Ш.Бейсенова Тойға келген келіншек

жур. Ест1генмен не шара?! Булай боларын б!л1п пе? ©Ki- шшшде де шек жок, езш-ез1 штей мужш, капалануда. ...Канаттын жазран хатын алран. Туею узшетен жу- мыска ш ы ры п бара жатып, почта жэиппне ущлген — хат жатыр екен. СИщпсшщ мврдей тег!лген эдем1 жазуы 6ip- ден-ак кезше ыстык кершген, 6ipaic хатты ашура асык- кан жок. Сумкасына салып койды. Аяулы адамдарыныц буран деген ыстык ьщыласын, суйш ш-куйш ш назын ар- калаган 6ip жапырак, хатты кешкШк жумыстан босап, жайланып барып окымак. Ka3ip басы онсыз да эрнэрсен! 6ip ойлап, лыкылдап келедк Карбалас шаруалары TinTi кебейш тур. Байкау е т т жаткан мезпл. Ол халык твор- чествосы уйшде кызмет ттейтш. Жылына eTin туратын осындай байкаулардыц кезшде бурылура муршалары жок. Келген коллективтерд1 орналастыру, программа- ларын кайта карау, ipiKTen-тандау, ецдеу, костюмдершщ жеттпейтшдерш толыктыру, кыл аяры байкау втетш жерге шып-шыррасын шырармай. мезгшнде алып бару — кашанда мунын мойнында. Койшы afiTevip толып жат­ кан атаусыз шаруалар. Б!р облыстан кейш 6ip облыс келш жатканы, кетш жатканы. Ал 6yriHri байкаура ка- тынасатын коллективт!н концертшщ калай ететш бул ушш 6api6ip емес-Ti. Онын сыры бар-ды. TinTi бул байкаура да ол кептен iurreft дайындалран сиякты. 03i- нщ eH6eriHiH де жем!ш KepiHep 6ip тусы еш бул. ©ткен ж ылры келген сапарларында осы ансамблып байкап кал- ран-ды. Табири дарын иелер1 мол екен. 9pi жастары да б1'ркелк5, он же™ мен он торыз апасындары шлек 6ipmeH- 6ipi OTeTiH енерпаздар шетшен. Дауыстары да, кимылда^- ры да керкем, тек сэл тэрбиелеп, дурыс барыт берсе рой дур!лдеп кеткел! турран ерендер екен деп туйген. 9pi мыкты жетекнп KepeKTiri анрарылран. Осы ойын Саттар Сатовичке айтып жур1п' , республикалык байкаура катыс- тырура урыксат алып берген, жаца жетекнп ж!берпзген. Mine, бугш солар творчестволык есеп бермек. 03i ойла- 52

гандай децгейде шыкса, жалпы жаман болмауы керек-ji. Ансабль ойдарыдай болса, apinTeerepi арасында абыройы да кетерш п калары хак. С оцры кезде, «нздешс жок, отырран орындарыннан козралуларыц киын, таптаурын болган 6ip i3re Tycin алрансьщдар» деп кыр соцынан кал- маран бел1м мецгерупйсш керер ед1 сонда. Байкауда ансамбль езш жаксы керсете б1лдк Коллек­ тив аз уакыт ш ш д е тез ecin кеткен. Сахнадары кимыл, ыррак 6api ушталран, накпа-нак, ойнакы, жатык. Жюри мушелер1 каты риза болысты. Концерт соцында ететш керкемсоветтщ жиынында «аймактык, одактыц керсету- лерге уялмай ж1беруге болатын api ж ас, api жаца керкем- енерпаздар екен» дест1 6ip ауыздан. Ансабль жетекпис! езшщ сезшде: «Бул — Жаркынай Рахимовнаныц eH6eri. Осы KiciHiH тшелей камкорлырыныц аркасында шыккан коллектив» дед! арынан жарылып. Саттар Сатович со- ветт1ц жиынын корытындыларанда: «Мше, халык талант- тарын осылай танып, жумыс icTey керек. Бул — Жаркы- най^Рахимовнаныц находкасы» деген. Ол Kici icine риза болып, кецш туссе, жер-кеке сирызбай мактайтын, сэл кенш не жакпаса, жер-жеб!рще жете, колыннан ешнэрсе келмейд1 дегенге дейш барып, катты урсатын адам едк BipaK мэселеге эд1л келетш. Жаркынайра кептен булай риза болмаран uibiFap. 1стеген ез iciHe эд1л 6aFa 6epin жат- са, KiM маркаймас?! Жаркынайдыц да кец Ы ecin калды. BipaK б1реудщ ту сыртынан кадалган назарын сездк Бул KiM болды екен? Артына бурылып карай едк 6ip бел1мде ютейтш Шара екен, муны жаца кергендей теа'рейе ка- лыпты. Кезше K93i Tycin едк жука ернш жымкыра езу тартып кулген болды. Арынан жарылран жаркын, мей- ipiMfli кулю емес, жымыскы кулю. Е зуж д еп кекесш та- бын анык байкап калды бул да. Осы кекесшд1 кулюден кей!н-ак кец1л Kyfli де ipKirrefl ipin журе бердк «Не ой- лап отыр екенсщ, зэл!м? Саттар Сатовичтщ сезшен кешн S3

imiHe шок т у с т кеткендей болтан шыгар» деп ойлады да койды. Советтщ отырысынан шыккан сон ешюммен сейлесуге кулкы болмады. Кун де кешшрш калган едк Уйге сал- кын лепт1 бетке алып, аяндап, жаяу кайтты. Шаршаган сэтте жаяу журу онын эдет1 едк журген сайын ширыккан ойы жадырап, бойы ceprin, ширап калатын. Бупн уйге асыкпай-ак койса да болады. BeKTin кеш келетЫ белгш. Кущ из телефон con>in, лабораторияда болатынын ескерт- кен. Kyfleyi гылыми мекемеде жумыс ктейтш, 6ip тэж1- рибе журпзш жаткалы кеп болган. Ta3ipeK 6iTce екен. Ол да уй кермей Kerri. Ол жолшыбай кешю кафелердщ 6ipiHe Kipin, жещлдеп тамактанып алуды жен кердк Ке- н ш н е алган ici орындалганда онын осылай кепш ш к орындарына кыдырып, жайшылыкта бармайтын жерлерь не барып, жайшылыкта керуге ынтыкпайтын жиын-той- ларга эуестенш, сейтш эншешнде езш тежеп устайтын жайларга 6ipa3 epiK беретЫ бар. Самаладай кушйзп жарыктын сэл кекнил сагымынын астында кофе iiuin, отырып, ол 6yriH бурыныракта келгендершдей жайба- ракаттана алмады. Шаранын KiciHin енменшен втер жанарымен кекесшд1 мыскыл уШршген жымиысы каз- калпында квз алдына елестед1. HeHi мензеп, неге кулге- HiH бул эл! дэл таба алмай дагдаруда. Кафеден шыкканда уакыт та 6ipa3 болган едк Уйге келюмен салкын душка т у с т , сусыма жешл каусырма халатын киш тахта устше жайгасты. ByriHri кун де erri- ау! Эбден шаршаганын еши б ш п жатыр. Бул куйшДе узак киыншылыкпен келетш мыскалдай жещстщ куа- нышынан repi кобалжытуы басым едь Кешлше 6ip алан- дык KipreHi анык. Кешлш аландаткан тагы — бул бш- мейтш 6ip нэрселерд1 ce3in, буган «соны да бшмеген сор- лы» деп юнэлай кулш отыргандай кескш. Сонда гана ауылдан келген баганагы хат есше тустк Умытып кеткен екен-ау?! 0зшен-вз) куыстанып, ынгайсызданып калды. 54

Шаранын к у л и а осыран мензейтшдей кершдь « 0 з туыс- тарына жаксыльтын жетпей жургенде, айдаладары 6ip ансамбльдщ атын шырарамын дегенщ кай сасканын» дейтш сиякты. О л хатты ашып оки бастады. Ciiyiici ауыл-аймактын амандырын тэптштеп тугел жазыпты. С онры жарына белектеп: «Кеке, апамныц ауруы KeftiHri кезде мендеп кеткен сиякты. Ауруханадан уйге шырарып алдык. Келш кетпейЫз бе?» дептк Булар 6ip эке-шешеден агайынды екьак кыз едк Еркек балара тапшы болгандыктан, ciHJii- ciHe муны «кеке» депзш уйреткен. Сып-сыпайы рана «ке­ ке, келш кетпейаз бе?» деген 6ip ауыз сездщ кандай ас- тары барын бше алмай отыр. Ауылда арайындарыньщ ез1н жш келмейсщ деп кашанда сегетшш бшедк Канат- тьщ «келш кетпейаз бе» дегенш де кептен бармаганына екпелегеш деп бшдй Апасы буран дейш де ауруханара жатып шырып журетш. Кептен жолдас болран кене дерт1 де, ауырран адам жазылмай ма? «Сынык арба кепке шы- дайды» демеупй ме ед1 апасыньщ езк Ешкандай жама- натка жорырысы келмедк Жаркынай табиратынан сабырлы жан едк елшлдеп- желшлдегеши кеп уната бермейтш. 0cipece алд ы -ж тч болып, заман-акырды такап, «ойбай, елде ейтш капты, мынауым мынадай боп капты деп» eni куннщ б1ршде кызметтен суранып, машина 1здеп шапкылап журетш эрштестерш бшетш. Осы-ак дуниеш такап, кызылмай алашапкын боп журед! екен деп inn-eft сегетш. Дэнене жок, 6ip-eKi куннен кешн, 6api орнында екен деп кайтып келетш. ©3i ауылра бару керек болса, ешюмнен келш 1здемей-ак, «стансадан машина алып шырындар» деп елд1 эбтерлемей-ак, сенбЬжексенб1ш бетке алып, авто- буспен, не тунп поезбен елеупз журе беретш. Осыран e3i де теселген, туыстарын да уйреткен. «Барсам ез1м ушш барамын, журтты эбшерге салып кайтемш» деп ойлай- тын. KeftiHri кезде ауылра барранда б1рнэрсеге кайран Ь5

калатын болып жур. Женгелершщ шайына жиналран абысын-ажындары онашада ас уйде бас коса калган кезде: — Ойпырмай, кайнагамнын, юпп кызы каскыр рой, сонша жерден куйеушщ мэшинеамен келштЬей! Дос бар, душпан бар, керсш деп отыр, мыкты емес пе б1здщ ол кыз,— десе, екшип 6ipeyi турып, одан калыскысы келмей: — Менщ элг1 ортаншы кайынсщл1м бар рой, юлен 6ip жана «Волгамен» келетш болып жур, ю м д ш деп су- расак «пэлен жерде ктейтш 6ip мыкты жолдасымыздш едЬ> деп ыздияды эуел1, жолдарьщ жаман рой, автобус сорып тастайды, калай журеандер дейд1 ujipen, осы ею арага ылри машине MiHin ескендей-ак,— деп, жорта урыскан болып, жан-жактагы турмыстары кыздарын, peTiH тауып, мактасатын. Булардьщ урымынша, теркш- дерше барран салтанатына, келжтщ жай-куйше карай, олардыц барран жерлер1ндеп турмысыньщ жай-жапсары, жардайларынын, жаман eMecTiri антарылатын болса керек. Бурын пэлендей мэн бермеген екен, KefliHri кезде осындай-осындай сездерд1 ест1ген сон ойланып калады. Keft6ip дос-жолдас келшшектердщ ауылра жинала калса, куйеулерше, ездершде жок болса, шарк уртызып келж 1здететш эдеттерш б1лупп едк эйелдщ 6ip тентекпг1 рой деп ойлайтын, оньщ сырын енд1 уккандай. Эр нэрсеш артынан антарып танданатын эдет!мен «Ой, ражап-ай», деп кулетш де коятын. Мунын орнында баска 6ipey бол­ са, баярыда-ак шешесш колына алар ма едк колына алмаса да, экелш дэр1герге каратар ма едк KiM бисш?! ©згеге де, езше де кайыры жок шектен шыккан кара- пайымдылыры тубше жетш жур рой. Е лдщ кыздары сиякты машинамен бару мунын колынан да келетш. TinTi сурамай-ак eMeyipiH б1лд1рсе, каз1р отыррызып, алып, журш кетуге эз1р достары мунын да аз емес-Ti. Одан кал­ са, 63i icTen журген мекемесшен сураура да болар едь Осындай-осындай мумюндштер1 бола тура пайдаланран

емес. Кундж нэрсе айлык азык, жылдык. унем болар дейм1сщ, не болса да адалынан 6epin, баянды болсын деп акырын тосатын. 9pi артык эбКерпилж ^ жаны ка- ламайтын. Пысыксыныл 6ip нэрселердщ алдын орап, ic- тей кояйын десе жакпай, Kepi шырып жататын эдетк Со- дан да жок жерде пысьщсынраннан кашатын. Хатты олай окып, булай окып, будан артык, созудыц жеш жорын сездк Барып алып келш, б1летш дэр1герге каратпасам болмас деп туйдь Енд1 6ipep кунде байкау да аякталып, келгендерд1 Teric кайтарып, 6ip жендлдейдк Осы аралыкта аз кунге суранып, барып келуге неге бол- масын. Кунде суранып, бастыктарын ырыр еткен жер! жок ед1 рой. Ж1беретш шырар. Осы шеипмге келген- нен кешн рана бойы жешлдегендей сезшдк Апасы карта- йып турран жок, сэл емделсе, тузелш кететшше сешмдь т1н. Амал канша, тардыр OFan жазбаран екен, eni кун- нен кешн шешесшщ кайгылы казасын аркаларан теле­ грамма алды. Канаттыц сондагы хатын ала салысымен созбай-ак, тура сол куш ауылга журш кетпегенше эл! екшедь Сон- да келгенде, апасымен т!лдесш калгандай да екен... ... Канатты ол ез еркше салса, апасыныц жет1сшен кейш-ак ез1мен 6ipre алып KeTKici бар едк «Кеке, бул турасында апамныц кыркынан кешн сейлесешкнп» деген сщ л!а токтатып. «Кыркына, aflTeyip, келеаз рой?»— деп сураран. Байрус бала 6ip кетсе, келмейд1 деп эбден за- пыс болса керек. «Келемш, KyuiM, келемш» деп бул K03i- нен cyfiin, калдырып кеткен. Ещи калдыра алмайды. Сырттаи мотоцикл уш ест1лдк Канат болар квшешц иттер1н шулатып, тауык-казын у р к т п келе жаткан. Бэсе, сол, аулара Kipri3in салдырлатып койып жур рой. Келгел! осы кыз-ак зырырданын эбден кайнатып 6iTTi. KiMre тар- тып кана осындай болды екен. Жуйкеге тигешмен коймай тары: «0зщ е тартканмын, эпкетай, баска к1мге тартушы ед1м» дейтшш кайтерсщ. Т1л дегешц удай. Bip жары ие- 57

мере араларынан да керед1 осы кыздыц не ул емес, не к.ыз балара лайык MiHe3i жок, еркекшора болранын: ака- кекпздщ K93i деп бетшен какпай ж1берген. Бэршен де мо­ тоцикл алып дегендерш айтсаншы?! Жазатайым б1рнэр- сеге урынып калар деп корыкпайды рой ездерк Жалрыз араларынан да демейдц кебшше апасы рой, кенже кызы- нын кылырын кызыктаймын деп еркелетш ecipreH. Аралары бфнэрсе деуге апасыныцда кецшне караран болар. Туптщ тубшде келш 6api Жаркынайра батып отыр. Мунымен taecin 6ipre кетуден узждцкеалд! бас тартты. Жаркынайдыц осы кызды ceri3iHiui 6iTipiciMeH- ак. техникумра, не училищеге Tycipin ж!берп<п келген. Ен- fliri 6ip мамандык алып шырар едк «Оку деп уйден 6ip ujbiFbin кеткен сон кайтып оралран кызды кергешм жок. Кой, экем, бул ешкайда бармайды, касымда болады. Bi- pin сыртта журсщ Fofl, сол да жетер» деп апасы касары- сып отырып алран. Bipeyin экеннщ тутшш тутетш отыру- ларыц керек деп кыздын санасына эбден cinipin тастаран- ау деп коркады. бйткеш калара баспайды-ау, баспайды. Апасынын кещлше карады ма, бул да ол кезде пэлендей зорлай коймаран. Он жылдыкты 6ixipin ауылда жумыс icrerejii де eKi жыл болды. Енд1г1 касарысуын бул тусш- 6efli рой. Ойлап отырса, Канат юшкентайынан буран уй- ipceK емес екен-ау. Уйге барранда «кекелеп» айналасында 6ipa3 жургешмен 6ip рет те буран бала болып еркелеп, етене жуыспапты. Алда-жалда апасы eneyi булардын yfiiHe конакка кыдыра келсе де: «мына кек тутшдерше 6i3 тура алмаймыз. Кужынаран халык, арылран машина, адамнын тынысын тарылтады рой, калай шыдап журесщдер, жур, апа, ауылымызра кайтайык» деп асык- тырып, кеп жаткызбаушы едк Балалыкпен айтады рой деп бул пэлендей мэн бермейтш ол кезде. Колды-аякка туррызбай асыктырран кызынын кылырына, сезше анасы мешрлене кулш койып отыратын. Бул керш-бшп жур- ген келжшектердщ таусылмайтын 6ip сжлжерк кайын- 58

ciiwiMepi уйД1 босатпайды. Бул жалгыз сщл1сш шакырып келаре алмайды. О , тоба ай?! «Сендердщ осы калал- рына келген сон KiciHiH imi пысады, 6ip уйге бармайсын, 6ip уйге KipMeftcin, терт кабыррада камалып, сендер ка- шан келед1 екен деп теляпрш, кезщ жаутандап отырран- ша, ез1м1здщ уйренген жер1м1з жаксы, иэ»,— деп апасын иландырып алып кететш. Ай-ай,-ай, философ сщл1м-ай, осы еж егппцнен 6ip нэрсе табар ма екенсщ, злде т!лмен жарыца суйенген кур мылжын болып калар ма екенсщ деп кулетш. Енд1 муны кулю емес, ашу кыса бастады. Шешесшщ кыркын бергел1 уш кун e rri. Жумысында да !здеп ж ат­ кан iubiFap-ay, кайтса да болар едк Мына кыз бегеп отыр. Айтканра кенер емес, келгел1 eKeyi айтысуда. К,атты да айтты, алдап та кердк «Б1реудщ колына барып, жал- тактап жург1м келмейдк Не керсем де арайындар ара- сында, ел ш ш де, экемнщ ушнде отырамын»,— дейд1. Ал б1рнэрсе демей шыдап кер?! Мундай б1рбеткейд1 KiM бы- ген?! Keuiipin экетемш деп отырран бул да жок. Барып, окура тапсырып, не лайыкты жумыска турып кергш. Б1ртшдеп тупкш кН табан Tipen кетсен, тары 6ip peTTepi бола жатар,— деген ой рой. Бетен 6ipey дейдк сонда ту- FaH апасы бетен болранда, жакыны юм екен мунын? Жаркынайра батып отырраны осы Fo ft. — Олар демесещш, мен езщ болганмен, жезденнщ, карагым, атасы баска рой, кещлше келер. Сен бетен дегенмен, ол ceHi бетенст сыртка тепкен жер1 жок ед1 Foil. Не жаманшылырын кердщ? Саран aFa орнындары адам. — Ж ок, эпкетай, кудай мандайра ага жазбаран сон, Kici aFacbi aFa болмайды. Осы кунге дейш соны да 61л- мейаз бе? — 9й, мен сенен бакандай он жас улкенмш, соран караранда аз да болса б м епш м бар шырар. Тайталаспа, жур деген сон журесщ. 59

— Эпкетай, шыныцды айтшы, элде м е т кунделж™ | ' нан мен сутще жумсайтын, колбалалыкка устагыд келе ме? Элде куйеущнщ ана тэж1рибе жасайтын тышкан- дарына жем шашура жумсауьща керекпш бе? Калара апарранда не icie демексщ маран. Осында да бос журге- Min жок, id e n журген жумысым бар. 0з1ме унайды. Мен каладан ropi осы жерге кеб1рек KepeKniH. — Кыршадкы сейлемесец болмай ма? Ол рылым рой, бымейтш нэрсеши неге айтасыц, калкам-ау?! Сез деген жетпей коймайды, кулары шалса, уят емес пе? — Heci уят, ез1не де айтамын, тепсе тем1р узетш жд riT тышк.ан бакданша, дурысырак, былай, еркект1н, жу- мысын 1стемей ме? Каладан кетседдер елет1ндей бола- сыддар. Од жыл болды рой, туйтщдеп журспиер, 6iTip- ген TyKTepin жок. — К,ой, карагым, мен журсем, ертедг1 cewiH, ана aFa- ларыдныд балаларыныд болашары yuiiH журм1н. Жатта да 6ip уй1д болсын деген емес пе? Омалып ауылда отыруларыд жетпей ме? Окуларыд керек кой. Журт окып жаткан оку сендерге жакпай ма? — Оку керек болса, кез!нде окып аламын. — ©з катарыдныд бэр! жер-жерде окып жатыр. К,а- 3ip б1л1нбегенмен, жыл еткен сайын, катарыднан калып койгандай, корына берес1д. Bip калып койран сод, мулде калып каласыд, осыны укшы, тым болмаса. — М еш катарымнан калып бара жатыр деп юм айт- ты? Катарынан калады екен деп корыкпа, эпкетай. Элде, ауылда жургендердщ 6api катарынан калгандар ма, ci3- дерше... Акыры шыдамы таусылран бул: — Бар, жогалшы, кез1ме кер1нбей,— деп барана уй- ден куып ж1берген. Мотоциклше MiHin, дарылдатып ке- Tin едд жада келд1 рой. — Кеке!— Канат дэнеде болмарандай, арсаладдап жаркылдап KipAi.— Кеке, урыссадыз да, урыспасадыз 60

да, мен бугпш тунп поезга билет алып келд!м. Кайты- дыз, эпке. Кулакка тыныштык болсын!— С одры сездерш зьлНз еркелей кулш айтты. BipaK дауысы д!р1лдеп, босап тур. Жаркынай канша ашуланып турса да босап, тере- зеге бурылып, Tepic айналып кетть — Кушм-ай, сеш жалрыз тастап калай кетем? — Ешнэрсе етпейдд эпке! Мен бул куйге апам ауыр- Ci3ралы iuiTcfl дайындалранмын. узатылып кеткен к,ыз- сыз, шздщ турарьщыз баска. Ал мен экемнщ уйшде ка- ламын. 9кем маран ул eciMiH койранда, кедш нде «неге ул болмады екен» деген екш д н турды ма екен, элде ме- нщ болашарыма седпд ме екен, KiM бкпсш?! Эйтеу1р, 6ip ойы болран uibiFap. Н е керсем де ез мандайымнан кор- д1м. «Бэлен жерде бакыт бар» деп Kici босарасын сагала- маймын. Тары да «Kici босарасы». — Канатжан, койшы... — К,ойдым, эпкетай. Жолра жинал, соныра машина келедк— ©3i дарылдатып тары 6ip жакка кеттк Кудды еркек бала сиякты уйге токтамай, KyHi бойы сыртта журетш сщлшшщ будак-будак шад BiecTipin бара жаткан i3iHe карап отырып калды. Кенбеген адамга не шара, кайтура жиналмаса болмас. Экеш кисайран жа- рынан турмайтын, 6ip6eTKeft Kici едк Айнымай тарткан да. CiiuiiciHe, кыз жолы ж щ ш ке екенш ecKepTin, ойына алранныц бэрш iereft берсе, абырой эпермейтшш урына- тындай зерде ткпегеннен баска, не калды енд1 буран. EciKTiii алдыныд шадыд бурк етюзш, машина токтай калранда, Жаркынай да ол-пулын эз{рлеп дайын отыр- ран. Канат муныд кезше тура карамай, кашкалактап, сумкаларды машинага салран болып жур. Оныд жанын- дары eni ж!ггги бул танымады. Ауылдан узадкырап шыкканнан кейш рана жен сураскан. — Кеке, мына, машина жург1зш келе жаткан — Ту- рысбек араныд Жанаты рой, 6ip апасы с!збен катар оды- 61

ран, б ж еаз рой, тек умытып калран боларсыз. Ал мына ж1г1тт! де тануыныз керек, апам «абысын» дейтш Бирай- ша эжейдш баласы — Нуртай.— Жаркынай екеуж де шшкентай кезшде сан керген, 6ipaK дал мынандай кер- кем ж1г!т болып есер деп ойламаран. Сол кара домалак балакайлармен мына бозбалалардыц арасынан 6ip ук- састык (здегендей беттерже карагыштай береди Апасынын же^Ы, кыркы кезшде Канаттын, жанында шырк ушржген юлец осындай ж1г1ттерд1 байкаран, ша- руаларына болысып зыр жупрш журген. Bip perri же- ржде жецгесжен жайлап сураран да сыр тартып. «Ерке- жан-ау, 6api 63iMi3fliK туыскандар рой. Анау ана кайна- ганын, мынау мына кайнаганьщ баласы» деп шубырта женелген. Айтса, айткандай 6opi езж ж жамагайындары екен. Мына eKi ж1г1т те ботен болмады. Станция басына келген сон жуктерж перронра койып, поездын келуш кут- Ti. Канат тары ойнакылырына салып, эрнэрсеш 6ip эцгй мелеп турды. BipaK, сйинсшщ кекейждег1 буран айтайын деген нэрсеЫ баска екенж бул байкады. Ж1г1ттерден бе- лшш eneyi ауларырак барып турды. Бул apaFa шам жа- рыры да жете коймайтын алакеленке. Поезд келгенше, с1н.лiciHe айтатанын айтып калрысы келгенмен неден бастарын бшмедь Жакпай калса, ай- далада айтысып туру уят та, 6ipaK уакыт етш барады; — Канатжан, сен енд1 жас емессж, акыл токтататын кезге келдж, айналана еркек балаларды yftip ете берме- сении. Bip кездег1 бала достарын екенж бжемж, 6ipaK сен кыз бала екешши де умытпасаншы, мен келгел1 сен1ц жаныннан жакын дос кыздар кермед1м. Элде бай- камадым ба?— Cituiici бул жолы уназ тындады. — И э, эпке, айтканыннын 6api дурыс. BipaK мен аз ойлагандай, он мен солымды айырмайтын аусар eMecniH. М аган cenuii, эпкетай... Eneyi вокзал уйж ж сырткы шарбак коршауына суйе- Hin yHci3 калды. Канат кенет мунын ту сыртынан кушак- 62

тап жауырынына бетш басып узак турды. Бул жылап тур екен деп ойлап, бурылып баурына тарткысы келген, капсыра кушактаган Канат тырп етюзбедк Колы катты екен. — Кеке, мен1н кыршанкы тьим де m a i рой деймш ci3re. Оран ашулана кермещзпп.— Жыларан дэненес1 жок, даусы да байсалды, бап-басалкы.— Слзден баска KiMiM бар, ci3re айтпаранда KiMre айтамын. Сонры уакыт- та сирек келетш щ зге, ecipece апам киналып жатканда касында болмаранынызра ренж1гешм рас. Апам да тосып жатты рой. BipaK ол Kici а зге титтей де ренж1ген емес. Кайта маран, кейш б1рнэрсе деп кекещи жабыркатып, капаландырма деп тапсырумен болды.— Ж аркынай шы- дай алмай, жылап хибердк— Ж ы лама, кеке! Апамнын алдында карызын жок кой. Апам осыны айт деген. Ко- лыннан келгеншше карайластын. Ал , енд1 маран карай- лама, аландама. Апам кезппц TipiciHfle менщ 6ip мсщей ез басымды алып ж уретМ м е ceHin, катарымнан калмай- тыныма кез1 жеткен. «Сен, кара тентепм, Ty6i 6ip жерден шырасьщ рой, Жаркыным болмаса...» дегендк неге екешн кайдам, кеп айтатын. Солай, кеке, 6epiK больщыз. Ол Kici aftTeyip Ызд!, сыртта жургеннен сон, ба, кеп ойлайтын, «туран жерден кол узш Kerri рой» деп отырушы едк «¥лан-байтак елгм1здщ кай ж-epi болса да туран жер емес пе» деп мен тайталаса кететшмш. «Ж ок, балам» деп курсшетш. Жалпы улкен адам уайымшыл болады-ау деймш. MyMKiH ана журеп элденеш сезд1 ме екен?! Онын ycTiHe, осы апам а зд щ бакытты екешшзге анык Ke3i жет- педьау деп шамалаймын, кеке, ез ойымша. Содан кешн де болар, уайымдай бергеш. Айтшы кеке, сен бакытты- сын ба?— Бул Жаркынайдын мулде ойламаган мэселеа, кутпеген сурары. — Сен, жаксы болсан, кушм, MeHiH багымсын! Бакыт деген шат-шадыман той-думан емес, амандык пен Tipiui- л1к кой, жаным.— Eneyi де ез ойымен ун аз турды. 63

Жаркынайра K.a3ip Канат Heci3 уйде жет1мс1реп, жал- рыз калып бара жаткан коррансыз кыз емес, кайта 6ip т1репндей кершдк Содан e3i куат алып тургандай. Ал- дында аскар таудай ага, шалкайса суйенер iHi болмаран сод ба, Жардынай езш кашанда жалрыз сиякты сезше- тш. Эке о баста, ертеректе кез жумран. Суйенер1 болма- ран сон, ез едбегше рана сенетш. Егер осы уакытка дешн элденеге колы жетсе тек тынымсыз тырбануыныц рана жем1ш деп б1летш. Кала т1рдил1гшде ол турмыстыд кы- жалатын да, жанашар колдыд демеушщ жоктырын да кед тартты. Жолында сэтаздштер де ушырасты. Сонда ол адылсыздау болса да 6ipre туран аратайым неге бол- мады екен деп ойлайтын. Ж ок нэрсешд орды кашанда ynipeftin KepiHeTiH де туратын. Канат еткенде жаксы айт- ты-ау. «Kici арасы ара болмайды» деп. Бул отызра кел- генде топшыларан жайын cinnici жиырмара жетпей адра- рыпты. Ол сщ лш нщ алрырлырына куанды. Куана турып, бордай егш п бода-бода жыларысы келдй TipiumiriHue эл! 6ip адамга мудын шарып, арыз айтып керген жок-ты. 1шке жутып келе жатыр рой. Канатка айтса, бэ- piH тусшетш сиякты. Олай icTeyre зсте болмайды. Ка- быррасы катып, бурамасы беюмегеи жас баланы жасыт- кысы келмедь Онсыз да дэл каз1р Канат муныд жайын ойлап турраны анык- — Кеке, анау жаркырап окшау турран кай жулдыз, б1лешз бе?— Жаркынайдыд жулдыздар туралы б т е т ш де шамалы. Оды K Q K Teri жулдыздан ropi жер бетшдег! лрдш ик камы квб|рек толгандырады. — Шолпан шыгар... — Ж ок, кеке. Ол — тем1рказык. Адаскандар ертеде сол жулдызга карап барыттарын тузейд! екен... — Болса болар...— Алыстан поездыд кышкырран даусы есплдь Уакыт та болтан екен. Олар neppoHFa ка­ рай аяддады... 64

— Мен алдары аптадан бастап аудандык комсомол комитетше жумыска ауысатын шырармын.— Муны К а ­ нат кол сумкасымен ойнап турып, немкурайды айткандай болган. BipaK ол Ывдйсшщ ем1ршде улкен бетбурыс бола- рын, api ез орнын дэл тапканын сездь 1штей 03i соган тары куанды. ... Купеге жайрасканда Жаркынай бойынан 6ip ауыр жук тускендей жещлденгенш байкады. Ж эне оньщ сыры эрwe жаткан сиякты. Басы жастыкка THciMeH катып уйыктап калыпты. Оньщ кептен булай катты уйыктара- ны осы uibiFap... Туе KepinTi. Тусшде апасы енштк Апасы eKeyi айлы тунде фермадан койдыц сэры киын экеле жатыр екен дейдь М ш е кызык, дэл сол бала кезшдепдей бэз баяры Калпы. Апасы бул ес бмгел1 — шешшлерге, дала косына нан жабатын. Отынды колхоз Tycipin беретш. Кейде, отын таусылып калранда, ауылдыц шетшдеп кой фермадан осылай каппен сэры ки таситыны бар. Куш из баскадай шаруалары болды ма, эйтеу1р 6ip куш апасы eKeyi тунде барраны есшде. Ай суттей жарык едк Аспан сондай зан- Fap бшк KepiHreH. Сауларан жулдыздар жерге жамырай тегш п келе жаткандай, кольщды созсац жетердей сау- дырап тур-ау, саудырап тур. Бес-алты кесек киды капка салып, аркасына дш eTKi3in KSTepin алран апасы, 6ip колымен муны жетектеп уйге кайткан. Ka3ip де апасы муны колынан жетектеп келе жатыр екен дейдк «Балам, анау турран тем1рказыкты кердщ бе? TeMip- : казырынды жогалтпа, жаным» дейд! де кезден райып бо- лады. «Апа» деп бул, колын ербендет1п, сейлей оянды. Tyci екенш сонда 61л д 1. «Б1с1м1лдэ, биамщдэ» деп eKiHUii кырына аунап жатты. Уйге барысымен жет1 шелпек ni- i cipin, апасыньщ аруарына барыштап 6ip самауыр шай ! берейпшш деп ойлады. Элг!нде керген туеш eciHe алды. Ж ана жумбак табылды... Бул anriMeHi Канат вокзал [ басында неге айтты екен... 3—156 65

НУЛЭЙХАН МЕН КЕМШРЛЕР Кулэйханжан оку 6ixipin келгелй бул уйге де кел1мд1- KeTiMfli Kici аяры кебейгенш бул кунде Сары кемшр, cipa де, сезбей журген жок. Кыдырмашылар тары кур кел- мей, замандастарын калай колра туарудщ жайын бметш сыралрылары: «Эй, ceMi3 кемшр, Кулэйханжанньщ табы- сын жарылмай жалрыз езщ калай жеп жатырсыц» деп колпаштай, 6ipi «0 з колымызда ескен бала ед1 рой, мац- дайынан шскейшнп, айналайыннын» деп, кернеу кызы- ньщ шашбауын кетере, енд1 б!реулерк «Осы, сен тойынды к а та н жасайсын» деп, кырына ала шредь Сол-ак екен, Маррипа терт кубыласы тецелгендей ке- ц ш шалкып, колда барын дастарханра уйш-тепп, арка- жарка жайылып сала бередь Дереу, ез!мен 6ipre жасас- кан, 03i сиякты жатаран буй1рл1 сэры самауырынына жармасады. Онын булайша актарылар жеш де бар. Кулэйхан тау койнауынан коныс тепкен шарын рана т1рл1г1 бар, бушл эцпмеш сонын айналасынан рана ер- 6irin отыратын шалгай ауыл адамдарынын, бергенше шуюр, бупнде алдыцры катарлы каратаяктарыныц ара- сында жур. Е л катарына косылды деген осы шырар. К,ы- зы, осы жерд1'н катындары eni тупл тусшде кермеген, 66

тек клуб мандайшасына жапсырылган, азанры сиыр са- уынынан кара кешке дейш каксап турар темф табактан рана еститш, кашыктары каладан институт 6iTipin келдь Бул — осы жаздары думпу1 эл1 басыла коймаран, ерекше де елеул1 окиралардьщ 6ipi едь Маррипанын мерейш eci- pin, 63i сиякты сыксиран кемшрлердщ арасында абы- ройын кетерш-ак тастады. Эдтлетше келеек, алые каладан оку тамамдап жаткан кыздарра бул ауыл онша да кенде емес-тш, 6ipaK 6ip ею- HimTici, солардыц iuiiHfle ауылга кайта оралып келетш- дер1 некен-саяк. Бул ауылдыц кемшрлер1 тегшде соран уйренген. Калыптаскан осы дэстур бузылып, Кулэйхан- нын туран ауылына оралып, мектепке дыцдай 6ip мура- л!м бола кету1 улкендер арасында, acipece кемшрлер жарынан, кереметтей ризашылык тудырып ауыздан тус- пейд1 бул кунде. Е ю кемшрдщ басы косыла калган жерде: — Маррипанын кызынын кел1ст1-ак таралып ескеш- ай! 1Шрюн, ж1бекше ширатылып тур-ау, ширатылып тур!— десетш ауыздарыньщ суы курып. — BeTiM-ay, 9Ari он бес жыл дэсердей рып окыткан Кулэндэнщ кызына уксап, эке-шешеш жерге каратып, келденен кек аттыньщ етегш устап, тайып отырса кайтер едщ?! 0 з1м1здщ ауылга келген!н айтпайсьщ ба?! — Eci бар бала рой. — Сендер не десецдер о дендер, тэщр1м ризыкты Маррипара кыздан салган екен. — Айтары жок, meuieHin жардайын ойларан бала деп осыны айт! EcTi бала деймш рой, ecTi бала. — Ой-бай-ау! Сендер Кулэндэнщ кызын айтасындар, кызды койшы, жат журтка жаратылран пакырлар рой. Бугшде улды да узататын болдык емес пе?— Муны айт- ; ан Карагер кемшр neri шошандап кемсендейтш. К,ара- : ер анадан туранда азан шакырып койран ат емес, эрине, j сунгак бойына, Tin-TiK жур1сше карап, келшдершщ не

НУЛЭЙХАН МЕН НЕМШРЛЕР Кулэйханжан оку 6iTipin келгелк бул уйге де кел1мд1- кет1мд1 Kici аяры кебейгенш бул кунде Сары KeMnip, Ырэ де, сезбей журген жок. Кыдырмашылар тары кур кел- мей, замандастарын калай колра туарудщ жайын бьпетш сыралрылары: «Эй, ceMi3 кемшр, Кулэйханжаннын табы- сын жарылмай жалгыз езщ калай жеп жатырсын.» деп колпаштай, 6ipi «0 з колымызда ескен бала efli рой, ман- дайынан шскешнни, айналайыннын» деп, кернеу кызы- ньщ шашбауын котере, енд1 б!реулер1: «Осы, сен тойынды кашан жасайсын» деп, кырына ала юредь Сол-ак екен, Маррипа терт кубыласы тенелгендей ке- н ш шалкып, колда барын дастарханга yflin-Terin, арка- жарка жайылып сала беред!. Дереу, ез1мен 6ipre жасас- кан, e3i сиякты жатаран 6yiHpjii сэры самауырынына жармасады. Онын булайша актарылар жен! де бар. Кулэйхан тау койнауынан коныс тепкен шэрын рана тарл т бар, бук1л эцпмеш сонын айналасынан рана ер- 6iTin отыратын шалгай ауыл адамдарынын, бергенше uiyKip, бугшде алдыцры катарлы каратаяктарыныц ара- сында жур. Ел катарына косылды деген осы шыгар. К,ы- зы, осы жердщ катындары ещ туг1л тусшде кермеген, 66

тек клуб м а ц д а й ш а с ы н а жапсырылган, азанры сиыр са- уынынан кара кешке дейш каксап турар тем1р табактан рана еститш, кашыктары каладан институт бгпрш келдь Бул — осы жаздары думпу! эл! басыла коймаран, ерекше де елеул1 окиралардьщ 6ipi едк Маррипанын. мерейш eci- pin, 63i сиякты сыксиран кемшрлердщ арасында абы- ройын KeTepin-ак тастады. Эдметш е келеек, алые каладан оку тамамдап жаткан кыздарра бул ауыл онша да кенде емес-тш, 6ipaK 6ip ею- HimTici, солардын ш ш д е ауылра кайта оралып келетш- flepi некен-саяк. Бул ауылдыц кемшрлер! тегшде соран уйренген. Калыптаскан осы дэстур бузылып, Кулэйхан- нын туран ауылына оралып, мектепке дыцдай 6ip мура- л1м бола KeTyi улкендер арасында, эЫресе кемшрлер жарынан, кереметтей ризашылык тудырып ауыздан тус- пейд1 бул кунде. Е ю кеммрдщ басы косыла калган жерде: — Маррипанын, кызыныц келктЬак таралып ескеш- ай! 1Шрюн, ж1бекше ширатылып тур-ау, ширатылып тур!— десетш ауыздарыньщ суы курып. — Бет1м-ау, элп он бес жыл дэсердей рып окыткан Кулэндэнщ кызына уксап, эке-шешеш жерге каратып, келденек кек аттыньщ етегш устап, тайып отырса кайтер едщ?! 6 з !аш д щ ауылра келген!н айтпайсьщ ба?! — Eci бар бала рой. — Сендер не десендер о дендер, TanipiM ризыкты Маррипага кыздан салган екен. — Айтары жок, шешенщ жардайын ойлаган бала деп осыны айт! EcTi бала деймш рой, ecTi бала. — Ой-бай-ау! Сендер Кулэндэнщ кызын айтасындар, кызды койшы, жат журтка жаратылран пакырлар рой. : Ьугшде улды да узататын болдык емес пе?— Муны айт- : кан Карагер кемшр иеп шошандап кемсецдейтш. К,ара- геР анадан туранда азан шакырып койран ат емес, эрине, сунрак бойына, Tin-TiK жур1сше карап, келшдершщ не з* 67

абысындарыныц 6ipi осылай атаса керек, содан бушл ауыл, улкен-шпйсшщ 6api оны К,арагер деупп едь Ke6ici оныц шын атыньщ Элипа екенш бишейтш де болар. — И-бай-ау, К,арагер-ау, eKi ульщнын 6ipeyi калара кетсе, epiciHHiH узарып, колтырьщнын. сегщгеш емес пе? Оран сен несще жасисыц, кайта куанбай? — И э-ау десещш?! Бижамалдьщ жалгызын айтсацшы одаи да, бет1м-ау, келщшег!ме ауылдьщ климат! жакпай- ды деп калара кетш капты рой,— деп 6ipeyi бетщ шым- шылап кушп-шсетщ. — Ол ку шешекке 6ipey ауылдьщ климат! жакпайтын каланыц кызына уйлен де пе? Ол Heci-ай! — Айтамын рой, осы KyHri жастар бузылран деп. — Балалар бузылран ба, заман бузылран ба, айыру киын болды рой. Кулэйханнан басталган энпме осылайша ауылдьщ бар баласын 6ip-6ip карыстырып шыратын. Бул энлменщ узыи-ыррасы Маррипа мен Кулэйханньщ да куларына шалынбай журген жок, еститщ. Ес^ген сайын маркая тусетш. «Корвдер бэлем, Маррипаньщ ocipreH кызын». Кел!мд!-кет1мд! кемшрлерге шай куйып отырып ол: — Шай алсандаршы, туге, сендерге не болран сонша, самауыр сол калпынша тур,— деп e3i бешпентщщ калта- сынан колдей кек uiaFH орамалын алып, TepuiireH ман- дайын cypTin, желшнетщ. — Мынауьщ 6ip таза булдьщ киыры рой, Tayip екеш Kopinin тур-ау,— десетщ оны да калт ж!бермеген, эр! шы- дап отыра алмаран кемшрлер. — Япыр-ай-э, сен осындайды кайдан аласьщ e3i? — Bi3re де берсещн!, бар болса?! — Кулзйханым екшпп курсщде жургенде экеп берген ед!,— деп, шайдьщ буына ж!пс!ген кызыл шырайлыl y ­ sine куаныш жуг!рш, кайта-кайта суртше тусетщ езь — Б!здщ Кулэйхан,— деп бастар ед! энг^месщ ол,— бала кезщен ерекше ед! рой, ерекше. Ауылдьщ бар шеп-

желке кыздары жиналып секевдеп доп куып жургенде, ол к1тап карал отыратын. KyHi бойы кггап окуга бар, ал ойынга жок, атама. Сол эдеИ эл! эдет. Тушмен окиды да жатады. Бес жыл окыганда таусылмаран ол нерылран китэп екенш. Эуел! бар рой, ондэры мурал1мдер1, ары карай тары окы деп, алып калмак болыпты. — А , инстетщнен де жорары оку болады екен-ау?! —- Апырмай-э??— Кемшрлер тавданысып тандай ка- рысатын. — Сен екеум1з не б1лем1з? Мына турран стансадан узап не кердж? Кулэйхан айтса, болраны да. — Шешем ж ал ры зш кп ед! деп, жардайын айтып, эрен суранып келген кершедй Эйтпесе, ж!бермегендей екен, эуелй — Солай болар, жаксы бала оларра да керек емес дейспщер ме?— Кемшрлер шайра да, эдпмеге де 6ipma- ма канып, кайтура жинала бастайтын. Осы уакытка карай, мектептеп сабары аякталып, тус- ni узш ск е Кулэйхан да келетш. Элгшде рана таркасура окталып отырран кемшрлер оны керген сон TinTi де кайт- кылары келмей калатын. 1лж !здеп, 6ipiH-6ipi сезбен кажап; — Ой-бу-у, кун туске тармасып калыпты рой, кой ой- бай, кетелж,— дейтш 6ipeyi en-eiipiK. —• Йемене, жылап жаткан балан бар ма? Эл д еотал а келш пе едщ, отыр. Уйге барранда не 6iTipecin?— 1зде- генге сураган дегсндей eKiHmi 6ipeyi оны токтаткансып жатады. — Каран калрырдыц шаруасы 6api6ip бггпейдк— деп енд1 6ipeyi тура 6epin, кайта отырып, колындары шуйке- сше жармасатын. — Ертец 6i3 елгенде де кундерш керед! рой пысык. кел1ндер, дэнене жок, асыкпа,— деп компандасып-ком- пандасып кемшрлер жаппай кайта Нзе бугшетш. —■ Кел, KyHiM, кел! Карньщ да ашкан болар?!— Сары 69

кемшр бэйек болып, самауырын еселеп, шок салып, кайта шай жабдырына KipiceriH. Кулэйхан Tepri белмеге етш, кггап-караздарын койып келш дастархан шетше жайрасатын. Стол басына 6ip ку­ шак газет-журнал ала отыратын. Кундеп эдеп осы. Апа- сыньщ шайы демделгенше жакадан келген почтаны му- кият карап шырура эбден болады. 1шшен тэрбиеге катыс- ты окура турады-ау деген б1рнэрсе тапса, жалма-жан шукшиып жатканы. Кещлше унаранын дереу койын ш- тапшасына кеппрш жазып, немесе тутас киып алып жур- геш. Пэлендей кажетп-ау деген ешнэрсе таба коймаса, «осы газеттераде де 63i кейде ауыз тущытып, окитын тук болмайды» деп ысыра салып, отырран орындырына шалкаятын, не стол басынан мулде турып кететш. —• Кулэйхан дурыс айтады, кэзит-журналында 63i кур кызылды-жасылды cypeTTepi дегенщ болмаса, оки­ тын кызык ecKi эдпмелер1 калмай бара жатыр рой,— деп кашаннан газет окып жургендей-ак Маррипа да костай кететш. Баганадан шуйкелерш созып, езара кысыр эцпме сорып, ешнэрсемен ici жоктай боп отырран кемшрлер мурал!м кыздыц ap6ip эрекетш кездершщ астымен бату­ да едк «Ойпырмай, окыган дегенд! койсайшы» деп ерш- дерiH 6ip-6ip сылп етюзш, куб!рлесе калысатын. Кулэйханнын, журю-турысында жиырма 6ecTeri ой токтаткан кыздын орныкты MiHe3i бар, аяк алысында, ap6ip кимылында e3iHe ceHiMAi адамнын кылыры жа­ тыр. Сейлеген сезшен де ipiniK танылып, энпмеге ара- ласканда: «Ол 63i былай болу керек шыгар... Мунын M9Hici мынандай... Баярыдан солай болу керек кой... Ба­ се, мен айтканмын оран...» дегендей кесш-шшш айту сарыны оран тан болып алгалы кашан. Tyci де каталдау ма, адамра карараны суыктау ма калай, элде 6ip талын селкеу шырармай, тебесше кокырайта туйген шашы со­ лай керсете ме, aftTeyip ол талай жыл мурал1м болып 70

дардыланып алган жандай ете салмакты ед1. Кемшрлер- ге кылтан-сылтаны жок осы MiHe3i рой жаратын. — Апа, асыныз дайын ба? А сырып отырмын. — Кайда, кун1м? Тустен кейш бармаушы ма едщ? — Директор тары сагат косып бердь Сенен ж ас, се- нен жперл1 арамызда еиш м жок, сен ктемегенде жу- мысты KiM ктейд! дейд1 Foft 6api. — Айтпайсын ба ол дерекпрще... Оку-оку деп кез майынды тауысып келгенде, 6ip жылша устемелемей коя турсын.— Сары кемшр компандап 6ipa3 урсып алар едк Дауысында решштен repi токтык, к е н ш толрандык, мактаныш леб1 кеб1рек сезьпетш.— Б1зд1к Кулэйхан келмесе, осы ауылдын бар баласы окусыз калгандай екен рой... Алдарындары каймак каткан кула шайды унс13 со- раптап отырран кемп1рлер 6apiH 1шке туйш: — Кулэйханжан кусап icTey керек кой, ктеген сон,— деп койып, былай шыра 6epin, энпмеш гулетер ед1. Кы- дырмашы кемшрлердщ аркасында ауылдастары ара- сында Кулзйханньщ бедел1 куннен-кунге есуде. Ол туралы эз!рге 6ip-aK niKip бар — ауылдын KepiKTi десен KopiKTi, окыган десен окыран, акылды десен акылды жалрыз бетке устар бойжеткен1. «Кыз болса, Кулэйхан- дай болсын!» Буран жнггтердщ де кулары елендейд1 рой. Бул ауыл жнггтерге де бай едь Элг1 кемп1рлерд1Н б1разы да уйге барысымен-ак осы кунге дешн уйленбей, сур бойдак аталып бара жаткан улдарынын онсыз да жукарран жуйкелер1н' одан сайын жукарта тусетш: — И , кызра e6i жок неме! Ешй кашанры ecTin жур- мекс1н? Сейлеспейс1н бе ана Маррипанын кызына. Элде мен барып сейлесейш бе? — Жокты айтпасаншы, апа? А лрым келген кезде, жетектеп 6ipaK алып келем1н. 03ipre айтпа маран онда- 71

йьщды,— деп iiibiFa женелген улынын сонынан жер са- бап, урсып кала беретш. Ещй б!реулер! эцпмеш булай т1ке бастамай: — Маррипаныц кызына щмнщ мавдайы жаркырап тур екен? Юмнщ болса да, бары бар енеге туран бала, сыпайылыры кандай, Kici сыйлараны кандай?— деп алыстан орарытып кунде 6ip энпмелеп коятын. Осындай сездердщ эсершен бе, окиран кызга кез т1гупплер де кеп. Маррипаньщ уйшщ биыл шаруа жа- йынык камкоршылары ерекше мол. Жылда кар 6ip жауранша далада жататын отыны мен uie6i кара кузден- ак корадан орын тепть «Bapi Кулэйханжаннык аркасы». Кулэйханныц эр нэрсе туралы тубегейл! ез кезкара- сы бар, эсте оны кеп езгертпейдк 0 з кезкарасын бол- ранра не жетсш! Мэселен, ж М т туралы... Куйеуге шырура карсы болмаранмен, алды-артты ойламай KiM ке- ршгеннщ етегшен устап журе беруге бола ма?! Буран кущ ертен шешеге карайласатын адам керек. Теркшще тасынганды eKiHin 6ipi уната бермейдк Оран да кенетш адам рана кенедь Ол осы жарын кеб1рек ойлайды. Ж Ь пттердщ ш ш де де не 6ip ражаптары бар рой ппркш. А йлырын экеп 6epin, артынан анау кайда, мынау кайда деп есеп шотка салып тырсылдатып отыратын тырси- рандардан кудайым сактасын. @зшщ тапканын есепте- reHi былай турсын, сенщ канша алатынынды кун tarepi- ак iuiTefl б ш п отырады Foft ондайлар: ал сонда шешене кемектесш кер. Осы ма Кулэйханра Keperi? Ж ок, Ку- лэйханра Keperi — аузын кайсы десе, мурнын керсетш ыржйып туратын жуп-жуас, эр! окыран, ен бастысы, ер­ тен есетшдей перспективасы бар дегендей ж ш т кой. 0зщ е не KeperiH алдын ала 61'лген деген кандай жаксы?! К,ыз тандауы осылай. Ауылдары кеп ж1гггтщ осындай «катал талапка» 6ip кыры келсе де, 6ip кыры келмей эуре. Кейб1реулерш кыз жактырмады, кейб1рше кыз жакпады. Ондайды щм 72

керген?! Окыран кызынан да безетшдер болады екен- ayl «О , тоба, кеж егеа кейш тарткан, циркш неме, ба- сыцда торрайдьщ миындай ми болса, оен кешке дейш сиырдын, терт бутынан баска ешнэрсе кермеген сауын- шы кылдарга шапкыларанша мурал1м кызра-ак сейле- сер едщ рой», деп улынык сыртынан жер-жеб!рше же- Tin отыратын болды бертш келе кемшрлердщ Ke6i. Ку- лэйханнын. мзртебес! одан сайын бшктей тусетш. Б1рте-б1рте Кулэйхан туралы энпменщ де ыстык- суыры басылайын дедь вйткеш , онын егер дуниеде exi жаксы болса, сонын 6ipi екенше, жалрыз болса, соныд e3i екенше кемшрлердщ K03i жетш болды рой. Ондай келшнщ ездерше буйырмайтыны да Ke6iHe аян. Ж урек- ке кыжыл салып, енд! несше айта берсш! Ж гггтердщ де б1разы басында кыз кезше тусуге, ретш тауып, калайда 6ip шаруасына болыскансып, тш- ге келуге жандарын салып болып турушы едь Келе-ке- ле бул кыздьщ ездершщ колы емееппн сезгендей. Сез- ген-дагы акырындап тайсактап шыга бергендей. Тек Манарбек кана эл! кунге окыран кыздан кудер узбей журген. Манарбек салдырларан аккещл жшгг. Ауылдын ме- ханиг1. Бар айыбы ауыл арасына эл1 тарай коймаран эдет — жынды cyFa yfiip. Кемшрлер онысын кеппретш: «Е, салт басы, {шпегенде не iereciH?! Ертец эйел алран сон кояды да». Кемшрлердщ булай кеппр1ммен кара- уынын тары 6ip ce6e6i, бала естияр болран кезде nieineci турмыска шырып кеткен-дь Bip жары соган да кектен- епн рай танытады. «Bip ауылра — 6ip тентек». Ал e3i- нщ колынан келмейтш жок. Осы ж1птке Кулэйхан да пэлендей кет api емес. Маррипа тегшде сол елдщ кызы болатын. Сондык- тан ауылдары балалар жары оны тутас эпке дейтш. — Эпке, б1рнэрсещз жок па жендеп тастайын,— деп салдырлап ол бурын да келш-кетш туратын. Кулэйхан 73

оку 6rripin келгел! TinTi келпштеп жур. Анда-санда TycKi шайра туспалдап келетш бар: — Апамнын шайын сарынып калдым,— деп Кулэй- хан мектептен келгенде энпме coFbm, шай imin отыра- тын кейде. Кыз келген сон кэд4мпдей кысылып, eKi ко- лын кайда сигызарын бьпмей, кайратты калын шашын сипарыштай беретш. Кулэйхан тусш бермей, стол шетЬ не келш отырып караздарын карай бастаса, одан сайын сасатын. Ондай кезде Маррипа кызына кэд1мгщей кешп: — Тастасаншы 6ip уак,— деп куцк ете калатын. — Жиен кыздан мен коркамын осы, эпке,— дейтш Манарбек кейде шын кещлмен. Канша салмакты болга- нымен сокталдай жнчттщ езшен шын кэймырып отыр- ранын керген кыз: — Typin курысын,— деп кулетш. Кулэйхан кулген сон уйд1н iuii кен1лден1п сала беретш. Оран божылдап эн салран самауыр косылатын. Манарбек дарылдап ананы-мынаны айтып уЩц басына кетереин. TycKi yai- л1с тез ете шыратын. — Эпке, сырткы капаларьщыздын топсасы босап тур екен, ертен куралдарымды ала келш жендеп берейш,— деп жшгг кетет1н. Какпанын пэлендей кирап турран еш- Hapceci жок, ертен келудщ сылтауы екен1 6apiHe тусш к- Ti eni. Ж1г1т кеткен сон eKeyi шошайып, конылтаксып калатын... Ауылга завклуб кел1пт! деген сез тыз етш, тез тара- ды. Тэмпиген рана 6ip жапырак кара кыз екен. Мэде- ниеттер1н кетерем, ауыл ажарын керкейтем деп келген кызра кыс 1ш1нде уй тауып бере алмай, басшылар сас- ты. Олай ойлап, булай ойлап, Кулэйханнын жанында журе турсын деп Маррипанын уйше туррызды. Олар бу­ ран куанбаса, баска ойлары болган жок. Кайта дабыр- дубыр Ke6eflin жаксы боп калды. Куаныштын ашула- нуы да, кайтымы да жылдам, кулу! де оп-онай, жап- 74

жайдары бала мшез кыз екен. 0 з 1 пэлендей уылжыран жас та емес. Кулэйханмен шамалас, 6ipaK елгезек, ушып-конган жан. Маррипа мен Кулэйханныц арасын- да осы уйдщ кенже баласы сиякты аузын компандатып ананы-мынаны 6ip айтып, езу жирызбайды. Саябырлап калган кыдырмашылар тары кебейдк Ж ана келген кыз туралы деректер жинап, сынап алу керек емес пе? Оларра шай куйып отырып Маррипа: — Мунын б т р г е ш ушилище деген ен теменп оку кершед!,— дейтш.— Б1здш Кулэйханнын окуына кай- дан жетсш... 0зш ш эке-шешеЫ жок кершедь Ара-женге- ci бар екен. Женгеге караран кун белг1Л1 рой. Туран ше- meci болса, турмыс курмаган кызын буйт1п бет1мен Ж1- бере ме?— дейтш тары. — И , алда, байрус-ай!— десетш кемшрлер аяушы- лык б1лд1р1п. Ж 1г1ттер де бул уйд1 тары жагалай бастады. Ауылра келген жана кыз бэрше тансык. Б 1рде Маррипа еш-уш кунге Айыртау жарындагы бауырынын уйше кыдыра кетт1. Оран да кемектесш 1журген Манарбек. Сол жакка карай баратын машина- нын peTiH тауып, отыррызып Ж берген. Сол кун1 бастан- fh жасамак болды кыздар. Бэрш бастаран жэне Куа- ныш. — Койшы, екеуден-екеу отырамыз ба? Манарбект1 шакырайык. Апамнын токымын кагайык,— деген. Ку- лэйханра да бул усыныс унаран. Басканы емес, Манар- бект1 шакырса, Heci бар. Келмей журген адам емес. Манарбек жалрыз келмед1. Жанында б!р емес ек! б1‘рдей Токан бар. Bip кызыры, осы ауылда kim кеп — Токан кеп ед1. Ж 1г5ттерд1н кеб1сшщ аты Токан. Bip-6i- piHeH айыру ушш журттын эркайсына койган аты бар. Кулэйхан Kipe 6epicTeri дэл1зде аяктарын cypTin жатып, сейлеген сездершен-ак узын Токан мен сэры Токан 75

екенш TaHbiFaH. Бул eKeyi жолдас-тын. Унем1 б!рге журе- TiH. Буларды курдас Токан деп 6ipre косып та айтатын. — Апамнын токымын кагайык деп келдж,— дед1 жа- рыса eKeyi. — Терлетщдер, терлетщдер.— Куаныш жупрш , столга тары косымша тарелка, касык койып зырыл- дап жур. — Кулэйхан, жпчттер, былай... барайьщ деген сон, былай...— деп, Манарбек ж т ттер д ! ертш келгенше ак- талрандай боп жатыр. — Келген екеншндер, не турыс столга отырындар,— десе де, Кулэйхан салкын кабак танытканы KepiHin тур. CmnFa отырранмен состиып-состиып, еркш сейлей алмай жабыркай калды жшптер. Bapi де Кулэйханнын тысырайган туршен батпай отырран сиякты. — Мынау, апамнын токым нагары,— деп Манарбек столга койган бетелкеш Куаныш ашып, белш куя бас- тады. — Апамнын аяры жещл, коржыны ауыр болсын,— деп 63i бастап Ж1гптерге алдыртты. Оймактай рюмка сез боп па, карып-карып салды. Кулэйхан ерншен типз- д! де койды. Тары колайсыз тыныштык орнады. — Ой, ауылдарыныз кандай кещлс13 ед!,— деп ты- ныштыкты Куаныш бузды. — Неге, карындас,— деп жшггтер энпме табылганы- на куанысып, сезге араласып Kerri. — Неге, неге? вздерадз бщешздер де, жшггтердщ бэр! жасык. Клубка 6ipHapce уйымдастырайын десен ешкайсысы келмейдь — Ойбай-ау, мына 6i3flepfli шакырмайсыз ба?— Еш Токан кеуделерш сорып шыра келдь — Хабарландыру жазып койдык, келмейшздер ме? — Ж ок, бул eKeyiH эдеШлеп шакырмасаныз, бармай- ды,— деп сезге Манарбек те косылды. Айтарын айтса да 76

Кулэйханга бардарлай карап койды. Кыздыц жузш де тш п кулкшщ нышаны жок, томсырайран калпы. — Кдлец 6ip енераз ж1г1ттер жиналган ауыл екен. — К,ыздьщ ce3i ж1гптерге батып Kerri. — C i3 олай деп корламацыз, ©HepiMi3 жетедк— деп Манарбек кызбаланып шыра келдк — Калайша, еткенде керкеменерпаздар уШрмесш курайык деп жинап керш едж, бес-алты кыздан баска ешк1м шыкпады. — Ещй кай KyHi жиналасыздар? Айтынызшы, 6i3 барайыкшы e3i,— деп ею Токан 6ip-6ipiHe компацдасып карасты. Барса, eKeyi бэрш орнына келт1ретшдей-ак белсендк «Сен eKeyin кашаннан 6epi эшш ед1цдер?» деп ойлады да мырс ете TycTi Кулэйхан. К,ыздыц кулгенш, костага- ны деп уккан ж!гггтер 6ip жещлдеп, TinTi Манарбек «yh» деп иырынан жук тускендей курсшш салды. Бетелкеге кол созып куя бастады. — Керерм1з, керерм1з эл1 енерлерМ зд!,— деп Куа- ныш куырдакты балаша асап жеп, аузын компандатып отыр. Эдеш icTen отырран жок. Эдетч осы, езше жара- сады. — Б1здщ жшптердщ жана кырлары ашылуы yuiiH.— Муны айткан Манарбек. — Тары кандай уш рмелерЫ з бар?— деп сэры Токан шараптыц кызуынан, api суыктан келгендштен болар, бе-п кызарып, езеурей туседк — Би ушрмелпз бар, хор ушрме\\пз бар...— Куаныш шубыртып жатыр. )Kirirrep аузын ашып карап калган. — Ой, мен бэрше де катысам, экендк..— деп узын Токан шыра келдк — Мен де... — BipiHuii MaflFa дешн ансамбл!м!зд1 курып, ал- рашкы концерт берешк деп жатырмыз. — Ойбай-ау, ол алые кой. Концертсч мына кыздар 77

мерекесше — 8 мартка коймаймыз ба?— Токандар 6i- лектерш сыбанып, мойындарын созып, cmnFa жакындай туседь Куаныш орнынан турып музыка койып келдь Уй iiuiH сазды эуен билед!. Кулэйханньщ Tirm отырран-отырма- ганы умыт болды. Уш ж 1п т алдары концертке кандай эн-би nepeKTiri туралы кызу айтысып Kerri. Аузын том- пайтып, кабатын тушп, Куаныш карсы болран тур керсе- тедь Олар одан сайын кызулана дзлелдей туседк Бетел- ке элдекашанТ ш ш п болган. 9уел1 Манарбек eciH жиды. 0зш е Кулэйханньщ када- лып карай отырранын байкап ынрайсызданып калды. Оны б1рден сезген Куаныш орнынан лып eTin турып, куйтабакты ауыстырып келдк Жещл ойнакы би эуеш басталды. Куаныш ек1 б1рдей Токанды ертш, ортара шырып тау халыктарыньщ 6!р!н!н. бшн билеп кегп. Ею Токан да каражаяу емес екен, yiueyi кэд1мг1дей 6ip nici- дей-ак болып жур. Манарбек Кулэйханга жакындай отырып, колын орындьщтьщ аркалырына салган болып, кыздын иыры- нан кушактап езше тартты, кыз жылы шырай танытпай, кабагы тырыскан Kyfti отырып калды. Манарбек те ко­ лын алып тузелш отырды. Би де аякталды. Куаныш эл п музыканьщ ыррарымен эдем! майыса билеп журш, куйтабакты езгерттк Enai осы KyHri желд1рме би басталды. Е ю Токан TinTi музыка тосып, орындарында отырран жок едк Кайта билеп кеттк «Ah, ппрюн 6ip несердщ жетпей турраны- ай!» деп, Манарбек 6ip жалын атып Кулэйханга карап, биге шакыргандай болды. Кыз оньщ ьщрайын тусшбегендей отыра бердь М а­ нарбек орнынан турып, билеп жургендерге косылды. Ж Ь riT ушеу, кыз 6ipey. Бой дейтш бойы, не кесюн, ажары жок пилтиген кара кыздын бойынан осынша мшез, кы- лык шырып жатканы ма? Кай жершен шыгады? Мшез1 7?

жещл дейш десен, оран келмейдк C e 3i жылдам, кылыры шапшан болранмен, ойлары байсалды. ©ткенде 6ip жи- налыста сейлеп едк басшылар да кэдампдей сезше ила- нып, айтканымен санасура тырысады содан 6epi. Щшкен- тайынан сыртта окып, орыс арасында ескенджтен болар деп туйд1 Кулэйхан. Осылай деп ойлаган сайын, ол езЬ Hin кенш нде элдекандай 6ip мазасыздыктын, кобалжу- дын оянганын сездк Онын анык не екенш 63i де тусше алмай тур. Bip музыка 6iTin, exiHuiici басталды. Сопай- ып отыра беруд1 63i де ретЫз керш, Кулэйхан да орны- нан турып, ыдыстарды жинастырура Kipidi. Yft neci дас- тархан жиюга айналганын байдап ж 1г1ттер де бшн ток- таткан. Б1раздан 6epi мундай дырду кермей, кызып ал- FaH ею Токан эл1 де жалгастыррылары келш: — Давай, каз1р кино 6frefli, клубка барып билеШк,— деп, усыныс жасады. — Бул да жен екен,— десН калрандары. Epienri сабакка жоспар жазуым керек деп Кулэйхан тары тырыса калды. Неге ж уйкеа жукарып, тырысаты- нын 63i де бимедь Эйтеу1р, осылардын кай-кайсын да жактырмай турраны анык. Кетсе KeTciHuii бэрь BipaK Манарбек бармай калды. Элплерд! шырарып салып, те- Mexi тартып, далада турып калган. Ыдыс-аяк жинастыр- FaH болып, 6ipa3 куйбендеп журген кыз, ол xipe койма- ран сон, кижш тыска шыкты. )KiriT aFaui шарбакка су- йенш тур екен. Клуб жактан ойнакы музыка келед1 ку- лакка. Би басталыпты. EKi кыздын шырката салран эш жегп 6ip уакытта. Кулэйхан канша тырысса да жастар- дын осындай ойын-сауырына араласа алмай-ак келедь Элденеше рет барран, кокайып шеттеп турады да кояды. Кыздармен шуй1ркелесш кете алмайды. Ke6ici езшен Kiuii. Жоктан езгеге олар ыржалактап кулсе, бул куле де алмайды. Журтка кул кш кершгенмен буран еш ку- летш нэрсе емес боп кершедь 1штей e3iHin олардан ecin кеткешн ce3in, кайтып кетунп ед1. 79

Ал бупн ше? Бупн бэр! баскаша сиякты. 0cin кетпе- гендей, кайта улы дурмек, дуб1рл1 топтан белшш кал- рандай 6ip кун. Ол осы ауылда менен асатын кыз жок деп келд! емес пе? Ал, каз1р оран эндетш жаткан сауын- шы кыздар элдекайда бакытты, солардьщ ici баянды сиякты кершдь Ол осы ауылдары ен ecTi де ажарлы, окыран десен, одыран жалрыз бойжеткен екенше озш эл1 де ceHfliprici келедк Bipan iuiTeri мазасыз кудж басын кетере бередк Кыздын енебойы калтырай женелдк Кара суык желден бе... TeMeKiciH тукылына дешн комарайлана сора Tycin турран жшгг колын куйд1рш алды б1лем, анадай жерге атып ж1бердн Кыз оныц эл п кимылына жымиып кулген. Карадрыда ж1пт оны кермедк Темек1 шоры 6ipa3Pa дейш кызарып жатып алды. Екеушщ K03i сонда. Шок сенген кезде жинт кыздын иырына колын салып: — Кулэйхан, 6ip нэрсе сурайын, кецш не ауыр ал- ма,— деген. Кызды иырынан капсыра кушактап езше тартты. Бул кушактауы кызга ынтык ж ш ттщ кушак- тауы емес, аранын, бауырдьщ жанашырлыры сиякты нзрсе едн — Айтшы, осы ceHin мшезщ неге соншалыкты ауыр. Элде окыран кыздардын 6api осындай ма? Олай дейш десен, журттьщ кыздары жутынып-ак тур рой... Сен де ж а с емессщ бе?— Кыз ж уреп зырк ете тустн Онын ар- жарында «сен де жассын рой, ал 03in жасыннан элде- кайда кексе кершесщ» деген сез турраны, айтпаса да тусш ж п едь Бул сездщ терюш де кыздын Ka3ipri imKi кушмен ундесш жаткан. — Кайдам, уйренген эдепм болар.— Кыз муны шын кещлмен айткан. YHi мунды, жабыркау шыкты. Онын 63iHin ойында да б1рталай заттар бупн араласып кегп рой. Bip туйген1 — aflTeyip 6ip агаттык ж1берш алганы аян. 80

— Ж а с адам деген былай...— Ары карай не айтарын бшмей JKiriT муд1рш калды. Бэлю м, кызды одан api жасыткысы келмеген шыгар. Ал , кыздьщ iuii онсыз да алай-дулей. Буган дейш осы ауылдын TipiutairiHiH бел ортасында журмш деп ойлауы бекер екен. ©3i пэлендей мзн бермей, «сонын 6iripreHi де оку болып па» деп кел- ген Куаныш езжен кеш tarepi, opi нык турганына, icTen журген iciHiH. злдекайда пайдалырак екенше кез1 жет- кендей. — Ж ур , 6ipa3 кыдыралык.— Мундай spi-cspi куйде адамды тастап кетуге болмайтынын ж М т угынган. Eneyi катар келедь Бет1 кабыршактана каткан кар баскан сайын ойылып, аякка ауыр, журпзбейдь Клубтан журт б1ртшдеп тарай бастаган. Алдарынан карсы келе жаткан кыз бен ж т т т щ нобайы шалынды. Анадайда тагы 6ip-eKi жуп кетш барады. Карсы келе жаткандар буларды таныды бьпем, кигаштап ете шыкты. ©Tin бара жатып тагы: — Ой, Кулэйхан тэтей Kepin койды-ау,— деген сы- быр ап-анык есплдк — Мынадай карангыда кайдан танысын. 9 , бул окушы кыздар болды гой. Олар муньщ ойында дэл каз1р б1рнеше Кулэйханнын тайталасып келе жатка- нын, сонын 6ipeyiHin «мына кыздьщ орнында неге мен емесп1н, осыныц жасында мен де осылай кыдырып жур- сем, каз1р 6spi баскаша болар ма ед1?» деп ойлаганын кайдан бшсш! — Мына жел буйтш согуын коймаса, кырынды 6ip- eKi-ак кунде экетедк— дед1 ж М т . — Жол бузылып, апам кайта алмай журмесш,— де- д\\ кыз. BipaK муньщ бэр! басты эцпме емес едь

ТУГАН АУЫЛ TYTIHI Казан айы туысымен-ак 6isflin шагын ауылга коныр куздщ толып жаткан коцыркай Tipiutairi 6ipre taece ке- летш едь О л e3i — кабары ашылмастан б1рде тунжырай, б1рде тунере тусетш куздщ аумалы-текпел1 шэлкес мше- 3iHe, басы ак жауындатып соны карга айналатын жауын- шашынына жетпей, терек басы саррайранда-ак колра алына бастайтын шаруалар. Соныц ш ш де acipece уй салу науканы, eciMe тускен шактарда осы кунге дейш бойыма элдекандай жылылык тарап, юшкене ауылдын мэз-мэйрам мамыражай келбетш кез алдыма экеледь Енд1 ойлап отырсам, уй салу сэтч Kimi-ripiM думанга 6eprici3 екен. Эр адамнын, езше тэн 6ip осалдыры болады рой, он- дайдан мен де куралакан емес ед1м. Кайткан кустьщ канкылын, кек тесшде тчзшген тырналар Ti36eriH кез1м шалса, кец ш м жабыркап, жудеп сала берем. Кещлге демеу берер куаныш пен жаксы тчлек атаулысы алдан куткен щкэр арман — баршасы жаз кызыгымен ете шы- рып, кус канатына м е с т 6ipre кеткендей. Кеудем каны- рап бос калган сияктанады. Бугш де сондай злде мун, злде кещ лаздж билеген калпым кала ортасындагы де­ 82

малые паркш кесш ететш tik кешемен уйге жаяу кайтып келемш. Ойым узж -узж , 6ip-6ipiHe жалгаспайды, ж урь ciM де сылбыр. Ж ол шетшдеп орындыкка келш отырдым. MiHe, тары да 6ip куз келдк Ала-бетен ызгары бш нбесе де сыбдыр каккан теректен сыландай кулап, калыктап барып, аунап туеш жаткан алтын бауыр сарала жапы- рактар сонын айрагы. Балалык шактары кузбен келетш куаныштарды сана- рандай каз1р де ойша салалап отырмын. Ол кезде куздщ ез куанышы болушы едк бакшадагы карбыз niceTiH мер- 3iMfli асыра кутетшб1з, жана казган ж ас картопты ко- ламтара кемш жеуд! унататынбыз, уй сылау науканы кезшдеп ырду-дырдуды елепзе тосатынбыз. Енд! ойлап карасам, куз келгендеп кецШ мнщ аландыры сол рия- сыз куаныштарды !здегеш ме екен? Д эл солай енд1 куа- на алмайтыныма мунайдым ба элде? Эйтеу1р орны то- ластамай ойсырап жатыр. Айналама зерлей караймын. Аспанда шеммдей булт жок. Кекжиепн буалдыр перде жапкан тунриык кек куз аспаны. Баяу коныр жел еседь Кекте алтын кун, жерде сэры алкап, барлыры астасып, буюл элем жып-жылы саррыш сэулеге оранрандай. Дэл осындай шынылтыр кургак кузде уй сылау науканы басталушы ед1 ертерек- те ауылда. Сылакка журтпен б1рдей б1здщ уй де дайындалатын- ай кеп. Б1здщ уй деген — жалпы урым рой, шын мэншде шешем жарыктык камданатын. Ауылдын баска да ер- кектер! сиякты экемнщ жумысы сыртта ететш. Кыстай МТС-та трактор жендейтш, кектем шыра егшке аттана- тын, содан кузг1 судшерд1 жыртып б 1ткенге дейш, анда- санда 6ip келш, Kip-конын журызып кететшш ескерме- генде, калган уакыттын бэржде кос басында болатын. Шешем, ондарра тола коймаран мен жэне менен Kiiui уш баламен уйде отыратын-ды. 83

— Ал, балалар, бузаудан кез жазып калмандар. EriHre Tycin кетпесш,— дед! б!рде шайдан кейш тешем. — Кайда барасын, апа?— Уак, балалар т у ете калды. — Yft сылайтын топырак казып экелемш, кулында- рым. Соныра таман сусын экеп 6epepciH.— Соцгы сезш маган арнай айтты. Бул ещи балшьщпен арпалысатын, б1рнеше кунге созылатын кауырт жумыстыц басталганы едь Шешем аздан сон топырак оятын суймен тем1р мен курекл алып ауыл сыртындары жаркабакка карай аяндап жатты. Ба- сына тарткан ак орамалы арарандай барып, жаркабакка куларанша б1здер артынан кез алмай карап турдык та тары да ойнап кегли. Сзске туе кезшде 6ip кумыра ашыран кеже алып, мен де апамнын сонынан жетунй ед!м. Сонда ылгал топырак- ка Kipui-Kipiii тиген суйменнщ дыбысы алыстан-ак «апан мунда, апан мунда» дегендей, б!ркелю ырракпен кел1п жет1п жататын. Мен дыбыс шыккан жакка карай бет- тейм1н. Апам мен! б!рден байкай коймайды. Апамнын не icTece де берме, кулай icTeftTiH эдел бар. Содан ба, кан- дай icTi бодсын шапшан-ак жапырып тастайтын. Жарка- бактан Tycin, келенкеге т!зе бугш, апамнын сыртынан унс!з караймын. Суймещи кулаштай урран кимылы осы кунге дейш кез алдымда. Бар ынтасын ymnip TeMipfli дэл- деп 3pi алымды сорура барыттап алган онын дэл осы тур!не караган адам оны тек топырак oroFa жаралган, не унем! топырак ойып жаттыккан жан дер ед!. Едэу!р салмагы бар сом TeMip апамнын колында жен!лд!г! кан- бактай KepiHefli. Eni колын кетергенде, жайшылыкта кешрек, узындау кызыл кейлег! денес!мен дене болып жабысып, 3pi кыскара тусед!. Осы туста шымыр дснес! мус!ндел!п, узын жен!нен жайшылыкта кезге шалына бермейтш ак б!лег! мен ток балтыры кезге б!р сэт жарк етед! де кайта жасырынады. Осы cyperri апам келЧ туй- ген кездерде де байкаушы ед!м. Байкайтынмын да, апам 84

устше жещ жок, кыска кейлек, аярына 6i3 екше туфли кисе Fofi, анадагы концерт койран тэтейдей болар едьау деп ойлайтынмын. K,a3ip де осылай ойласам да кызыл кейлектщ дымданран жауырыны, самайын шыларан тер TeMip суйменнщ кацбактай емес екенш, топырактыц оцайлыкпен кулап жатпаганын сезд1ргендей. Осыныц 6api маран 6yriH баскаша эсер erri. Шыдай алмай: — Апа, сусын ini,— дед1м. Ол суйменш жерге койып, кумырага ун м з кол созды. Колына алран бойда шайкап-шайкап xridepin, дем ал- мастан ciMipe бастады. Кумыра ортайганда барып: «УЬ» деп, демш 6ip-an алды. Келецкеге Ti3e бугш шып-шып Tepuiiren бетш орамалынын, шет!мен сурте отырып, маран узак карады. Ж узш де кажырандык бар. Ж ещл KypciHin: «окуыцды жаксы окы» дед! сыбырлай. Енд1 анык керд!м, апамньщ мандайындары, кезшщ алдындагы эж!мдер1 кебейш бурынрысынан да терендеп кеткендей екен. Сай- сай эж!мд! бойлай аккан тер 6ipiH-6ipi куалай, 6ipiMeH- 6ipi жарыса, 6ipiHe-6ipi косылып алкымына карай сор- ралап отыр. EpHi кезерш, кекнйлденш тур. — Апа, уйге-ак кайтпайсыц ба? Калранын ертен-ак оярсын. Эйтпесе, кекем келсе болысар. — Е , балам-ай.... Ол да кай 6ip карык болып келер дейсщ. KyHi бойы далада, анызак желдщ етшде журедь 03iMi3 6ip кун сыртта жумыс !стегенге шыдай алмай жа- тырмыз. KyHi бойы далада журу оцай дейсщ бе? Yflfleri шаруаны еркекке каратып койран уят емес пе? Шешельбалалы екеум1з эркайсымыз ез ойымызбен 6ipa3 унс1з отырдык. Апамныц не ойларанын к!м бщсш, мумкщ куйк! Tip- шшктен кажыран сон, дуниенщ бэрш тэрк етш, айдалара безш KeTKici келд! ме екен? Элде шаршаган жанына сэулел1 ум1т, демеу берер б1здщ болашарымыз туралы тэгп киялга бер1лд1 ме? Апам балаларыныц окып, 6api- 8S

нщ Tayip адам болганын армандайтын. «Кудайым, сол кунге жетюз», деп отырушы ед1. Ал, мен болсам, дэл сол сэтте апамды титыктаткан осынау ауыр жумысты онын колынан алатын кездейсок 6ip жагдайлар тап келсе деп ойладым. Жер астынан ер- тедепдей алып дэулер шыра келш, э дегенше топыракты казып тастаса, не колра алсан болды, топырак сусып тусе берет1н сикыр KyperiM болса рой деп ойлаймын. Тап сол жерде менде апамды куантсам дегеннен езге ллек жок едь — Ал, балатай, сен енд1 кайта бер. YftKeri бепелерщ не icTen жатыр екен. Отка, сура тусш кетпесш. Мен де турайын. Отыра берсем, шаршараным б ш н е тусер. Са- мауыр коя 6epriH. Шайык кайнаранша мен де барып калармын. Тура бергенде белшщ к1лт ете тускенш мен де анык естш м . Ол бел1н 6ipa3 укалай турып: — Эй , бул кайтед!-ай! Кептен курек устамаранга карынып калганын карай гер. Сеш ме бэлем!— деп ба- сындары орамалын жулып алып, бел1н байлады. Ж аркабакка кетерме, берген1мде-ак манарыдай дунк- дунк суймен дыбысы кайта шыкты. BipaK баранарыдан элдекайда бэсендеу ед1. ...Топырак ойып болраннан кеЙ1Н де^апамнын карба- лас шаруалары таусылмады. Bip кун ойган топырарын eni кун бойы жешл араш курекпен жаркабактын сырты- на лактырумен болды. — Кун жауып кетпесе жарар efli. Топырак кеуш кал- май турганда тасып алсак екен,— деп уайымдай журш, ауылдары жэлрыз карт Данияр аксакалдын ат арбасын сурап, сонымен топыракты уйд1н ipreciHe жетк1з1п текть Бул тек менш шешемн^н басында рана бар жардай емес-Ti. Шарын ауылымызда осындай жаппай кауырт наукан етш жатты. Колкабыс тиг1зер абысыны, кайнысы, Kaftbmciiwici, ержет1п колдэры ауыртпалыкты алар ба-

лалары бар эйелдердщ жардайы будан repi тэу!рлеу бо- луы мумк1н. Мен1н апам сиякты жалрызлжтшердщ бар- лырынын каракеп элгшдей-тш. Арада кеп уакыт emefli бм ем , кундердщ 6ip куш тустен кейш e3iMi3fliH, керпплердщ ересек балаларынын колына 6ip-6ip шелек устатып апам арыктан су тасытты. Уйдщ ipreciHAe тецкерш п жататын улкен HayaFa толты- ра топырак ездь Топыракты эбден езш , бетше су ceyin, ycTiH бастыра жауып тастады. — Апа, устш неге жабасын? — Тунде Ke6ipcin калмасын дегешм рой. Ертек, ку- дай буйыртса, сылак. Epienri шайларын imiciMeH ауылдын бар эйел1 еш- кандай шакырусыз-ак уздж-создык б1здщ аулара жина- ла беретш. Келген бетте уйге де шрмей, ез!лген балшык- ты манайлайды. Алдымен жеткендердщ 6ipi — апамнын курдасы Мэруа. Кел1шмен балшыктыц бенндеп жабуды жулып алып, бьпегш сыбанып, колын салып ж 1берш, 6ip уыс балшыкты алып, салмактап Kepin, кайта тастады да: — Бул катынньщ езген топырарына дейш езгеше. Hi канганын карашы, жуп-жумсак, колга да жукпайды, uiipKiH. Эмбебап кой, эмбебап! — Шапшак келш, амансын ба, шырак! ByriH ка- лага бармакшы ед1м, кеше сенщ балшык басканынды керш, кашып кеткендей болмайыншы деп, эдеШ бармай калдым.— Бул апам «абысын» деп атайтын Маррипа деген жеыр эйел. — Сылар кебейсш, келшшектер! — Айтсын-ак! — Эй, жаман кар, сен-ак елдщ сонында журед! екенсщ. — Балалардын тамарын 6epin шыкканымша осы болды. — ©зшен баскада бала жоктай болуын карашы! 87

— Басын. казандай болып, уйыктай бергенше ертерек турмайсыц ба? — Кеше кешке жакын хйптщ конара келе жаткан сиякты едьау? — Бэсе, бэсе, сондай 6ip пэлен бар рой!— Келшшек кызарактап, жерге карады. — бздерщ жас болмарандай, катындар, муиша д1л- мэрЫгендерщ не? — Эл! де турырдан тайып, картайып турраным жок. Артында салмары жок, з ш жок калжьщмен курбы- лар жещл шарпысып, сак-сак кулш, орындарынан ту- ратын. — IcTin басы Lnrepi болсын! Ал, шапшац келш, ез уйщ рой, жещл колыцмен «б1Ым!лда» деп бастап ж 1бер. Жылдам 6iTciH. Эр кабыррага уш-терт адамнан белшш, жас ке- лшшектер баскыш койып, уйдщ жорарры жарын, егде эйелдер теменг! жарын сылай бастайтын. Сылай бммей- тшдер, кеб!не жан,а тускен келшдер жары балшык тасып, эперш туратын. Сыланран жер1 кебе бастаса-ак, ысыл- ран, алымды б!р-ек! келшшек кум езген суйык балшык- пен майлап отыратын. Ол куш ауылдын. бар эйел! бала-шарасымен б1здщ уйде. Айнала абыр-сабыр, арыл-тег^л калжын, эз1л-ос- пак, баланын жылаган, кулген дауыстары. Бэршен апамньщ куанышы ерекше. Неше KyHri топыракпен ар- палыскан науканньщ ен курдел!с1 де, туйшд!ш де, ауыры да осы сылак. Сол 6yriH тзмамдалмак. Уйдщ терт ка- быррасын сылап, майлап алу топырак ойраннан да, та- сыраннан да киын, эр г ещцмейтш шаруа. Сол шаруа кепт1н колына тидк буйырса, 6ip-aK б т п кетейш деп тур. Апам риза болганда айтатын «ел1мнен айналдым, журтымнан айналдым» дейтш сездерш каз1р iuiTeft айтып жургешн бал-бул жайнап турран жузшен-ак антарамын.

Б1здер, балалар, уйге адам жиналранына, сонын, шин- де ауылдын бар баласы келгенше мэзб1з. Алдын ала апам дукеннен экеп койран тэттщен, жылап шешесше оралгы болмасын деп, жас балаларра улеспрелпз. Тан- дайына тэгп тиген бала эп-сэтте жеп алып, шешесш умытып, 6i3fli тешректей береди Тэттшщ к н т колында турган б1здщ уйдщ балалары олардан жорары, ектем. Ересектерш арка тутып бауырым Ерланра аммжетт! керсететшдердщ e3i 6yriH кораньщ артынан жаскана сыгалап: — Кэмпит алып шыкшы-ей,— деп жалына карайды. Ерлан табиратынан бауырмал, береген бала, уыстап алып шырып, улеепрш келш, кетж TiciepiH керсетш, ыржиып турар едк Ауылдын. бар баласы б1здщ уйдщ T 3 T T iciH e еркшше шргендерше жудэ мэз. — Зй, катын, елНрмейш десен, ашыран кеженнен экел. Тандайымыз Keyin кегп рой. — Колдарынды жуындар, сусындап алайык, туге! Bip-6ip тостаран ашыран бидай кежеш тамсана оты- рып шедй — Н е косып ашытасьщ, осы сенщ кежецшц дэм1 белек. — Айтпаймын, жаман кар. Он жыл катын болып, ке- же ашыта алмасан, юмнен Kepecin? KefliHri келшдерден уялсаншы. — Агамыз жуас кой. Баска 6ipey болса, муны бая- рыда-ак шырарып ж!берер едь — Аганнын уй боп отырраны юмнщ аркасы а? — Бул солай 1шренед1 рой ендк — Ал, турайык. — Жартысына келш калыппыз-ау! — Жартысына келгенщ не? Ауып кетсчк жарты- сынан. — Келш, сен енШ шайынды камдай бер. Калранымыз да жетерм1з. Каймакка иленген бауырсарьщ сумдык

дэмд1 болушы ед1. Одан да татпагалы кеп болды. Ерш- бесен, nicipin ж!бер. — Каладагы окымысты кайнына сактаран кыстан калган сурж, уннын iiniHe тыккан казын да бар шырар- ау. Содан мшкене буркылдат. — Садага кет-ay! Кайнымнын сыбарасынан! К,ай- нымньщ сыбарасын саран асып не KepiHinTi?! Буйырса 63i келгенде дэм татарсын. — Курдассын рой, саган дегеш белек шырар. — И з, ау, соны айтсаншы! — Муттайым екенандер,— кулген бойы апам ас уйге беттейд!. Коп кеникпей казандыктан сыздыктап тутш кетерже- дь Кыстыкун1 болса, TyiiH будак-будак шырар ед1, ка- 3ip оты болар болмас кана жалын атып шалкып жатыр, кезге де кершер-кержбес. Эп-сэтте мурынга конырсы- ран май Hci келед!. Бауырсактын Hci. Муны сезген балалар Timi де уйден узай коймайтынбыз. Шыдамсыз- дары ас уйдщ eciriHeH сыгалап карап: — Эл ! nicKeH жок екен!— деп кайтып та келед1. Апам eciK алдына тек тойда рана усталатын улкен ак самаурын шырарып араш салды. Hie тартып отырран б1здерге енд1 ашкылтым, езгеше тутш Hci жетт1. Бул да таные жай. Апам тамызыкка май карарай кабырын сал- ран рой. М ай карарай кабырыньщ тут1н1нде мурынды кытыктайтын эдем! Hie болушы ед!. Апам бауырсактын алдынгы eKi-уш куырымын б!р тегенеге yflin экеп, барлырымыздьщ ортамызра кояды. Бауырсак алдын балаларра улеспру апамнын эдет!. Ба- ранадан кутш отырранымыз да осы — ыстык бауыр- сакты уыс-уыстан демде-ак талап экетт!к. KeperiMi3fli алып болган сон уйге кайтып беттемей, ауыл сыртына карай ойыстаймыз. Ойнап журш, б!здщ уйд! нысанага алып, жалтак-жалтак караймыз. Б!ркыдыру уакыттан сон эйелдер бар кабырганы тепе сылап болып, колда- 90

рын жуып, уйге шредк Сол кезде апыр-топыр шабуыл- дап 6i3 де жетелш. Сонда эйелдердщ бэр! каймак каткан кула шайды сораптай iiuin, арыл-теги терлеп, кызара 6epTin отырар едь Ортада буы буркыраран палау. BipaK оран ешкай- сысы касык батырмаран. Шайды сораптауына караран- да катты шел1ркеген турлер! бар. EKi-уш шыны кула шайды тартып алып, терлерш суртш бауырсакка уздш- создык кол созады. — Ал, келшшектер! Кел ад ер, алып коялык. Ш ар- шагандарынды басады. Аз жумыс iciereH жоксындар.— Апам швлмектег1 актан куяды. — Ал, кегпк1 — Ал, кегли... Эйелдер тамакты осыдан кешн рана карбытып жей бастайтын. Bipa3 Kyflicin калжындасып отырран сон 6ipey сы- зылтып эн шыркайтын: ...Аспанда-ау ай болмаса адасады-ай, Кен1лд1 кетермесе Kip басады-ай, ахау. Кеудеа-ай жаксылардын алтын сандык-ай, Сандыкты юлт болмаса юм ашады-ай, ахау! Ашык турран eciKTin тубшде отырып ап уйып тыц- дай 6epymi ед1м. Кеп эн айтылар едь — Бар ма efli?! Анауьщнан куйшы. Анда-санда ба- сымыз косылранда, 6ip-eKi ремке кагысайык. Баска не кызык керш жатырмыз. — Соны айтсаншы! ...Тары емен, марал емен тау жайларан, Мен 6ip жан шер жайларан, мук ойларан... Тары 6ipeyi кещл тербейлн мунды эн бастайды. Кей- 6ipeyi унс1з курсшдк Шай элдекашан iiutain болган, 91

Дастарханнан кейш шегшш, орамалдарыньщ алкымын агытып, желпш сш отыр 6api де. Олар осылай узак отыратын. ©picieH мал кайтар мезплде рана: — Ой-бу, кун кеигарш капты рой,— дейд1 6ipeyi те- резеден мойнын созып. — Кой, туралык. — Ой-бай, бел1м! BipiHeH сон. 6ipi уздш-создык орындарынан тура бастайды. Босагада отырран меш байкаран апам; — Балатай, бузау кайда, байкадыд ба? EMin койма- сын,— дегенде рана мен eciMfli жинап, зыта женелемш. Бузау умыт болралы кашан! Бузау дегенщ де ку. Сиырдын танертен ерген epiciH байдап калса, солай карай жайылады да кешке кайт- канда енес1н тосып eMin кояды. Тебе-тебеге шырып ка- раганмен кер бузаудыд таптыратын Typi жок. Бузау eMin койды-ау деген кауштен бе, алде кун салкындап кеткен бе — бойым калтырап коя 6epAi. Жылынармын деп жуг1рш келем1н. Бузау eMin кой- маса екен деймш. «Апамды 6yriH ренжггпесем екен». Жазды кунг1дей емес, кун батысымен-ак ымырт тез yflipineTiH болыпты. Айнала лезде карауыта бастады. Ешнэрсеш дал ажырату мумк!н емес. Алыстан карауы- тып KepiHreHre бузау ма деп жуг!рш барсам, бута неме- се 6ip туп ши болып шырады. Келес! карайранра жуг!- рем. Е к 1 кара KepiHAi. «Б1зд1н уйдщ кек сиыры-ак шырар, жанындагы кер бузау рой. .«Кап, eMin койды-ау!» Алкынып жетсем — кос туп караган. Караган болганы- на куандым. «Бузау ембеген шыгар? Мумюн, егшге, жу- repire Tycin KeTTi ме? Оран туссе, кузетш1 элдекашан камап койды. Артыма бурылып караймын. Байкаймын ауылдан алыстап KeTinniH. Keft6ip уйдщ шамы жана бастапты. 92

Коркайын дед!м. Тасадан ертегщег! жын-шайтандар шырып бас салатындай, алды-артыма бурылып караура коркамын. Ауылра карай зытып келемш. EciK алдына алкынып келш, 6ip-aK токтадым. Борт-борт куше кайтарран кок сиыр аулада тур, бу- зауы касында байлаулы жатыр. Квк сиырдыц ак жем болган ж е л т мен бузаудьщ езуш деп шубырран Ko6iri емш койранын айтпай-ак танытты. Уйдщ eciriH коргана аштым. Эуел1 санылаудан кызрылт сзуле т о гш п , сон- соц штен бет1мд1 жылы леп шалды. Тер алдында шын- тактап некем жатыр. Апама кар аура дэт1м бармады, квкеме карай тура тартып барып, бауырына тырылдым. Шешем уйге от жарыпты. Калтыраган денем жылына бастады. Сыгалап караймын — апамнын. жузш де ренин, ашу байкалмайды, к ец ш жай сиякты. — Бэйбине, уйщ тап-туйнактай болып калыпты рой. Пэлесщ-ау езщ!— деп, экем кус жастыкка шалкая бер- дк Мен де жанына кисайдым. Шешем жауап катпай-ак жуз! кул1МС1-реп, бар бол- гаиы отты косей бердк Шоктыц сэулесшен бе элде ку- л!марегеннен бе, апамнын, сондары вщ коркып келген маран 6ip турл! MeftipiMfli, жылы шырайлы KopiHin едь Казанньщ какпарын ашып, еттщ K©6iriH алды. YflAi жас еттщ жарымды Hid жайлады. Мен маужырап жатып, калрып кетшшн... ...Бул MeHiH ес^мде калган сонры сылак едк Сол жы­ лы бастауыш мектетт 6iTipin, келен кузде ортальщта- ры интернатка ауыстым. Одан кейш уй сылаудын, куа- нышты сэттерш Kopin, басымнан отшзген eMecniH. Ке- йшнен уМ м1з де орталыкка ко ш т, дайын бетон уйге Kipfli... Менщ ойымды аяк дыбысы б о л т ж1бердй Аппак свитер, кок шалбар киген, 6ip колында устаран кег!лд1р 93

сулыгы бар, 6ip колымен терт жасар кызын жетелеген менщ бейтаныс корпим етш бара жатты. Ж ур 1м жещл, кимылы ойнакы. Колац шашын TericTen кыркып, бос коя 6epinTi. Иырынан асып, жаурынына теплген шашты са- мал желпш жулкиды. 03i бейне билеп бара жаткандай. Оныц баскадан ерекшелешп туратын осы сымбаттылы- гына назарым эуелден ауран-ды. Кешн сурастырып, оныц карсы уйде туратынын, жасыныц жиырма сег1зде екешн, куйеуц терт жасар Жанна атты кызы барын бщгем. Олардыц кашан Kbi3MeTiHe кетерш, кай шамада келерж, сешлге кай мезплде шырарын эбден жаттап алгам. Кызын бала бакшадан экеле жаткан 6errepi бул. Соцынан колындары бушрл1 eKi торга сыкай азык-тулж толтырып алган Kyfteyi, айналасына назар салмастан алга караран бойы, салмакты басып бара жатыр. Булар унем1 катар журунп едь Катар журген калпында юмнщ болса да жтифатын ездерше аударрандай. Турлершде, ж урю нде, ездерш устауында 6ipiH-6ipi емеуршжен та- нитындай туЫшскен, урыскан жандардыц жарастылыгы бар. Теректщ тасасына тырылрэн кызына: — Ж анна-ау, кайдасын.? Жылдам журнй, кино бас- талып кетедк— деп дауыстады келшшек. С1рэ, телевизордары журш жаткан кеп сериялы кино- ра асырып барады. Мурныма тутш nici келгендей. Апам- нын, от тамызатын май карагай кабыгыныц HiciHe уксас. Ж ан-жагы ма зерлей карадым. Кеше сыпырушы теректщ теплген жапырарын 6ip жерге yflin от койыпты. Кез1ме апамныц топырак ойып жаткан келбеп тары елестедй Бейтаныс KepmiM узап бара жатты. Осы келшшекке неге назар аудара беремш. Енд1 уккандаймын. Апам да сол жылы жиырма ceri3re шыккан едйау. Орнымнан турып, мен де уйге аяндадым. Айналам толган сэры ала жапы- рактар.

САН СУРЕТТ1Ц Б1Р1 ЕД1... Мурат елепзе ерте оянып, терезеге карай аунап тус- Ti. Белме iiui жап-жарык екен. М амыражай шуакты ер- тенгш к тыныштыкты бузып шьщылыктаган 6ip эуен Кулагина емш-емш жетедк Бул кунде eciin журген тор- гайлардын оран таныс дагдылы дыбысы едь М анаурап K03iH 6ip ашып, 6ip жумып, буйыгып тындап жатыр. Торрайлар оран «тан атты», «тан атты», «турсайшы- турсайшы» дейтшдей кершедь Биыл кектем uibiFa, терезе алдына осы ала торрайлар уя салган. Содан 6epi эр танды жудырыктай кустын сай- раган эшмен карсы алатын болды. Кунде бул кезш аш- канда ездершен баска еш жан баласына TyciHiKci3 т1лде айткан эндершщ эуешмен бе, элде самал екпшшен бе, бутактарды сэл не конактап тербелш отыратын. Ал со- сын сайрасын келш. Бул ала торрайлар Мураттын айны- мас достарына айналган. Булардын ауылы шаны шыккан куан, api тастак жер- ге орналаскан. Колдан отыррызылганы болмаса агаш атаулы кеп ушыраса бермейдк Ауылда уш-терт уйде тана бар шыгар. Сонын 6ipi Мураттын yfli. Зэул1м-зэу- л!м уш-терт туп терек кептен бар. 95

Баска балалар сиякты Мурат та улкен адамдарра, ocipece тэтесше сурак коюга эуес. Аслан кайдан пайда болтан? Кулап кетпей ме? Мен сенен тудым, сен зжемнен тудьщ, ал зжем юмнен туды? Эжемнщ эж еа юмнен ту- ды? Ол тэптштеп куалай сурай беретш. Урындырса, тукке тусшбейтш 03i. Калай кеп сураса, соншама туй- ыкка тфелгендей болатын. Сол эдетше салып, ала тор- райлар мекендеген теректердщ де ««юмнен туранын» сураран-ды. Теректер жайлы айтканда тэтесшщ караторы жуз'1 сэл нарттанып, кезшде куаныштьщ ушкынындай элде&р сэуле кубылып, 6 i3 оны ертеректе, сен де жоксын ол кез- де, отытызтан едш. Сонда байкамай беНмнщ мына жерш бутак алып кетш едк— деп сол жак езушен сырт- ка карай тартылган болар-болмас тыртыктыц i3iH сипап коятын. Терек жайын айта отырып, 63i сэл курсшгендей болушы едь Ж узш томен салып, ойланып калатын. Неге элпнде куанып, неден K y p c iH in , ойланганын Мурат ба- жайлап жатпайды. Dip гажабы, осы сызат тэтесше эр- кашан кещлдене жымиып, жузше кулю уш рш п турган- дай эр бередк Т эте а М урат e n e y i гана туратын. «Б1з» детеншн KiM екенш ойлап бас катырмайды. Щм болса, сол болсын. Ол тек ауыл балаларына терезе алдында осы уш-терт туп терек e c i n турганына мактана алатын. Буран ен куаныштысы осы едг. Терезеш келегейлеген жапырактар арасынан 6ipHe- ше нэз1к сэуле керпе уст1не куйылып тур. Мурат сира- рын шырарып кунге тосты. Кун кыздырган аягы жып- жылы. Жылы шуак маужыратып уйкы шакырады. Не уйыктаган емес, не ояу емес балбыраран куйге T y cT i. Балбырап жатып киялдауды унататын. Ж аз болса, ауылдьщ бар баласы асыра кутетш 6ip шары бар. Ол — булд!рген шскен кез. Осы ауылдыц ipi- л!-усакты бар баласы жиналып булд1рген теруге аттана- тын. М урат 03i тектес балалармен ауылга THin турран 96

Коцыршокыны ениилейдк EpeceKTepi ары карай Молда- байга асып кететш. Мураттар Коныршокынын ездерше калранына дэн риза. Булд1рген маусымы етш барады. Жакында агып тау- сылатып шырар. Bip барып кайтса... Коныршокынын туст1к жагында етекке карай созылып жаткан уш сай бар. Осы уш сайдын жидеп ауылдыц бар баласына же- тетш. Тек... Тек сонры жылдары калага апарып жидек сатуды эдеттенген эйелдер терш кетпесе... Даланын же- MiciHeH шай-суын айыратын б1рд1-ек ш колы бос, пысык келшшектерд1 балалар да унатпаушы едь Кейде алды- нан ушырасса, «бар, api барывдар, ю сш щ алдын тапта- май» деп аулакка куып тастайтыны эбден зырырданда- рына т и т жур. 1Ш ркш, жидек неге унем1 nicin турмайды екен деп ойлады Мурат. Аузына жидектщ дэм1 келш, кебершген epHiH жалап койды. Кокыршокыньщ TepicTiK тастак бетшде уйдей-уйдей ак койтастар бар. Катпар-катпар коныр тас, э ж е а айта- тын ертег1дегщей, алыстан Иран-Мысыр шаЬарларынан керуен тартып, шаршап келе жатып 6ip-6ipiHe ipKec-Tip- кес uierin, содан тура алмай калган туйеш елестетер едь Булд1ргенге эбден тойран балалар осы койтастарра ке­ лш шыратын. Буран сокпай кеткендер1 сирек шыгар. Бар бала осы «шеккен туйелердЬ жаксы Kepyuii едь Онын тары 6ip сыры бар. Кун кыздырран ып-ыстык таска таласа-тармаса ер- мелеп шыратын. Алакандарымен кущи келегейлеп, сол- TycTiK шырыска карасатын. Сонда алыстан мунартып кала коршуна едь Козге алгаш кала емес, караконыр тут1н будактаган узын-узын трубалар кершер едь Сол трубаны куалай кезд1 сэл томен аударса, кегшд1р са- FbiMFa opaHFaH кала булдырайтын. Каланы кердш деп бар баланьщ мэз болатыны осы рана. Бул койтастар ба- лаларды каламен жалгастырушы «куд1рет». Ыстык тас- 4—156 97

Ка табандарын T ip e ft, иектерЫ Ттзелерше суйеп отырыса- тын. Калара баррандары кергендерш, ездер1 кермеген- flepi ееигендерш болса да, 6ip-6ipiHeH калыспай эцг1ме- лейтш-ай кеп. Мурат ол кезде уназ тындайтын. Енд1 foA М урат та эцпмеге косылар едк Калара бул да барды рой. Тек, булд1рген маусымыныц e T in бара жатканын айтсандлы. Баланьщ жидекке бармауыныц ce6e6i бар-ды. Бул арада сэске туе шамасында почта тарататын. Оны бала жаксы бмедк Ол хат тосып жур. Басын KOTepin, терезе- ге бетш такап, сыртка коз хмбердй Кун Коныршокыра иек артып, кетерш п келедк Элем кызрылт сиякты. Та- нертен кун шыкканда даланьщ кызрылт болатыны Heci екен. Eni тебенщ арасындары саймен табын ерлеп барады. Табыннан калып койган сиырларын куалай жуг!рген ба­ ла-шага, эйелдер агаравдайды. Муздай шыкты жа- лан, аярымен кесш Мурат та талай сиыр коскан. Осыны ойлаганда маужырап отырран денеЫ ттркенедк Тэтеш 6 y r iH 0 3 i косып K e T in T i. Кепш сш жиналыска, ойынра барран кундер! ертесше уйыктап калатыны бар. Ондайда ез1мен 6 i p r e Муратты да оятып: — Кекетай, тура рой. Бол ендь менен repi жылдам- сын, рой, жуг!рш барып косып келгенге иен, кетедк— дей- TiH. М урат турып кшнгенше 03i жылдам бетьколын шая салып, снырдын бауырына отыратын. С оцры шщисш саумастан, колына шыбырын алып даяр турран Муратка куалатып хнберетш. — Ж у п р , сиыршыга KepceTin, алдына косып бер. Калып койып, егшге Tycin кетпесш,— деп, артынан ере журш кайталайды. Оны 03iM де б1лем foi\"i деп бул болса жаратпайды-ак. Кер сиырды колындары тобылры шыбы- рымен жон аркадан тартып-тартып япберш, тырагайла- тып жуг1ре женелетш. М енщ не жазыгым бар, уйыктап

калган ездерщ емес пе дегендей артына бурыла карап, дагарадай м уй зш шайкап-шайкап алып, сиыр байрус табыннын соцынан борс-борс ж е л т кете баратын-ды. Сырткы eciK сыкырлай ашылып, тэтесшщ аяк дыбы- сы бш нди М урат керпесше Kipin, уйыктаган болып жата калды. Ол жалындырып барып турранды унататын. ©к- шесш тык-тык басып, тэтеы жанына такады. KepneciH ашып мойнынан шскедь ©3i 6yriH кещлд1 сиякты. М у- раттын T 3 T e ci кызык. Кейде шалкып-тасып, кещлд! жу- реди Мундайда ол кулегеш те эзшкой. Муратты да ерке- летушде т е к жок- Ал кейде салы cyFa к е т т , тунжырап, ешнэрсеге ыкылассыз сулесок Ke3i де болады. Мураттьщ жек керетш1 осындай т а к . Тэтесшщ кейтн керш бул даты басылады. Жаутандап карай береди Артык сез айтура батпайды. Сейлесуге yiuiHiui 6ip адамды 1здейдЕ EKeyi-ак болган кандай жаман! Бупн кещлд! екенш ce3in, жаца оянран болып, Kepi- лш, мойнынан кушактады. Т этеа кендлденгендеп эдетЬ не салып, ашык даусымен езшен-ез1 сыцрырлай кулш, оны api-6epi аунатып, кытыктай бастайды. Муньщ унататыны тэтесшщ осындай теплме акжаркын caTi рой, Еркелеп куш бойы ойнаура бар. Оран уакыт кайда? Айт- канындай-ак, тэтес1 муны аз-ак ойнатып, шай коюга uibiFbin кеттЕ Мураттьщ кещл1 кетершп калды. Элдене- ге елепзш, бойын билеген купия 6ip куанышты сезшдЕ Ол шалкасынан жаткан Kyfti iuiTefl куб1'рлеп, саусарын ерн1не THri3in санай бастады. Bip еш... уш... терт... то- рыз... он... iM. Он куннен кешн салып ж1беремш деген, келетш уакыты болыпты. Асырыс турып кшне бастады. Bip-еш керьпш алып сыртка шыкты. TaTeci самауыр койып жатыр екен. Ба- сын кетерш буран куле карайды. K©3iHe самауыр урле- генде тутш тисе керек, сэл жасаурагандай. BipaK Meflip- лене кулш тур. Мурат коранын артына айналып кеттЕ Ауылдьщ аярынан шретш кара жолга ум1тпен кез тастап 4* 99