Биші құс

Ъч(Ъ) биш! к*е Элем халыцтарыныц енер жэне внерпаз хацындагы epreiinepi К,урастырып, орыс тшнен тэрламалагаи Ралым Доскенрв ¥ АЛМАТЫ «0НЕР. 1992



КЫЗ-БАКД (хорват epTerici) Ертеде 6ip кемшр мен шал болыпты. Bip перзентке зар бопыпты. Уакыт озып, картайган сайын кайгырып, кундо-туш кудайга жалбарынып, бала сурапты, тым курымаса титчмдей 6ip бада бер депти К,узыры куигп кудай тагаланьщ рахымы rycin, кемгнр жукт1 болады. Т орыз ай дотерт,* tofh3 кун толратып... куйтакандай 6ip бака туады. К,ыз-бака! Шыр ет- Keiifli ацсаран ею Kapi буран да шуюршшк eTirrri. К,ыз-бака уйге сирек шредк кеб1несе таза ауада жуз!м- д(кте журеди Шал да кун узак жуэмД1ПНЩ шннен шыкпай, жумыс жасайды, KeMnipi туею асты сол жерге экелш береди Кундерде 6ip кун кемшр кэрйпктен эл1 6iTin, эбден элЫрейдй Аягы, бел! сыркырап, орнынан туруы мук болып калады. «Шалдыц тамагын кайтш жетк1зд1м»,— деп назаланады. Сол кезде аулада журген кыз-бака (он тертке толган шары екен) тарбаддай cexipin, шешесшщ касына келш: — Апатай, сен кэртейдщ, экеме гамак таен алмассыц енди Экел, мен 'апарып береййн! — дейди — Ойбу, кызым-ай, сен калай тасымаксьщ? Tirrri кумыра устайтын колыд да жок! — дейд1 кемшр муцайып.

— Аркама койып, шандып байлап таста, сонда тегшт- шашылмайды,— дейд1 бака. — Мсйлщ б1псш, байкап керешк! KeMnip баканыц аркасына тамак куйылган кумыраны та- нып, жолга салып ж1береда. Бака ауыр салмактан кайысып, тырбандап, зорга дегенде жуз1мджке жетеда, б>рак шарбактан каргып ете алмай, не какпаны аша алмай, эбден киналады, болмаган сон айгайлап экесш шакырады. К,ыз-бакасыныч даусын кулагы шалман шал касына келт, кумыраны шешш алып, тамагын imefli. Бака экесшен шие агашынын бутагына отыррызуды етшеда. Шал «кызын» жерден аялай кетерт, агаш бутагына отыргызады. К,ыз-бака кеншдент, эн сала бастайды. Кэд1мп бакалар сиякты бакылдап, курылдады. деп ойламаддар, оньщ даусы аса эсем api биж едн TinTi ешкандай кезбе эний шенше жетпейтш. Эн тамылжи шалкып, алыска ecruiefli. Сикырлы вила1 шыркап туррандай сезшедь Жакын мацайда 6ip ханзада ан аулап журген екен, гажап энд1 ecTin, эн иесш керуге кумартыпты. Желд1ртш жуз!мджке барса, куйбендеген шалдан баска ешюм кершбейдь Шал ештене ест1мед1м, ешюмд! байкамадым, тек мана 6ip карга ушып егп тебемнен деп жауап кайырады. — Кудай уинн, айтшы, kim ceHiH жуз1мд|пнде эн шыр- каган? XCiriT болса,— андасым, кыз болса — жарым бол- сын! — дейд1 ханзада тагатсызданып. Шал шынын айтуга 6ip жагынан коркады, екжпн жагынан уялады. Мысы курьжан ханзада ушне кайтады. К,ыз-бака келеш куш де экесше туею асын жетюзедк Тары да шие агашынын бутагына жайрасып, эн шыркайды. Ханзада кешеп эн кайталанып калар деп, сол тедаректе ан карып жур еда, сынгырлаган сулу эуещй ест1с1мен, шауып жетедь Танжылмай тындайды. К,ыз-бака шие бутагына ко- нактаган Kyfli yHi мын кубыла даршдеп, булбулша сайрайды. Эн баяулап барып тыншыганда, ханзада шалга келш, Kerneri aypeciHe кайта тусед|, калай сураса да, шал кашырткылап, шынын айтпайды. Шалда 6ip сыр барына ханзада шубэаз сенедк ейткеш эн осыныц жуз1мдтшен еетшген. — Tycxi асьщды шм экелд1 сенщ? — дейд! ханзада. — KiM экелучй едк ез1м ала келгем,— дейд1 шал.— Уйге баруга алыссынам. Сондыктан да тамарымды жуз1мдж ба- — Ух, кандай эн едй Журепм шымырлап, кенйпм босады! Аксакал, сенщ бул эннщ иесш бшетжще сешм1м кэм1л! К,орыкпа менен! Егер ез1м куралпы Ж1пт болса, айтканым 1Вила —кайырымды, суйюмдк куйтаКондай перште, орман-тогайды мс-

айткан,— айрылмас анда боламыз, житг емес, кыз болса,— калындыгым деп бшермш! — дейд1 ханзада елердепсш айтып. Жас ж!пттщ азапка тускенш андаган шал шыдамай: — Айтар ед1м, уят! Ашуланып каларсыц деп ойлай- — Абыржама, айт! — депт1 ханзада алып-ушып. Шал ханзадага бар сырын жайып салады, эн иеЫ — взшщ жалгыз «кызы», кыз-бакасы екешн айгады. — Жерге туссш! — дейд1 ханзада. Бака cexipin жерге тусш, куйкылжыта эндетедк Ханзада- нын журеп тыпырши тулап, жуз1 бакыттан бал-бул жанып,, былай дептк — Бака екен деп кемсгпп, жасытпауга ант берем! Айдай ару калындыгым деп бшермш мен ceHi! Жарым бол! Ертец сарайга менщ exi агамньщ калындыктары келедь Экемнщ уэдеса бойынша, кай калындыктын экелген гул1 эдем! болса, соныц Kyfleyi тэж бен такты иеленбек. Кеципц суйген гулд1 алып, сен де кел ертен сарайга! Кыз-бака айтыпты: — Шын каласан, сез1нд| жерге тастамайын, ертен сарай- ына келейш. Тек маган 6ip аппак кораз ж1бер, соган салт мшш барамын,— депть Ханзада муны естк1мен сарайга барып, кардай аппак 6ip коразды тандап устап, кызметипсшен кыз-бакага 6epin ж1бе- pinTi. Сол exi арада бака Кунге конакка барып, кун-кейлек алып келшть Ертесше бака коразды ерттетш мшедк кун-кей- лепн колтыгына кысады, тебшш калып, сарай кайдасыц деп куйындата женеледь Кала какпасын кузеткен жасауылдар ак кораз мшген, кез1 багжиган баканы ж!бергйп келмей, жолын бегейдк 6ipaK бака ханзадага шагьтам дегенде, асып- сасып, какпаны айкара ашады. Калага xipiciMeH кораз шанкан боз аргымакка. бака — теч- дессзз сулу кызга айналады. YcTiHfleri 'алтын туей кейлеп кундей жаркырап, кез карыктырады, гул орнына колына сэн- мен буылган бидай масагын устапты. Кыз-бака король сарайына тура осындай кейште xipin барады. Жиналган журт квздерш айыра алмай, «ah* урады. Король улкен улынын калындыгына таяп, кандай гул тацда- ганын сурайды. Кыз хош шсп райхан гулш усынады. Король ундемей, ортаншы улдыц калындыгына карай журедь Кыз нарт кызыл калампыр гулш береди Енд1 король кенже улдыц калындыгына мойын бурады. Нуры толыксыган ару калыцдык гул орнына, бидай масагын сыйлапты кайын атасына. Сонда король: — Сен ен сулу, ен касиетп гулд1 дэл тауыпсыц! Ас атасы — астык екенш тусшгенщ еоЛ бул. Ендеше сен сиякты

акылды жаннан акымак королева шыкласа керек. Салтанат пен гул жаксы-ак шыгар, б!рак журтыца Keperi — ток, бейбет OMip! Егер мен1н кенже улыма турмыска шыгуга бел байла- сан, тэж1м мен тагымды соган беремш,— дейд! Te6ipeHin. Осылайша кыз-бака королева болыпты! ГУСЛИШЫ ПАТШАЙЫМ (орыс epreiici) Ж ан баспаган жер екен, жан бишейтш ел екен, соя жакта 6ip патша мен патшайым бар екен. Патша сулу патшайыммен 6ipa3 кызык дэурен сурген сон, киыр елкелерд1 Kepin, жиЬан кезуге KOHLui кетедь Министрлерше жарлыгын 6epin, эйел1- мен коштасып, сапарга аттанады. Кеп журд! ме, аз журд1 ме, к1м бшсш,— кундердщ куш алыстагы 6ip патшалыкка келеда, элп елдщ патшасы катыгез, залым адам екен. ЖиЬанкезд1 KepiciMeH, капаска каматып та- стайды. Капастагы мусэтрде сан жок дейдд туш бойы бугауда отырып, KyHi бойы мойындарына камыт салып, жер жыртады дейдь Туткын патша уш жыл азап шегедь кулдыктан калай кутыларын, патшайымга калай хабар жетюзерш б1лмей ки- налады. Акыры 6ip амалы табылып, эйелше хат жазады. — Жерд] сат, сарайды сат, кунымды твлеп, кулдыктан куткар, келш капастан босатып ал,— дейдь Патшайым мэртебел1 куйеушщ хатын окып, жылай бе- pinTi, кезжщ жасын булай бернгп. — Кунын талер каражат табылар-ау! Б>рак соны мм апарып твлейд1? 03im барсам, залым патша алтынымды казынасына салып, абыройымды тегга, эйелджке алар, ми- нистрлерд1 жйберсем, алдап кетпесше мм кепш? — деггп. 0pi ойлап, 6epi ойлап, Sip icxe кещл бемтедь Колан шашын кыркып, сэнд1 квйлепн шешш, кезбе куйпннщ кейшне енедь К,олына гусли1 алып, ешммге ештене айтпай, жолга тусед)- Жолдын алыстыгы да, кпнщ киындыгы да патшай- ымды жасыта алмапты. Залым патшанын сарайына келш, гуслиын сынгырлата шертйтп,— естй-ен жанныц eci xeTin, кайта-кайта тындай 6eprici келштк Эсем эуещи кулагы шалган патша гуслишыны сарайга алдырады. — Салем саган, гуслишы! Кай елке, кандай патшалыктан келдш? Жешнд1 айт! — деп сауал тастайды залым патша.

Гуслишы айтыпты: — Таксыр, кез1мд) ашкалы кергешм — гусли, аягымды апыл-тапыл баскалы шарлаганым — кудайдыц кен дуниесь Журттьщ кониин KeTepin, кунелтетш жайым бар,— депт1. — Сарайда 6ipep кун болып, енер керсет. 0peai енерще орай сый тартармын,— дейд! залым патша. Гуслишы патшанын сезше кулак асып, сарайда калады. Кун сайын куй тартып, кецшн аулайды. EipaK патшаньщ Кумары таркап, кулак курышы канар болмайды. ЦНркш, куй деп осыны айт! Кдйгыны да, муцды да колмен сылмгандай жок кылады. Гуслишы патша сарайында уш кун турган сод, кайтуга жииалып, патшадан руксат сурайды. — Таксыр, талай кун етт1, талай куй тартылды. Кайтар мезгЫ таяган сиякты,— дейдй — Не калайсьщ? ©нерще лайык кандай сый тартсам екен саган? — деп сурайды патша. — Таксыр, маган жол cepiKKe 6ip туткыньщызды берщ^з! К,апасьщыз толы бугаулы кул екен гой, KeMin калмас. Жапан туз, жыныс орманды жалгыз шарлаймын. Кейде т1п катысар адам баласына зар боламын,— дейд1 гуслишы. — Мейлщ б1лсш! Тандауыца толганы — семiKi.— дейд1 залым патша. 031 бастап капаска ертш барады. Гуслишы ккендеул! мускшдерд1 шола карап, туткын пат- шаны тацдап алады да, eKeyi жолга шыгады. Журе-журе ез патшалыктарыныц шепне 1л1нед|, сонда жийанкез патша: — Азаттык бер, ерк1ме ж1бер меш, меЙ1рбан жан! Мен квп туткынныц 6ipi емесгйн, патшамын. Басыма сыйлар бо- стандык ушш калаганыдды сура, колыцнан какпаймын,— дей- д1 гуслишыга. — Онда бетщнен жарылкасын,— деп жауап кайырады гуслишы,— маган тугщ!Йц де кереп жок. — Бэрекелд!, ендеше конагым болып, дастарханымнан дэм тат! — Уакыт тапсам, согармын. Сол арада eKeyi коштасып, эркайсысы вз жолына бурылады. Патшайым тете сокпакпсн жупр1п отырып, куйеу1нен бу­ рый сарайга жетед!, уст1ндеп гуслишыныц шокпытын сыпы- рып, бар жаксысын кишш, жасана кояды. bip сагат отпей нвкерлер дабырласып-шуласып, топырла- сып-жупрю1п, сарай !ш1 дуб1рге толады. Дуб1рлесе iieci бар, патша агзам кел;р гой! Патщайым патшасына слб!рей умтылады, 6ipaK патша оган назар да аудармайды. Журтымен амандасып болтан сон, мииистрлсрше карап:

— Mine, мырзалар, эйел деген осы! Мен киналып, капа- стан сэлем жолдап, мал-мулжт1 сатып, куткарып ал деп жалынганда, кол ушын беруге жарамады, енд1 келш мойныма асылмак! Куйеуш умыткан эйелд! мм деуге болады? — дейдк Министрлер патшаньщ алдында курак ушып: — Таксыр! СИздщ хатьщызды алысымен, патшайым !з-тозсыз жогалмп кетш, 6yriH гана сарайга оралды,— деп мал1мдейдь Муны естц-ен патша каИарланып, кэрленш: — Министр мырзалар! Опасыз эйелдщ уммш сендер айтындар! Куйеушен неге бас тартты екен? Жар парызын неге бузды екен? Егер 6ip гуслишы жшт болмаганда, пат- шаларьщды мэнпбаки кермес едандер. К,удайым сол гусли- шыны эмке коргап-коштай берет. Алдыма келсе, жарты патшалыгымды соган сыйлар ем! — деггп. Бул кезде патшайым гуслишынын кшмш киш, биннбей, аулага барып, гуслиын кумб1рлете шертш ж1бередь Патша сыртка жупре шыгьт, куйцпнщ колтыгынан демеп, сарайга алып Kipefli де, некерлерше: — MeHi азат еткен гуслишы — осы! — дейдь Гуслишы кенет сырт кшмш лактырып тастаганда, жинал- ган журт патшайымды танып, тан калады. Патшаньщ Te6eci кекке ж ет л куаньш, агыл-тепл той жасап, 6ip апта бойы бас кетермей думандатыпты деседь ГАЖАЙЫП ГУСЛИ (украин ертеaid) Bip дшрметш болыпты. Сикыр енерш жете MeHrepirrri. Элп дшрменшжщ кемекппс! бар екен. Уш жыл бойы дшрмен тартып, жан аямай енбек еткен кемекцн жМт дшрменилге — Шебер, жолыма каражат берщ'з, уй1ме кайтар уакыт жетп,— депть Kapi дшрмешш жас дшрмешшге карап: — М ет ц акшам жок, 6ipaK саган гуслиымды берейш, оны тартсан, не турл1 тамашага батасын,— дейдь Ж1пт гуслиды алып, алгысын айтып, ж урт кетедь Жу- ре-журе калын орманга мредк Орманды жол басар карак- шылар жайлайды екен, жалгыз жйтгп керш, жабыла байлап алады. — К,айда тарттын, нас неме? — деп сурайды. — Уйге асыплп барамын.

— А к та бер, эйтпесе жоктауынды 6ip-aK асырамыз,— деп бопсалайды карамиылар. — Ырымка актам жок, 6ipaK мына гуслида ойнасам, кызыкка карык болып, 6ip жасап калар ед1цдер,— дейд1 ди- ipMeHmi жшт. — Ал, ойнап кер! X iriT гуслиын -пзесше койып, тьщкылдатып, би эуешне басканда, тамам каракшы жапур-жупыр билеп кетедй Ток- тайын десе, дэрмен жок, аяк-колдары ербендеп билей беред|‘. — Агатай, токта! Bip кап алтын берелж,— деп жалынады олар дшрметшге. X iriT куйж токтатып, каракшылар кап толы алтын экеп бередь Алтынын аркалаган жйтг кенил тасьт, ушне келедк Кдракшылар езара Kenecin: — Ж ол басар болмай кетмр жынды басымыз-ай! nepi каккандай биледж кеп, биледйс кеп, елш кала жаздадык. Bip кап алтынымыздан айрылдык. Калайда кек кайыруымыз ке- рек,— десшть ¥ры-кара араларынан 6ipeyfli шыкарып, ол кайтсе де ди- ipMeHiui ж т т т щ жазасын тарткызбакка 6eKiHin, сотка келедк — Пэлен деген дшрменип 6ip кап алтынымды тонап кетт1,— деп шагым айтады. Сот кеп ойланып, бас катырып жатпай, сарбаздарын шакырып, дшрменим xcirirri тауып экелуге эмip етедь Эле- кедей жаланган сарбаздар койсын ба, киыр-шиырды тугел TiHTin журщ, дшрменнн жнтгп тауып, дедектетш соттын алдына алып келедь — Bip кап алтын урлаганьщ рас па? — деп сурайды одан сот. — Жок,— дейд1 жйтг,— макан оны каракшылардын eaaepi бердк — Жалкан! — дейд1 сот.— Журтка алтын тараткан карак- шыны керсем, кез!м шыксын. Кдракшы тек алканды 6i;u';ii. Дарка асындар мына алдамшы урыны! Аланка дар акашы орнатылып, дшрменгшш калай дарка тартатынын керуке жиналкай журтта кисап болмапты. Дnip- мешш жЫт айтады: — Кдйырымды халайык! Соцкы рет гусли тартып, шер таркатуыма мурсат берМздер. Енд1 кайтып гусли ойнай ал- маспын,— дейдь Жйтгпц тЬлепн ест1ген каракшы: — Ойбай, ойнатып Keperi жок! — деп бакырыпты. — Жок,— дейд1 сот,— ел1м аузындагы адамньщ соцгы тглегш орындау керек. X iriT гуслиыныц сымдарын козкап, ойнакы 6ip сазды куйкылжыта женелгенде билемеген жан калмапты. TinTi ит

пен мысы* ешпендтзктерш умытып, жуптаса билесе керек. А л дшрменцл кояр емес, уст1-уст!не туйдектете тартады. Акыры каракшы жалган шагым айтканын, гуслишы жзззтке 6ip кап алтынды ездерз сыйлаганын мойындапты. . Дшрменшз ж т т босап, орнына каракшыныц e3i дарга тар- тылалм. К¥Д1РЕТТ1 КУЙШ1 (белорус epreeici) Замандардыц заманында 6ip куйшз гумыр кезшптз. Бала жа- стан енер куып, куй кайырыпты. 0пз жайып журш, курайдан сыбыззы киып, уивдете тартканда, опздер куй- сегензн токтатып, кулактары салбырай мулгш, тындап ту- рады екен. Ормандагы кус калн»т, батпактагы бака тын- шып калса керек. Кейде кыз-бозбалага шееin, тунп кузетке шыгады. Тун тынык, жер-алем бусана манаурайды. Калжыц-кулк1, ойын- сауык- Керемет. Сонда бала сыбызгысын ержне апарып, бояу созылтып куй бастайды. Кыз б1ткен, ж1ззт бзткен тепе уйып калады. К,ай-кайсысы болмасын, журектерше тэтп шырын куйылган- дай, беймэл1м 6ip куш каззлп алып, бижке, шыркау бижке, жулдыздары жымындаскан ашык acnaHFa экетзп бара жат- кандай сеззнуил еде TyHri кузетшшер кыбыр етпей, калшиып отырады, куш бойня азапты жумыстан салдыраган кол-аяктарынын сыркы- рай ауырганын да, журектерз сазып, карындары ашканын да умытып кетеде Тым-тырыс отырып, куй тыцдайды. 0Mip бойы ссылай отыра беруде сикырлы сэтпзз бппеузи тизейде Кенет сыбызгы унз сап тиылады. BipaK ешшм орнынан козгалуга батпайды, орман-токайга шашырай, толкындай та- ралып, тупс1з аспанга калыктап ушкан сылкым сазды уркггш алармыз деп каймыгады. Сыбызгыза кайтадан тш 6iTin, сыбырлай оксиде Сол шакта бэрзнззз KouLni кузщрт тартып, журек сыздаткан сагы- ныш пен муцныц кушагына кемшеде.. Байдыц шаруасын шаруалап, кас карайтып, уйше кайтып кеде жаткан эйелдер мен еркектер естидз бул куйдз, еспген бетте тастай катып, тунере кулак кояды. Жадыларында буки еткен прлжтерз жаш ырып, Ызррзн созван кедейлвк пен кашрет-кдйгьз, бай мен байшжешпвз мазагы елестейдз. Кекзрек каре айрылып, ет Ю

жакынына жоктау айткандай, баласын согыска аттандырган- дай болады, анырап жылагылары келедк Тындарман кауым батпан кайгыдан бупле бастаганда, куй юлт кубылады. Кен1лд 1, сауыкты эуен кетед1 еркелей ecuiin. Шаруакор журт шалры, тырмасын, айыр, ашасын тастай салып, бушрш таянып, биге мркедь Адамдар да билейд1, аттар мен агаштар да билейд!, жул- дыздар мен булттар да билейд! — билемеген еш нэрсе калмайды. Бала кушшнщ кудзреи осындай едд! Онерл! ерен ер жетм, жаксы агаштан скрипка жасап алады да, ел аралап, жер кезедь Барган жерш куанышка белеп, куй толгайды, разы болган журт барын аузына тосып, курак ушады. Ж ол азып>ш 6epin, шырарып салады. Куйил осылайша 6ip кысгактан 6ip кыстакка е т т , алгы- спен алканып, куанышпен куаттанып кеп журедд. Б>рак оны байлар жек KepinTi, ейткеш оныц скрипкасын еспген ел ецсесш жазып, бай-мырзаны тыцдауды койыпты. Жас куйил байлар уинн кезге шыккан суйелдей болады. Бай-байшжеш жиылып, куйипнщ кезж жоюга серттеседд, «Куйипш елTip!» — деп талай каракшыны азгырып багады, 6ipfle-6ipeyi конбейдд. 6йткен1 енерпаздыц енерш барша журт сыйлайды екен. вздер1 елируге, «сикыры бар пэле» деп жэне коркады. Акыры олар шайтандармен келкедь «Бай мен шайтан сыбай» деген сез бекерге айтылмаса керек-тк Куйил орман imiHfle келе жатканда шайтандар оган он ею каскырды айдап салады. Cepiri жок жалгыз, каруы жок кур кол куйил катты сасады. Он ею каскыр оны каумалай коршап, TicTepi сакылдап, кездер1 шоктай жайнап, жакындай бершть «Бггкен жер1м осы екен»,— дейд1 куйил. Соцгы рет 6ip ойнамак болып, коржынынан скрипкасын шыгарып, агашка аркасын суйеп, киягын алып, жосылта сйггейдь Скрипка Tipi адамдай египп коя бередь Букui орман косыла жылагандай болды. Агаш тенселмейда, жапырак сыл- дырламайды — теьррек калт тынады. Скрипка шанагынан селдеген зарлы сарын eai тыныштыктыц жалгыз SMipuiiciHe айналады. Кдскырлар жуасып, т1лдер1 салактаган, кездер! жумылган каллы кимылсыз турады. Шайтандарды да, нешеме кун нэр сызбай ашыккандарын да таре умытады. Бозбала куши шегергенде, аш бершер бурылып, уйкылы- ояу калыптарында ну жыныека сщш кетедь Анталаган аш берщен аман-есен кутылган Kyiimi де вз жен'не кетедь Бейсауат дыбыс жок, айнала тып-тыныш. Ушы-киырсыз орманныд аргы жагына жасырынып улгерген

куннщ соцгы шапагы бшк дарактардын ушар басыи алтынга\" бояп тур. Kyiiiili шымырлап аккан езеннщ жагасына жетш, 6ip таска отырып, демш басады. Табигат^ын мазан калпына кызыгып, коржынынан скрипкасын алып, сызылта тартады. Аслан мен жер бйрдей <елж1рейд1 ерши тегшген эсем эуенге. Ай, жул- дыздар темендей тенедь Бозбала скрнпкасын сыкылыктата желпштш, би куйше басканда тещрек тепе шыр кебелек айналады. Жулдыздар жойдын би ыргагымен асыр салранда аспанда ак боран соккандай болады, шудаланган калыц булт калбалактай жецшлш, езен кемершен аса лыксып, балыктар шорши ойнактайды. Су астында буйыгып жаткан су патшасы да шыдамай !: кетш, тайрандап ала женеледь Су патшасы булшген сон не койсын, езен 6eTi буркылдай кайнап, таудай-таудай тол- j! кындар кетершш, топан су каптайды. Ойпац жерге ipKlnreH : кара суда дамылдап жаткан шайтандар бакырып, атып-атып ; шыгады. Ызага булыгып, тгстерш кайраганмен, куйцлге дэ- нене жасай алмай, мыстары куриды. Су патшасынын 3iKipi апатка урындырмай коймасын ан- I даган бозбала куши токтатады. Эйтпесе тасыган су елдщ ! уй-жай, бау-бакша, епстйтн шайып кетед1 екен. Аз журе ме, кеп журе ме, 6ip жерге келгенде куйипш еы мырза куып жетш: — Бупн сауык-сайран жасамак едйс. Б!зге скрипка тар- тып берсен кайтедо, курмепз куйнн? Ренжггпей, акынды те- лейм1з,— деп етшедь Кезге туртсе кергклз карангы, коналкы жай жэне жок, акта таусылган. Kymui кеп ойланбай, келнпмш 6epin, мыр- заларга ереда. Булар 6ipa3 сандалып, акыры 6ip сарайга келш шредд. Сарайдьщ iiui кужынаган халык — еншен мырзалар мен би- кештер жиналыпты. Bepi сэнд1 кжнген. Кен сарайдын как ортасына улкен 6ip мес койылыпты. Мырзалар мен бикештер кезекпе-кезек алп меске барып, саусактарын шыл^п, кездерш суртедк «Буньщ сыры неде?» — деп тацыркаган куйпп де оларга байкатпай, саусагын матырып, кезш cypTin ж1оерда. Сол сэтте манадан 6epi сарай деп турганы тозак екенш, мырзалар мен бикештер дегеш шайтандар мен мыстандар екенш кереда. «Е-е, мушзд1 куларым,— дейд1 куйпп,— енда бидам ойла- рынды, мен1 ездерщнщ жын-ойнактарыца алдап экелген екен- ещдер гой1 Кектерщд! осылай кайтармаксыцдар гой, шамасы. Жарайды. K,a3ip мен сендерге естен кетпестей тамаша керсетейш». Скрипкасыныц кулак куйж келирш, киягын колына алады да, жан турпштре сункылдатып, ащы 6ip куйд1 азынатады. 12

Алапат куйдщ екшнше твтеп бере алмай, тозактын тас-тал- каны шыгады, шайтандар мен мыстандар зэрелер1 ушып, жан-жакка бытырай кашады. К,уд1регп куйип езймен ештескен шайтандарды осылай женит. СИК.ЫРЛЫ СЫБЫЗРЫ (латыш epreeici) Баягыда 6ip бала болыпты. Эке-uieuieci жок тул же-пм екен. KepiHreHHin eciriHAe кангып журедь Bip у3'м нан Уш>н журттын шошкасы мен сиырыныц соцында салпацдап, айткан шаруасын ею етпей орындайды. Ер жеткен сон 6ip аукатты шаруанын сиырын баруга жалданыпты. Куздщ кара суыгы екен, тещрек туманга 6erin, ызрырык жел енменнен етедь Журт жылы уйден шырура эйенкестенедь А л жет1м бозбала жалан аяк сыз басып, сиыр жаяды. Суыктан Tici-TiciHe тимей жаурайды. Не ктерш бшмей, торыгып, вксш-ексш жылайды. Кенет касына 6ip юшкентай шал кел1п: — Эй, балам, неге жыладьщ? — деп сурайды. — Жыламаганда не? — дейд1 бозбала.— Кожайын кун сайын далага куады, жалан аяк, жалан баспын, суыкка ушып елерше болдым. Шал жет1мд1 аяйды, эйтсе де колынан келер кайран жок, в31н1н аягында жыртык шакай. 0pi-6epi ойланып, калтасынан сыбызгысын алып, бозбалага усынады. — Мэ, осыдан баска 6epepiM жок,— дейд1.— BipaK бул — жай сыбызгы емес, сикырлы сыбызгы. Мумк1н, кундерде 6ip кун пайдасы rain калар. Бул сыбызгыны урлеп ж1берсен болды, еспген журт билеп кетеш. Бозбала сыбызгыны алысымен, шал райып болады. Жет1м сыбызгыны аударып-тенкерт, ун те карап, не ке- ремет1 барын TyciHe алмайды. BipaK суйр1ктей адеMi сыбыз­ гыны унатып, калтасына суга салады. «Ш а л айткандай, кун- дер/un кун!нде 6ip пайдасы тиер болса, жата берсш»,— деп шешед!. Малый ерпзш, бурсендеп 6ipa3 журед1. Сэлден сон: «осы сыбызгыны ойнап керсем кайтедЬ>,— деген ой келед1 басына. Сыбызгыны суырып, кегере тонган ершдер1 эзер жугысып, у1лдете бастайды. Сол-ак екен, койлары мен сиырлары тапы- рактай жвнелед1. TinTi токтайтын турлер1 квр1нбейд1. К,уанган жет1м сыбызгысын кайтадан калтасына салып кояды. Жа- зыксыз жануарларды кина>'ысы келмеген. Сыбызгынын сикы- рын б1лген1м де жетер деп ойлаган. Малды кайырып, уйге айдап келгенде алдынан кожайын- ньщ эйелй бажылдап карсы алады:

— Мына сиырлардыц 6ympi де шыкпапты рой. Бэлем, сеж бупн аштан катырамын. Бозбала ун-туншз уйге юредк Кожайынныц эйел1 сол куш бас-Tepici келшпей турганга уксайды, долырып, уйд1ц шш таскаяктай кагыстырады. Кожаным келген сод суйрендеп, бозбаланы, баска да жалшыларды жамандай бередк Шаруа эйелпнц бетше ик карамайтыи ынжыктау неме екен, унде- мейдк Bip кезде кызметцн кыздар оралады. Эйел енд1 оларды жердей алып, жерге салып, урсады: одбаган да, жалкау да, жатытшер де солар екен. Бозбала квкайыл катыннын сазайын тарттыруга бел бай- лайды. К,алтасынан сыбызгысын алып, кубылтып ойнап ж1- бередк Сыбызгы yuii естипшмен-ак, эйелдщ аузы жабылып, ес1нен ауыскан Kicime тайрандап, каргылактай билеп кетедк Калган журт оган квздер1 бакырайа карасып, б!ршама турады да, ездер1 де ceKipin, билей женелгендерш байкамай калады. Сыбызрыньщ керемет кушше кез1 жеткен бозбаланыц квций эбден жайланады. Ерда уй иесппц эйел1 шатак шыгарса болды, сыбызгысын аузына апара кояды. Би де кетеда дец- геленл, урыс та сап тиылады. Эйел акыры керауыздыгынан айырылып, момакан калыпка TycinTi. Бозбаланы керген бетге иинп-бугинп жайдары бэйбйпе бола калады. Ондай жайлы эйел букш кыстакта жок екен дерсщ1 Сол уакытта бала жйтггщ елже Kopmi елдщ патшасы сорыс ашыпты. Булардыц патшасы эскерш жинап, дабыл кактырып, жауга карсы аттанады. К ылыш кагыстырып улгер- менд|, жаугер аламандары койдай кырылып, каЬарман колба- сылары тырарайлап кашады. Патшадан маза кетш, квцшне Kayin уялайды. Жаршыларра хабар шашкызады: «шмде-мм патшасына кемектесш, душпаннын кезш жояр болса, соган ximi кызымды 6epin, куйеу бала етемш, жарты патшалыгым- ды сыйлап, aMipiui жасармын»,— дейдк Айбынды колбасылар мен атакты мырзалар 6ipiHen сон 6ipi патшаныц алдына келш, жауга аттанады. Bipne-6ipi урыс даласынан кайтпайды. Душпан патшаныц камал-сарайын кор- шап алады. Патша езшщ куш 6iTin бара жатканын сезжл жанталасады. Eiifli б1здщ жет1м патшага барып, багын сынаура бекшедь Патшаныц алдына келш, басын иш: — Жауыцызды мен ж ецт берсмш! — дейдь Патша балага карайды, карайды да, тунжырап ойга шо- мады. «Каска мен жайсац кирай жецин енде сен куйыршактыц колыцнан не келед1?» — дейдь Бозбалага жаны ашып, рук- сатын бермейдк Б1рак жет1м касарысып турып алады. Муныц тш алмас безер скенш керген патша колын 6ip-aK сштептк «Барсац, бара бер! влсец, сурауыц жок»,— депп. Жет1м бозбала 6ip тебенщ басына шьтып, жау эскерш каская кутш турады. Караса, каранор эскердщ бас-аягы ке-

ржбей, куншц кезш, жердщ жузж жауып, каптап келед!. Батырдын жаны мурнынын ушына келш, тура кашуга шак калады. Сосын журепн токтатып, сыбызгысын алады да, сарнатып би эуенш тартады. Сол сэтте эскер 6in<eH каруын тастап, жын каккандай шыр кебелек айналып, кол-аягын сермелеп, 6ip элемет бите xipicefli. Бала куш' бойы сыбызгы куйлейд1, душпан жагы куш бойы eKi иырын жулып жеп, би билейдх Кун уясына конактай сыбызгы да дамыл табады, жау зскерлер1 де ес-тусаз кулап туседк Keft6ipi 61рден жан тапсырыпты, елмегендер! уш кун бойы тьт-аузын койып, сулап жатыпты. Еспген ел сене алмай тацыркайды: «Ана cyTi аузынан кеппеген жап-жас бала, жасанган жауды калай женд| екен?» — деседь Бозбала жау эскерш жамсатып тастап, патшаныц камал- сарайына келш, уэде бойынша, кенже кыз бен жарты пат- шалыкты сурайды. Kiuii ханша жштке карай журе бергенде, эпкелер! етектен тартып токтатады: — Кайтесin бул бокмурынды? dMipiui болар сыйкы да жок кой езннц! Куып Ж1беретк! — дейдь Патшаныц ез1 де текс!з жет1мге кыз 6eprici жок едь Айгайлап жасауылдарын шакырып, бозбаланы куып тастауга 3Mip етедь Алайда жасауылдар езше жакын калгайда бозбала сы­ бызгысын ойнай женеледк Жарты кун тынбай безшдетедх Жарты кун бойы патша мен ханзадалар, колбасылар мен жасауылдар узийсшз билейдх — Токтат! — деп жан дауысы шыга жалыналы патша. — Кызымды, саган косып жарты патшалыгымды берейж. Эйткенмен, бозбала жалындырып-жалындырып, зорга ле­ генде токтайды. Сыбызгыныц yHi ешкен соц да журт кепке дейш ент1ктер1н баса алмай койыпты. Патша бул жет1ммен Tipecy оцайга TycneciH сезедд. Сезедд де сезге келмей, Kiiui кызына косады. Жарты патшалыгын жасау рет1нде косып бередх Улан-асыр той етедх Куаныш-кулюде, эн мен биде шек болмапты. Содан 6epi бозбала мен ханша тату-тэтп, шат- шадыман т1рлш кешш жатса керек. СУ ПЕР1С1НЩ ТУТК.Ы НЫ (эстон epreeici) Bip шаруаныц ею улы болыпты. Улкеш эм акылды, эм кез келген жумыстыц жешн бшетж шаруакор, колынан келмей- TiHi жок icMep екен. А л Kiuiici Miuesi де огаш, ецбекке де

икемаз 6ip байгус едк Ештедеге араласпайды. Кун узад тогай аралап, тещз жагалауын шарлап, сыбызрысын тартып журед1 де кояды. Сиыр бадтырып керш еда, болмады. Ол сыбызрысын сызылтып отырранда сиырлары бейберекет жай- ылып, 6ipece бидайра, 6ipece сулыга тусе бердй Тым дуры- маса шошдашылыдда да жарамады. Бул озге дуниеш умытып, сыбызрысына елЫп кеткен кезде шошдалары дорсылдап, журттын бадшасын допарып тастады. Шаруага дырсыз, эуенге эуеш жнттке aKeci эбден ашу- ланады. Адыры 6ip KyHi уйден дуып шырады. Басында ба- спанасы, iuiep ас, киер KHiMi жод сорлы бозбала датты диналады. Аш-жалацаш тевдз жарасын кезш, неше кун жу- редк Сосын ем1рден туншп, сонгы рет сыбызрысын шалады да, бшк жардабадтан аджал толдындары буырданган тещзге даррып кетед1. Тупей терецге шым батдан ж1птке су nepici — сулу би­ кеш ж у зт к елт, долтыгьшан демеп, дутдарып далады. Ку- шадтап жузген куш елшз-кунсй 6ip иен аралра апарады. — Мен сешц жаныцды алып далдым, сап уилн сый тартып, серт берущ керек,— дейд! ж!птке су бикешк — Не сыйлап, не деп серт беремш, туг1м жод. — Ендеше ез1вд1 сыйла, менщ куйеу1м болура серт бер,— дейд1 су перкшщ дызы. X iriT далай жауап берерш битмей датты сасады. Су nepiciHe уйленгенда юм керген? Ары ойлап, 6epi ойлап, уш кун мурсат сурайды. Су бикеил басын изеп, тед1зге суцгт, кезден таса болады. Бейбакыт бала ушан судын ортасындары дылтанадсыз такыр аралда жападан-жалрыз далады. TicKe басар тамад жод, дорек болар тамыр, шел дандырар су да жод, бас сауралар агаш-тал еспейдь Ею кун етш, yminuii кун туранда жшт e3iuin nepi кызына б1рден KeniciM ёермегенже еюндк Сол-ад екен, су бикеин жетш келед1: — Капай, жйтпм, уйленесщ бе маран? — дейдк Ж1г1т сезге келмей келшедк Сол сэтге тещрек кшт ду- былады. Елс1з аралра ажар 6iTipin, тал-терек, жемк агаштары ecin шырады. Эп-сэтте сэулетже тш жетпейтш зэушм сарай пайда болады. Сарай iuiiime жумсад орындыд, дивандар даз- датар Кзипптк Еден! айнадай жардырайды. Денгелек столра дастархан жайылып, неше алуан' тэтт! тагамдар, хош шеи кымбат шараптар койылыпты. Кызметшшер лэббайласып, зыр дагады. Су бикеий езше караган nepinepiH жиып, дызыд-думан той ктейдь Сейтш ж1г1т eKeyi ерльзайыпты болып тура бередк Бгздщ бозбала ymiii камсыз-кайгысыз мамыржай TipminiK басталады. Bapi дайын, тук штемейсщ, ештедеге бас катыр-

майсын- Куш бойы сыбызгысын куйкылжытып, су перкшщ кенЫн аулайды. Су бикепп де куйеушщ сыбызгысын суйсше тыцдайды. BipaK эр бейсенб! сайын 6ip жакка кетш калыи журедк Эуелде буган назар аудармаган Ж1пт, келе-келе куджтенш, айелшен бейсенбще кайда баратынын сурайды. Су nepici жауап бермейдк К,абагын туйш: — Ешкашан меш андушы бсшма, онда езщ осы арадан куыласын, ал меш мэцп баки кайгыга батырасьщ,— дейдк X iriT nepi келшшектщ сезше кулак асып, 6ipa3 уакыт алацсыз кун втшзедк Алайда уакыт оза квцип кайтадан алабуртып, кудж курты жегщей жейдк «Б ул кайда, юмге барып жур?» — деп ойлай бередк А л су nepici кызметдн кундерш epTin, 6ip бвлмеге Kipin кетуцп едк X iriT енд! сол бвлмеш керсем деп маза таппайды. Кезекп 6ip бейсенбще келшшеп э лп купия бвлмеге Kipin, eciriH 6eKiTin алган сон жжгг бвлме кабыргасын бургымен тест, тесжтен сыгылап караса, еш купия-кызыгы жок. Велме ортасында улкен алтын астау тур. Кундер эйелш жуындырып жатыр. «Кызык екен? Буны неге жасырады?» — деп айран- асыр болады жжгг. Кешке эйел1 кара кейлек киш, кара жамылып келедк X y 3 i де кайгылы, решила. — Не ютедщ сен? Неге меш тындамадын? Енд1 сенщ бул арада калуьща болмайды, ал мен езщнен айрылып, арылмас кайгыга душар болдым. Кет! ЖенщД! тап! — дейдк X iriT канша жалынса да, кенбейдк TinTi 6ip тун 6ipre болайыкшы деген етшшше де илжпейдк Кенет cэyлeттi сарай, миуалы бак гайып болып, ж к л жамау-жамау шокпытымен е ла з аралда калган баягы калпы- на кайта туседь Су бикеш! оны колтыгына кысып, жузе женеледк Жагага шыгарып, коштаспастан бурылып, сунпп жогалады. X iriT тукке тусжбей, мэнпрт, жагалауда узак отырады. Сосын суйретипп ушне беттейдь Кыстакка келсе, 6spi баска, 6api бейтаныс. Адамдар да, уйлер де, Эке-uieiueci, агасы жайлы сураса, ешк!м ештене бшмейдь TinTi олардын аты- жешн де еепмеген болып шыгады. Акыры кыстактагы дш басы iuipKey клаптарын актарып, ол адамдардыц осьщан уш жуз жыл бурын дуние салганын аныктайды. Муны еспген мезетте ж жл журттын кез алдында кум болып уптшш, елш Тек сыбызгьща куйлеген шерл!, ексж л сарыны гана ка- лыпты. Тас карангы тунде тен!з жагалауына барсандар, ес- тулерщ де мумк1н. 2-336

■ АК.СИРАК, ВАСЯ (Россия сыгандарыныц epTerici) Баягыда 6ip дэулетп сыган OMip cypinTi. Элп сыганныц иелИнде кептеген кыстактар, орман-тогайлар, епстж-шабын- Дык алкаптар, кора-кора мал болыпты. Сыганныц жалгыз улы бар екен, еамш — Вася, лакал ныспысын — Аксирак дер екен. Неге Аксирак дейацдер ме? Сыган бггкен тумысынан кара торы Fofi, ал мынау кардай аппак, т т Н сыганга укса- майды. Содан да журт Аксирак Вася атандырып ж1берштз. Дэулетп сыган дуниеден eTin, буки! мурасы Вася мен шешесже калады. Вася бала кезшде-ак акылды, суйюмда едц, ер жеткен соц билкн, коржи жнттке айналады. Жасы жи- ырмага толганда шешесжщ алдына барып: — Шеше, турмысымыз жаксы, камыгып-торыгып кермеп- ni3. Келденен кесапаттан да аманбыз, лайым, б1зд!Н уйд1 айналып ете 6epciH. BipaK KonuiiMe каяу, журепме дык салар 6ip жайт бар: м1не, жшт болдым, алайда жер шолып, ел танымадым, ем1рден туйген!м аз. Руксатыцды берсец, жнИан Keain. жаксы мен жаманды б1лер ед1м,— депть Баласыныц соз!нен кате, пайымынан ушкарылык таппаган анасы карсылык жасай алмапты. — Бара гой, улым, жолыц оцгарылсын! Y31M нанныц кандай ецбек-бейнетпен келер1н TyciHin кайтарсыц,— детз. Аксирак Вася сэнд1 ки1м1н тастап, жыртык кейлек, жама- улы шалбар, шокпыт шекпен киедл, калтасына кос кара бакыр салып, койнына 6ip уз1м каткам. нан тыгып, жолга туседь Аз журд1 ме, кеп журд! ме, кундерд1Ц кушнде Вася 6ip сыган таборына1 кездеседг Шатырлар т1гул!, тусаулы аттар шел басын шалып, жайылып жур, арбалар кацтарулы, ортада алау от маздаулы, отты коршай жайгаскан еркектер шаруа жайын сез кылып, эйелдер эн салуда. 1Табор — KGiui-коны 6ipre сыган ayacrrepiHiH тобы. кауымы. 18

Вася жындысурей акымактьщ кейпже Kipin, сыгандардыц ортасына жетш келедь Ж ол устшде бурынгы аклуба ец1 тотыга карайып, аппак етш кус басып, жыртык ипмшщ дал-дулы шыга жалбырап, айнымаган сыган, сыган дегенде, сыганныц шнндеп панасызы, бейшарасы болыпты да ка- лыпты. Табор жындысурей Васяны сыртка теппейдц жы- лы кабак танытып, кабылдап алады. Зияны жок 6ip сорлы, кайта кулк1, келемеж кылар жан табылды деседь Содан Вася табордагы эжуа, калжыннын нысанасына Lni- нш, журт «будан еткен кеще епетейсгз неме, эй, болмас, болмас» деп бас шайкасады. Бфде кешкурым сыгандар алау басына жиналып, эн айтып, би билеп, сырнай тартып, гитар шерип, думандатып жатканда Вася сырнайшыга келш: — Эй, достым, сырнайыцды бере туршы, cepi кумардан 6ip шыгайын,— дейдь — Сен эуел! сырнайдыц тищержщ кай жагында екенж бшемшщ, Вася!? Эйтпесе тары да мазакка ушырайсын. — Берсенни, сосын тауып алармын. Сыгандар кыран-топан кулед). — Бер, ойбай, бер... — А л тынышталыддар, каз1р Вася сырнай тартады... — Сырнайды тартса Вася тартсын, mipKiH...— д ес т кеу- кеулейд!. •Сырнайшы Ж1пт жымиып, сырнайын Васяра усынады. Вася сырнайды кулаштай созып, саусактары жыпырлай ti- зшген туймелерд1Д уст1мен жоргалай женелед!, сел сэтте кубыла аскактап асау эуен — сырандардьщ би сарыны акта- рылады. EcTepi шыга тацыркаган сыгандар табандары жерге жабыскандай, кимылсыз cLaeiiin калады. Бул Аксирагьщыз тегш ленде болмады дейд! 1штей. Сол кештен бастап Вася таборга мулде cinicin, 6iTe кайнасады. Кунд1з оран ешк1м назар аудармайды, ал кешке, сыгандар алау басына жинал- ранда, табордагы ец 6ipinmi адам Вася болады, улкен-к)Ш| б|рдей Васяга жалынып, сырнай тарткызады. Алайда Аксирак Вася кутшбей, калай болса солай, бере- Keci3 т!рл1к Kemimi, нагыз жындысурейдй( iciH icTenTi, айта- лык, баска сыгандардын ел катарлы шатыры, тесек-орн бар, ал Вася 6ip бутага шокпыт шекпен1н жайып, соныц астында eririH жастанып, камзолын жамылып, жалацаш жамбасынан сыз откойне карамай, уйыктай беред!. Bip кун1 сыгандардыц арасында жуырда улан-асыр той болатыны туралы сез тарайды. Сол ефрдеп 6ip бай сыранныц аскан ару кызы Розаны айттырып куда келш жатыр н. Елд|ц eceriHe Караганда, Розага куйеу ж!пт унамаса к. Б|рак Розаныц экес1 ез детеншен кайтпайтын 61рмойын, ка- 19

сарыспа, бетше жан баласын каратпайтын катал адам екен, кызыньщ сез1н кулагына ьпметд де. Бул экпмеш естн-ен сон Вася мазасынан айрылып, ерте- ciHe ерте турып, табордан кетш, езЫ н мекен-жайына ора- лады. Анасына амандасып: — Шеше, сандыктан менщ ен сэнд1 кшмдер1мд1, зерл1 жейдем;л, сактиян eTiriMfli шыгар, жуйрж ат эз1рлет. Мен OFan дейш жаксылап жуыиып алайын,— депть — Жайшылык па, улым? — Роза сулуды экеа зорлыкпен узаткалы жатыр екен. Куйеу — акшасы кеп кыркылжьщ дейдь Тойларына барып, Роза журт мактагандай сулу ма, жок па, ез кез1ммен керсем деймж. Uleuieci улыньщ кекешндепсш айткызбай бЫп, журеп кан жылайды, 6ipaK Васяны алган бетшен кайтармайды. — Байка, балам, ерюц озпще, жалгыз-ак айтарым, сак болгайсьщ. Розаньщ экесш шамдандырып, euiixTipin алма- гайсын,— колына туссен, аямайды,— дейд1 тек кана. — Абыржыма, шеше, 6spi жаксы болады! Сейтш, Вася сыган кызы Розаны коруге тартып кетшть Умытпай, е зМ ч суйжп скрипкасын асынып алыпты. Розаныч таборына келсе, кара-курым конак, той басталгалы жатыр. К,ай жерде болмасын, енерпаз атаулыныц орны езгеше, журт Васяны куана карсы алып, скрипка тартып бер деп колка- лайды. Вася да кеп жалындырмай, скрипкасын колына алады. Нэзж те шерл1 саз куйылады журек сыздатып, e3inin ашыл- маган 6aFbiH, жек Kepimum жанмен косакталар куцпрт таг- дырыньщ бар ауыртпалыгын енд1 тусшгендей, Роза сулу кыстыга ексидь Басын KOTcpin, куйппге Караганда, бекзада тектес сымбатты, келют! ж М тя корт, еюшштен кеюреп каре айырылады. Bip кергеннен кулай суйедь Бул кезде конактар кызып, дуылдасып, куйеу мен калындыкка кенш аударар халден кеткен екен. Вася журттын кезш ала 6epin, Розанын кулагына сыбырлайды: — Маган ер. Роза, алып кашайын сень Байкаймын, ез ыктиярьщсыз узатылып жатырсыц. Мен ceHi суйш калдым, мына жексурынга елеем де ж1бермеспш. Мумкшдж барда кашып кутылайык. Тогай iiuinfle мешн бэйге сурым тур, екеум1зд1 жауга калдырмас,— дейдь Роза елт-ешкен Васяга лэм-мим деп ун катпайды, езшн келкженш кез1мен угындырады. Вася бэйге суры жасырылган жерге карай аяндаганда, елеуаз гана орнынан турып, сочы- нан ередь Табор кыздьщ колды болганын ачдамай, тан атканша гулер ме efli, кш бьпеш, егер куйеу мен калындьжты онаша отауга апарып салар уакыт жетпегенде. Сонда гана калын- 20

дыктын жоктырын байкап, сандарын еабалайды да калады. Бейтаныс скрипкашы да жым-жылас. К,ыз экеа бурадай шабынып, жуз салт аттыны алып, кугынра аттанады. BipaK бэйге сурдын карасын да шалмай, бекер шапдылап, бос кайтады. Вася желдей жуйтмген куй1 ушне жетш, Розаны жетек- теп, шешесшщ алдына апарады. — MiHe, менщ жарым, сенщ келшщ! Туган кызьщдай кер,— дейдь — Бэрекелд!, балам! Тек урланып уйленд! деген атакка калатыныц жаныма батады, ел катарлы той жасасак—— детч oieiueci. — Келктж , той жабдырына шркщдер, мен сырандарды шакырып келешн. Ертесше Аксирак Вася ecKi шокпытын кайтадан киш, танга аунап, Kip-кожалак калпына тусед! де, ез таборына тартады. Гу-гу осек, дабыр-дубыр анпменщ устшен шыгады. Журек жуткан 6ipey Роза сулуды желек астынан алып кашыпты. KiM экеткенш, кайда кеткенш жан битмейдй К,у- гыншылар жете алмапты. Апырай, юм болды екен? — деседа тамсанысып,— к,из экесшщ мшез1 белгйп, каЬарланса, кан жаурызады. — К,алай, жындысурей Васяжан, мумкш, сен бьлерсщ, Розаны KiM алып кашканын? — Бглмей ше, мен алып кашканмын!.. Сыгындар темней куледь — Ха-ха-ха-ха, калайша?! К,айтт батыльщ жеттч? — Аркалап каштын ба, кетерш каштыц ба? — ИПркж-ай, атка жетк!збес жуйрк!м екенещ? — CeHiH кай жерще кызыкты екен? Булар токтар болмаган сон, Вася тамагын кенеп: — Бекерге ыржалактайсындар, туыстар! Одан да жаксы кжмдерщд! ки1п, тойыма журщдер,— дейдк — Ой, Вася, берекес!3-ау, тойынды кайда жасамаксьщ, бута тубше, жыртык шекпеннщ астына ма? — Жок, 6ip дэулетт1 досым бар ед|, осы маннан кашык емес, соныц уйн!де етшземш. Y ш сарайга 6eprici3, кен де сэуле-rri. Торт кубыласы сай адам. К,анганша шарап, тойган- ша тамак йпетцдер. Эн салып, би билеп, кызыкка батасыддар. — Heci бар, достар,— дейд! табор кесемь— Аксирак Ва- еяра сенгеннен шегер зиянымыз жок- Oripix айтса, келемеж кылармыз, кулк1ге карык болармыз, шын айтса, тштен тама- ша! Кеттж! Табор туп кетерше аттанады. Аксирак Вася жол бастап, калган сыган соцына 1лесед1. Вася таборды какпа алдына дейт алып келш, 63i алга озып, тездеп жуынып-таранып, 21

малына кишш, жуripe басып, конактарды карсы алады. К,ан- шама уакыт дэмдес-туздас болган сыгандардыц 6ipne-6ipi оны танымапты. Вася кесемге карап: — Сендерд1 Аксирак Вася ертш келда ме? — деп сурайды. — Иэ,— дейд! кесем басын изеп. — Онда, не турыс, кымбаггы конактар? Журвдер, сен- дерд1 куткел1 кашан! Сыгандар кен албарра xipce, как ортада жалыны аспанга шалкып, алау от жанып жатыр. Вася ap6ip сыранды алау басына жетелеп, устшдеп камзолын отка тастатып, орнына су жаца кымбат кжм — баркыт камзол, ж>бек кейлек, мауыты калпак, былгары етж бередк Монша жактырып, Kip-конынан арылтады, шаштаразра сакал-шашын бастырып, жутындырып кояды. К,ырдыц кангыбастары каланыц кербездержен аумай калады. Содан соц Kaflipai конактар неше алуан тансык та- гамнан. тэтт! шараптан майыскан дастархан басына шакырылады. Вася орнынан кетерипп: — Ал, туыстар, жас жубайлар ушш — Аксирак Вася мен оныц ару эйел1 Роза ymiH алып коялык,— дейдо. — Айтпакшы, сен!Ц досыц — Аксирак Васянын 03i кайда? Кер1нбейд| рой? — дейд1 сыгындар. Сонда Вася табор сырнайшысмныц касына барып, сыр- найын сурап, кулаштай созып, чтлдер1н лыпылдата басып, шалкар эуен — азат сыгандардыц би кужн уйткыта тартады... Тек Аксирак кана HipiM-накышын келаре орындайтын таныс сарынды ест1генде сыгандар kImhih уйше келгендер1н Tycinefli, ecTepi шырып, т1пдер1 байланып, колдарынан шарап шуп1лдеген ыдыстарын Tycipin ала жаздайды. — Сен осындай екенс1ц той, Аксирак Вася!.. — Абыржып, абдырамацдар, туыстар! Мен сендерден жа- мандык керген жокпын, астарыцды аузыма тосып, бвтенс1Н- бей бауыр туттыцдар. Еш пайдамды типзбей, бос сандалып журсем де, кабак шытпадыцдар. Ал эзк1-эжуларынды xemi- ремш. Мен сендерд! кулдару, кайгььмундарынды сейьлту ymiH эдей| кылжактайтынмын. Тамам сыган уш кун бойы езге дуниеш умыта тойлайды, TepTiHuii кун1 аттарын жегш, кайыр-кош айтысып, жерден- жер, елден-ел шарлаган кезбе т1рл1к, киын да сайран сапар- ларын жалгамакка жол тартады. Вася мен Роза кол булгап, уйлер1нде калады. К,амсыз, жайлы турмыс кеш!п, рахатгы кундер мен тундер алмлоцп, 6ip-eKi апта еткен сон Васянын кенйпн мун, кабагын колонке.juалып, Kypcine 6epinTi. — Не болды, жаным, неден ‘камыктын? — дейд1 Роза ку- рак ушып. — Менде 6api де бар,у- енсел1 сарай, ен дэулет мынау, ' 22

ал езще карагач сайын кез1м тояды, кылыгыца кенинм ку- анады. Bipan, сыгандармеи 6ipre кешт-конган 6ip жылды умытар eMecnin, кончим алып-ушып кед далака тартады. Алау басында отырып, эн тындар ма едц шалгынра шатыр Tirin, дамылдар ма ед1, ипркш... А л екеум1з уйге камалып, уйкунпк болдьщ,— дейд1 Вася торыгып. — Вася, кымбаттым, шьшымды айтсам, маран да уй кузеткен отырыдшы турмыс унамайды,— деп-п оран Роза сулу. Айггы — 6iTri! Ертес1не олар арба, шатырын, кешпел! т1рш1л1кке кажет баска да жабдыктарын сайлап, ауыздырымен алыскан уш аррымакты косарлап жегш, табордьщ 1з1н куалап, женеп кетед1. Bip куш кешке сырандар жолдыц шацын буркыратып, заулап келе жаткан, уш аррымак жеккен куймен1 керш: — Патша axiMi келедП Тыгылындар!...— десш, шатырла- рына карай кашады. Куйме жакындаганда гана Васяны танып, мэз бола ку- анысып, коршап алады. Содан бастап Аксирак Вася мен оныц ару косары Роза таборда, сырандар арасында OMip суредй Кесем дуние салган сон, сырандар Васяны квсем етш сайлайды.

Н ТСУ Н Д У САЗЫ (баланта ертегШ) Bip бозбала Кинта eciMfli суду кызды керш, гашык болып калады. Сол кызга уйленбекке конин кетш, бул ниетш экесше сезд1редь — Улым! — дейд1 кария сонда.— Алдымен балгерге ба- рып бал аштыр. Кызга кайтссм колым жетед! деп кецес сура. Балгер алдына келген ж тттщ арыз-арманын тыцдап бо­ лып, мынадай акыл айтыпты: — Кызга барганда нтсундуынды1 ала шык. Кыз саган карамаса, дегенще кенбесе, дереу нтсундуды шертш, эн шырка. Ж т т балгерге алгысын жаудырып, ушне кайтады. Содан нтсундуын колына алып, кыз туратын кыстакка тартады. Кыстактьщ шетше Kipe бергенде-ак Кинта кездесе кеттть Ж т т оны конакка шакырып, ары yrirreftfli, 6epi упттейда, 6ipaK Кинта кыз кулак аспайды. Акыры ceei таусылган ж т т нтсундуын mepTin-mepTin ж1берт, эндете бастайды: — Нтсунду уш квкке врлеп цалыцтайды, Кинта сулу тыцдаудан жалыцпайды. Шацырганда цасарып ауре цылар,— Эн салганда ш’л/'п мойнын бурар. — Айна!2 Эшц кандай эсе.м едИ— дейд! тан-тамаша 6ipaK 6ipкалган тэкаппар кыз.— Жарайды, мен сеш кыстагына шешн шыгарып салайын, ары карай кадам да баспаймын! Хош, сонымен кыз бен ж т т жолга туей. Ж т т сол ей арада Кинтага унап калып едк 6ipaK кыз муны сезд1рмеуге тырысты. Журе-журе олар ж тттщ кыстагына да жакындады. ' Нтсунду — 6ip iuieKTi uicprneni аспап. . 24

К,ыз ел карасы корЫамен токтап, Kepi кайтатынын айтты. Ж ш т канша киылганымен, Кинта кете бермек ещ, жшт кыздыц иыгынан еппен гана устап, езше каратып, сыпайы ун катты: — Кетпецл, азырак аялдашы,— деда. Суйдед1 де жалгыз imeKTi кагып-кагып ж!берш, конырлата эн шыркады: — Нтсунду ун/ квкке врлеп щпъщтайды, Кинта сулу тыцдаудан жалыцпайды. Уйге сайтам, цайыр-хош демеп edi, Эммд1 ecrin, кете алмай бегелед1. — Айна! — деп кыздьщ кезшен жас шыгып кете жазда- ды.— Неткен тамаша эннп едац! Мейл1, уй!це дейш epin барайын, 6ipaK табалдырыктан api аттамаймын. Олар ж ттт щ кужырасына келдк Ж Ы т Кинтага уйге Kip, конак бол деп еда: * — Жок,— деп касарысты кыз.— Уйге кайтуым керек. Ж ш т калай жалынса да, Кинта оны тыцдагысы келмеда. TinTi болмаган соц ж т т нтсундуын колына алып, энге басты: — Нтсунду ум цус болып цалыцтайды, Кинта сулу тыцдаудан жалыцпайды. в лен, айтса езгмдей кемел жгг/г, Кинта сулу ушме келер Kipin! — Айна! — К,ыз суйсше дауыстады.— Болсын. Уйще де мрешн, 6ipaK т1зе букпеймш, Meni узак богеме. К,ыз бен ж М т уйге KipAi. — Отырсацшы! — деп ж1пт конагына e3i жататын TeceKTi нускады. — Жо-жок! Атама! — деп Кинта узида-кесида турде азар-безер болды. — Отырып, дамылдашы азырак,— деп OTiHAi ж!пт. К,ыз кенбедк Жите сонда сешмд1 cepiri нтсундуды кумб1рлете тартып, елж1реген майда дауыспен мамырлата эн созды: — Нтсунду ум тамылжып цалыцтайды, Кинта сулу тыцдаудан жалыцпайды. Отырмайды тесекке, сескенед1, Энге салсам сол кезде — не icrep edi?! — Айна! — деген дауысы шыгып кетед1 кыздыц. Сосын уяла-уяла тесектщ шетше жамбас басады... 25

— Eimi жантайып, дем ал, жолдан шаршап келдщ,— деда Ж1пт донагына,— ертед уйще ез1м апарып саламын. Bipax жйгг ханша угптеп, бэйек болса да, дыз кенбей дойды. Тагы да долга нтсундуды алуга тура келдд — Нтсунду уш улпЫден мамыфайды, Кинта сулу тыцдаудан жальщпайды. Твсегшде цыз жатса,— оны nepin, Эндетер ем узак, тун тебмрешп! Жйтгтщ бул жолгы энд| узшд1ре, надыштай айтданы сонша, дыз будан opi шыдай алмай: — Айна! — дед1 дауысы д1р1лдеп, жанары жасда тола толдып.— Мейлщ 6Lncin, осында-ад далайын, тек сен мадан саусагыцнын ушын да тйпзуип болма. Туннщ 6ip уагында жМттщ дужырасынан нтсунду сазы мен сыршыл эн содры рет жэне 6ip естивд де тынды. Ал ертесше тан ата eKi жас дол устасып эке-шешелерше барып, уйленетшджтерш ма/нмдедк MiHe, нтсундудыд сидырлы сазыныд кереметд ¥дтыддар ма? ¥дсаддар, барран жерлер1еде айта журщдер. К.АРАК.ШЫ ЛИОНГО (суахили epreiici) Ертеде Лионго деген зор денелд орасан дайратты 6ip адам болыпты. Элп адам туратын далада oFaH парапар тусер жан жод еден. Лионго тентек болса керек, урып сопли, дарад- шылыдты каст етш, дала халдына маза таптырмайды. Эбден ызаланган журт далайда Лионгодан дед дайтаруды ойласты- ■рыпты. Б!рде тунде Лионго даннен-даперЫз шырт уйдыда жатданда, уйше басып xipin, дол-аягьш юсендеп, абадтыга жауып тастайды. Кдмауын дамаганмен, дала халды датты сасыпты. «Бул Лионго осыдан дутылып кетсе, 6i3fli аман доймас»,— десштд «Ендг дапы далмайыд»,— десшть Кдпастьщ eciriHe Kyurri ку- зет дойыпты, жарадты жауынгерлер кунд13-туш xipnix дадпай Лионгоны андыпты. Сейтш тундер, айлар етш жa^aды. К,арт анасы мен кущ Лионгора кун дурдатпай тамад тасып журедд Эр тун сайын Лионго эн шырдайды. Эндер1 кецш epiTep керкем еден. Ен кереметд 6ip айтдан энш екшчп рет дайта- ламайды. Оньщ энш еспген адам eci хетт, уйып тындайды. Журт кун кешкйрнлмен: — Жур1цдер, Лионгоньщ энш тындайыд,— деуд! эдетке айналдырады.

Энкумap кепшипк абактыньщ алдын босатпайтын болады. К,ас карая топырлай жиналып: — Лионго, 6i3 сешч эшчд) тындауга келдж. Эн сал! — деп етшедь Лионго ацыратып эн бастайды, «айтпаймын» деуге, бас тартуга дат! шыдамайды, ойтке-ni журтшылык оныц дархан енерше тэнтс екенш бшетш. Тар капаста торыккан, азаттыкты ацсаган Лионго кун сайын 6ip жаца эн шыгарып жата бередй Ел Лионгоныч эндерш суйш тындаганмен, мэн-магынасын тусже алмайтын, тек Лионгоныч анасы мен куц! гана эр эншч астарындагы сырды капысыз ацгарушы едь Б1рде кун экелген тэгп-дэмд!ш кузетш1лер тартып жей/р де, Лионгога калган-куткан калдыгын бередь К уч терезе тубже такап: — Мырза, жылы-жумсак жауынгерлерд1н аузында Kerri, саган тигеш — соныч калдыгы гана. Айып етпе,— дейдк Лионго алдына келген асты алып, соган да шуюршшж етт, кудайга кулшылык кылады да, кучге арнап эн салады: — Ехе-хе-ей! Ауымац дана болмайды, Абауты пана болмайды. Тар ушаста мен жатырмын цамалып, Кузетш1 тур элекедей жаланып, O rxip егеу, адам жемес шикi нан — Ер ж Ш т уутуарудыц амалы. Кузетштер тукке тусжбей, 6i3fli мактаган екен деп, мэз болысады. Кун уйге оралып, Лионгоныч шешесже улынын сэлем1н жеттзедк Лионгоныч ишаралап айткан тигепн ест1ген кемшр 6ipHe- ше кыска егеу сатып экеледь Нан илел, кумпиген тэтп токаштар пнлредь Сосын шик1леу е т т улкен 6ip нан nicipefli, inline егеулерд1 тыгады. К уч токаштар мен шию нанды KOTepin, абактыга женеледь Бул жолы да жауынгерлер тэгп токаштарды оздер! жым- кырып калып, miiKi нанды Лионгога апарып бередь Лионго imiHAeri егеулерд1 алып, жасырып кояды да, щиш камырды тэбеттене жеп, ьщкия тояды. Су iuiin, шелin басып, кудайга ризашылык бшд1редь Сол уакытта кала тургындары коп кенесш, акыры Л ион- гоны ш труге бел байлаган екен. Бул хабар Лионгога да — MeHi катан олт1рес1цдер? — деп сурайды ол кузетии- лерден. Кузетшжер: — Ертен,— деп жауап кайырады. — Ендеше,— дейд1 Лионго,— менщ анамды, бук!л кала V

халкын шакырыцдар кешке. Мен соцгы рет эн шыркап, коштасып калайын. Кузетшшер каланы айнала жупрш, жар шашады. Ымырг yftipuie абактынын манына каракурым Kici жиылады. Лион- гоньщ анасы мен кущ де келедь — Журт тугел жиналды ма? — деп сурайды Лионго. — Тугел, тугел. — Онда керней мен шындауыл, сылдырмак жеткЫцдер. ByriH 6ip думандатайыд. Мен сендермен осыпай бакулдассам деп ед!м. Кузетшшер сураган заттарын экеп бередь — Ал енд1 ойна! — дейдь — Жок, 6ipin керней тарт, екшипц шыц кагып, ушшшщ сылдырмак сылдырлатьщдар,— дейд1 Лионго. — Кдлайша? Bi3 б1пмейм1з гой. Элп жерде Лионго кузетиплерге не icrey керектпш уйретедй 03i аскактата толгап эн салады. Шыц кагыльш, керней тартылган кезде егеуд1 колына алып, юсендерш егей бастай- ды. Аспап yHi тыншыганда калт токтап, тамылжытып тыркай женеледг Журттыц кеципнде кудж жок, Лионгоныц не ктеп отырганынан хабарсыз. Клеен кесшген соц Лионго орнынан KapFbm турып, 6ip-aK Teyin, абактыныц eciriH шалкасынан Tycipefli де, сыртка шыгады. Муны керген кала тургындары коркып, шыцгырып, дурюрей кашады. Лионго жолындагы жауынгерлерд1 тепе жайпап, сытылып кетедь Уйше барып, анасымен коштасады да, мулпген жыиыс орманга жол тартады. Тек орманда да тыныш жатпайды. Ж ол торып, ел тонап, халыктыц кутын кашырып, урешн ушырады. К,ала тургындары 6ipneme рет эскер ж|бер1п бай- каган екен, кырылганы кырылып. Tipi калганы кайтып Лион­ гоныц карасын керместей боп кашып келедь «Лионгога атса, ок дарымайды, шапса кылыш, суцгшесе найза етпейд!. Не сикыры барын б1лмедж»,— деседь К,ала халкы бас косып, кецес курады. Ары акылдасып, 6epi акылдасып, Лионгоны 6ip олпрсе, туган агасыныц улы гана елире алады деген шеппмге токтайды. Лионгоныц агасыныц улы (ндардей жас ж ш екен. Соны шакыртып: — Барып, агациыц ажалы неден екенш 6inin кайт. Егер оны олт!руд!ц амалын айтсац, езщд1 каламызга патша етш коямыз,— дейдь Патшалыкка кызыккан жкгг коп ойланбай келкед! де, орманга барады, Лионго iHiciHeH: «Неге келдin?» деп сураган екен, анау: «Сеш сагынган соц келд1м»,— деп жакауратады. Лионго оган: — Выем, мен1 елпруге жумсады ceHi, 6ipaK кала тургын­ дары Ty6i 03iHfli де жер каптырады, иланба олардыц сез!не,— дейдь

Сонда iHici айтады: — Бекерге куджтенесщ, aFa! CeHi елт1ру м ум к т емес кой. Айтпакшы, сенщ ажалыц неден осы? — дейдь — KiHfliriMe жез ине шаншыса гана елемш. Жатты жа- ныма жолатпайтыным содан,— деп жауап катады Лионго. Eipep куннен кейш iHici калага оралады. К,ала адамдарына Лионгоньщ сырын ашып берген екен, олар: — Ендеше жез инеш алып, езщ барып елдр. Сонда гана патша боласыц,— деп жнтгп кайтадан ж1бередь Ж1пт келсе, Лионго: Жацынымды сыйладым, Жамандьщ еткен жер/м жоц. 1мммц квцш н цимадым, Endi соган семм жоц, 1шм цастыц цылмаса, Маган келер влгм жоц,— деп эндетш отыр екен. iHiciH керген бетте Лионго туршнтп кетедк ажалыныц жеткенш сезед!. Дегенмен жамандыкка жори алмай, iHiciH лашьтына юрпзедь Арада eKi кун eTin, yiuiHiiii кун де тунге уласып, Лион- гонын коз! ипнгенде iHici эз1рлеп экелген ажал инесж алып, агасыньщ шндйтне кадайды. Батыр Лионго, акын Лионго, энцп Лионго, каракшы Ли­ онго жарык дуниеден осылай етшть А л оныц опасыз iHici уагдалы патшалыкты сурай барып, алдамшы кала тургында- рыныц колынан каза тауыпты. ЭНШ1 САМ БА М ЕН ДИ -КИ Ш И (мбунду ертегШ) Б ул 6ip жанбыр жаумаган, епн шыкпаган кургакшылык кезде болган окига екен. Ашыккан журт кун керк:тщ камымеп кун узак кангиды. Еркектер кус аулап, эйелдер кертышканныц нйн казып, шекшек устап, жумыртка тередь Bip куш езгелерден жырактау жерде iH казып журген аласа бойлы нззж кыздыц касына ди-киши1 жетш келед1 де: — Сен маган унайсын,— дейд1 сап eTin. К,ыз шошып кетедк ейткеги ма-киши2 туралы He6ip кор- кынышты хикаяларды кеп еспген едi Ди-киши: ' Дн-киши — казак, cpTerLacpiiweri дню, nepi, жетгырнак тектес кейшкер б!лд1редь 29

— Атыц к1м? — деп сурайды. — Энип Самба. — Энни Самба? К,ане, ендеше шыркап лйбер. Мунда HeFwn журсщ, к1мдермен келш едщ? — дейд1 ди-киши. Энни Самба эндете жвнеледй — Шекшек аулап б/з журлаз саваннадо', Шекшек аулап 6i3 журм1з саваннада. взгелер'1 он-ондап устаганда, Icriif cari rycnedi маган гана — Жалгыз шекшек устадым саваннада, Саваннада, саванна, саваннада! Ди-киши кулш Ж1беред|. — внерщ еамще сай екен. Энщ кулагыма жакты. Жур мешмен 6ipre, б1здщ уйге KerriK,— дейдк Квнбегенде колдан келер кайрам жок, Самба байгус ди-кишиге biecin, кете барады. Журт кызды 1здеп-1здеп таба алмай, акыры ушты- Kyftni жогалдыга жорып, кыстакка кайтады. Ди-киши энип Самбаны вз турагына алып келш анталаган ма-кишиге: — Мен 6ip энип кызды eprin экелд1м,— дейд1 мактанып. Ма-киши айтады: — Онда эн салсын, тыцдайык. Ди-киши кызды ортага шьп арып: — Ал, энин Самба, эн айтып бер 6i3re,— дейдь Самба дауысы д!р1лдеп, эн бастайды: Шекшек аулап жургенб!з саваннада, Шекшек аулап жургенб!3 саваннада. взгелер! он-ондап устаганда, IcTiij cari rycnedi маган foho — Жалгыз шекшек устадым саваннада Саваннада, саванна, саваннада! Ма-киши тамсанысып: — Тамаша! — деседь Б1раз куннен соц ма-киши жиылып, энип Самбаныц куй- eyiH азгырады: — Осы эйелд1 кашып кетпей турганда жеп алсак кайте- Д|,— дейд1. — Жок, болмайды,— деп кенбейд1 оларга ди-киши.— Ол менщ эйел1м емес пе?! Оныц устже, мундай жаксы энийш кайдан таппаксындар? Кун сайын 6i3re эн айтып, кенипм1зд1 аулап журе турсын.1 1Саванна — агаш, бутасы снрек тропикалык дала. 30

Ди-киши Самбага арнап, оцаша уй салады. А л Самба оган балпанактай уш ул тауып бередь Кундердщ кушнде ма-киши кайтадан бас косып, кенес курыпты. — Ертед эйелдщ 6ip баласын жешк,— деп келнппть Балалар муны ecTin калып, шешелерше шагыныпты: — Ма-киши ертен 6i3fli жемек болып жатыр,— деп-ri. Ертесше тан ата эшш Самба куйеуше: — Мен сыркаттанып турмын, бугш жумыска бара алма- спын,— дейдь Ди-киши: — Мейлщ, онда уйде кал,— дейдь Журттыц 6spi жумыска кетш, туракта ешюм калмаган кезде, эйел балаларын, керект1 заттарын алып, жолга шыга- ды. Ересектеу Нгунга, Кадингу деген улдары алга Tycin, ал кенжеа Папаны Самба аркалап журедь Ма-кишидщ балалары кашкындарды байкап калып, эжш Самбаиьщ куйеуше барады: — Эйел in кашып Kerri,— дейд|. Ди-киши шаруасын тастай салып, ушне келсе. Самба да, улдары да жок. 1з Kecin, 6ipa3 жупрген екен, кеп узамай эйелшщ карасын K03i шалады. Ол айе.пiи токтатпак болып, баркырап энге басады: — Нгунга мет тастады, Кадингу мет тастады. Экелерш цалдырып, О, неа, безе цашцаны?! Сол кезде Самба да шыркайды: — Нгунга балам, Кадингу балам, К,айрылып артца болмацдар алац. Эйтпесе мына ма-киши деген Даяр тур жеуге, сурлары жаман. Ди-киши, чайда келеЫц зулап, Одан уйге цайтсацшы тура, Отырып тыньщ, эн салып берем, Эммдi тьщда, бекерге чума. Эйелшщ эсем унш, зарлы oyeiiin естшенде ди-киши калт токтайды. Буыны курып, отыра кетедд. «Bipai эн тындайын, сосын жетш алам гой»,— деп ойлайды. Ал эний Самба дамылсыз эндет1п, узай бередь Сикырлы унге елт1п, коп отырган ди-киши басын кетергенде, Самба да ез кыстагыныи шет1не йннген едк Таныс дауыс кулактарына тиген туган-ту- 31

ыскандары да карсы жугцмп, алдынан шыккан. Осылайша Самба Kici жепш ма-кишиден аман кутылыпты. Сонымен ертеп де тэмам. е п з VPJIAFAH РЕВЭРЕ БИШ1 (мальгаш ертегШ) Жойцын взен арнасына сыймай тасыганда, Ж уз сан адам базиса втер, Мыц сан ег/з %урдымга кетер... Андруа елкесшщ данкы бишшер1мен шыккан. Сол бинн- лердщ iiuiHfleri сацлары Ревэре еда. Бишипк енер1нде Ревэ- ренщ шешне жан жетпейтш! Биш1л1пмен 6ipre Ревэре уры ед1, туыстарына косылып, eri3 барымталайтын. Б1рде 6ip кыстактын андриамбахуакасы1 улын уйлендарш, аста-тек, дабыралы той жасайды. Той таркауга жакындаганда Ревэре мен туыстары 6ip табын eri3fli айдай кашады. Келш Tycipy кызыгына желжкен кыстак тургындары малдарыньщ колды болганын байкамайды, эш мен бшн токтатпайды. Би дуб1рше ел1рт, табаны кызган Ревэре Kayin-катерге карама- стан, кыстакка кайта оралып, тойшы кауыммен 6ipre сепз кун, сепз тун бойы бите басады. Баршадан онер асырады. Сонда думанды тамашалап отырган андриамбахуака сурапты: — Мына бip керемет 6nuii xiM? — депть — Бшмеймгз, бурын-сонды керген емесшз,— дейд! ма- найындагылар. — Ендеше осыдан квз жазып калмавдар,— деп буйырады андриамбахуака.— Соныра устап, маран алып кел1ндер. Мен бул ражайып бишшщ неткен жан екенш бшсем деймш. Ревэре муны естш калып, катты коркып, быддрмей сыты- лып кетш, бой тасалайды. EipaK кун Keiuxipe би ыргатына орай урылган шапалак дыбысы, эйелдер даусы кулагына шалынып, шыдай алмай кайтып келед1. Шырк yftipLain билей бергенде оны кыстак тургындары устап алып, андриамбаху- аканьщ алдына экеледк — KiMciH? — дейд1 андриамбахуака. — Ажалым жетш турса, елермш, сондыктан шынымды айтайын. Сенщ опздернда 6i3 урладык. Б1з сепз едак. Ту- ыстарым малды айдап э к е т , мен шыдамай, билемекке орал- дым. Енд1, м1не, езще туткын болган жайым бар,— дейд1 Ревэре тайсалмай. — Уа, журтым, не айтасындар? — деп сауал тастайды андриамбахуака. ' Андриамбахуака — кыстак кесемк аксакал. 32

— Эке, урыньщ жазасы — ел1м. Егер сен онын жанын калдырсан, бабалар занын бузып, антбузар болганыи,— де- сед1 ызалы кауым. — Жэ,— дейд1 андриамбахуака,— ендеше ел-прщдер оны. — Мен ел1мге эз1рмш,— дейд1 сол кезде Ревэре,— тек актык, тшеим бар, эйелдерд1 жинап, эн айтк,ызып, алакан уртызындар, мен шаршап жыгылганша билейш. Содан сон не ктесецдер де ез ержтерщ. — Бердж Tuieriimi,— дейда журт. Жиналгандар алкакотан турып, ыскырып, эндетш, шапалак шартылдатуга Kipicefli, Ревэре буынсыз былкылдап, арыстан- ша ойнактап, езшщ соцгы биш билейдь К,анша билегенш шм бшсш, акыры 6ip мезетте эбден cLneci курып, ею ишшен дем алып, калт тынады. — Енд1 елт1ре берщдер,— дейд1 ол.— Мен ризамын. Мен улы бинп ед1м, сондыктан да шпп барамын. Тендессг! бинп ретшде елш барамын. Бакул больщдар. Жауынгерлер жалпак жузд1 найзаларын капысыз сштедь Улы биий, епз урысы Ревэре осылай ажал кушты. Ж ощ ы н взен арнасына сыймай тасыганда, Ж уз сан адам базиса втер, Мыц сан вг/з крурдымга кетер... М АЯ М Б А Н ЬЩ 0Л1М1 (домба epreiici) Б ip кыстакта аскан сулу кыз турыпты. Сулулыгьша OHepi сай едй Ол эн салып, би билегенде узд>ге карамайтын жЫт болмапты. Аты Маямба екен, ейткеш дэл нагашысы кайтыс болтан куш дуниеге келсе керек1. Сол мадайдагы кыз-кыркын Маямбаньщ сулулыгын да, енерл1шпн де квре алмапты, кызганыштан 6api оны жек керед1 екен. Б1рде кыздар жиналып, Луфунду езенше Kip жууга барады. К унтш кыздар каннен-каперсi3 турган Маям- баны бшк жаркабактан тугойз терен nipiMre итерт лйберед!. К,ыстакка оралган сон кыздар сураган журтка Маямбаны керген жокпыз деп колпрсидь К,ыздыц туыстар'ы жылай журш, бук1п TenipeKTi адактап i3flen шыгады. Акыры Маям- баньщ 6ip дереп табылмаган сон, оны влдже жорып, аза тутысады. Сол кезде 6ip Kici Луфунду езенше себет токитын шыбык 1Маямба — аза туту деген магынадагы свз. 33

necin алуга бара калган екен. Ол езенге твне ескен бшк даракка шыгып, енд1 шыбык кесуге Kipice бергенде, кенет су астынан эсем эуезд1 нэзж кыз дауысы естыедк — KepiKTi ediM гул вцдг, Квре алмады квп /уурбым. Cyra итерш xci6epdi, К,ылги салды квк к^урдым. Шыбык, жиган агажан, Кайырым ет сен маган. Хабарымды айта бар, Ата-анама зарлаган. Шыбык Kecin жаткан Kici жумысын тастай салып, агаштан ceKipin Tycin, кыздьщ ата-анасына карай Кустай ушады. Кел- се, кыздьщ азасына каракурым журт жиналып калыпты. — Маямбаньщ кайда екешн шлемш,— дейд1 Kici.— Мен шыбык Kecin жатканда ол су астынан ун салып, езш баска кыздар кызганыштан езенге итерш ж1бергенш айтты. Bepi жапа-тармагай езенге карай жупредь Бута-бутанын тасасына тыгылып, жадагы кыздьщ эн1н естшен KiciniH кай- тадан агаш басына шыгуын етшедь Ол баягы орнына ерме- леп шыгып алып, шыбык бутауга юрккенде, замат тереннен кумыгып кыздьщ мунды, журек толкытар эн1 естшедк — Kepitcri ediM гул eydi, Квре алмады коп %урбым. Cyra итерш ж1берд1, К,ылги салды квк %урдым. Шыбык, жиган агажан, К,айырым ет сен маган. Хабарымды айта бар Ата-анама зарлаган. 0Hfli естшенде кыздьщ эке-uieiueci шыдай алмай, жасы- рынган жерлершен шыгьш, айгай салады: — Bi3 мундамыз, Маямба! — дейдк Сонда толкын айдап, жагага неше турл1 кшмдер мен кеп. алтынды шыгарып тастады. Бул — Маямбаньщ ата-анасына жйберген сый-сияпаты едь Эке-шешес! кыздарыньщ бурын- гыдан элдекайда жаксы алемде, сэн-салтанат, молшылыкта турып жатканын тусшдь Тусжд1 де, кец1лдер1 жайланып, кыздарын cyFa HTepin ж1берген куниилдерге кек туткан жок. Кейде тун ортасында жылып аккан Луфунду езеншен кайгы мен куаныш кезек алмаскан жумбак эуез, тылсым ун 34

ecrwefli екен. Эн каншама эсем болганмен, жакын жуып баруга ешюмнщ батылы жетпейдк Т ек журен жуткандар гана жет1 тунде озен жагасын к узетт, эн уйрент кайтады дейдь ЖЕТ1М К.ЫЗДЫЦ ЭН1 (хауса epreeici) Ертеде 6ip ам1рш! етттй Сулу эйелд кезшщ агы мен кара- сындай Авука eciM/ii тамаша кызы болыпты. Эйел! аяк ас- тынан ауырып, дуние салады да, SMipuii кайгыдан дан жутып дала бередь Эйелшщ KyTiMi мен камкорлырынсыз эм1рш1лж мшдетш атдару тым киынга туседк Авука кыз болса, кусадан дертп болады. Жакын-жуыктары DMipiuiHi екшцп рет уйле- нуге yrirren барыпты,— Авукага да карайтын, тэрбиелейтш адам керек. Акыры aMiprni KeaiciMin бередь Екншп алкан эйелшщ аты Энутроф екен. Балажан Kici ед1, сондыктан Авуканы еркелетш, мэпелеп кутть Кеп кешжпей ез1 де жукт1 болды. Кудай т1пегш куп Kepin, кыз туды. Жана тукан кыз эп-эдемк балпанактай болганмен, анасы оган кеп куана коймады, ейткеш Авукамен салыстырганда ез кызы кезше тым кораш керше бердь Куншшдж кун санап асдыма тусш, Энутроф егей кызын жек корщ-ак к еттть Дэл осы кезде сотые оасталды да, aMipmi урыста каза тапты. Эгей шеше Энутроф енднз жерде Авукага деген жеккерЫнпн жасыруды да кояды. Бейшара кызга уактылы тамак та бермей. Кит етсе, таяктап жазалайтынды шыгарды. 0 з кызына базар- дан алма сатып экелетш, тек сол алмадан Авукага татыр- маушы едь Буйткенде Авуканьщ алманы жаксы керетшш 6Lnin, эдеш ттейтш. Жэ, уакыт осылай жылжып жатты. Bip Kyui Авука егей шешеден туран ciipiici лактырып тастаран инрж алманы тауып алып, жерге кемедь KeMin отырып, мунды дауыспен жайлап эн салады. Эннщ ayeni, ыргагы бурын-соцды бул елкеде есттмеген едк езгеше, тосын еда. К,ыздыц баяулата созган даусы желпп сыздаган cyTTi сиырларга уксайтын булттарга жетедь Аслан астын кернеп кетедь — Алма агашым, все туе, М ол TOdixin жемШц — ЭкеЫз де, шешеЫз Сорлы жетш мен уийн... Ол осы эндй айтып отырганда, 6ip керемет жауын эп-сэтте куйып отед1 де, о гажап,— жапырагы жайкалган алма агаты eHin шырады. К,ыз энiн api карай жалгай бередй 33

— Алма агашым, жеплген, Алмаймысыц цаперге — Мендей сорлы жепмге Алмац цайсы экелген? Сол сэтте-ак алма агаштыц бутактарын майыстырып алма басып Kerri. К,ыз взгеше энш токтатпайды: — Алмаларым, пШцдер, Топырлацдар, тусщдер! Мешрлерщ шын аусын,— Мендей жепм цуансын. Алмалар заматта-ак кызарып nicin, топылдап жерге тусе бастайды. Топ-топ еткен дыбысты ecTin, Энутроф жупрш жетм де, вз кезше 03i сенбей турып калды. Авуканьщ тепн пенде емес екенш, касиет дарыган жан екежн ол сонда барып сез|п едь Энутроф егей кызыньщ алдына Т1зерлеп отыра кетш, басын жерге жетюзе win, KemipiM сурады. Содан бастап кызды жэб1рлемейт1н болыпты. Ал Авуканьщ жанагы энш барлык хаусалар уйренш алыпты. Алма гулдегенде айтыла- КУНШ1ЛД1КТЩ TYBI КДЙДА АПАРЫП СОРАТЫНЫ Т У Р АЛЫ (ашанти epreiici) Око eciMfli бала 6ip куш эке-шешесше epin, епстж басына к ел н т. Улкендер бел жазбай жумыс ктейдк бала оларга кемектесумен болады. Кун кетерипп, шыжгыра бастаганда 6api отырып, тамактанады, содан кей1н келенкеге кисайып демалысады, ал Око сыбызгысын колына алып, эсем 6ip эуендерд! сызылта тартады. Аз-кем тыныстаган сон, жумыс кайта кызады. Око 6ipece жумыска Kipicin,. 6ipece токтап, сыбызгысын куйкылжытып, кешке шей1н тыным таппайды. Елгезек те енерл1 балага ата-анасы да, Kepmi алкаптарда енбек еткен баска журт та дэн риза болады. Уйге кайтып келе жатканда кенет Оконьщ eciHe eric басында сыбызгькыньщ калып койганы туседк Кайта баргысы к е л т efli, экеа ж1бермейдь — Мен саган баскасын жасап беремж,— дсй/ji. — Жасасан жаса; онда менщ eKi сыбызгым болады гой,— дейд! Око. — Екеу десен, екеуш icTen берешн,— дейд! экеск Зб

— T im i жаксы, онда менщ уш сыбызгым болады! Мен 6api6ip ез сыбызгымды далада калдырмаймын! Акыры эке-шешесш кендарт, Око сыбызгысын алып ке- луге кейш карай жупредь Келсе, элп сыбызгысы калган жердщ шанын буркылдата билеп, энге басып, жетз аруак жур екен. Оларды керш, Око былай деп эндетлтк — Ай, %урметт1 жеп аруац! Сыбызгым мемц бар edi, 0зег1 — сырлы эн edi. За-за-замериза! Yмытшаща не дауа,— К,алып к,оиды далада, За-за-замериза! Сыбызгымды кврсецдер, Тауып маган берсецдер, Базар ediM мен риза, За-за-замериза! Сонда аруактар билей журш, былай деп жауап катыпты: — Балацай, жоцты квкседщ, Сыбызгыц мунда жоц сешц, Са-вам! Са-са-вам! Б1здер оны квргенб'13, Эм/рш/ге бергенбуз, Са-вам! Са-са-вам! К вц ш ц егер болса алац, Жур, тартайыц жол соган, Са-вам! Са-са-вам! Сойтш олар Оконы ез eMipuiLnepme алып барады. OMipuii алтын жшпен ернектеп токылган тесешигп нускаган екен, Око оган отырмайды. — Мен жарлы эулеттен шыккан кедей баламын,— дейд| Око аруактар SMipmiciHe.— Сабан тесешш те жарап жатыр маган. OMipuii баланын карапайымдылыгыи иитей унатып калады. Ол енд| Оконы жумсак тесешшке жаткызгысы келген, 6ipaK бала будан да бас тартады. — Айттым гой, зуре болманыз, жай тесешшке жата бе- рейж,— дейдь Ертесше, тан кылакыта OMipuii баланын алдына уш б1рдей сыбызгыны экеп кояды: 6ipeyi — алтыннан, екшшйп — nui суйепнеи, yiuiuuiici — агаштан ктелген екен. Око ез сыбыз­ гысын агаш сыбызгыны тандайды. 37

— Ал ещц сыбызгы шалып, кецшм1зд1 кетерерсщ, мум- KiH,— дейд> OMipmi оган. Око аруактын сезш жерге тастамай, сыбызгысын ауэына апарып, сылкым саздардыц 6ipiiieH сон 6ipin тегедк Кулак курышы канып, рахаттана тындаган эмipiи1 балага алгысын жаудырып, 6ip ecxi кумыраны сыйлайды. — Yfline жете бергенде сындырарсыц,— дейдь Око этрппге рахмет айтып, ушне кайтады. Эке-шешеа exi кездер1 терт болып, кутш отыр екен. Бала табалдырыктан аттай бере элп кумыраны сындырраны сол ед1,— о, гажап! — экесшщ кулагалы турран жаман кужырасы тамаша, сэулетп сарайга айналып шыга келшть Еденде алтын мен кум1с тебе болып уйЫп жатыр. Осылайша баланыц эке-шешеа кас кагым сэтте аса дэулетп адамдар санатына косылады. Олар Куанып, барлык дос-жарандарын шакырып, той жасайды. Жиналган кауымга болтан окиганы жасырмай айтып береда. Буларга Акунква деген аукатгы эйел керим турушы едк Сол катты кундеп, кызганыштан ертене жаздайды. Келееi кунi баласы Нкачидьщ сыбызгысын эдейшеп епстж басына апарып тастап, езш соны алып келуге жумсайды. Нкачи келсе, баягы жет1 аруак би билеп, эн салып жатыр екен. Нкачи Око сиякты энмен, еленмен жауаптасып жат- пады, дерек1 сейлеп, 61рден езш аруактардыц aMipmiciHe жолыктыруды сурады. Аруактар баланыц KeHLnin жыкпай, эм1рш1лер1не бастап барады. OMipmi балага кенетоздау тесежш усынган екен, Нкачи оны менешбей, жара Tocenim талап ете/н. Ешк1м жата гой демесе де, жумсак тесекке жайгасып алады. Ертетнде уйкыдан оянысымен, эй-шэй жок, «маган сыбызгым мен Кумыраны экел1ндер»,— деп кигылык салады. Нкачидьщ ал- дына уш сыбызгы келед1, ол ойланбастан алтын сыбызгыны жулып алады. Аруактар aMipmici баланыц алдына ск\\ кумыра экеп кояды: 6ipeyi жаца, 6ipeyi ecxi. Нкачи жацасын тандайды. — Мумкш, сыбызгы тартып берерс1ц,— деп сурайды одан эм!рш1. — Уакытым жок, асыгыспын,— деп дуцк ете калады Нкачи. — Онда саган айтар акылым — уйще жеткенде...— деп, аруактардыц aMipmici сез бастап келе жатыр еда, Нкачи тиып тастайды: — 0aiM де бшем не icTey керекпгш,— дейд1. OMipmire шала-шарпы алгыс айтып, Нкачи уй1не тартады. Акунква Нкачидьщ келе жатканын, колында кумырасы барын керш, уйшен жупрш шыгады. Келе сала, кумыраны бас салып, кумыраны табалдырыкка атып урады. Сол сэтте yfti гурс eTin, кулап тусед! де, e3i уйшдан1ц астында калып елед1.

Нкачи кашып улгередк 6ipaK оныч усп-басында сау-тамтык жок еда. А л Око мен ата-аНасы бакытты TtpuiuiiK кешшть Оконыц агаш сыбызгысын уйлершщ как терше Ы п койса керек. Кергендер солай дейдН ЕРТЕКШ1 (амхара epreeici) Баягыда 6ip негус1 етйпт. Жалганда жаны суйетш шару- асы — ертеп тындау екен. Колы калт етсе-ак, вз ел inin ертекшшерш шакырып алып, ертеп айткызудан жалыкпапты. Кундердщ куншде кол астындагы ертекши!ерд1ц барша ер- Terici таусылыпты. Ол еспмеген ертеп, хикая калмапты. Ертеккумар негустын дакпырты керштес олкелерге де жетш, сый дэметкен кезбе жыршылар мен ертекшьдер агылып келе бастапты. Негурлым коп еепген сайын, согурлым негус биь мейтш ертеп азая 6 epinTi. Акыры «менен квп бшетж адам жок» деп дандайсыган негус жар шашкызыпты: «Егер KiM- де-KiM мен бурын-сонды есимеген тын ертеп бастап, сол eprericiH кашан мен: — Ж етп! Догар! — дегенше узш алмай айтар болса, соган рас2 атагын, шурайлы 6 ip алкапты жэне суду кызымды 6epeMiH»,— д егт . Сол-ак екен, езше сенген талай ертекнп, хикаяшы негу­ стын алдын босатпай бэсекеге туседь Тек кай-кайсысыньщ болмасын epTcrici 6ip-exi кунге жетпей б т п калады. Негус: «менщ шартымды жан баласы орындай алмайды»,— деп кушнедй Б1рде сарайга жупыны кшмд! жйтг мредь Негустын шар- тын кабылдап; ушы-киырсыз ертеп шертуге тэуекел еткенш мал1мдейд1. Негус кецкьлдеп кулед1. — Маган Эфиоп елшщ ен данкты ертекшшер1 келш, жер болып женшт кайткан,— дейд|,—• А л сен шамана карамай, рас атагын алып, кызыма уйленбексщ. Жэ, мейлк месел1нд| кайтармайын. Айтып байка. ' Негус — SMipmi, оатша. Рас — бек. султан дэрежесше денгенлес шен Зв

Жнпт к1лем устше малдас кура жайгасып отырады да, epTericiH бастайды. — Ертеде 6ip шаруа болыпты. Епн erinTi, eriHi шскен сон, шауып, бастырып, ушырып, кауызынан арылган алтын дэнд1 камбасына куйыпты. Сол жылгы eriH аса 6iTiK шыккан екен, астык алагай да булагай кен камбага зорга сыйыпты. Хош, eHfli ертегшщ ен манызды тусына жетпк, мукият тынданыз. Элп камбанын шырпы етерлжтей гана санылауы бар екен, астык жиналып бггкен сон, сол санылаудан камбага 6ip кумырска юредй Kipin, 6ip дэнд1 алып, Kepi, илеуше кайтады... — Беу! — дейд1 суйсшген негус, ол бул ертепш бурын еспмеген еда. — Келеш KyHi тагы 6ip кумырска келш, тагы 6ip дэнд> экетеда. — Иэ, иэ, тусшемш, айта бер,— дейд1 негус. — Ертесше жэне 6ip кумырска келш, жэне 6ip дэнд< экетеда. Содан сон баска 6ip кумырска келш, ол да 6ip дэнда экетеда... — Бекерге уакыт етшзбешк, усак-туйекй кайтесщ, непзп эцпмеге кеш,— дейд1 негус шыдамсызданып. — Ертедане тагы 6ip кумырска келд1,— деп сезш сабак- тайды Ж1Г1Т. — Жэ, енда жалгасын айтсаншы,— деп жалынды негус. — Менщ бул ертепмде кумырскалар кеп-ак,— дейд1 лй- пт.— Хош, келеда куш тагы 6ip кумырска Kipin... — Жок, жок, булай болуы мумкш емес! — деп дауыстап ж1беред1 негус. — Неге? EpTeriHiH букш магынасы осында жатыр,— дей/ii жшгг.— Ертеданде жэне 6ip кумырска келш жэне 6ip дэндй экетшть — Жарайды экете 6epciH, кумырскаларды коя турып, ары карай не болганын айт! — дейд1 негус. — Ары карай... тагы 6ip кумырска келш, тагы 6ip дэнда экетеда. Ертесше... — Болды, кажетi жок! — деп кушнеда негус. — Ертепш окига желгсш бузбай, жуйелеп айткан жен,— дейд1 ж)пт жайбаракат.— К,амбадагы астыктын мурты да бузылган жок, соны тып-типыл eTin тазалау керек. К,умыр- скалар жумысты бастаганы жаца. Тугел тасып бггкенше кайда ani... EpTeriHiH шарты бойынша, толык айтамын. Жэ, сонымен келеш куш... — Жок, жок, токтат, жетгН — деп акырады негус. — Келеш кун1 тагы 6ip кумырска... — Жетп! Догар! Будан api естуге шамам жок! К,ызым да,

алкап та, рас атагы да сенш ! — деп айгай салган негус кулагын басып, 6e3in отырады. Осылайша жарлы ертеклп дегенше жетшть ЕРТЕГ1ЛЕР КДЛАЙ ПАЙДА БОЛДЫ? (экой ертегШ) Тышканн'ыц журмейтш жерк юрмейтш Teciri жок екен. Бай- дын да, кедейдщ де уйшде болыпты, ue6ip купияньщ сырына каныгыпты. К,андай берж камал болса да, Tecin ете 6epinTi. Bip/ie тышкан езшщ узак, гумырында керген-б1лгеншен ертеп токыпты. 9p6ip epTerire езше лайык кейлек кипзйгп — 6ipe- yiHe ак, 6ipeyiHe кара, 6ipeyiHe кызыл, 6ipeyiHe коцыр деген сиякты. Сейтш ертеплер тышканныц лашыгында турып жа- тыпты. Жалгыз басты тышканга бала орнына бала болыпты. К,ой мен кабылан корил турыпты. К,ойдыц кызы, кабы- ланныц улы болыпты. Кундердщ кушнде сол елкеш аштык жайлапты. Сонда кабылан койга былай дептк — 03iMi3 елмес ушж балаларымызды жейж. «Келюпесем, кабылан кызымды да, вз1мд1 де елт1редЬ>,— деп ойлайды кой. — Жарайды,— дейдь Yftme жупрш барып, кызын жасырып кояды да, жиган- терген дуние-мулкш алып, базарга кетедь Саудаласып журш, кол басындай сур ет сатып акелето де, тамак пкпредк Тамакты кабыланга апарып бередк — Мэ, мынау — Meiiip кызымныц ет1, же,— дейдь Енда кабылан езшщ улын елт1рш, асып жейдь Арада жылдар етедь Б1рде кабылан койдыц ушне барады. К,араса, койдыц кызы Tipi. «Б ул калай?» — деп тацыркага1 кабыланга кой мэн-жайды туащцредь Кдбылан кек тутып калады.

Койдын дызыныц кунде-iiKTi журетш жолын аддып, биж пальманыц басына шыгып отырады. К,ой дызы келе жатданда, пальманыц басынан cekipin тусш, тап бередн К.ой тура дашады, дабылан дуа жонеледн Сэлден соц жол айрыдда жетед1. К,ой од жадда бурылады, оны байдамаган дабылан сол жадтагы жолда туседн К,ой дашдан бет1 тышданный лашыгына тадайды, eKniHiH тодтата алмай, лашыдтьщ еспчне к е л т согылады. EciK топсасына ипшп, зорга TypFan ecKi eat, жулынып кетедк EpTeri атаулы жамырай жупрш, сыртда шьи-ады да, бытырай дашып жогалады. К,айтып тышданныц ушне оралмайды. Жер жузш аралап, адамдарга таралып кетеди У С Т А БЕТС1Р1Н11 К.АЛАЙ ЖАСАДЫ? (шамбала eprezici) Баягыда 6ip адшы ад дагып, дала кезш журедд Аяддай-аяд- дай суат басына жетденде, 6ip табын буйволды доредд Адшы би1К дарадда ермелеп шыгады да, сададын сайлап, доцдылау 6ipeyiH нысанага байламадда одталады. Кенет буйволдар те- pinepiH сыпырып тастап, Kici суретше мредд ЭлН буйвол- адамдар биржей кейin 6ipi cyFa суцгт, шомылуга Kipiceai. Сэлден соц судан шыгып, тершерж жамылып, дайтадан буй­ вол далпына туседд Мына перемети керген адшы датты абыржиды, далыд жынысда сщш бара жатдан буйволдарды атуга батпайды. Уйже оралган сод устага жолыгып, болтан одиганы ба- яндапты. Уста айтыпты: — Ол буйволдардыд 6ipne-6ipeyme THicne. Тебтеба-цу- мырсдаларды жинап алып, суат басына бар. К,умырсда са- лынган ыдысты жагалауга далдырып, езщ суда туе те, дашан буйволдар делгенше, су астында отыр. Буйволдар тершерш тастап, cyFa суцпгенде, жагага шыгып, ыдыстагы думырсда- ларды 6ip тер'ж'щ усине тоге сал. Сосын езщ тасага тыгылып, не боларын бадыла,— дептд Адшы устаныд айтданын айна-датездз орындайды. Буй- вол-адамдар cyFa тускенде тебтеба-думырсдаларды 6ipeyiHiH Tepicimit уст'же тастап, 03i жасырынып далады. Кумырсдалар эп-сэтте Tepini талай женеледд Буйвол-адамдар судан шыгып, тершерж жамылып, адга айналады да, булдедтеп ж елт, узай бередд Судан бэржен кешн шыддан адам да ез TepiciH буркенбек болып едд шурд тесж Tepi ньтына турмай, сыпырылып тусед1 Адам TepiHi далдырып, тура дашады. 42

Ацшы ойдым-ойдым боп тесшген TepiHi аркалап, устага тартады. Келш, TepiHi керсетт: — MiHe, оньщ Tepici. Мен сенщ акылынды тындап, бул- жытпай орындадым,— дейдд. — Жарайсьщ,— сен дурыс ктедщ,— деп жауап катады Соны айтып,— агаштан ойып, буйволдыц басын жасайды. OFaH TepiHi жалran байкап едк тершщ тоз-тозы шыгып кеткен екеи, эжетке жарамады. ¥ста енд1 TepiniH орнына, шептен ершген жамылгыны Lain, ацшыга береди MiHe, алгашкы 6eTcipi осылай лайда болыпты. Содан адамдар агаштан, терщен эр алуан ац-кусты бейнелейтш 6eTcipi жасау енерш уйрешптк BeTcipmi душпанды ypKiTin, досты куантып, кыздарды тамсандыру уцин киетш болыпты. Уакыт оза бул онер бук1ч Африкага таралыпты. БАК.А М ЕН Б¥ЛБ¥Л (ндибу ергегШ ) Бада мен булбул дос болыпты, eneyi уй салып, 6ipre турып жатады. — Тамтам1 жасасак дайтед1? — дей/ii 6ip куш булбул. — Жасасак жасайык,— деп келюе кетед1 бака. Тамтам эз1рленш 6iTiciMeH, бака оны дункспдетш, бакыл- дай женеледи — Бац-бац-бац, бац-бац-бак,, Бац-бац-бау, бац-бац-бац. Сосын тамтамды алып, булбул сайрап коя береди — Кере-кере, кере-кере, мен — Нгундубиола! Нзамби %удай квкте-дур, Нгундубиола жерде жур! Кенет кун KypKipen, аспан айырылып, жерге Нзамби кудай туседь Булбул коркып ушып KeTefli де, бака тамтамды устаган куш калып кояды. Нзамби езш мадактап, .нем жыр теккен бака екен деп ойлап, оган коп euiKi мен шошканы сыйга тартып, кезден гайып болады. Булбул кайтып оралган сон бакага тартылган сый-сияпат- ты керш: — EHflirapi коркып, тура кашпаспын-ау! — дейдь

Бакадан кайб1р oHFan эуез шыксын, масайрап, баягы уйренцнкт1 энше басады: — 804-604-604, 604-604-604, 804-604-604, 604-604-604. Сонда булбул былай деп куйкылжыта шыркайды: — Кере-кере, мен — Нгундубиола! Нзамби чудай квкте-дур, Нгундубиола жерде жур! Кундей KypKipen Нзамби тары да жерге туседь Bipan булбул бул жолы да урки ушып кетеш де, бака Нзамби жайлы энд1 63i айткансып, тамтамды колына алып, багжиып отыра береди Энге риза болтан кудай бакага одеMi кшмдер сыйлайды. Дэнжкен бака ертещнде тагы да тамтамды урып, бакылга басады. — 804-604-604, 604-604-604, 804-604-604, 604-604-604. Булбул «бугш кайтсем де коркып ушып кетпестн» деп бекппп, тамылжыта сайрап ж1бередк — Кере-кере, кере-кере! Нзамби чудай квкте-дур, Нгундубиола жерде жур! Нзамби келгенде бака тары да тамтамра жармасады. BipaK булбул журегш токтатып: — Саган арнап эн салран менмш! — деп дауыстап калады. — Жок, мен! — деп барк етед1 бака M13 бакпастан. Eneyi дауласа кетедк Акыры Нзамби сшарга тамтамнын суйемел1мен кайта эн айтура буйырады. Бака булбулша сай- рамак болып, тамарын кенеп, тыраштанып Kepin ед1, 6ipaK «бак-бак-бак» дегеннен баска мэнд1 ештене шыга коймайды. А л булбул кемейшен кумк: тег!лд1ре шыркай женелгенде, Нзамби ммшд-юм екенш б1рден туешедк Эзелде бакара сыйлаган дуниелердщ борin тартып алып, булбулга беред!, ал баканы борбайынан Lain алып, caMFan кекке кетершед1 де, шыркау бижтен жерге тастап ж!бередй Содан 6epi бака журкшен жанылып, тарбавдай секфгенд! рана бшед1 екен, тек анда-санда Нзамбидщ булбулга берген тарту-таралгысы есше тускенде курылдап, бакылдап, эн айт- пакка тырысып, шала булшетш болса керек.

К.ОЯН, K 0 C E M ЖЭНЕ д о л о (йоруба ертегШ) К^оян мен Кесем 6ip куш жатып кеп айтысып, кызылкещрдек болды да калды. К,оян айтты: — Менщ жалгыз-ак эйел1м бар. BipaK ол екеум1з езщ барлык эйелдерщмен 6ipirin жабылсан да, долоны1 сендерден repi тез1рек дайындаймыз. — Не деген парыксыз мадтаншак, едщ! — дед1 Ке- сем.— Сенщ жалгыз зйелще менщ кеп эйел1ммен жарысу кайда?! — Ж э,— дед1 К,оян,— кур таласканша жарысып керелж, мм бурын дайындар екен! Соны айтып, ол Поко eciMfli эйелше жеткенше асыкты. Келе сала, тары туй т, талкандап, кажетп суын тасьш та бердь Кесем де ез эйелдерше тары туйпзш, сосын суга жум- сады. Эйелдер тебелерше 6ip-oip кумыраны кондырып алып, майпандай басып женеле бердь BipaK ку коян бул мезплде мандолинш алып, олардан бурынырак барып кудыктьщ шпнде тыгылып отыр едь Кесемнщ эйелдер1 кудыкка такаганда ол мандолинге ко- сылып, шыркап коя бердй Бул сулулар шм болды екен, келген чуды^ басына, Бул сулулар шм болды екен, келген к?удьщ басына? Юм болса да ejuKTiptn, ушрешн цасыма, Мандолипд/ шертешн бар enepiMdi асыра! Эн айтайын айтцанымша, Куй шертешн шерткешмше. Eapi билеп кеткенЫше Ta rri эуенге бас ура! Кесемнщ эйелдер1 мандолиннщ тэгп дьщгырын, К,оянньщ эсем онш еепгенде, 6ip-6ipine танданыса карап: — Естимк1цдер? Естимк1ндер? Естимк1ндер мына эн- Д1?! — деп, ecTepi Kerri. Коян болса, мандолинш устемелей тартып, эшн удете TycTi: Эн айтайын айтцанымша. Куй шертешн шерткешмше — ' Доло — сырага уксас iuiiмд!к.

Eapi билеп кеткешнше QuepiMe бас ура! Кесемнщ зйелдер! будан api шыдай алмай, кумыраларын тастай 6epin, дудыдты айнала, билей женеледг А л Косем буларды боска KyTin шаршады. Адыры тез!М1 таусылып: «барып, бипп кел эйелдердщ неге Keuiirin жатда- нын» деп дызметийсщ жумсады. Кызметинщ орнынан тура жупрд|. Бул кезде Кесемнщ эйелдер1 дудыдты айналып, бид| дыз- дыра тускен, ал К,оянныц эйел! ушнде доло дайындап жатдан. Кызметип дудыдда тадап далганда, Коян енд! басда энге басты. Бул цызмегшi him болды екен, келген цудыц басына? Бул чызметш! шм болды екен, келген ^удыц басына? KiM болса да жацьшдасын, жацындасын цасыма — Мандоли/idi шертешн 6ip енер'шд! асыра! Эн айтайын айтцанымша, Куй шертешн шерткеншше — Бул цызметш! естен тана, E m in билеп кеткентше, Тэтп эуенге бас ура! Кызметип тодтай далып, тыцдап едд Коян TinTi аспабын эарелей тартып, энш мын дубылтып, жуз буралтты. Осынау тегшген асем саздьщ дулагына жадданы сондай, дызметип делген жумысын умытып, эйелдерге досылып дудыдты айнала дедгелей жонслдд Кесем болса ан-тащ — Уа, бул мен1н эйелдер1м дайда? Негып Kemirin жатыр? Оу, менщ дызметш1мд1 жер жутгы ма? Барып, бЫп делил деп енд! езшщ 6ipinmi эйелш (бэй- 6iuieciH) жумсады. Б1рад ол да дояннын дутырта тартдан куй мен желтнте айтдан энше арбалып, дудыдты айнала билеп журген топда далай Kipin кеткешн сезбей далып едд Адыры, апырай, буларда не болды деп, Кесемнщ e3i шыдты уйден. Жуйрж атына Mihin, дудыдда карай ушырта женелдк Ат туягыныц Ay6ipiH ecrin, Коян ещп энш былай дубылтты: Бул ф й Кесем желдей уйтцып, Келген чудыч басына? МандолшШ шертешн 6ip

OuepiMdi асыра! Эн айтайын айтцанымша, Куй шергешн шерткешмше. Квсемге уш жеткешнше, Аттан rycin айдай Квсем, 031 6илеп кеткешнше! К,оян энд1 осылайша термелей тегш дыздырмалай шал- дытып, шарыдтатып экеткенде, ес-тустен айырылган Квсем атынан каргып ту ст, взгелерге досылып дудыдты айнала билеп кете барды. Бтшлер, сейтш, кудыкты шыр айналып, билей берд1, билей бер/ii... К,оян болса мандолинш тодтаусыз rneptin, талмай эн шыркады... Сол айтканнан мол айтып, ол эйел! долоны дайындап болды-ау деген мезплде барып, 6ip-aK тодтады. Эншшщ уш omin. мандолиннщ дыбысы естшмей калганда гана барып, билеп жургендер ацырып тодтай далып, естерш жиып, 6ip- 6ipiHe танырдай дарасты. Мунда не ушш келгеш Квсем нщ есше сонда барып б1р-ад TycTi. Ол дереу эйелдерше су алып, тез1рек уйге барып доло жасауды буйырды. Асып-сасып 6api a6irep болды. Олар тепе кеткен кезде гана, К,оян дудыдтан шыгып, бута-бутанын тасасымен ешюмге дершбей уйше жетш едд. Келсе, эйел1 долоны дайындап та улгерген еден — датты дуанды! Содан эйел1 eKeyi 6ip-6ip думыра долоны тебелерже дон- дырып алып Квсемге тартты. Квсемнщ алдына келгенде, К,оян айтты: — Мже менщ долом, Квсем! Мен сезймде турдым: мына думыралардыц iuii толы доло. А л енд1 вз^цдт дайда? Керсетин? Квсем тац-тамаша болды. К,алай тез жасап улгергенж сурап Кояннан сыр тартты. Коян Кесемшц эйелдер! дудыд басына келгенде, мандолинге досылып шырдаган элдеммшц энш естт, су алудыц орнына секецдеп билеп кеткешн айтты. MiHe, сондыдтан да олар долоны тез дайындап улгере алмады дед| ацдаусып. Ец соцында: — Сенщ даптаган квп эйелщнен repi менщ жар дегендеп жалгыз досагым долоны TeaipeK жасайтынына о бастан-ад ceiHMiM кэмш болды! — деп, досып дойды ныгызсып. Квсем жумган аузын аша алмай, шарасыз отырып далды. внерл! доян ацгал Квсемд! осылай жецштк 41

АРЫ СТАННЫ Ц АЛ Д Ы Н Д А БИ БИЛЕГЕН КАПЕНГА (вари ертегШ) 1лгертнде Капенга еамда 6ip дыз болыпты. Дуниедеп ац- сары — би билеу екен. Дацгыра даусы естшген жерге жур- ттыц алдымен ж етл, ен соцынан дайтуды салт дылыпты. Tim i, тамад nicipin, дэн аршып муршасы болмай жатса да, мундайда бар шаруаны жиып тастап, садина, бшезж тэр1зд1 эшекей, сылдырмадтарын тагынып, билеуге асыгып, тура жу- ripefli еден. Кундердщ душ Капенга, эпке-сщлшер1 дасында, езге дыз- дармен 6ipre су дуйылган ауыр думыраларды тебелерше дондырып алып, дешде таман булад басынан дайтып деле жатты. Кенет алыстан eMic-eMic дапгыра даусы естшд1 де, Капенга су толы думырасын жерге доя салып, алда, бшезж- тер1н тадпадда уйге дарай жупре женелдь — Кайда ж уп рл барасыц, Капенга? — деп айдайлады дыздар. Бул дацгыралар жаманшылыд шадырып тур, барма олай дарай! Б1рад Капенга олардыц айтданын дулагына да дыстырган Уйге жетден бойда, биге тадатын алда, бшезж, садинала- рын тугел тагып алып, енд1 шыддалы жатданда шешес! дерл — Барма оида, Капенга, бул дангыралардьщ yHi жаман- шылыдда бастап тур! — дед1. BipaK. Капенга шешесш тыцдамастан, уйден жупре шы- гып, орманга, дангыра ун1 шыгып жатдан жадда дарай дустай Жол-женедей оган ericTiKTeH дайтып деле жатдан еркек- тер жолыдты. — Кайда жупрш барасыц, Капенга? — деп сурады олар. — Би билеуге к етл барамын! — Барма олай дарай, бул дацгыралардыц уншде жаман- шылыд бар! Bipan Капенга бугаи пысдырган да жод, api дарай жупре бердь Кыстадтан алысырад узап шыддан шамада, оган ец шет- Kepri ericTiKTeH даптап деле жатдан эйелдер кез1кт1. — Кайда жуг!р1п бара жатырсыц, Капенга? — деп сура­ ды олар. — Билеуге асьныл барамын, естимкдндер дацгыра сопл- лып жатданын? — Барма олай дарай, онда жаманшылыд бар! — деп айгайлады эйелдер. Б1рад, бойжетден бул созге дулад дойып жатпады.

Жупре-жупре Капенга дангыра карылып жаткан жерге де жакындады. Кальщ орман шшдеп 6ip 6ejirici3 шагын кыстакты кез1 шалды. Кыстактыц ортасындагы аланда кыбыр еткен жан жок. Элденеден секемденш, Капенганьщ журеп flip ете калды. BipaK бойын жайлаган коркынышты жецт, ол ар жасынан дацрыра даусы eerlnin жаткан кужырага таяп келдк Кужыраньщ тасасынан караган замат, коркьшыштан бойы муздай болып, буын-буынынан эл кетш, турды да далды. Кужыраньщ артында кос дадрыраны алдына алып, гурсшдете соккылап айпарадай арыстан отыр екен. EKi K03i шоктай жайнайды. — Аррр! — дед1 арыстан курюреп.— Кен>л кетеруге кел- fli-ay акыры маган да 6 ipey. Соны айтып дангырасын тастай салып ол Капенгага жетш келдк — Кеш тускел! 6epi дацрыра сорып отырмын,— деда арыстан,— Кдрным эбден ашты. Эйтсе де ендд 6ip жаксылап тоятын болдым. Сойти де, Капенгага кезЫц сурын кадап, телынре TycTi. Капенга кайтерш бшмей, арыстанньщ Tepi калтара сикыр- лы тастарды калай жинап салранына караган калпы flip-flip ет1п тур. — Осы арада юшкене куте тур,— дед1 арыстан.— Мен дацрыраларымды тырып келейш, эйтпесе шыкка суланып, дымкыл тартып булшш калып журер. 6ipeyiHСоны айтып, дангыранын кужырара карай алып журд1. «Арыстан кужырара Kipin кеткенде кашып кутылуга бол- мас па екен?» деп ойлады Капенга. Арыстан кыздыц ойын ce3in койгандай, токтай калып, гур ете TycTi: — Кашам деунп болма! Мен дангыраны тырып келгенше дамылсыз би билеп, эн салып тур, сенщ сакина, бшезжте- рщнщ сыцгыры естинп туратын болсын! Капенгага, амал жок, би билеп, эн салура тура келдк Бшез1ктерд1ц сьщрыры мунды, эннщ сазы каяулы едк О. Капенганы мм цутцарар? Эрине, ешмм цутцармас! Шм квмекке келш жетер? — Ешмм, Tinri, еске алмас. Ешмм кетп цутцармас, Арыстаннан жан к,алмас. К,ыз тыныс алуга токтаганда, арыстан айрай салды. — 8 н сал да, биле, биле де эн сал! Мен даусыцды ecrin туратын болайын.