Ш.Бейсенова Тойға келген келіншек

койды. Оран cypeTi бугш келетш сиякты кер1нд1 де турды. Yft ipreciHeH агып жаткан булак жиепне келш отыр- ды. У ак малта тас тауып алып, б1р-б1рлеп лактыра бас- тады. Ж акын жерден таяз cyFa тускен тас шолп d in , 6ipHeuie тамшылар шашыратады. Баланын аярына, ко- лына су тидк С у тиген сайын кытыктана TycTi. Мурат биыл мектепке бармак. Сабак алдында ceprin, каланы Kepin, бой жазып келсш деп тэтеЫ муны калада окып жаткан сщлшше ж1берген. Таныс агайынмен шес- Tipin ж1берш едк Гулжан e3i тосып алды. Ол да тэтеа сиякты кулегеш, балага ушрсек кыз. Муратты жанынан калдырмай, каланы кеп аралатты. Балага кызык-ау де­ ген жерш тугел керсеттк Кайтарында мектепке ки деп окушы формасын, ак жейде, сур берет сатып эпердг Осыларды кипзд1ртш суретке Tyciprri. Ол 63i кеш шыга- тын нзрсе екен. Артынан салып ж1бермек болып калган. Ш амамен он куннен кейш деген едь Келетш уакыты болган екен рой. — Мурат-а-а-й!— деген тэтесшщ даусы ееплдк Ол бетьколын жуып уйге беттедк М урат уйге шргенде эдеттепдей дастаркан жасаулы, самауыр езшщ менппкп орнында божылдап тур. Тэте- ci TinTi ыстык ас та эз1рлеп ж1бершть Мураттын аска заукы сокпады. — Кекетай, мен бугш сеш эжеце апарып тастаймын ба деп отырмын. Мен кос басына шешшлерге барамын. Кеш келемш бе, KiM бм сш . CeHi HeciHe борбайынды со- зып, осы ыстык кунде далага апарамын. Апаннын касын- да бол. 1шщ де пысып журген шыгар, балалармен ой- найсын. Т этеа кейшп кундер! муны ез1мен (ирге жумысына алып барып журген. Ол кггапханашы едь Колы калт ет- кенде ертеп, энпме окып беретш. Биыл окитын болган сон, саусагын жаттыксын деп сурет салдыратын. Айтура 100

киын дыбыстарды кайталататын. Такпак жаттататын. Эйтеу1р KyHi бойы ермек табушы ед1. Мураттыц езше де Кызыл матамен капталган серелер1 бар, улкендЬюш ш кеп кггаптар т1зьлген, 1шшде кезйийрж кигеш бар, мурт- тысы бар, ылри 6ip каскабас шсшердш улкейтшген су- pe T T e p i ш нген осы мшкене рана белме унайтын-ды. B i- рак бупн уйде каласын дегенге екшген жок. Эж есш ш yftiHe де баррысы келмедь — Тэте, фу-у, ол уйге бармай-аккояйыншы. Эж ем 83i келсшнп,— дед1 де, еркелегендег1 здешне салып кабагын тыржитты. Оран мумкшдш 6epin отырран тэтесшш кещ л д ш п. ТэтеЫ ашулы болса элдекалай болар едь Осы жолы жайымен: — Мурат-ай, napi KiciHi суйрегенше... api ол жакта, езщ бшесш, эжецнш мойнында бакандай бес-алты бала бар, сонын 6apin шубыртып кайдан келсш.— Сэл ойла- нып калды.— Е , айтпакшы, Катира ауырып жумыска шыкпай жур деген. Келе алса, келетш шыгар. Ka3ip ай- тып кетермш. Тек, сен т ш н алып, отын-суын зкелш бе- рет1н бол. Кеп шаршатпа. Мурат макулдарандай басын шулрып отыр. TaTeci тез жиналды да Мураттын бетшен 6ip cyftin, асырыс шыра бастады. Есшке жете 6epin, артына бурылып: — Гулжаннан хат келсе, жыртпай алып кой,— деп катты тапсырды. Неге жыртсын, езшш де тосып жургеш Гулжаннын хаты F o ft. Сол ушш жорарры ауылра бармай калды емес пе? }KoFapFbi ауыл деп тэтесшш aFa-жецгеп, niemeci туратын ауылдыц он такты уйден куралган белек турран шеткер1 бел1гш атайтын. Ауылдыц бурын- fh жергш кт1 туррындары турран соц ба, кейшнен жо­ рарры ауыл дейтш болды. Жогарры ауылра бару эншей- шде Мурат ушш тоймен тец-дк Айналдырган оншакты уйден жиырма-отыз ойын баласы шырэтын. Ал ойна- сын келш. Бугшпдей, на дал бупнпдей, каладан cypeTi 101

келетш кун ушш 6ip уак ойынды киса да тук етпейд1 деп б[лд,1 М урат. Кеп кепикпей улкен немересш epTin эж еа де келдк BipaK М урат CepiKKe c y p e T i жайлы лэм демедкТекэлде- н е г е штей коразданып, булданып жургеш эр кимылынан байкалады. — Ой-бой-й, мен1н кара шунарым да мектепке бара- тын ж ш т болып калыпты Foft. Турще болайын-ай. К,ане айтшы, нешеге окисын?— Э ж е а элс!н-эл1 Муратка Meflip- лене сейлеп отыр. Онын кокиланып жургенш cipa мектепке баратын болган сон ес токтатканы деп укса керек. — Ту-у, 61зд 1Н Мурат калага барып келш, 6ecin KeTinTi foh,— деп CepiK те 6ip буШрден калыспайды. CepiKTin Мураттан уш-терт жас улкендш бар. Олар не десе ол десш, Мураттын ез куанышы езшде. Ол аузына т э т салып жургендей киялга тамсанып, е л т п , рахат дуниеге батты. Хат тасушы туске жакын почта таратып кеткен. Поч­ та жэпипне 6ipiHuii болып жеткен эрине Мурат едк Аудандык газеток арасынан кеплд1р к о н в е р т суы- рып алып, карап-карап турды да эжесше карай жупрдь «Ап-па хат келдк хат». Э ж е а хатты колына устап, бас- аягын 6 ip аударып, караранымен: — Мен муньщ т ш н бтмейм ш р о й — дедк соран 63i кысылрандай.— 9й, CepiK, окышы мынау KiMHin хаты екен. — Гулжан тэтемнен келштк апа. CepiK Ki6ipTiKTen оки бастады. Мурат онын ауызына телм1рш ол эр сезд1 созып, кайсы 6ipiH буындап окып шыкканша тараты таусылып-ак тур. CepiK те асыгатын емес. Одан сайын эдеМ созып окитын сиякты. Эйтеу1р орта тусына такалгандай. «...Тэте, Мураттын cypeTi шыкпай калыпты. Bipimui класка барраннан ескерткш болсын деп суретке TycipTin 102

ед(м. Шыкканда жаксы бблар ед1, 6ipaK алда тары Талай тусер...» «Шыкпапты» деген жалрыз сез Мураттьщ баранары эдем1 киялын лезде-ак быт-шытын шырарды. К,алайша? Анада CepiKTin папасы exeyi тускен cyperi осылай арты- нан келген ед1 Foft. MyHbiKi неге шыкпай калды. CepiK те хатты узш тастап: — Сенщ суретщ шьщпай капты-ей,— деп кудды бул ест1мей калгандай-ак. кайталап айтты. «0з1м де ecTin турмын рой. НеЫне кайталайды екен? Маган дегенде кырсыкканын кермейсщ бе? Ж ана жарк eTin шыга келгенде foA CepiKKe калай мактанар едь Ен- д1 м1не «шыкпай капты-ей» деп мазактап кикылдауын карашы. K,a3ip ауылдыц бар баласына жаяды. Неге, неге шыкпай калды екен?» Айран-асыр болган М урат хаттын сонына дейш окылуын тоспай, акырын жылысып сыртка шырып кеттк Булакты бойлап таура карай журе бердк Басын ту- кыртып шп алып журш келедк кез1 ешнэрсеш кермейдк Керсе де ажыратарлык дэрмен жок. А ярыньщ астында ушыраскан тасты пэрмешмен Teyin етедк Салдырап ая- ры эбден талган кезде 6ip туп шидщ жанына отыра кетть Оныц бойын дэл каз1р 6ip-aK куштарлык билед!. Ол — тез1рек ер жету едк Сонда, ол кеп нэрседен, acipece улкендердщ муны кергенде ершдерш сылп eTKi3in, мы- нау элп KiMHin тауып алганы ма, дардай болып калыпты рой 03i дейтш сездершен, балалардыц экен жок деген карытпаларынан кутылар ма ед1? Е н аяры б упн п суре- TiHin келмей калуынын бэршде бул б1лмейтш 6ip жасы- рын байланысты сыр бар шырар деген жорамал да орал- май койган жок. Неде болса, тез1рек ж1пт болса рой... Булакка eHKeflin карап едк калкан кулак кара бала да бет ауызын кисайтып, келемеждеп туррандай. Кэщл! шындап бузылып отырран орнына кисая Kerri. ¥йьщтап калган жершен кеш кшк эжеЫ эрен тауып алды. юз

** 9 л i лайланбаган мелд1р бастаудай баланын ашык жаны бул дуниеде ойлаганынын. 6opi бола бермейтшн, у м т н щ 6ipi жетюзсе, 6ipi алдамшы сагымдай булды- рап жетюзбейтшд1гш, сэттшктер1мен катар сэтаздж- тер де боларын сезбейд1 гой. Калада жиырма жылдай осы мамандыкты кэсштен- ген суретнп колындагы дайын пленканы кешеп еткен футбол жарысы туралы сержтепмен дауласып турып байкамай, куйд1рш алганын, OFaH 8 3 i еш кынжылмай-ак: — Ah, дерьмо!— деп лактырып тастаранын ол кайдан 6ijiciH. Фотограф ушш кунде куйш, артынан кайта T y c ip in жататын мын, сан cyperriH 6ipi ед1 бул.

К8Щ КЕ (X. К. Андерсеннщ i3iMen) Тар кешенщ eni жарындагы кекке умсынран уйлердщ 6ipiHAe ралым туратын. Кун дэл бул елдегщей еш жерде ыстык емес шырар. Д эл тебеден шадырайып тускен кы- зуы тас кабыррага, одан тас жолра сорылып, кайта кете- р1лгенде ыстык леб1 6eTTi куйд1редк Кейш п кезде ралым- F a осы ыстык жакпай жур. Ыстыктын оран эсер еткеш соншалык, жары суалып, K03i шущрешп, жудеп Kerri. TinTi келенкесшщ 03i бурынрысынан элдекайда iuerin, юнпрейш калды. Ралым мен квлен,кес1 тек кун уясына баткан сон рана кыбырлап TipiuLniK камына KipiceTiH. О , сонда олардын эрекетше карап турудын 63i ражап сез1мге белер. Калай белмеге кожайын балауыз шамды жарып экелд1, солай коленке 6ip кабыррадан екшнй кабыррага сойдан карып журе бастайды. Туркы да узарып, белмеге сыймай, жар- тысы тебеге шырып кетедь Bip уакыт оран да кол-аярын жазу керек емес пе, кабыррадан-кабыррара секектеп eci кетет1н. Сол уакытта ралым да балконра самалдап, туни жул- 5—156 105

дызды аспанды кызыктап, кершп-созылып, бой жазып, eMipre кайта келгендей рахаттанып калатын. Баска те- резелерден де осындай и р ш ш к сезметш. EciK-терезелер сарт-сарт ашылып, кущцз ыстык буып тастаган кала халкы жапырлап сыртка шырура, узарырак самалдаура тырысатын. Тек 6ip уйде рана кунд1з де, тунде де селт еткен т1ршшк тынысы бшнбейтш. Ол — ралым туратын уйге карама-карсы уй едь BipaK мунда адам турмауы да мумк1н емес. Балконда жайкалып гул оскен. Епш м суармаса, кутпесе, мынадай ыстыкта онын желшлдеп, жайкалып дэл осындай все коюы да eKi талай. Демек, 6ipeyAin болраны, ал юрген-шыккан пендеш ралым кер- ген емес. Балконный, eciri кунде кешюсш жартылай рана ашылатыи да iuiTe шам жанбайтын. Тек ар жарынан жешл, бойды балкытар эуезд! музыка есплш, кещлд1 кытыктап, елепзггетш. «Эдем1 музыканы тындап отыр- раи адамиыц ©3i кандай екен? Эдем1, нэзж жанды болу керек»— деп ойлайтын ралым. Уй кожайынынан сыр тартып, суыртпактап Kepin ед1, карама-карсы KepiniciH танымайтын болып шыкты. Ол уйдщ туррыны туралы баска журттан сурап, мазалап журуд1 усак-туйек деп б ш п , api тзрбиел1 адам ез бойына ар санады. Осылай кундер ете бердь Bip Kyui тунде ралым оянса, жел катты сокса керек, inipAe жапкан болконнын eciri шалкасынан ашылып, перде сырылып калыпты. Орнынан турып, ашык жаткан терезеш жабура кол соза бергенде K63i карсы балконра Tycneci бар ма? Сонда ол не керд1 десещзнй? Кундеп 83iHe таныс гулдердщ басы ырралып, суттей аппак ай сэулешмен шагылысып, айналасын шуакка толтырып ж1берген. Сол шуактын, астында ак мандайы мен тана- дай K63i жаркырап, колан шашы иырына теплген сунгак бойлы 6ip бойжеткен ерекше кулпырып ак нурра малы- нып турды. Турран жок ау, гулдерге су куйып^журдк Ралым атып балконга ж еги, сол-ак екен алай-тулей 106

дауыл кетерш п к,ыз кезден райып болды. Гулдер де ай нурына жайнамай, кундепсшдей-ак, жeтiмcipeп, жудеу кейшке к е н т , узш-жулып кетердей жел рана ершелене согады. Б1рте-б1рте жел басылып, айнала тыншыды. Кар- сы уйден шалкыма музыка рана естш п жатты. Сол кун- нен бастап галымнын карсы уйге ы нты кты ры арта TycTi. Танадай кез1 жаркырап, ак HypFa оранган бойжеткен ес1нен шыкпаура айналды. Кунде шам жанран сон галым балконга ш ы ры п, самалдап узак туратын. Арттан тускен балауыз шамнын жарырынан ез келецкеа созылып кар­ сы балконга дейш жететш. Баска кыбыр еткен пенде сезммейтш. — О , таптым, таптым,— дед1 б!рде ралым ез келенке- ciHe 63i.— Карашы, гулдердщ арасында сен езщ тым шшшшз де кершбейсщ. Ашык турран есжтен iu iK e K ip y - д1 де бйшейсщ, антурран?! Сенщ де осы пайдалы ic штейтш уакытыц жеткен шырар, сол уйге K i p in , KiM туратынын б ш п 6 e p m i! Сейте р о й .— О л осылай деп ке- ленкесше иек какты. Келенкеа де буран иек карып жауап бердк— Бар, бар! Ж олын болсын! Маран керге- шщц тек умытып калмай айтып беретш бол!— Ол бал- конды жауып пердеш Tycipin, жумыска отырды. Ертецше танертен галым кофе iuiin, газет сатып алура сыртка шыкты. в з ш щ келенкесшщ жорын бай- каган ол: — Бул калай? Коленке ку кешеден 6epi келмеген екен рой. Антурран урыншак едк 6ip нэрсеге арандап журмесе жарады. KeuiKiciH тары балконга шырып турды. Bipan шам жарыры ту сыртынан кундегшшдей тусш турранмен де келенкеа кершбедк Келенкесшщ кейде несшей асып тусуге тырысып тыраштанып багатын мактаншак ниетш бьпетш ол отырып-турып, apu-6epi журш те кердк ке­ ленкеа келе коймады. Бул окиганы содан кайтып есше алмаура тырысты. 5* 107

Еалымды тары 6ip танкалдырраны— кунге шыккан- да байкады, аяк астынан кылтиып жана пеленке ecin келе жатты. Арада уш жума еткен сон бурынгы келенке- ciHeH де тулралы, сымбатты жана келенкес1 касынан eni ел1 калмай epin журдй 03i т1л алрыш, елгезек. Онысы ралымга унады. Кайтып ралым бурынгы келенкеге бай- ланысты окиганы есше мулде алмайтын болды. Арада кундер, айлар, жылдар erri. Бул кундер1 ралым денсау- лырына бола баска к а л ам ауыскан. Жумысын жазып жатты. Б1рде nemniciH ралымнын уйшщ eciriH 6ipey баяу пакты. «KiM болды екен?» — KipiHi3.— EiiiniM iuine ене коймаран сон ралым 63i шыкты. Ecin алдында сунрак бойлы, ат жакты, ашан HririT турды. YcTiHfleri KHiMi ине-жштен жана шыккан- дай, айтулы мырзалардын кшм KHiciHeH 6ip кем емес. — Мен к1ммен жуздесш турмын?— деп сурады ралым. — Мен ез1м де осылай боларын б ш п ед1м,— деп мырза еркшдеу бастады энпмесш.— Ci3 меш шынымен танымадыныз ба? Ci3 мешмен булай кездесем деп ойла- маган шырарсыз? Мен езш здщ бурынгы келенкешзбш рой. Сол азден кеткен куннен бастап, менщ жолым бол­ ды Foft. HeciH айтасыз? Жагдайымды эбден тузед1м. Ор- TaFa, KOFaMFa танымал беделге не болдым. Енщ esinis- бен есеп айырысура келш турмын,— Мунын бэрш колын- дагы жаркыраран кымбат саратынын алтыннан ер1лген шынжыр бауымен немкурайды ойнап турып, айтты. — Токта! Токта! Бэсе, мен cem 6ip жерден керген сияктымын. — И э, мен Ыздщ келенкещз болраным рас! EKi ел1 азден ажырамай жургешм де рас! Кайта айналып кел- генге, тары келенкелж мшдетш аткаратын шырар деп калманыз. Онын жен! бола коймас. Енд1, MiHe, ез колым ез аузыма жеткенде, ci3 елш калмай турранда жуздесу- ге оралдым. О з д щ жана келенкещз бар екенш де б1ле-

MiH. Ci3re, жана келенкешзге мен осы карыз емесшн бе? Берешек болсам, оны айтыцыз, етешн. Осыны айтып, ол мойнындэры мырзалар таратын алк,а бауды 6ip козгап eTTi. Бул кимылдан саусактарындары алмас тас орнат- кан сакиналар жарк, ете т уеп . Сакинаныц тастары жа- санды емес, табиги асыл ер}. Оны ралым таныды. — Ах, сен езщ менщ шын келенкемсщ бе? Бажап! Ражап! Бурынры келенкем адам болып келед1 деп ойлап- пын ба? Токтай тур, одан да сен маран карсы уйден не керш, не бшдщ, к1мд1 жолыктырдын, соны айтшы?! М а ­ ран сол жары кызырырак.. — К,аз1р айтайын. BipaK мынаган келшш алалык, ci3 бул каладан меш керд1м деп енш мге Tic жармайсыз. MeHi будан былай к,ай жерде, кандай ортада, шмдердщ арасында керсешз де танданбайсыз, танитын тур керсет- пейаз. Менщ а зд щ бурынры келецкещз екешмд1 епш м бшмеуге THic. Осыган келшсещз айтамын. — Бэрекелд1, сол да сез болып па?! Мен Timri сенщ ез орнынды тапканына куанып турмын. Ол жарынан кам жеме. Менщ аузыма 6epiKTiriMAi, 6ipey бшсе, сен бшуге THiccin рой. Ш м н щ неше тарауын менгерген ралым бул жайра к,атты кайран калды. Келецкеде зиялы кауымга тэн Mi- нез-кулык, журш-турыс — бэр! бар едь — Слз бьлсещз... Ол уйде KiM турранын?— деп келей­ ке даусын созып турып алды.— Ол уйде ражайып, тун- FaH поэзия бар. Мен He6api ол уйде уш-ак, жума турдым, 6 ip a K уш мын жыл eMip сургендей болдым. Мен 6ip адам бшуге THic нэрсеш 61л 1п, 6ip адам керуге тшс нэрсеш керд!м. Бул сез!мнщ 6ip eTipiri болсашы. — Сенем, сенем! Мен де оны 6ip керш калдым емес пе? Онын езщде уйкылы-ояу. Ол балконда солтустштщ арай шурыласындай ак HypFa малынып кулпырып турды. Иэ, сонымен балконнан етш, белмеге ендщ... Айта бер- сейип... 109

— Ол белмеде шам жанбайтынын езщ1з бшеЫз. Вел­ ме ала-келенке екен. — Бшем-бшем, ары карай айта бер. — Жалпы, бул такаппарлыктан щыккан нэрсе емес, ci3re калай айтсам екен, менщ ci3 бшетш шм-рылымды менгергенд1пмд1 мойындауыкыз керек болар. Слз бен 6i3flin арамызда каз1р айырма да жок шырар. Осыны ескертюм келедь Менщ когамдары, зиялы кауым орта- сындары кад1р1м ез алдына, элпнщ e3i енд1 маран будан былай «ci3» деп сейлеуМзд1 талап етед1-ау деймш. — А х , KeuiipiM етшем. Мен бурынры ecxi эдетпен кете берем. 0те дурыс айтасыз. Мен муны да еамде устармын. Кудай акысына, ары карай айта тусЫ зпй... — Bspi бар екен, бэрш керд1м, бэрш бьпемш. Ол уй- ге барган адамнын бар калауы етелед! екен. 9 p i ем1рдеп ез орныцды бшуге болады екен. Ол уйге ci3 барсаныз ешнэрсе сурамауьщыз да мумкш бе едк ал мен ез!мнщ жеке басыма KepeKTiHi алдым. Эуел1 ез1мнщ табиратым- ды жете таныдым. 0з1ме не K e p e riH мукият 61лд1м. Дэл мундай жардайдын кайталанбасын б1рден iiiiiM сездк Соны xci6epin алмаура тырыстым. Мен ыздш жаныныз- да жургенде адамдардын барлык ic-эрекетш зерттеп алдым емес пе? О л уйге юрген пенденщ 6 ip калауы етелсе деп, мен эуел1 адам бейнесше тусуд! каладым. Оран колым жетть Ал адамра керек баска касиеттердщ барлыры ез1мде бар деп ойлайтынмын. Тек адамга кажет жардай атаулы менде жок екенш езодз бшеыз. Успмде лыпам жок, ci3re келуге, шынымды айтсам, батпадым. Ол уйде мен уш жума турдым. Кунд1з т ы р ы л ы п жата- мын да, тунде келенкеге тэн касиетпен кабырра-кабыр- раларга ермелеп, раламат бшк деген уйлердщ терезеп- нен, кен сарайлардын тебесшен ушлш карап керд1м. Кв- ленке болганымнын 6 ip пайдасы сонда тид1. Мен не керш бшд1 дейаз рой?! Мен ешюм кере алмайтын купияларды кеп керд1м. С1здщ келенкешз болып жургешмде адам- 110

дарды б!лемш дегешм бекер екен. Мен керген раламат- тардын 6ipiH ci3 сезбейаз. © йткет ci3 жаныныз таза, ез iciHi3re шын бершген, баскада шаруаныз жок адал адамсыз. Ал мен ею аякты пенделердщ кылмыска бат- кан кунэкэр турлерш керш, адам бейнесше енгешме екшд1м де. BipaK калайда, eMip суру керек, адамдардын осалдырын мен керген устш е кере берд!м. Оны ез пайда- ма жарата бьлд1м. Эйелдердщ, еркектердщ, данышпан деген карттардьщ нарыз купил, ешюм бшмеуге THic деген кылмыстарын Kepin журд!м. Егер газетке жазар болсам, сез жок, колдан колга типзбей окыр едк BipaK мен олай ютемед1м, ез!мд1 кызыктырран, маран кемеп тиед! деген тулгаларды тацдап алып, солардьщ сонына туепм . Мен келе жатканда олар катты коркатын едь Кылмысы- нын ашылранын KiM жаксы KepciH?! M em мейлшше жек керетш, 6ipaK жек кере тура жандары калмай курак ушатын. Оларра ез эм1р1мд1 орындату — MeHi керемет лэззат ce3iMiHe белейтш. Профессорларьщыздын e3i м е т эрштеам деп атайтын болды. Ипниилер маран деп ар- найы ки1м Tirin, зергерлер маран деп арнайы алтын буй- ым, акша жасайтындар мен ymiH тиын согатын болды. Эйелдер кауымы менен еткен бай, ез1 керкем еркек жок деп бшдк Bip адамнын басына бул аз ба? Мен булай ашылмаушы ем, ci3fli Kepin, еткен eciMe Tycin, iuiiMe сыймаган сон айтканым рой. Мынау — MeHin аныктама кагазым. Кун жак кабатта турамын, жауынды кундер! MeHi yHeMi уйден табура болады.— Осыны айтып келен- ке коштасып шырып Kerri. — Калай-калай болган?!— Еалым ойланып кеп отыр- ды. Бойында жарымсыз 6ip эсер калранын сездк Баяры- да келенкеа жоралып кеткенде де кепке дейш дэл осын- дай ce3iM болып едь Арада айлар, жылдар erri. Келенке 6ip KyHi ралымра кайта келдк 111

— Халыныз калай?— деп сурады ол эуель — Онша емес! Мен сарылып, акикат, шындык, iariniK туралы к1тап жазамын. Оны жан адам кажетсшбейдк Адамдар езшше ©Mip суредь Осы кажытып барады. — Ай-ай-ай! Айтамын р о й , ci3 e M ip суре бим ейаз деп. Акылдысыз, ралымсыз, 6ipaK ©Mip суре бьпмейиз. Булай соза беруге болмайды. Денсаулырьщызра катер. Слзге жаксылап 6 ip дем алып, сергу керек. Серуендеп саяхатка шыккан онды болар едк Осы жазда мен онтус- т1кке — тещз жаралауына бармакшы ед1м, келксец!з мешмен журодз. М аган да c e p iK керек, 6ipaK e K i адамды жолда e T K i3 6 e y i мумшн, ci3 менщ келенкем ретшде бара- сыз. С1збен журу мен уцин 6 ip ранибет. 0з1мн1н келен- кем ретшде ала кетер ед1м. — Ж о к, мен оран келгсе кояр ма екем,— Ралым кат- ты ашуланды. — Слз ез пайданыз туррысынан карасанызшы. Ке­ лейке болып бару — жол-каражаты жарынан да жещл. C i3 Kaft6ip калтасы кальщ адамсыз?! Келксещ з болды, арры жарын 63iM реттер ед1м. — Ж орал, кез1ме кершбе! — Слз мен б1лгеннен 6epi осындай едвдз. Сол калпы- нызда калыпсыз жэне колыцыз ешнзрсеге жетпеген куш кала 6epepci3-ay!— Келенке коштаспастан ш ы р ы п K e r r i. Келенке кеткесш копке дейш ралым ©3iHe-03i келе алмады. Корланрандай куйге тусть 0 зшщ квленкесшщ алшандап, жалганды жалпарынан басып жургеш ыза- сын кеяттрдь К е н ш кулазып, ешнэрсеге заукы сокпады. Ж азып журген жумысы болса, ол жатыр. Сулесок, бей- жай журетш болды. Ол бурынрысынша акикат, шындык, 1з г ш к туралы бер1ле жаза берер едь онын журтка ка­ жет™ екенше ceHiMi азайды. Муны жудеткен осы дерт едь Келе-келе тосек тартып жатып калды. — C i3 ©3repin кетпщ з. И р ш ш кке умтылран ешкан- 112

дай эрекет жок келенке сиякты кур сулдещз калды,— десп айналасындагылар. Осы 6ip сезден ралымньщ куй- ка тамыры шымырлады. — Ciere калайда емделу керек,— дед! тары б1рде мунын кен ш н сурай келген келенке.— Слзд! бурыннан бщетшджтен, сол ecKi таныска деген аяушылыктан, 63iMHiH келенкем ретшде тещзге ала кетпесем болмас. Ралымньщ карсыласура шамасы келмед1, ол эбден элЫреген, жудеген едь — Айтканга кенсещзни. Менщ ойлап отырраным — а зд щ камьщыз. Б1здер ecKi жолдастармыз, с!здщ ка- мынызды менен бетен KiM ойлар.— Мынандай жылы сез­ ден ралымнын, ж уйкеа босады. Олар сонымен онтуепкке — тещз жаралауына аттан- ды. Жолдары кец иш эсерлер ралымды 6ip сэтке болса да ceprirri. EKeyi 6ip-6ipiHeH ажырамай катар кыдыра- ды. Тек келенке алда, ралым куннщ TycyiHe карай ту сыртында, артта журедь Келенке езш нагыз мырзалар- дай, ерк1н кербез устайтын. Ал , ралым езш щ жанынын жумсактырынан оны ескермейтщ, ескерсе де мэн бермей- TiH. Ол 6ip жаны жайдары жайсан едь — Келий, 63iMi3me отырып, 6ip-6ip бокал шарап со- рыстырып ш е л ж . Сенщ маран нагыз жанашыр екешщи енд1 тусипп келемш,— дейд1 ол келенкеш аркага к э ры п . — Олай болса, мынаран xeuicin алальщ,— деп тары 6ip шартыньщ шетш шырарды келенке.— Мен а зд щ осылай шенилетш кушщзд! куткен ед!м. Слз ралымсыз, адамнын мшезшщ калтарысы мен зандылыктары тура- лы езш зден кеп (Нлетш адам жок. Осы сапарда маган ралымга сыйланар сый-сияпатты, соиьщ лэззатын барын- ша кызыктап, сезшуд1 киьщыз. Ол ушш айналадагы журт менщ ралым, а зд щ келенке екешщзге кездер! же- Tyi керек. Мен ел кезшше ci3 деп сызылып турсам, журт cipa сенбес. Сондьщтан сен десем, онын еш огаштыгы

жок шырар, ал сенщ тек ei3 деп сейлеуад! талап етер ед1м.— Еалым ез елшде болса ашуланар едк жол устш- де келенкесшщ койран шарттарын орындаура келке бердь Баска амалы да калмаран едк Олар тещзге де ж егп. Осы кезде тещз жараоындары калада шетелдштердщ улкен бас косуы етш жаткан. Онык шпнде бай елкенщ патшасынын жалрыз кызы бар едк Осы KyHi-ак тещз жарасындары жалпак елге дем алура келген «ралым» туралы, ралымнан да акылды онык «келеккесЬ туралы кауесет тарап улг1рдк Буран эуелк ез1мнен акылы мен корю аскан ж!гггке куйеуге шырамын деп журген патша кызыньщ кулары елендед!. Ж а с ханша — байтак елкеш кеп жылдан 6epi биле- ген, аузымен кус т1стеген патшанын жалрыз кызы едк Ол 6ip байлырында кисап жок, тыныш елке болатын. OKeci картайып, куш-куаты кайта бастаран шарында турл! жиындарра, мэслихатка кызын xci6epin, тактын келешек Myparepi ретшде мемлекеттш icTepre арласты- рып отыратын. Мэслихат аякталранмен, ханша елше кайтура асыкпады. Е л мактаран ж1г1гп Kepin, сынамак. >KiriTneH танысу сэт1 де кеп кешшпей орала кеттк Ше- телдш конактардын курметше кен сарайда салтанатты би кепп erri. Кеш басталар алдында ханша келецке мен ралымды тауып, 6ip кешке езше cepiK болуын калайты- нын ешкандай кысылу-кымтырылусыз б!лд!рдк Кеште келенке мен ханша би биледк Ерке ескен кыз ете эдем! билейтш. Ал , келенке езшщ TeriHiH келенке болрандырынан одан да жешл билейтш. Мундай биниш ханша да аз кездеспрген екен. Келенкенщ билеу, езш устау сипатына карап зиялы ортадан шыкканына еш­ кандай шек кел^рмедь Келенке билей журш, ханшанын кешлш кетеретш эсерл! энпме айтуды да умытпады. Кыздьщ елш бшетш де болып шыкты. Адам аяры кеп баспаран табиги керш тамылжыган елке онын кекейшде сакталын калганын да ескертш улпрдь 114

Квлецкемен тары 6ip-eKi рет билеген ханша онын акылдылырын мойындаура мэжбур болды. BipaK теки кыз к е ц ш кеткенш сезд!рмей, эл1 де сынай, барлай ту- cyi ymiH рылым мен элемнщ байланысындары 03i шеше алмаран тушщи жайларды сурады. Мундары максаты — яагггтщ ересш байкау едь Коленке еш муд1рместен: — Мен бул жайлармен бала кез1мде-ак эуестенген- MiH. T im i сонын бэрш кайталап айтура заукым жок. Оны менщ коленкем де ci3re тусшд1рш бере алады,— деп жалтарып Kerri. «Кызык екен??! Оньщ коленкеш соншалык акылды болранда, езш щ басында табираттын талай жумбары жатпасына ш кешл?!» — Мунын кызырура турарлык екен. Жанды коленке- ш буран дейш де еспген ед1м, жуздесуге с э п туспепи. — Квленкем 03iMMeH унем1 6ipre жургенджтен, мен айналыскан рылым-Ымнен онын да хабары мол. Слздщ сураранынызды толык тушширш бере алады демеймш, 6ipan сойлесуге турарлык. Bip нэрсеш есте устауды е и - нер ед1м, коленкем там-тумдаран б ш м ш е соншалык ма- саттанады, сойлескенде езш адамдармен тен денгейде устайды. Сэл кем ш туш ш кп сезсе, сойлемей коюы мумкш. — Бул касиеп маран унайды.— Ханша босарада турран ралымра жакындап, мырзалармен энг1мелескен- дей биязы сезге тартты. Ханшанын тектш гк соран орай адамра журымдылыры ралымра унады. Онын сураран адам м1незш1н, табиратынын iuiKi ыррактары, корэмнын зандылыктары, ай мен куннщ, жердщ KacHerrepi туралы жайларды жуйелеп, TyciHiKTi плде айтып бердк Fa- льгмнын да коптен шенилш сейлегеш осы едь Ол взь Hin жазыла бастаганына куанды. Тещзге epTin келген коленкеге де риза. Онын пендешшк ез!мш ш ктерж ке- uiipe бждь 115

«Мен рылым ушш eMip суремш. Менщ енбектер!мд1 6yrinri журт тусшбесе, ертец TyciHeTiH, окитын урпак келедЬ Келецке жеке басынын кызыры ymiH жаралран. Онын бул румырдагы 6ip Ttaeri — кейлегшщ кекпп , тамарынын, токтыры. Неше жыл менщ ерюммен келен­ кем болып, катып-семш жургенде, одан маран шыккан мужз жок, ед1 рой. Онын аз KyHri пенделщ кызырын кыз- рансам, менщ рылымнын же™ тарауын менгергендтм кайсы» деп туйд1 ралым. 03iHiH атын сатып ханшамен кыдырран келенкесще штарлык жасамады. Келенкенщ акылдылырына кенш б1ткен ханша «Ме­ нщ бейб1т ел1ме, иепнщ астындарыдан басканы кермей- TiH каранры халкыма рылым нурын себер ралымдай адам керек»— деп шешть Олар уйленуге уэделесш, жол- ра жинала бастады. — Б1здщ уйленетщд1пм1зд1 келенкем де сезбеуге тш с,— деп пысыктады келенке.— Бетен елге бармаймын деп шатан шыгаруы мумкш. Жол-женекей керщдесш жатканымыз болмас. Барран сон 6ip-an бьлсш. Асыкпай салтанат курып, серуендеп сапар шеккен ханша тобы байтак елкеге де ж е ги . К,ыз елше келген сон, келенке: — Ал, досым, мукият тында, манызды энпм'е бар,— деп ралымды онаша шакырды.— Менщ ewu адамзаттын колы жетер бакытынын ен бшк шыцы — тэж бен танка да ие болар уакытым жакын. CeHi де далага тастамас- пын. Сен унем1 MeHin жанымда боласын. Сарайда тура- сын. Мешмен 6ipre патшанын пэуескесщде журесщ. Мен ез1м шеше алмаран нэрсеге акыл косасын. Bipan op6ip кездескен адамга ceHi келенкем деп таныстырамын, сол уакыттта дыбысынды шырармайсын. Осыран келшсен, жылына жуз мын тенге акшалай аласын. Тары мынаны айтура мэжбурмш: жат елдщ халкы басынбас ушш ай- быным артуы керек, сондыктан жылдын ен узан куш мен балконда турып халайыкпен жуздескенде, сен КЭД1МГ1 116

келенкем сиякты аярымнын астында жатасын. Сонда халык менщ ез басымнын да б ш м д ь акылды екенш мойындайды. Б ш п кой — бупн кешке ханша екеуктдщ уйлену тойымыз. — Ж ок, мен буран еш уакытта кенбеймш,— деп ай- кайлады ралым.— Сен алаяксын! Ханшаны, бук1л елдк халыкты алдау калай ойыца келед1? K a 3ip барамын да ханшара барлык шындыкты айтамын. Ралым мен еке- шмд1, ал сен тек адам бейнесшдеп келенке екенщдк бэ- рш-бэрш айтамын. — Ей, есуас, ханшара сенен repi TeceriMie 6ip мен жакынмын, тез1рек жетемш. Акылыннан алжаспасаншы. Ж уз мын тенге жерде жаткан жок, осы уакытка дейш аз акымак болган жоксын рой. — Ж о к, маран ешнэрсе керек емес! — Ендеше ез обалын езще! Коленке уйлену салтанатына эз1рленш кутунй кызда- рымен дайындалып жаткан ханшанын ycTiHe руксатсыз Kipin келдк — Сен неге сабырсызданып журсщ ? Н е болды, ецщ кашып KeTiirri рой, айтсаншы тез1рек,— деп ханшанын да Aer6ipi кашты. — Ж ана рана менщ келенкем жынданып Kerri. ©3iH адаммын деп болмайды... — Кап, аяулы жан едк.. — Жендеттерд1 ж1бермесен, мен колына туссем, аяйтын Typi жок. — Оны ейтш кор кылып койранша, жанын азап- тамай... — Мен де дэл солай ойлаймын. BipaK бул калай болар екен, менщ ен жакын cepiriM едь..— Келенке еть piK курсщдк Сырттан халыктын кещлд! шуылы естшдк Бул уйле­ ну тойы салтанатынын басталганы едк Оны ралым ecri- 117

ген жок. Ханшадан экпр алган жендеттер оны жазалап у л п р г е н .. . ...Жылдар жылжып, дэу1р керуеш оза бердк ©з пе- шенесше жазылган дэуренш cypin, дуниеден келенке мен ханша да erri. Одан кейш сан урпак ауысты. Кун- дердщ куншде, талым жазып кеткен акикат, шындык, iartaiK туралы Ы м д 1 кажетсшетш, паркын тусшщ, пай- дага асыратын жан.а адамдар келд1 eMipre. Олар галым- нын елеуаз жаткан том-том ецбектерш окып-уйренш, акикат пен шындыктыц салтанат куруы ymiH куресе бшдь Осы керемет дэстур каз1р де жалгасып келедь Ралым мурасы елген жок...

МАЗМУНЫ 5 29 Тойра келген келшшек 37 Бакене кыз 51 Мактакыз 66 Апалы-сщлш екеу 82 Кулэйхан мен кемшрлер 95 Туган ауыл TytiHi 105 Сан cyperriR 6ipi ед1 Келенке

СЕРИЯ сВСХОДЫа Ш арбану Бейсенова Ж ЕЛТЫ Е ЛИСТЬЯ (р а сска зы ) (на казахском языке) ИБ Кг 1398 Редактор А . Б у п е ж а н о в а. Рецензент К- Е р г о б е - к о в . Художник Р. А х м е т о в . Худож. редактор М . А л и м б а е в . Техн. редактор Н. К у н ц м а н. Кор- ректоры К. Ж У м Сдано в набор 19.11.79. Подписано к печати 24.03.80. Фор­ мат 70X 108'/м. Бумага тип. Кг 1. Гарнитура литератур­ ная. Печать высокая. П. л. 3,75. Уел. п. л. 5.25. Уч.-изд. л. 4,94. УГ14159. Тираж 10000 экз. Заказ № 156. Цена 30 к. Издательство «Жалын» Государственного комитета Ка­ захской С С Р по делам издательств, полиграфии и книж­ ной торговли. 480046, г. Алма-Ата, пр. Гагарина. 193а. Фабрика книги производственного объединения полигра­ фических предприятий «КГгап» Государственного комите­ та Казахской СС Р по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 480046, г. Алма-Ата, пр. Гагарина. 93.

ЦЕСг.1