Гимнастика

Орындалуы. 1. Он колды алдан жогары, жогарыдан артка, арттан темен карай анналдыру. Сонымсн Gipre сол колды да арттан жогары, жогарыдан алга, алдан томен карай айналдыру. 2. Кол кимылдарын алмастыру (куш жумсамай-ак еркт орындау кажет). 83. Б. к. Ек1 аякты алшактатып, алга карай ецксйш туру (88-сурет). Орындалуы. Боксте журпз1летш темен карай бапят- талган тура соккыларды кайталау. 84. Б. к- EKi колмен жер Tipen отыру (89-сурет). Орындалуы. 1—2. EKi колды тж жогары устап тузелу, сол аякты сштеу кымнлын жасай отырып, артка карай кетеру (дем алу). 3—4. Бастапкы калыпка оралу (дем uibiFapy). Аяктын туру калпын ауыстыра отырып, осы жатты- гуды кайталау. 85. Б. к. Ei<i аяктын ушын алшактатып устау (90-су- рет). 88-сурет. 89-сурет. 90-сурет. Орындалуы. 1. Аяктын ушымен сол аякты жанына созып, eni колдын ушын ныкка Tnri3in туру. 2—3. Eni колды Tin жогары кетерш, eni аяктын ушымен туру (дем алу). 4. Колды денгеленте келш темен Tycipy, аякты ко- сып туру (дем шыгару). 86. Б. к. EKi аякты ныктын тусына келгенше алшак татып, сол колмен мыкын таянып, он колды алга тж ус­ тау (91-сурет). 'Орындалуы. 1—2. Кеудеш опта карай бурып, он кол­ ды денгеленте келш Tin жогары кетеру (дем алу). 3—4. Кеудеш солга бура отырып алга карай енкейш, колды сол аяктын ушына rari3y (дем шыгару). 50

Осы жаттыгуды баска багытпен кайталау. 87. Б. к- EKi аяктын ушын алшактатып устау (92-су- рет). Орындалуы. Eni колды жанынан денгеленте келш, оларды TiK жорары кетерш,' eni аяктын ушымен туру (дем алу). 2. EKi колды томен Tycipin, алаканды кеудеге Turiay, ек1 алаканды m ere койып, табанды жерге тиг1- 3in отыру, шынтакты жанына шыгарып устау (дем шы- Fapy). CepinneAi турде отыру. 4. Бастапкы калыпка ора­ лу.1 92-сурет. Мунда келт1р1лген жаттырулар кепшшкке арналран- дыктан ocbiFan уксас баска жаттыруларра Караганда едэу1р жешл. Кажет болтан жардайларда бул жаттыру- ларды эртурл1 шурыл бурылыс, сешру жэне тез орындау сиякты элементтерд! eHri3in, курделкпенд)руге болады. ДЕНЕ Ж АТТЫ ГУ ЛА РЫ Н ЖЛ'МЫС СИПАТЫНА КАРАЙ КОЛДАНУ @HAipicTiK гимнастика комплекс! жогарыда керселл- гендей, ap6ip нактылы кезенде жумыстын сипаты мен жарданына карай ipiKTeAiHin алынуы жен. BipHeuie жыл- дан 6epi б1здщ мамандарымыз жаттырулар комплекса мамандыктын жеке турлер!не карай колдануды зерттеп келедк Осы зерттеулер нэтижесшде K33ipri KyHi маман­ дыктын терт тобы аныкталып отыр. 1 Осы кел-прген 87 жаттыгу С. Фсйгиннш «Жумыс кушшц тэртр бЫдеп SHAipicTiK гимнастика* деген кп-апшасынан алынды. 51

Bipiniui топка жумыс icTey кезшде булшык еттершщ енебойы кеп куш жумсап, колдын аз кнмыл жасауын талап ететш, зейш мен кезд1 катты талдыратын маман- дыктар жатады. Бул топ «А» жэне «Б» болып ею бел1мге белшедк «А» бел1мше тэн ерекшелжтер мыналар: колмем жумыс icTey; колдын коспасы мен Kefl6 ip саусактардыц тез ки- мыл жасауы; иык пен кардык эрдайым 6 ip нэрсеге асы- лып туруы, кеуденщ алга не жанына карай шлук «Б» бел!мше тэн ерекшелжтер мыналар: турегелш турып колмен жумыс |стеу, кол коспасынын жылдам кимылда- уы (иык пен кар 6 ip нэрсеге суйенш турады). Екший топка жумыс устшде едэу1р дене Kymi жумса- латын, 6 ipaK аз мерз1мге созылатын, ауыр затты кетеру яки оны dip орыннан eKiumi орынга апарумен байланыс- ты кеуде мен аяк булшык еттершщ енебойы куш жумса- уын талап етет1н мамандыктар жатады. Бул топка тэн ерекшелжтер мыналар: аппаратты, станокты т. б. баска- ру устшде турегелш турып колмен жумыс штеу; колдын коспасы мен кардын кебшесе айналмалы козгалыстар жасауы, жумыс орнынын аумагында Kei”i6 ip заттарды тасуга байланысты косымша жумыстар. Yiuinuii топка булшык еттердщ едэу1р жэне узак уа- кыт динамикалык сипаттагы козгалыс деле KyuiiH кеп жумсауды керек ететш мамандыктар жатады, Бул топка тэн ерекшелжтер мыналар: кол мен дененщ катты ки- мыл жасауымен iстелет!н, бук1л жумыс Kyui бойы кеп кушт1 талап етет1н жумыстар. Teprimui топка енебойы api динамикалык дене кушш кеп жумсауды талап ететш мамандыктар жатады. Бул жумыска тэн ерекшелжтер мыналар: кол мен дененщ эртурл1 кимыл жасауы, кеб1несе аяк пен колдын, кеуде- нiн катты кимыл жасауы. Ерекшел1г1 жарынан бул топ уш1нш1 топка жакын. 6 м1рде кептеген мамандыктын эркайсысына тэн жу- мыстардын бар екен1 мэл1м, олардын езара ерекшел!кте- pi болады. Сондыктанда eii.iipicTiK гимнастика жаттыгу- ларын ic жуз1нде толык пайдалану кажет. Сонымен, жаттыгулар комплекс!н белгш1 6 ip eH.iipic- TiK кызметке карай жаксы ipiKTen алу уш1и жумысшы- нын туру калпын, козгалысын ж эне жумыс куш денеге тусетш барлык ауырлыкты бжу кажет. Сонымен катар, жумысшынын не колхозшынын кандай жагдаида жумыс 52

ктейтшш, онын денсаулыгын; дене белжтершщ белгш 6 ip туру калпын, жене булшык еттер тобынын не бумл булшык еттердщ кандай жумыс аткаррандырын да Силу керек. Осы айтылрандарды дурыс TyciHy ушш мыналарды б1лген жен: денешц туру калпын (турегелт туру, отыру, аз неме- се кеп цимыл, б1ркелм, эртурл1 кнмыл т. б.); жумыс процесшш ерекшел1гш (кнмыл дэлдшгш, кайталануын, т. б.); жумыс кимылын (жылдам, баяу, кызу, кешлЫз, аз не кеп пе, б1ркелю, немесе эртурл1 ме, т. б.); шаршап-шалдыгудын дэрежеа мен сипатын (жалпы шаршаганда, денешн жеке мушелершщ шаршаранында т. б.); тазалык жагдайларын (ауланын жэне уйдщ темпе- ратурасы, жумысшынын формасы мен KiiiMi, зал аланы- нын тазалыгы т. б). б1лу кажет. Осы ерекшелжтерд1 бше отырып, жаттырулар ком­ плексы белгш 6ip мамандык пен жумысшы кызметже карай эрдайым дурыс ipiKTen алуга болады. 6НД1Р1СТ1К ГИМН А.СТИ КАНЫ А У Ы Л Д Ы К Ж Е ГДЕ КОЛДАНУДЫЦ КЕЙБ1Р ЕРЕКШ ЕЛ1КТЕР1 0H flipidiK гимнастиканын максаттарын туанд1ру. Жогарыда этап еткешм1здей, enaipicTiK гимнастика ауылдык жерлерде осы кунге дейт кен турде калыптас- пай келедк Республикамыздын ipi-ipi калаларындагы фабрикаларда, заводтарда жане баска да eHflipic орын- дарында енд1picTiк гимнастиканы етшзу жешнен кейб1р тэж1рибем1з болса, ауылдык жерлерде бул nri icTi TinTi басынан бастауга тура келш отыр. Бул жайды еске ала отырып, K33ipri кезде енд1рштж гимнастиканын пайдалы екенш халыкка кен турде тусш- AipyiMi3 керек. Ауыл шаруашылыгынын турл1 салала- рында icreflTiH колхозшылар мен совхоз жумысшылары арасында енд1р1стж гимнастика калыптаскан icKe айна- луы THic. Кун сайын жург!зшетш жаттыруларды орын- даушыларра эрдайым гимнастиканын максаттарын жете TyciHflipin, осы саладан кызрылыкты мысалдар келпрш, оларды елжт1рген жен.

Физкультура нускаушылары мен активтержщ ендЬ picTiK гнмнастиканы насихаттаура колданатыи тэсьпдер) эртур.'П. Алда турган максатка жету жолында эрдайым ж ерп лит жердщ жардайларына карай икемделе оты- рып эсер ету кажет. Эдетте физкультура мен спортты насихаттауда бурыннан калыптаскан жумыс тэж1рибе- лер1н ауылдык жерлерде де колдаиура болады. Олар: энпмелесу, баяндамалар мен лекцнялар оку, кернем упт жумысын, документальды жэне оку фильмдерш, физкультура кештерш отюзу. Ауылдык жердщ клубында eaaipicTiK гимнастика же- ншде газеттер мен журналдарда жарияланган диаграм- маларды, фотоларды жэне суреттерд1 ipiKTen алып -шп кою абзал. Бул —окушылардык гимнастика женшен окыран материалдарын терешрек тусшуге комектеседь Сонымен катар дене жаттыруларыныц жана ком- плекстер1 ш и ш отырылатын витрнналарды спорт алан- дарында, бригадалардын Кызыл бурыштарында, клубта, оку уйшде, колхоз баскармасында, колхоз ауласында жэне баска жерлерде уйымдастырура болады. Буран ко­ са 6ip орыниаи CKinuii орынга, TinTi, тжелей жумыс ба- сына апаруга болатын ауыспалы витриналар кою кажет. Кабырга газеттершде jie eHAipicTiK гимнастика мэсе- лелер1 озшщ THicTi орньш алуга TiiicTi. Оныц бет!нде ен- flipicTiK гимнастиканык мэшн жете бараламай, оны ет- юзуге кедерп жасайтындардын барлырын катал сынра алып OTbipFan жен. Сонымен 6ipre кабырра газетт алдын- Fbi катарлы ой-пмирлерд1 тусшд1р т , оны ic жузше асы- pyFa комектесед1 деп сенем1з. Наснхаттаудын кен тараран туршщ 6 ip i— эцг1ме- лесу. Ол тындаушылардьщ эркайсысынын талап, т!лек- TepiMeii кензл аударуга мумкшдж тугызады. Эцг1ме кезшде кунделжт! енбек ©Mipine байланысты жалпы мэселелерд1 енд1рктж гнмнастиканы етюзуге байланысты жеке мэселелермен уштастырып отыру к а­ жет. 0 ц п м е ©тюзуиллер тьщдаушыларын кенеске елж ть ре отырып, enaipicT.iK гимнастика жумысын жаксартуга байланысты ез ойлары мен талап-тмектерш, езш щ усы- нысы мен сын ескертпелерш айтып отырура Tiiic. Насихаттын манызды TypiHiK 6 ipi — лекция. Шынды- рында лекцияны кез келген физкультура нускаушылары мен активтер1 оки алмайды. Мундай жагдайда ауданнаи немесе каладан маман адамдарды шакырту кажет.

©HflipicTiK гимнастиканы насихаттауда миллионда- кан совет адамдарынын турмысына енш, букара халыкты тэрбиелеудш алып куралы болып табылатын радионЫц аткаратын рол1 зор. Радио аркылы бурыннан-ак бершп келе жаткан ертецп гимнастика зор табыспен етш келе жаткандыгы белил!. Ko3ipri кезде радио аркылы бер1ле бастараи ендгркпк гимнастика, этап айтканда, физкуль- туралык тыныс калаларда жузеге асып отыр. Мундай хабарларды ауылдык жерлерде де уйымдастыру керек. Осыган байланысты нускаушылардын, физкультура актив! мен клуб мецгеруиллершщ енд1рктж гимнастика- нык бершетш мерзшш барлык тындаушылардыц 61лin отыруын камтамасыз етш, колхозшылардын оны коллек-' тнв болып радио аркылы орындауын уйымдастырулары кажет. Ауыл ецбеккерлершш арасында eiuipicTiK гимнасти­ каны тарату максатында киноны пайдаланута болады. Kaeipri кезде кино кызметкерлер!, маман адамдармен б1рлесе отырып, гылми жэне оку фильмдерш шыгаруда. Оларды керкем cypeTTi фильмшн алдынан арнайы кино- журнал есебшде керсетуге болады. ©HflipicTiK гимнастиканы 6ipTe-6ipTe жэне методика- лык дурыс жолмен насихаттау кажет. Ек алдымен гим­ настиканыц денсаулыкка типзген шипалы манызын ту- ciHflipren жен. Егер букш организм жуйеа мен бул жу- йешн барлык органдары дурыс жумыс штегенде Faiia адамнык денсаулырыныц KyuiTi болатындырын б1ртждеп Tyciiiflipy керек. ©HflipicTiK гимнастиканыц табысты болуы колхозшы- лар мен совхоз жумысщыларыныц онын пайдасын кан- шалыкты TyciHe Снлуше байланысты. Гимнастиканыц шипалы манызыныц бетш ехпрден алынран пакты мы- салдармен ашып керсетш отыру кажет. Егер гимнасти­ камен шурылданушылар белгш Gip жаттырудын не ушш кажетттн тусшбейтш болса, онда олардьщ жаттыгулар- ды сапалы турде зейш койып орындамайтындырына ку- мэн келпруге болмайды. Сондыктан гимнастикамен шу- рылданушылардыц гимнастиканыц жэне оныц комплек­ сов KipeTin жаттырулардыц белгш Gip формаларыныц неге багытталрандырын айкын ацраруына жету керек. ©HflipicTiK гимнастиканыц шипалык максаттарын ту- сшшрумен катар гимнастикамен шурылданушыларра ен- flipicTiK гимнастиканыц адамнык жумыс кабьлеттшпне

жоме енбек ешмдыйпшц артуына ететш ип эсерж де ту- cinflipy кажет. Енбек ешмдЫгшж артуы белгип 6ip ко- сымша куш жумсамай-ак болатындырын бул жагдайда этап вткен жен. Гимнастика сабактарына узбей катынасу кажетппн opKiMiiin санасына жетюзу кажет. © H a ip ic m гимнасти- канын кезектег1 еЫ сабагын яйберш алсаныз болтаны, оньщ организмге типзген жаксы эсерж орнына келт1ру тугж, организмнщ бурынты калпын тугел кайта орнына Tycipyre де б1рнеше кун кажет болады. Ауылдык жерлерде етшзметж ещйрктж гимнасти- канын алдында турFaи барлык мшдеттерд! орындау жо- лындагы тоалдер мен шаралар кыскаша алганда, Miне, осындай. ©HflipicTiK гимнастиканы ауылдык жерлерде колдану. Жогарыда б5з eiiflipicTiK гимнастикада колданылатын дене жаттыруларайын ei<i тобын келт1рш вгпк. Соиымен 6 ipre ездержж жумыс сипаты женжен 6ipinen-6ipi ерек- шеленет1н мамандыктардыц терт Typi жайыпда да сез еттж. Кептеген колхозшылар мен совхоз жумысшылары ездержж жумыс ерекшелжтерже карай осы аталган турлердж 6ipiHe enyi тшс. Жеке турлерге тон ерекшелж- терд1 бжу аркасында дене жаттыгуларынын ездерже ла- йыкты комплексы ipiKTen алуга болатындырын да айт- канбыз. Алайда, жогарыда керсетжген мамандыктардан бел- ruii 6 ip дэрежеде айырмашылыктары бар жумыс турлер1 де кездеседк Жумыстыц бул Typaepi маусымды болган- мен де кеп куш жумсауды талап етедн Ек алдымен бул apaFa макта, кызылша жоне овощ жинаушылардык ен- 6eri жатады. Темем ешрушжердж ецбегЫ айырыкша категорияра жаткызура болады. Осыларра арналран де- нс жаттырулары комплексы курастыру жоне оны ipiKTen алу жолдарын этап етейпк. Алдымен макта жинау жумысына токталайык. Макта терунплер турегелЫ турып кимыл жасау устЫде exi колымеп жумыс Ытейдн Макта терунйлердщ euGeri енебойы 6 ip барытта жылжып отыруды талап ете- д>. Кепшшк жардайда кеудеш енкейтш устаута тура келедь Эдетте макта терунплер кун бойына, ocipece жумыс аярына таман, кар мен колдын коспасынын булшык ет- 56

тершщ жэнс арка булшык еттершш шаршайтындыгына шарым жасайды. Осы аталран барлык ерекшелштер денсаулык женш- деп керсетк1штерд1 жаксартумен 6 ipre еширштш гимнас­ тика кол мен аяктын жумыс ерекшелтн езгертуц кеуде- Hi тузеп, кеюрек клеткасын кенейтуц жота мен карын булшык errepiH ныгайтып, тыныс жэне кан айналымы органдарынын кызметш арттыруы, адам организмш жу- мыстын ерекшелтне карай икемдеу! керек. Бул .айтылран мшдеттерд1 орындау ушш SHflipicTik гимнастиканык барлык TypiH (нрдей колдану шарт. Олардын эркайсысынын максаты жорарыда айтылран- дыктан, 6i3 бул жерде тек олардын комплексов кандай жаггырулар енетшдшне рана токталып етпекшз. Т е р е ц д е м а л ы с ж а с а п , т а р т ы л у жаурын мен дененщ жалпы тж калпын сактайды, кешрек клет- касыныц кимылын, кан айналымы мен тыныс мушелер1- HiK жумысын арттырады. Кол мен а я к т ы б о с а н с ы т у г а а р н а л г а н ж а т т ы f у л а р узак уакыт тынымсыз жумыс icTereH кол булшык errepi мен ауырлык Tycin турран аяк бул­ шык eTTepiHiH дем алуына мумкшдж бередк И i н, к о л ж э н е б i л е з i к б у л ш ы к е т т е р i- не а р н а л г а н ж а т т ы р у л а р . Олар ездерше тэн булшык еттер тобын ныгайтады. Бул жардайда жумыс кезшде жумыска катысы жок немесе аз катынасатын булшык еттердщ (мысалы, макта теруде) кеб1рек жу­ мыс icTeyme acepia типзетш жаттыгуларды ipiKTen ала бьлу кажет. _ Ж у р у ж э н е ж е н i л ж у г i р у тыныс пен кан айналымы мушелершш кызметш жаксартады, аяктыц уйып калуын болдырмайды. О т ы р у ме н c e K i p y тыныс пен кан айналымы Кызметш жаксартып, канныц уйып калуына жол бер- мейдк онын ycTine бул жаттырулар булшык еттер тобы- нын тугелдей жумыска косылуын камтамасыз етедь Д е н е н i ж а н-ж а к к а б у р у ж э н е i ni o жота мен карын булшык еттерш ширату ушш жаксы жатты­ рулар болып саналады, олар жулын мен кеюрек клетка- ларынын, кей жардайларда жанбас булшык еттершш кимылын арттырады. Онын устше кан айналымы мен тыныс мушелершш кызметш де кушейтедк Кимылдарды еске сактау, оларды дэл 57

к а и т а л а у ж а т т ы г у л а р ы адамнын зешшн арт- тырып, тыныс пен кап айналымы мушелершщ кызметш жаксартады. Осы схемага байлаиысты дене жаттыруларынын мы- на темендеп комплексы курастырура болады. 1. Бастапкы калпы. ©кшеш косып туру. • Орындалуы. Ею аяктын ушымен баяу котершп, ею колды жайлап жорары созу. шалкайып, eki колдьщ ушы- на карап дем шырару. EKi колды темен rycipin, бастапкы калыпка оралу. Муны 5—-6 рет кайталау керек. Жаттыру жай, асыкпай орындалады. Еюнип Typi. Бастапкы калпы. Ею аякты ныктын ту- сына келгенше алшактатып туру. EKi аяктын ушымен кетерюе отырып, eKi колды жайлап тж жорары созу, шалкаю, саусактарды 6ip-6ipiHe айкастырып, соран ка- рау жэне дем алу. EKi колды томен Tycipin, бастапкы калыпка оралу. 2. Бастапкы калпы. ©кшеш косып, кеудеш алга ка­ рай сэл енкейтт туру. Орындалуы. Eid колды алга жорары карай жайлап кетеру (дем алу.) жэне сю колды босансытып, «сылк» етюзс томен Tycipy, колды ерюн турде 6ipa3 тенселтш, дем алу. Муны 5— 6 рет кайталау керек. Жаттыру жай, асыкпай орындалады. Еюннй Typi. Бастапкы калпы. Ею аякты ныктын ту- сына келгенше алшактатып, eKi колды баяу тж жорары котеру, дем алу жэне б1ртшдеп колдын б1лез1гш, карды, иыкты, кеудшп босансыту, ею колдын 6ipa3 тенсел1Пту- руына ерк1нд1к берш, дем алу. 3. Бастапкы калпы. ©кшеш косып, алаканды томен каратып, eKi колды алга устау (93-сурет). Орындалуы. Eni колды кеудеге карай шп, алаканды жуму жэне ei<i колды жазып, алаканды ашу. Муны 8—10 рет кайталау керек. Жаттьжу жш де жылдам орындалады. Ек!нш1 Typi. Бастапкы калпы. ©кшеш косып, ала­ канды жогары каратып, ею колды жанына жайып устау (94-сурет). Eni колды иыкка карай шп, алаканды жуму жэне eni колды жая отырып, алаканды ашу. 4. Ti3CHi жогары кетерш журу (20 сек). Ti3eHi жо­ рары квтерш, алга карай баяу.жуг1ру (15 сек). Жупру- fliH жылдамдыгы орташа калыпта болады (жуМру 6ipTe- 58

6ipTe эдеттеп жуг1ру калпына нешумен аякталады). Ti- зен1 ете жорары немесе ете темен кетермей, дурыс устау керек. 5. Бастапкы калпы. Ею аякты алшактатып, ею кол- ды иыкка койып туру. Орындалуы. Артка карай шалкайып, ею колды жо- гары кетеру (95-сурет), бастапкы калыпка оралып, eKi колды иыкка кою. Муны 3—4 рет кайталау керек. Жат­ тыру жай, акырын орындалады. EKinuii Typi. Бастапкы калпы. Ею аякты алшактатып, мыкын таянып туру. Мыкын таянып турып, артка карай шалкаю (96-сурет). 6. Бастапкы калпы. TiK туру. Орындалуы. Он колды жорары кетерш, сол колды жанына жайып туру (97-сурет). Колдарды кершнше устау. Он колды алга устап, сол колды жанына жайып устау жэне ею колды темен Tyci- ру. Жаттыру кимыл-куш жумсамай-ак жай орындалы- нады. Муны 3—4 рет кайталау керек. Еюний Typi. Бастапкы калпы. TiK туру. Орындалуы. Он аякпен алра карай 6 ip кадам аттап, eKi колды иыкка кою, сол аякпен алга 6 ip кадам аттап, exi колды TiK жорары кетеру, арткы аякты элдынры аяк- ка коса отырып бастапкы калыпка оралу. Жаттыру куш жумсамай-ак орындалады. Муны 3-4 рет кайталау ке­ рек. Сейтш, 6 i3 жорарыда макта erici енб( ккерлерше ар- налган жаттырулардын улгш комплекс»' келпршк. Бул комплекс™ баска колхозшылар мен жумысшылар ушш де колдануга болады. Алайда комплекс™ жинактау ус- т1нде кандай да болса езгерштердш e3iu де еске алран жен. Мысалы картоп жинаушыларды алайык- Картоп жинаушылар жумысынын макта теруш!лерд1н жумысы- нан айырмашылыры— мунда адамнын aeHeci eflayip ni- л1п, енкею калпында болады. Сондыктан картоп жинау­ шылар уцпн омырткаларды жазура, кеюрек клеткасы мен бел кимылынын артуына барытталран жаттырулар- ды жург1зу керек. Макта терупнлер мен картоп жинаушылар жумысты турып !стеуш!лер категориясына жатады. Жумыстын отырып icTeflTin категориялары да бар. Отырып ктейтш жумыс api 63iHiH Typi, api сипаты жарынан турып icTefi- TiH жумыска шурыл карама-карсы болып келед!, Демек,

96-сурет. 60

дене жаттыруларынын комплекс! де бул жагдайда 6ipa3 взгеше бол-yFa тшс. Отырып ктейтш жумыска тэн белг1- лер мыналар: eKi колмен жумыс icrey, колдын коспасы мен Kefl6ip саусактарынын (ею колдын немесе 6ip кол­ дын) тез кимыл жасауы, иык пен кардын салбырап ка- луы, кеуденш алга карай, ал кейде кырын карай енкекн. Мунда аякка енбойы б1ркалыпты салмак Tycin турады. Жумысты отырып ктеуцплердщ бул ерекшелжтерш еске ала отырып, енд1ркт1к гимнастика непзшен кол мен кеуденщ жумыс калпын езгерту1, аяк пен буюл дененщ калпын тузеп, булшык еттердщ кажегп тобын нырайтуы, акырында тыныс жэне кан айналымы мушелершщ кыз- метш едэу1р арттыруы керек. Осы айтылган мшдеттерд! орындау yuiiH мына жат- тыруларды жург1зу кажет. Т i з е нi т i к KO Tepin, б i р о р ы н д а журу, 6 i p о р ы н д а т у р ы п а к ы р ы н ж у г i р у. Жатты- рулардын Heriari максаты — жаттыруларды орындаушы- ларды жинакылыкка уйрету, бойды жазу, булшык ет­ тердщ, тыныс аппараттары мен кан айналымынын 6ip- калыпты кызмет аткаруына эсер ету. Т а р т ы л у ж а т т ы р у л а р ы . Булар омыртка су- йектерш жазуга, демнщ терен болуына, кан айналымы­ нын одан api жаксаруына, кол мен niH булшык еттершщ ныгаюына, дененщ узак жэне б1ркелю калыпта туруы- нан кейш келетш табиги тартылу занына барытталран. Колмен турл i кимылдар жасау жат­ т ы р у л а р ы . Бул жаттырулар аяктын тыплз булшык еттер!н (кейде кол мен шн булшык еттерж) жэне тыныс пен кан айналымы мушелерш нырайту ушш колданыла- ды. BipaK жаттыруларды жай орындаранда булшык ет­ тердщ квп куш жумсайтындырын, ал оларды тез орын­ даранда вкпе мен журек жумысын квп арттыратындырын естен шыгармау кажет. Ж у г i р у н е м е с е б i р о р ы н д а т у р ы п с е к i- ру. Бул жаттыгулардын Heri3ri максаты тыныс пен кан айналымы мушелершщ кызметш арттыру жэне аяк бул­ шык еттерш нырайту. Журу, бугшу, ceKipy жэне жуг1ру жаттырулары жо- рарыда аталгандардан баска аяк пен колдын уйып кал- мауына эсер етш, зат алмасуды арттырады. К еу д е н i н и i л у i мен б урылу ж а т т ыр у ­ л а р ы . Бул сипаттары жаттырулар курдел1 булшык ет- 61

тердщ нытаюына батытталады да, журек пен екпеге тус- кен кейбар ауыртпалыкты жещлдетугс жатдай туты- зады. 97-сурет. 98-сурет. ж а т т ы г у л а р . Мунын непзп максаты — отыру кал- пында узак уакыт жумыс icieren кол булшык еттершщ жэне узак уакыт боны б!ркалыпты жатдайда болтан аяк булшык еттершщ дем алуына жагдан туилзу.

К и м ы л д ы е с к е с а к т а у , о л а р д ы д э л к а ft- т а л а у ж а т т ы f у л а р ы н кол кимылдарын аяк ки- мылдарымен немесё баска да эртурл1 кнмылдармен бай- ланыстыра орындау керек. Олар 6ip жарынан организм- fli аткаратын жумыска бешмдесе, еюнип жарынан дене­ те тусетш ауыртпалыктын б|ртшдеп бэсендеуше себеп- iui болады. Осы схемага байланысты дене жаттыруларынын те- менп комплекеш курастырура болады. 1. Бастапкы калпы. TiK туру. Орындалуы. Tiaem юлт жогары кетерш, 6ip орында журу, 6ip орында турып, жеюл жуг1ру. Орындау жыл- дамдыгы орташа, 6ipaK Ширак болура тик. ¥зактыры 40—60 секунд. 2. Бастапкы калпы. Tii< туру. Орындалуы. Ею колды TiK KOTepin, колдын ушына карау, он аякты артка кою, омыртка cyfleriHiH кеуде жактаFbi белiMi аркылы шалкаю — дем алу (98-сурет). Exi колды темен Tycipin, арткы аякты элдынры аякпен косу — дем алу. Жаттыру жай жэне баяу орындалады. Муны 5—6 рет кайталау керек. Екштш Typi. Бастапкы калпы. Ею аякты алшактатып, ei<i колды кеудешн алдына айкастырып туру. Орындалуы. Алра карай 6ip кадам аттай отырып, eKi колды артка карай сытеу жэне енкею. Аякты косып, бастапкы калыпка оралу. 3. Бастапкы калпы. TiK туру. Орындалуы. Табанды жерге толык Tiiri3e отырып, алаканды iuiKe карата eKi колды a.iFa устау (дем алу). Бастапкы калыпка оралу (дем алу). Жаттыру жай жэ­ не орташа жылдамдыкпен орындалады. Муны 7—8 рет кайталау керек. Екший Typi. Бастапкы калпы. Ею аякты алшактатып, табанды катар устау, алаканды алга карай жайып, ею колды 6yfiipre карай козрау. Табанды жерге толык THri- 3in отыру. Денен! тузей отырып, бастапкы калыпка оралу. 4. Бастапкы калпы. TiK туру. Орындалуы.. Bip орында турып жуНру немесе сеюру. Жаттыру кейде орташа, кейде тез орындалады. Жугг ру узактыры 40—60 секунд, сеюру узактьшы 30—40 се­ кундтай. 03

5. Бастапкы каллы. Ею аякты алшактатып, мыкын таянып туру. Орындалуы. Dip жагына бурыла отырып (екшеш жердей кетерместен) eKi колды Tin кетеру, шалкаю (дем алу), колды темей туарместен алга карай ецкею (дем алу). Деиен1 тузей отырып, бастапкы калыпка ора­ лу. Жаттьжу жай жэне орташа орындалады. Жаттыгу- ды ар жакка карай 2—3 рет кайталау керек. Typi (едэу1р жешл Typi). Бастапкы калпы. EKi аякты алшактатып, eKi колды иыкка койып туру. Жанына бу­ рыла отырып eKi колды тж жогары кетеру (дем алу). Бастапкы калыпка оралу (дем шыгару). 6. Бастапкы калпы. Тж туру. Орындалуы. Кимылды б1ртшдеп бэсендете отырып жэне босансыган колды козгалтып, 6ip орында журу. Жаттьжу жай орындалады. Узактыпл 15—20 секунд. Еюннп Typi. Бастапкы калпы. TiK туру. Bip аякпен турып, еюннп аякты ерюн алтеу. Жаттьжу жай орында­ лады. Муны эр аякпен 3—4 рет кайталау. 7. Бастапкы калпы. TiK туру. Орындалуы. Сол аякпен алга 6ip кадам аттап, ею колды жанына жайып устау, он аякпен алра 6ip кадам аттап, eKi колды жанына жайып устау, сол аякпен алга 6ip кадам аттап, ею колды темен Tycipy. Жаттыру жай, токталмастан орындалады. ¥зактыры 15—20 секунд. Еюннп typi. Бастапкы калпы. TiK туру. Он аякпен алга 6ip кадам аттап, он колды TiK кетеру; он аякпен алга 6ip кадам аттап, сол колды тж кетеру; сол аякпен алга карай 6ip кадам аттап, он колды темен Tycipy, он аякпен алга 6ip кадам аттап, сол колды темен Tycipy. Opi турып, api отырып жумыс ктейтшдер унпн орын- далатын жаттьиулардын 6ip калыпты болуы шарт емес. Сабактын алдына койылран максаттарра жэне сол кун- ri болатын жумыс жардайлары мен жумыстын сипаты- на, жас жэне жыныс ерекшелжтерше, жаттыгуды орын- даушылардын дене шыныруы даярлырына карай жатты- рулардын кептеген Typ.nepi мен e3repierepi болуы мумк1н. A4bica.iFa аралас жаттыруларды алайык. Мунда кел- т1р1лген жаттырулар тыныс жэне кан айналымы муше- лер!н1н аткаратын кызмет!н бэсенс!ту, а'дамнын 3efiiHin алдары турран жумыска аудару жэне кей жардайларда кимылдарды езара байланыстыру ymin бершген. BipaK, аралас жаттырулардын б1рт(ндсп куш жумсауды, икем- 64

дйикп жэне босансуды талап ететш жаттыгулардан ту- руы мумк1н. Бул жагдайда жалпы кимылдарды 6ip-6i- р1не уйлеспруд1 жаксарту жэнедамыту максаты алдын- рм сапта турады. Бул айтылрандарра мына жаттыру мысал бола алады. Бастапкы калпы. E«i аякты алшактатып, eni колды томен Tycipin туру. Орындалуы. Булшык errepfli жиыру аркылы eKi кол­ ды тж жогары кетеру, артка карай шалкаю. Алга карай ецкейш, eKi колдын ушын жерге типзу. Денет жаза оты- рып, eKi колды тж жорары кетеру жэне eKi колды «сылк» томен Tycipy. Сонымен жорарыда келт1рмген жаттыгулар комплек- ci ауыл шаруашылыгы енбекиплержщ етй р ктж кызме- TiHiH барлык накты ерекшелжтерж камти алмайды. Сон дыктан жаттырулардын бул комплекстерш колданура творчестволык жолмен карап, кажегп деген жардайда оларды баска жаттьжулармен ауыстырып отыру керек. Мундай кажеттшк эрдайым туып отырады, ойтпесе ен- flipicTiK гимнастика, 6i3fliK жорарыда атап еткешм!здей. кешлЫз, кур эуреиллж болар едн Жаттыру тым жешлдеп, iui пыстырарлык бола бас- таган кезде оны баска жаттыгумен ауысть.ру керек. Алайда, бул тартылура арналран жаттыруларды денет босансытуга арналран жаттыгулармен алмастыру кажет деген сез емес. Тартылура арналран жаттыгулар мен бо- сансуга арналган жаттыгулар ездерше тектес жаттыгу- лармен алмастырылады. Егер бул принциптер бузыла- тын болса ещйрктж гимнастиканын алдына койылран максаты да шеинлмей калады. Жаттыруларды алмастырранда темендеп ережелерд! сактау кажет: а) ap6ip жаттыруды 03i тектес жаттыгумен рана ауыстыру керек. Бул жаттыру алдынгыра Караганда едэу1р ауырырак болуы тшс; б) ен алдымен ездерш ic жузшде толык актай алма- FaH жаттыруларды (жыныс жэне жас ерекшелжтер! ес- керклмей, орындалуы жарынан киын, кешлаз болтан жаттьжулар т. б.) ауыстырып отырран жен; в) 6ip мезплде 6ip жаттыруды рана ауыстыру керек, ал егер алмастырылатын жаттырулардын арасында ло- гикалык байланыс болып, онсыз комплексен TapTi6i бу-

зылатын жагдайда рана eui жаттыгуды бгрден алмасты- pyFa болады. г) жаттырулардын орындаушыларра унайтын жатты рулармен алмастырылуы сонында журНзмуге тшстк Мундай жаттыруды орындаушылардын ездер1 енд1 оны ауыстыру керек деген талап б1лд1рмейшше комплекс ку- рамында калдырура болады. ©HflipicTiK гимнастиканы ауыл шаруашылык енбекпн- лершщ кун тэрт1бше енг1зу — ете курдел1 жэне кезек кутармейтш ic. Оньщ табысты турде ic жузшде колда- нылуына жай катардагы колхозшылар мен жумысшы- лардан бастап, колхоз председательдер1 мен совхоз ди- ректорларына дейш ат салысатын болура тшс. ¥сынылып OTbipFan бул кемекпл курал нускаушылар мен когамдык методистер, сонымеп катар eiwipicriK гим- настикамен шугылданура талаптанушылар алдында ен- KipicTiK гимнастиканы етмзуге байланысты Kefi6ip мэсо- лелерден аз да болса мэл!мет 6epin, оларга практика- лык кемек керсетер деп сенем1з.

ПАЙДАЛАНЫЛFAH ЭДЕБИЕТТЕР А р и с т о в П., А ф а н а с ь е в А. Колхозда физкультура жу- иыстарын уйымдастыру. Мэдени-агарту эдебиетшн баспасы. Моск­ ва— 1954. А ф а н а с ь е в А., А р и с т о в П. Ауылдык жерлерде физ­ культура жумыстарын уйымдастыру. «Физкультура жэне спорт» баспасы. Москва — 1957. Б а в а е в а Е. 0HflipicTiK гимнастика. «Физкультура жане спорт» баспасы. Москва — 1954. Б а в а е в а Е. 6шир1спк гимнастика. «Физкультуранын тео- риясы мен практикасы» журналы. 1953, № 10. Ж у р а в л е в Е. 6нд1р1спк гимнастика. Москва — 1959. Д о л и н а 3., К р а п и в е н ц е в а С. Жумыс кеэжде узШст! дурыс уйымдастыру — денсаулык сактаудын шарты. Мемлекетпк медицина баспасы. Москва — 1955. М о к а р ц е в Н. Физкультура коллективен жумыстарын уйымдастыру. «Физкультура жэне спорт» баспасы. Москва — 1956. П а в л о в И. П. Шыгармаларынын толык жинагы. Мемлекеттж медицина баспасы. Москва — 1951. П о н а м а р е в Н. 0нд1ркт1к гимнастика. Алматы — 1959. Ф е й г и н С. 0HjipicTiK гимнастика — жумыс кушнш тэрДбш- де. Москва — 1958.

9нд|р|спк гимнастнканык максаттары . 12 ©HflipicTiK гимнастнканык T y p J ie p i................................................... QiwipiCTi'K гнмнастиканы уйымдастыру ж олдары ....................... 15 0naipicTiK гимнастнкада колданылатын дене жаттырулары . . 19 Дене жаттыгуларын жумыс снпатына карай колдану. . . 51 QHflipicTiK гнмнастиканы ауылдык жердс колданудын кейб1р е р е к ш е л ж т е р !............................................................................. 53 Пайдаланылран э д е б и е т т е р .............................................................67 МУРАТХАН MAHMKEEB ХАМЗА МУХАМЕДЖАНОВ ПРОИЗВОДСТВЕННАЯ ГИМНАСТИКА Редакторы М. Баюмбетов и Д. Сапаргалиев. Худ. редактор П. Дубров. Техн. редактор А. Кузембаева. Корректор А. Урбисинов. Сдано н набор 21,Т \\ 1960 г. Подписано к печати 20/V1—1960 г. Формат 84x108732—2.125=3.4 п. л. (3.0 уч.-изд. л.) Тираж 3000. Изд. № 115. УГ04703. Казгосиздат, г. Алма-Ата, ул. Панфилова. 143. Цена с 1. I. 1961 г. 9 к. (90 коп.) Заказ № 866. Типография № 2 Главнздата Министерства культуры КазССР.