жарыктык-о-ой, бурк-сарк кайнап келе жатканга жер-элемд1 топан гып кете ме десе... Арты ашык па e3i, калай?— деп куб!рлеп кояды. Бул манайда кептен жанбыр wici сезшгещ осы. Сол себепн Есеннщ атасы булттардьщ дэл мына жон- к ш еш е риза болып турган жок. Келдетш жаумай, жел куып кететш болды-ау деген екшшл бар. — Элде буршак болды ма екен, э?... Жадбырды acipece балалар катты сагынран. Уй imiHiH отын-суын тез жинасып болып, куйгытып келш бас косып жатыр. Bapi ызы-шу шапкылап жур. — Ананы карашы-ей, эне 6ip булттыц екшндеуш карашы! — Туйенщ шудасындай екен! — 03i де желмаядай ж уйткш барады гой. — Ана 6ipeyi аю сиякты! — Арыстан десещш. — Ж о к, аю! — Ж ок, арыстан! Белш кермейсщ бе, кылдырык- тай... Свйткенше шуда булттар сапырылысып, элп кызык бейнеш жайпап хйбердь Ж ецк Ы п , ауыл yeri- не тендк К,ол усыным бижке коргасындай тунып келд1 де, тына калды. Э лп де гана кактыгысып, жылан- дай арбасып умтылган жойкын кош ауыл уетше ш ш - с1мен толас тапты. Тылсым тыныштык орнаган efli.



— Алакай, жанбыр, тамшы...— деп Есен айкайлап Ж1бердь ; Секпшдеу шикш сэры ж узш бултка тосты. — H ici дандай эйбет, ипркш! — Кдуынныч шсшдей ме?.. — Ж ок карагайдьщ mci. — Сейлейсщ-ау. Жусаннын nici десечпп. Элден сон балалардын бетше, мойнына, бшепне катарынан б1рнеше тамшы тид1. — Улкенш карай гор! — Баданадай тштН Балалар сандарын шапаттап, ж упре cexipin кета. — Жанбыр-жанбыр, жау-жау! Ж ол устшдеп ак шуда шан дем арада корасан дагындай шубар ала тустенш бара жатыр. Y n -улкен тамшылар жеделдете топеп-тепеп ж1берд1. — Дэу жацбыр, дэу жацбыр! — Ж ау, жанбыр! Ж ау, жанбыр!— деп балалар асыр салды. Эуелде осылай удемелете келген жанбыр жерд1н шанын басып, жапырактардын бетш жуды д а , 6ip сот­ ке сап болды. « 0 й , бары осы м а?»— деп, бала бггкен елец е т к ш едк Кептен ындыны к е у т турган еамдпс атаулы да бастарын 6ip-eKi шайкдп барып сулк калды. К,оралы карагаштьщ тубш саялаган тауыктардьщ ара- сынан каздандай шыгып, кызыл кораз аягын алшан- алшан басты. Bip-eki мекиен сонынан ердь Сиырларды туре куып ерктен Тотай кария кайтты. — Т у н ер т келе жаткан сон жауында калмайын деп ерте кайтсам... Э й , ек! Э й , м уш зщ сьщгыр... I Ашылып кетейш деп тур ма? Ж ердщ тандыры KenTi гой б ул,— деп карадай налып барады. Э л п саябыр узакка барган ж о к . 1шш тартып 6ipa3 турган курым булт аяк астынан асыгыс несерлетш коя 6epciH. К е н е зеа кепкен жер мол ылгалды апыл- купыл ciMipin, бойына cii^ipin улгере алмай жатыр. Жанагы кызыл кораз жан ушырып к е л т карагаш- тын саясына кайта тыгылды. Балалар да уйдьуш не келш коргалаган. EciKTi шалкайта ашып тастап Есен несерд1 кызыктап отыр. 45

Ж ацбыр узак жауган жок- Bip шай кайнатымныц imiHfle тец1ректщ бэрш агыл-тегш етт1 де, кигг сая- бырга Keurri. Булт сетшеп, ж арк етш куннщ K03i кершдь Ендоп сурет тштч белек. К ек жузшен кигаш суыртпак болып, сансыз алтын ж ш тегинп жаткандай. Анадайдагы шок агаш кек жасыл мунар- дын ар жагынан буалдырланып, акырын толкыгандай болады. Есен далага ж упре шыкты. — Со-кыр жацбыр, со-кыр жацбыр! Балалар тез-ак жиналды. Bepi даурыгып, ала шап- Кын болып жур: — Со-кыр жацбыр! — Со-кыр жацбыр! Б ул шынында да 6ip айрыкша KepiHic. К,акырап, тоз-тоз болган жалбыр булттардыц арасынан шаншы- ла карап, кун нур тегед1. Ал кызыл алтын тецге шашылгандай кел1ст1 себездеген жацбыр мынау. 1луде 6ip ушырасатын сурет. Шыгыс жакта жарты аспанга созылган аспалы кеп1рдей болып кемшркосак кер1нд1. Ашык, таза бояуымен кез тартып кулпырып тур. — Кемшркосак! К,ызылы MeHiKi!— деп, Елдар баскалардан бурын иел1к ет1п шыга келд1. — Keri менж1! — Ж асылы мен1кН Е сен , 0м1ртай, Ермектер де кемп1ркосактыц 6ip- 6ip т усш иемденд!. Буларга кешецдеу косылып, енпн ала алмай калган Сейш хан дау coFa бастады: — И з, мен уйден шыкканда керш , imiMHeH «кы- зылы MeHiKi» дегем. К,айтсецдер де кызылы MeHiKi,— деп, жецклчк берер емес. — 0йдейт деген! Аларсыц кызылын... — К,ызылы турмак баскасы да жок. K im бурын керсе — кемшркосак соныкь Есен дауга араласкан ж о к . Оныц бар ынтасы кемшркосакка ауган. Дурд1к ернш сэл-пэл ашып, ацырып калыпты. «К,андай таза! Ш1рк!н, осындай бояуларым болса. Там аш а суреттер салар ед1м- а у ...» — дейд1 1штей. 46

Сэлден сод: — Балалар, эйда, кемшрдосадда барайыд!— де- fli.— К,арандаршы, ж ап-жады н. К,органтебешн 6epri астында. Барамыз да эрдайсымыз ез бояуымыздын астына тура-тура даламыз. Кереандер, далай дулпы- рар екенб1з. Елдар дып-дызыл, Эм1ртай ж ап -ж асы л , Ермед сап-сары... — Ал сен дедпецбек боласы ц,— дед1 8м1ртай. — Ж о д, меш ц квпмд! Сейш хан алсын. А л мен бэр1вд1 дурыстап керш алам да, суреттер1вд1 салам ,— дед1 Есен. — Шынында, барайыд! — Е к 1-уш жота ассад болды. — Кеттж! Bapi ж у п р е женелгсть С ол беттер1мен ала шапдын болып алдагы дайдацга кетершгенде, демшрдосад дэл жанагыдай эудем жерде туррандай кершдь YcTi-бастары малмацдай су болып, ениге тодтаган балалар 6ip-6ipiH у н о з угысты да, тары дулдырандап, ылдилай бердй Енд1 Сейш хан езгелершен суырылып, алга тускен. Бэршен бурын жетш , кемшрдосадтьщ дызыл TyciHe ие болсам деген дулыры бар. С о л ойы дамшылап, т1зеден даддан дарасора мен ерменге де, дулдайыр мен топ-топ даладайга да дарар емес. Д е - цеске 6ipiHmi болып ш н д ь Алдына 6ip, артына 6ip жалтадтай бередь Кемш рдосад эл1 сол орнында еден. К,ызылды-жа- сылды болып дезд1ц жауын алады. TinTi дол усыным- да сиядты. Bepi дайран далысып, тавдана дарап 6ipa3 турды. Сейшхан шыдамады: — Ал, мен к е гл и ,— деп ж упре женелдь Тары exi жота асып барып кеч жазыдда тускенде, алдарында одшау дарауылдай болып К,органтебе рана тур едь Кунгеш алдызыл тартып дулпырып детден. Кун нурына шомылып, сан дубылады. Кллемшц тугш- дей дызгалдад басыпты. А я д астынан далай рана шыга келген... — Ей, кемшрдосад дайда?! Балалар тура-тура далысты. Тачырдап, аспанга дарай бердк Э л гд е рана бэрш ынтыдтырып, сидырдай 47

кубылган аспалы Kenip гайып болган. Ж анбыр да то- лас тауыпты. — Ж ана бар ед1 гой. — Мына жотадан Караганда бар болган. — К,ызык... Есенн1ц KeHLai кулазып ж уре бердь Танауы кусы- рылып, кезш е лыксып келген жасты ipKin 6ipa3 турды да , Tepic айналып Kerri. Оныц жайын 6ipiHiui болып уккан Сейш хан efli. Артынан Lfiece 6epin: — К,ойшы, Е сен , саган не болган... Ж ацбыр жауса тагы келем1з гой. К,ызылы с е й ш болсын. Bapi сень xi болсын, жарай ма? Табамы з... Кер де тур, табамыз кемшркосагынды,— дей бердь СУРЕТ САБАЕЫ Сенб1н!ц сочгы сабагы сурет болатын. Бул енщ 6i3 уш ш улкен куаныш. Бас катыратын сабактардан кутылып, 6ip сагат болса да ез1нд1 емш -еркш сезшу де ракат. «Атам заманнан 6epi адам баласы бас бостандыгы уш ш курессе керек кой. Еркшджке не ж е т сш , ппркш!»— деп согады ондайда б1зд1ч кластын 6uiriiui Исабек. Сурет сабагынан беретш Сара апайы- мыз 6ip тамаш а адам. «Терт кабырганын тар капа- сында творчествонын тынысы тарылады. К етпк, бала- лар, кеч далага!»— дейд1 кез1 жайнап. 03i эйбэт Kici ондайда Tim i сулуланып кетедь Teri, онер адамы- ныч осындай ажарлы болганы жаксы ма деймш. Сод ан каланын KepiKTi жерлерш е — Ботаника ба- гына, хайуанаттар паркше, онер музейше, коркем- сурет галереясына экскурсия жасаймыз. Сара апай- дын аузына тыным болмайды. 0з1м1з кунде Kepin журген карапайым нэрселерден керкемд1кт1н элдене нышанын тауып, сейлеп ала женелгенде аузынды аш асы ч да каласьщ. Оган салсан. жалгыз туп агаш та, жаман-жэутпс кунбагыс та, кумырсканын илеу1 де — 6api эсем, коркем, керемет! Т ек ауа райынын ын-

гайына карай, сэуле мен келецкешн; уйлесш ш ен, кейде сан кубылатын шарпысуынан сурет коре бшсен, бояу ангарсан болганы. Сол упин сешмен кырга 6ipre шыгып, ойга 6ipre тусуден жалыкпайды ол. BipaK 6yriH ейтпедь Кектемнщ дурюреген унше елепзш, тура жупргел1 табанымыз кышып-ак отыр ед1, апай арынымызды су сепкендей басты. — Кэне, балалар, 6yriH автопортрет туралы эщч- мелесей1к1Ш ,— дед!. — Далага шыгып па? — Галереяга барып п а?..— деген сиядты далбаса сурактардан ештене енбедь «Торт кабырганьщ тар капасындагы» кэд1мп сабак болды. BipaK сабак бол- ганда кандай! Ж ац а айттым гой С а р а апайдыц калай сейлейтшш. Бул жолы да сездщ майын тамызды гой, несш айтасьщ. С онау К,айта дэу!рлеу заманынан бермен карай, осы ез1м1з OMip cypin отырган Ж аппай дэу1рлеу кезшде де улы суретшшердщ ку- fliperri кыл каламынан туган, kai де туып жаткан He6ip шыгармалар аталды. Суретшшердщ творчество- лык ерекш елш не, OMip сурген дэу1рше, устанган багы- тына карай олардьщ туындыларын ж ж т ей , ж ш к те й келш: — А л енда б у п н п сабак осымен 6iTcin,— дед1 мугалима.— Ж алгасы — уйлерщде. Дуйсеибше дейш эркайсьщ автопортреттер!вд1 салып к е лвдер . Т о к сан - дык бага содан шыгады. Мумкш , жылдык бага бо- л ар,— дедь Опыр-топыр далага лап койдык. Тыкыршып отыр­ ган едкей сабаз автопортрет™ де, баска портрет™ де негылсын — мектеп табалдырыгынан аттап шыга бере-ак ойынныд астында калды. Эрине, зр и м оны езшше «кемген болар» — оган дауым жок, ал Ж о- март, М ухтар ушеу!м1здщ алдын ала кел1ам1м!з болатын. Кеттж пе?— дед1м кешеге шыга бере. — Кеттж! 4— 1228 49