Гимнастика

lOHtKEEB 4м ЕДЖ а HOU

f 's .С M. ТЭНЕКЕЕВ, X. МУХАМЕДЖАНОВ C L A L т “' ТМ - 0НД1Р1СТ1К ГИМНАСТИКА АЗАК МЕМЛЕКЕТ БАСПАСЫ А л м а т ы — 1960



6НД1Р1СТ1К Г ИМНАСТИ К АНЫ Ц ПАСТЫ И1НДЕТ1 Физкультура 6i3flin ел1м1зде мемлекеттш зор мааызы бар icKe айналды. Коммунист партия мен Совет умметшщ кундел1кп камкорлыгынын аркаеында ел1м!зде физкультура мен спорт 6apFaH сайын кен epic алып, енбекнплердщ кунде- лжД турмысына енуде. Енбекнплердщ денсаулырын ныгайтуда, олардын жу- мыс кабметт кушейтт, енбек еммдышн арттыруда физкультура мен спорттык P<wii зор. Ko3ip халкымыз коммунист когам орнатуды ойдаты- дай жузеге асырып жаткан бупнп танда енбек втм д ш - пн арттыру — материалдык жэне рухани байлыктын молшылырын жасаудын б1рден-б1р шарты болып табы- лады. бшйркке озат эдктерд1 енпзу, SHAipieri автоматтан- дыру жэне механикаландыру, жана техникамен жабдык- тап отыру енбек ешмдшпн арттырудын 6ipfleH-6ip кезп Дуние жуз1 енбекнйлершщ KeceMi жэне Совет мемлекетн н1н непз1н калаушы В. И. Ленин жана корэмдых куры- лыстын жент шыгуы ушш енбек ешмдшпн арттыру ен Heri3ri шарт болып табылатындырын этап керсеткен болатын. Партия мен ушметтщ дене тэрбиеа жайында uibiFap- FaH барлык каулы-карарларында физкультура мен спортты енбекнплердщ денеаулыгын жаксартып, енбек ешмдЫпн арттыратын Hemri шара есебщде пайдалану кажегпг1 эрдайым этап керсетщедп Бул манызды мш- деттер ocipecc КПСС XX съезщщ шенймдерщде ете ай- кын тужырымдалран. Енбекнплердщ денсаулырын ныгайтып, енбек ешмдК л*г*н арттырудын Heri3ri 6ip формасы — eHflipicm гим- 2—866 3

мастика. Бул 6ip жагынан жумысшылар мен кызметкер- лердщ жумыс сагатындагы сергоктшн арттырса, CKinuii жагынан, енбекшшерд1 физкультура жоне спортпен узбей шугылданып отырура эдеттенд1редг 0MflipicTiK гимнастиканъщ алуан формалары жылдар бойы тож1рибеден ©тшзшп, жан-жакты зерттелш, ic жу- зшде колдану устжде жет1лд{р1ле, дамытыла тусть Ka3ip- ri кезде ел1м1здщ кэсш орындары мен мекемелершде eiiAipicTiK гимнастиканыц eKi Typi' колданылып жур. Оныц Gipi — Kipicne гимнастика, ол жумыс басталар алдында колданылады да, eKiHmici — физкультуралык, тыныс жумыс куншщ ортасында, узийс кезшде колданы­ лады. Ka3ip enflipicTiK гимнастика ел1м1здщ кептеген меке- мслер1 мен Kocin орындарында енпзшп, езшщ i3ri нэти- желерш керсетш отыр. Мысалы, Калуганын механикалык заводында eiwipicTiK гнмнастиканы енпзу нэтижесшде жеке категориялы жумысшылардын жумыс ешмдшп 9,3%, Москваныц «Красный Октябрь» фабрикасында 8,7%, Ленинградтыц «Скороход» фабрикасында 6,2%, «Парижская коммуна» аяккшм фабрикасында 6,2% арт- кандырын этап етудщ ез!-ак оныц кандай пайдасы бар- лырына айкын дэлел бола алады. Москва сагат заводы мен Пенза сагат заводынын ку- растыру цехтарында журпзмген тэж1рибе-зерттеу жу- мыстарыныц нэтижелер! де otiflipicTiK гимнастиканын адамды серптстндапне кешл болады. Егер жумыс куш- niн. алгашкы GipiHmi жартысында кол сагаттарын курас- тырушы эйелдер ездерше тэн операцияны кеп киналмай- ак MiHcia, шапшац каркынмен орындап шыгатын болса, жумыс кушшн екшнл жартысында шаршап-шалдыккан- дыктары байкалды, сонын нэтижесшде олар агаттыктар ж1берш, алгашкы жумыс каркынынын бэсендейтшдш аныкталды. Белm i 6ip мелшерде 6ip сипаттагы жумыс кимылдарынан болатын шаршап-шалдыгуды болдырмас ymiH оларга жумыс уакыты мен демалудыц пайдалы да жаца кестес1 усынылды. Оган жумыс алдында Kipicne гимнастика ешзш туру енпзшдь Kipicne гимнастика адамнын бойын cepriTin, жумыдка ширак, каркынды Kipi- суге кемектеседк Ал, жумыс кушнщ енбойында жумыс кабьпеттшпн жоймау уluiн жумыс аякталардан 1,6—2 сагат бурый тыныс алу гимнастикасы етшзшедь Осылай enflipicTiK гимнастикалар енпзшгеннен кейш адам бу-

рынрыдай тез шаршап-шалдыкпайтын болды, онын жу- мыс каб!лет1 де б1рден жаксара тусть Жумысшынын жалпы тез шаршап, талмауын была» койганнын езшде, осы заводта ктейпн жумысшы эйелдердщ гимнастика енпз1лгеннен кешн он кол б1лез1ктершш тез1мдшп де артты. Он кол б1лез1Г) те31МдЫпнш уэактыгы г - ” ~ Svpuu г— ™ ■ лг*— бТын« | игынм S . ИШИМ Орта есеппен 32.0 се |2 5 .8 сек 31.6 сек 30.8 сек Процентке шакканда 100 1 80,6 100 \\ U 6.S Ko3ipri кезде мундай тэж1рнбе-зерттеу жумыстарын Казактын мемлекегпк физкультура институтынын гим­ настика жэне дене тэрбиеа теориясынын кафедралары да Алматы каласындагы Kefl6ip ennipic орындарында журп- зе бастады. Зерттеу жумысы эл1 аякталган жок, алайда, алдын-ала алынган мэл1меттер эпдiрiст1к гимнастиканын Алматы жумысшыларынын ецбек вшмдшгш арттыруга пайдалы эсерш типзгендтн керсетть Bipneuie мысалдар келт1рейж. Алматы кую-механика- лык заводынын эртурл1 цехтарында жуздеген жумысшы- лар мен мамандар кызмет icreftfli. Коллективен ул«енд1- riHe карамастан мунда былтырга дейш OHflipicTiK гимнастика журпзьпмей хелтть TinTi enaipicTiK гимнас­ тика жургЫле бастаганнын езшде де кейб!реулер OFaH катыспай, наразылык керсеттть Олардын кайсы 6ipey- лер1 гимнастика орындаудын орнына жоспарды орын- дауымыз керек десе, eHfli б1реулер1 6i3 жаттыгып, ма- шыктану кезшен кеткенб1з деп кертартпалык жасапты. Завод директорынын буйрыгы бойынша физкультура ак- THBiici, разрядты спортшы Ю. Лысенко жолдасенд1рнгпк гимнастиканы заводтын барлык цехтарынан бастап, кен- се кызметкерлерше дейш журпзуд1 колга алды. Бул ип ic кешшпен ез жем1сш де бере бастады. Ka3ip eiulpieriK гимнастикамен заводтын барлык жумысшылары мен кызметинлер! шурылданады. Мунда енд1ркгпк гимнасти­ ка жумысшылардын енбек ешмдЫгш арттырумен катар спорт секцияларын уйымдастыруга да ыкпалын типздь

Заводта кэзф волейболдан, гиммастикадан жопе жешл атлетикадан коптегеи разрядты спортшылар да даяр- лаиды. v ©HflipicTiK гимнастика ocipece Алматыныц кондитер фабрикасында дурыс жолга койылган. Осы фабриканын жумысшысы Булыгина жолдас былай дейдк 1-сурет. — ©HflipicTiK гимнастика б1здщ фабрикамызда ею-уш жылдан 6epi карай журпзшп келедь Meniu жасым 50-ге таяп калган едк сондыктан да мен етшзшп журген жат- тыгуларга мэн бермей журунй ед!м. Бул туралы дэршер- ге жолыгып ед!м, ол eiwpicTiK гимнастикамен мшдегп турде шугылдану кажетт'тн айтып, кенес берд!. Сонан кейш мен де гимнастикамен шутылдануды дагдыга ай- налдырдым. Жаттыгулармен шугылдану денемд! шира- тып, бойымды cepriTTi, TinTi жасартып Ж1бсргендей болды. Мен енд1 онын 6ipfle-6ip сабагынан калмаймын. ©HflipicTi'K гимнастика Keii6ip облыстарымызда да кызу колдау тауып келедк Буган мысал ретшде Жам- былдыц кант заводы мен Карагандынын аяккшм Tiry фабрикасын айтуга болады. Бул Kocin орындарында ен- 6

AipicTiK гимнастикамен коллективен apdip Myiiieci шу- рылданады десек кателеспейлпз. © H flipidiK гимнастиканы дардылы icKe айналдыруда acipece Шырыс Казакстан облысынын бастамасы баска- ларраулп боларлыктай. Шырыс Казакстандыктар гим- настиканын бул TypiH облыстык ауыл-селоларына да кекшен таратпак. Осыган байланысты облыс орталы- ры — ©скемен каласында арнаулы семин.ар втюзшш, OFaH келген ауыл-село екшдер! eiuupicriK гимнастиканы аз совхоздарымыз бен колхоздарымыздын кун тэрт1бше енг1зем1з деп м!ндеттеме алды. Кэз1р бул мшдеттемелер жузеге асырлып жатыр. ©HflipicTiK гимнастнканын езшдш ерекшелжтер! бар. Ол ерекшелжтер enaipic орнынык сипаты мен режимше байланысты. Рылми-зерттеу жумыстары мен кептеген ме- кемелердщ жумыс тэж1рибес1 eHflipieriK гимнастика дурыс уйымдастырылран жерде жумысшылар мен кыз- меткерлердщ денсаулыры нырайып, олардын жумыс кабшеттшгш арттыра TyceTiHflirin керсетш отыр. Демек, бул енбек ешмдшгМн еселеп артуы, eiiflipicTiK брактын курып кем\\л деген сез. Белгш 6ip ewupic саласы 03iHiH ерекшелгктерше ка­ рай жумысшыдан булшык eTTepiHiH кейб1р белгктернйн рана кунйн жумсауын талап етедн Кетшлш жардайда жумысшынын эртурл! «еру жэне есту сигналдарын тез ажырата бшуше жэне булшык еттердщ белпл! 6ip бе- лнсгершж катысуы аркылы сол сигналдарра сай тез api дэл кимылдар жасауына тура келедк ©з жумыстарын козгалмайтын калыпта турып не отырып жасайтын жу­ мысшылар тобы да кездеседй Рылми кызметкер.пердш кепшшг1 осы категорияга жатады- Шын пейшмен ез жумыстарына бершген ондай кызметкерлер TinTi узшс- е н болып калгандырын да ангармай калады. Мундай ауыр ой жумысынан адамнын тез ша'ршайтыны, адыры адамнын жумыс кабшетнпн жойылатыны бурыннан-ак белгш болатын. Сондыктан да бул арада онын жалпыра таныс жэйттерш кайталап жатудын кажет! жок. Эдеттс денсаулыры жаксы, ширак жумысшылардын енбсктс жаксы нэтижелер керсетет!)й белгш!. Олай бол- са, eiiflipicTiK гимнастика адам денсаулырынын ныгаюы- на рана емес, сонымен б!рге ез мамандырын жсте игеругс де кемоктессд! деген кортындыга келем1з. ©з маманды- Fbin жаксы nrepin, ез iciH жаксы жург1зе алатын жумыс-

шылар мен кызметкерлер FaHa журт курметше иебола алады. Мысалы, машинисткалардын жумысын алайык. «Кезд1 жумып» басу эд1амен, hfhh клавизтурара кара- май басу эд1амен басатын машинисткалардын кагазды api жылдам басатындыры, оныц ycTine олардын баска- ларра караранда аз шаршайтындыры мэл1м. ©HflipicTi механикалык жарынан жабдыктаудьщ жак- саруымен, автоматтандыру жэне комплекса механика- ландыру эдшшт ecyiMeH байланысты eiiflipieriK гимнас- тиканыц манызы да кун санап арта туспек, ейткеш бул шаралардык 6api ap6ip жумысшыдан дэл, сешмд1 жэне тез кимылдар жасауды, сонымен 6ipre жалпы тез1мдь лшл тал ап етедь Кейде адамнын мамандырына байланысты пайда бо- латын аурулармен куресуде де enflipicTiK гимнастика зор роль аткарады. Енбекнилердш кунделит турмысынын жаксара Tycyi, оларра медициналык кызмет керсету, физкультура мен спорттын дамуы ел!м1з енбекнйлершт денсаулырын. нырайтып, ауру-сыркаттар санынын азаюын камтамасыз етш отыр. СССР-дщ социалиста внеркэабшде енбек жардайла- рынын жаксаруы кейде мамандыкка байланысты пай­ да болатын аурулармен куресуге мумкшдш бердк ал жардай турызып, ауыр ецбект1 женьпдетт, енбектш зиянды npouecTepin кец механикаландыру, элеумегпк санитарлык-техннкалык-шараларды колдану аркылы ец- бек ежмдшгшщ артуын камтамасыз erri. Ек жана тех- никаныц пепзшде ел1м1зде салынган жаиа каст орын- дарында денсаулыкка зиянды жумыстардын кептеген турлер1 жойылды. Алайда Keii6ip мамандыктагы жумысшылардын ен­ бек жардайы oai де болса ауыр калпында калып отыр- раны да рас.-Осындай жардайда OHflipicTiK гимнастика- ны колдану жумысшылардын шаршап-шалдыруына, ка- жуына, мамандыкк.а байланысты пайда болатын аурура шалдыруына карсы алдын-зла журпзетж шаралар бо- лып табылады. Б1зде эл1 де болса ©HflipicTiк гимнастиканы тек жу- мысшылары кеп заводтар мен фабрикаларда рана етш- зуге болады деп Tepic тусшуйплер де жок емес- Олар жумысшылар саны кеп жерде ешйрштж гимнастиканы етжзу onaiiFa согады деп урынады. Екжпп б1реулер ен;й- picTiK гимнастика тек жумькшыларга рана пайдасын

типзедь ал колхозшыларра келеек болсак, олар онсыз- ак жумыс устinде турл> кимылдар жасайды, сондыктан енд1р1ст]к гимнастиканыц олар уш1н кажет! жок леи санайды. Мундай пшрлердщ кате екендт, зрине, журт- тыц бэрше тусМкп болса керек. GimipicTiK гимнастиканы ауылдык жерлерде де етю- зуге болады. 9ai де болса колхозшылардан дене кунин аса коп жумсауды талаи ететш жумыстар жок емес. Со- нын салдарынан олар тез шаршап-шалдьжады да, жу- мыска кабметтшпн кем1тедь Буран 6ipneine мысал келт1реЙ1к. Казактын мемлекеттж физкультура инсти- тутынын студенттер! Алматы облысынын Балкаш ауда- нына ауыл шаруашылык жумысына ж!бер!лдь Студент- тер 1ле e3eiiiHin бойында шеп жинады. Осы жумыс устшде студенттер бригадаларынын арасында езара со­ циалиста жарыс уйымдастырылды. Жумыс ауырлай тусть Ал кызу жумыс устшде TycKi тамак кезшде eui6ip кимыл жасамай, тек жатый демалумен болеандардын тез шаршагандыктары байкалды. Алайда узшс-кезшде турл1 кимыл жасарандар, этап айтканда, cyFa тусш, жумыс басталар алдында 20—30 минут бурын рана то- лык дем алран студенттер ездерш сергек эрi кешлд! се- зшдь Булардьщ енбек ешмдшпнш артатындыры e3i- нен-031 TyciHiKTi, ейткеш жузу кезшде шеп жинау жу- мысында катыспайтын кептеген булшык еттер кимылра туседн TinTi eui6ip кимыл жасамай-ак сура тусудш 03i адамныц жалпы кешл-куйш кетерш, бойын серптедь Мундай жардайда cyFa тусу еширктж гимнастиканын орнын ауыстырып, енбек ©шмдшгшш артуына пайдалы acepiH тнпзетшдшш байкаймыз. • EKiHuii мысал. Алматы облысынын Каскелен ауда- нындары 6ip колхозда осы институттын мурал1мдер1 мен студенттер коллективше картоп жинаура тура келдь Жумыс усладе эрдайым енкейш жургенджтен адамнын бел1 ауырады, сондыктан олардын жумыс каркыны бз- сендейдн вщйрктж гимнастиканын пайдасына коздер! аиык жететш физкультура инстнтутынын кызметкерле- pi мен студенттер! келешекте арка булшык еттернпн аз шаршауына байланысты орындалатын дене жаттьжула- рын белгш 6ip мерз1мде орындап отырды. Осынын нэтижесшде бул колхозда кептеген бригадалардыц imi- нен кунделжл норманы асыра орындаган тек физкуль­

тура институтынын tana бригадасы екенд1гж этап етпес- ке болмайды. Сонымен жорарыда келт1р1лген фактшердж езЬак ауылдьщ жерлерде де ещйрктж гимнастиканыц улкен роль аткаратындырын дэлелдсп 6epin отыр. ©iwipicTiK гимнастика женжде журпзжетж жумыс- тарды жэне тож1рибелсрд1 тек кала каст орындарында рана емес, сонымен 6ipre селолык Kacin орындарында да кецжен тарату кажет. Енбск ешмдшгж арттырудын жэне денсаулык сактаудьщ басты куралы болып есеп- телетж OHflipicTiK гимнастиканы ез кызметкерлер1 ара- сында кецжен внизу заводтар мен фабрикалар, колхоз- дар мен совхоздар басшыларыныц мждеть

ЖАТТЫГУЛ АРДЫН. АДАМНЫЦ ДЕНСАУЛЫГЫНА ТИГ13ЕТ1Н ПАЙДАЛЫ 0СЕРЛЕР1 'Дене жаттыгулары тек булшык еттерд1 рана дамы- тып жэне жет1лД1рш коймай, сонымен 6ipre журек пен екпеш де шыныктырып, ньшайта туседь, Козгалмай, ты- ныш калыпта жаткан адамнын журен минутына 3—4 литр кан айдайды. Дене кушш кеп жумсаган кезде дене жаттыруларымен узбей шурылданган адамнын жаксы дамыран журеп минутына 35—40 литрге дейш, ал дене жаттыруларымен шурылданбаган адамнын журен ми­ нутына 15—20 литр рана кан бел1п uibiFapa алады. Онын уст1не шыныккан адамнын журег1 дем1кпей унемд1 api кушпрек жумыс штейдк 'Дене жаттыруларымен шурылдану б1зд1н тыныс му- шелер1м1зге де езшш пайдалы эсерш типзедь, Дене жаттыруларымен шурылданбайтын адамдар- дын демд1 iuiKe ен катты тартканнан кейшп шыраратын ауа мелшер1 3—4 литрге тен болса, ал дене тэрбиес1мен шурылданатын адамдарда бул мелшер 4,5—6 литрге дейш жетедк кейде TinTi одан да артып туседь Демек, дене жаттыруларымен шурылданатын адамдардын ты­ ныс органдарынын булшык errepi едэу1р жаттыккан, ал кеуде клеткасы жаксы дамыран- Егер дене жаттырула­ рымен шурылданбайтын адамдар ен жаксы дегеннш езшде демалу кезшде вкпес1 аркылы минутына 50—60 литр оттепн етк1зе алатын болса, онда шыныккан адам бул мелшерд1 120—140 литрге дейш арттыра алады. Де­ не жаттыруларымен шурылданатын адамдардын жу­ мыс icTeyiui органдарга оттепн жетшзш, одан кем1р кышкылын бел1п шыгаруы дене жаттыруларымен шу­ рылданбайтын адамдарра Караганда ею есе дерлж асып тусед!. Мейл1 жумыс устшде, мейл! демалу устшде бол- сын Чныныккан. адамдар шыныкпаран адамра Караган­ да демдерш api сирек, api терен алады, олардын орга- низмдер1 едэу1р унемд1 жумыс аткарады.

Дене жаттырулары асказан органдарыныц дамуы на да жаксы эсер етеди Денетэрбиеамен шугылданатып адамдардьщ асказаны асты дене тэрбиеамен шурылдан- байтындарра Караганда жаксы жэне тез корытады. Эдстте, егер аска тэбет'1Н жаксы шапсын десен, онда спортпсн шурылдан дейдк Олай болса спортшылардын тэбетшш жаксы болуы олардыц ас корыту органдары дамыран деген свз, сондыктан да олар асказан аурула- рымен сирек ауырады. Дене жаттырулары булшык ет жуйесше де пайдалы эсерш тйпзедь Дене жаттыруларымен шурылданатын адамдар х у н т, eim жэне шыдамды келедь Шыныккан адамнын жумыс кезшде аз шаршап, аз куш жумсай- тындыры да wine осыдан. Шыныккан адам жаттыкпа- раидарра Караганда eKi есе артык жумыс icreft алады. Сонымен дене жаттыруларымен шурылдану адамнын барлык ррганизм1не езшщ пайдалы эсерш тиг1зедГ, онын денсаулырын тузейш жэне ныгайтады, бойын cepriTin жумыс каб1летт1л1гш арттырады. 0НД1Р1СТ1К i l l МНАСГИКАНЫЦ МАЦСЛТТАРЫ Енд1 SHflipicTiK гимнастиканыннег!зг! максаттарымен танысайык- Гимнастиканын барлык Typine койылатын 6ipiHiui максаты жалпы денсаулык пен дене тэрбиёсшн дамуын жаксарту жэне нырайту ymin нерв жуйесш, дененщ бул­ шык еттерш, тыныс органдарын, асказан жэне баска органдарын иырайтура колайлы жардайлар жасау болып табылады. ©HflipicTe етюзшетш гимнастиканын сауыктыру ма- нызы сол, ол ен алдымен адамга зиян келлретш 6ip кел- Ki кимылдарга жэне жумыс штеунплердш туру калпына карсы эсер етедй ©HflipicriK гимнастика адамга енебойы эсер ете отырып, адам организмш куштк кажымайтын- дай етш шыныктырады. Бутйл органдардын кызмет1 жаксарады. 0iiflipic гимнастикасынын екший максаты — енбек ешмдшгшщ артуын камтамасыз ету. Бул максатка орындайтын жумыстын жардайы мен сипатыиа i^apaii дене жаттыруларын пайдалана б1лу аркылы жетуге бо- лады. Егер дене жаттыруларын бул ерекше.'пктерд1 ес- 12-

кермей етмзетш болса, онда олардын терк нэтиже бе- pin, енбек ешмдмнпн темендету! де мумкш. 0HflipicTiK гимнастиканын уииныи максаты — дене тэж1рибеамен шурылданушыларды дене жаттырулары- мен кунделж'п айналысу дардысына тэрбиелеу, сонымен катар дене жаттырулары аркылы енбекнйлердщ физ­ культура жэне спортпен шурылдануына колайлы жардай жасау. 0нд!рктж гимнастиканын Tepriniui максаты — дене тэрбиепмен шурылданушылардын аса ширак жэне тэр- TinTi тэрбиеленуше колайлы жардай турызу болып табы- лады. Кейб1реулердщ еншрктж гимнастика аркылы адамды калай тэртшп жэне ширак етш тэрбиелеуге болады деген сурак коюы да мумюн. Оныц жауабы онай. Дене тэрбиеамен шурылданушылардын сабактан кенлпп калмаура, ездерше керсетшген дене жаттыру- ларын эл1 келгенше булжытпай орындаура тырысуы, жалпы сапты жэне катарды бузбастан команда бойын- ша журш, айтканды орындауы т. б. жорарыда айтылран эдеттер мен дардыларды дамыта туседь Ол дардылар мен эдеттер 6ipTe-6ipTe енбекнплердш буки жумыс куш- шн жуйеп мен режимше айналады. Егер де осы аталган максаттардын 6ipeyiHe немку- райды карап, онын манызын темендететш болсак, онда eHflipicTiK гимнастиканын непзл мшдеН толык шеннл- мес те едь Мысалы, 61з жорарыда этап еткен тертшип максат бойынша сабак кезшде де тэртш пен ширакты- лык болмаса, онда еншрктш гимнастика сабагы тек кешл кетерерлж кур эуреге, ойын-кулшге айналады, де- мек, осынын салдарынан баска максаттар да орындал- май калады. 6НД1Р1СТ1К ГИМНАСТИКАНЫН TYPJIEPI ©HflipicTiiK гимнастиканын езш ic жузшде актап шык- кан Heri3ri eni Typi бар деп жорарыда айтып еттйс, олар: жумыс уакыты басталмастан бурын орындалатын Kipic- пе гимнастика мен жумыс устшде орындалатын физ- культуралык тыныс. * Жумыс басталар алдында адамнын эдеттеп жумыс каркынына б1рден Kipicin кете алмайтындыры бэр1м1зге мэл1м. MiHe сондыктан да Kipicne гимнастика жумысшы- 3* 13

лардык эдеттеп жумыс каркыны мен режимше тезiрек енуше, жумыска тын, сергек жэне кётерщк! KeHiSWKyfliH- де Kipicyine мумкгндгк бсредь Kipicne гимнастика адамнын организм! мен онын жумыс кабьпеттЫгше пайдалы осер етедь Бул жерде дене жаттыгуларыныц ipi'KTeain, лайыкталып алынуына баса назар аудару кажет. Мысалы, ауылдык жерлерде- ri жумыс жагдайыныц каладаплга Караганда едоу1р езгешел1п болады. Ауылдык жерлерде кейдё жумыс ба- сына дсйш едэу1р жер жаяу ж урт баруга тура «еледь Мундай жагдайларда жаттыгулар комплексше булшык еттердщ журу кезшде кимыл жасалмагандарын катыс- тыруды камтамасыз ететш жаттыгулар турлерж енпзген жен. Журуге байланысты жаттыгулар комплексше кебь рек кешл белш ж1берсек те пайда аз, ейткеш олар жу­ мыс басына онсыз да жаяу ж урт меледи Физкультуралык, тыныстыц максаты—организмшн демалуына, кажуды болдырмай жумыс кабшеттшпн жаксартуга не оны калпына келт1руге, енбек ешмдшгш арттыруга колайлы жагдай тугызу. Физкультуралык тыныс жумыс уакытында жумыс- шыларда шаршау, кажу пайда болып, ойлары белшген кезде етшзтедь Эдетте, оны жумыс кушнж 6ipinuji жартысынын немесе жумыс аягынын аяк'галуына 1,5—2 сагат калган мезплде етшзедь Физкультуралык тыныс 5—7 минутка созылады, ал одетте жалпы ереже бойынша, т!келей жумыс орнында орындалады, 6ipaK мумшн болса оны ашык аланда, та­ за ауада орындаган жаксы. Бул ереженГ кыста да сак- тау кажет. Физкультуралык тыныстан баска физкуль­ туралык; минут деген де етшзшп жур. Ол 6ip минуттан уш минутка дейш созылады. Бул уакытта 2—3 жат.тыру жасалады. Физкультуралык минутты б1зде кэз1р жумыс жаг- дайы шек коймайтын жерлерде бушл жумыс куш бойы, эршмшн налагай уакытында жасауга мумкшд1к туып отыр. Бул ен алдымен ой енбепмен шугылданушыларга кажет. Сонымен катар физкультуралык минутты дала жумыстары кезшде де етшзген жен. Мысалы, макта, картоп, помидор, кияр, тагы баска ауыл шаруншылык ен1мдер1н жинаганда денешн белгш 6ip мушесн acipece бел катгы шаршап, талып калады. Бул жагдайда физ­ культуралык минут денешн белгш 6ip мушесшт шар-

шау, талу белплерше карсы тура алатын табылмас шара болып табылады. Физкультуралык минутты кажете жардайда жеке немесе коллектива турде етюзуге бапады. Алайда оны жеке етюзгеннен коллектив болып етщ зудт б1рсыдыр- Fbi артыкшылыгы бар. Демек, коллектив болып еттазген физкультуралык минут дененщ шаршаган, талган жер1- не дурыс эсер етумен 6ipre жумысшылардын жалпы кеюл-кушн жэне олардыц сергект1пн арттырады. Сон- дыктан да физкультуралык минутты етюзугш адам жу­ мысшылардын жумыска деген ынтасын кетерт, оларды эсерл1 создермен ж1герленд1рш отырура тшс- 0НД1Р1СТ1К ГИМНАСТИКАНЫ АЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ ©HflipicTiK гимнастиканы уйымдастырура жэне оны етюзуге enflipicriK гимнастика етюзжетш каст орында- рынык, колхоздардын немесе совхоздардын басшылары тжелей жауапты. Белгш 6ip жумыска басшы кызмет- кердщ 63i ынталы болып, онын устше баскаларра ез! улп KepceTCTin болса, ieriH aaFa басатыны мэл1м. Эдет- те, eHflipicTuc гимнастиканын практикалык жумысын штаттагы нускаушылар, методистер, спорт корамынын нускаушылары немесе ендгрштж гимнастика бойынша арнаулы курс 6iTipreH когамдык нускаушылар етюзедь ConFbi кездс екшрштж гимнастиканы етюзу ушш ко- рамдык нускаушылар ретшде физкультурашылар мен комсомол aKTHBTepi кецжен тартылып жур. Алдынры катарлы жастар арасынан корамдык нус- каушыларды усынранда, эаресе, ауылдык жерлердщ ерекшелжтсрше ерекше назар аударран жен, ейткеш бул жерлерде eimipicm гимнастика эл1 де болса кен тарамаган, api бул саладары мамандар да жеткпейдг ©anipicm гимнастиканы етюзу жвшндеп даярлык жумысына ерекше назар аудару кажет. Алгашкы куннщ нэтижес! даярлык жумысынын камдай дэрежеде еткеш- не байланысты. Алрашкы куннен бастап ic табысты бол­ са, рнда ол нэтижел1 де болады. IcTin TyftiHi— кол жет- кен табысты б1рден баянды етш, сактап кала бшуде, оны кейш сабак устшдс калыптастыру кеш болады, opi owaflFa сокпайды. 16

Гимнастика сабактарын втшзер алдында нускаушы- нын немесе o iw ip icm гимнастика жетекппсшщ каст орындарынын басшыларымен, медициналык пункттер- мен, партия жэне кэетодак уйымдарымен тыгыз байла- ныс жасап, олармен Keii6ip мэселелерд1 «anicin отыру- лары кажет. ©HflipicTiiK гимнастиканыц ic жузшде уйымшылдык- пен етшзмуше комсомол жэне физкультура уйымдары ерекше жауап бередь Комсомол мен физкультура кыз- меткерлер1 бул шаранык уйткысы болып, OHflipicTiK гимнастиканын нускаушыларына кажегп кемек керсе- Tin отырулары тшс. Жумыстын табысты болуы кебшесе enflipicTiK гим­ настика нускаушысынын жеке басыньщ каб^еттшп мен к керлтн е де байланысты болады. Онын каст ор- ындарыныц басшыларымен, комсомол комитеДмен жэне теменп физкультура коллектив1мен узбей байланыста болуы ксрек. ©HflipicTiK гимнастиканы нэтнжел1 де же- MicTi eTKi3y уипн нускаушы езпйн TOHiperiHe активистер тобын топтастырганы дурыс. Дене тэрбиеамен шугылданушылар арасынан актив даярлап алу id цехтыц бастыгымен я мастер1мен немесе бригадирмен я звено бастыктарымен 'кел1сьпе, комсомол KOMUTeTiiiiu катысуымен журпзьпедь Мундай жауапты жумыска беделд1 жэне физкультура мен спортты суйе- тш тацдаулы жумысшылар мен колхозшыларды ipi.KTen алган дурыс. Активтер теорнялык жэне практикалык сабактарды узбей журпзш отыру кажет. Актив даярлаудыц кек та- paFaH eni турл1 aflici бар: 6ipimni кептеп даярлау aflici — мунда тсориялык жэне практикалык сабактар когам- дык нускаушылардын 6ip тобымен отюзьледк екпшй-- жеке-жеке даярлау жумысы, мунда сабак белгш 6ip когамдык нускаушымен жеке ©тшзмедь Теориялык сабактарда фиэкультуранык жалпы мэ- селелер1, Kipicne гимнастиканы, физкультуралык тыныс пен физкультуралык минутты журпзудщ aflicTepi айты- лады. Практикалык сабактарда когамдык нускаушылар ©HflipicTiK гнмнастикада колданылатын дене жаттыгула- рынын комплекстерп1 уйренш, команданы дурыс беруге жэне жаттыгуларды керсете (плуге уйренедь ©HflipicTiK гимнастика нускаушысы oHflipicTiK гим­ настика бойынша етмзшген барлык жумыстардын есе- 16

6iH алып отырады. 03iHiH есеп журпзетш кунделж дэп- тер1нде ол Kipicne гимнастиканын, физкультуралык ты- ныстын жэне физкультуралык минуттын калай eTin жаткандыры женшде кунделжН пшрлерш жазып оты­ рады. Онда кунделйсп етюзш отырран жаттырулар комплексен KepceTiayi шарт. КунделжН кемшшктер мен ескеришей калган жардайларды есепке алып отыру SHflipicTiK гимнастиканы етюзудеп болган кателжтерд! тузетуге жэне оны жаксартуга тжелей жэрдемш тип- зедк Нускаушы медицина кызметкерлер1мен тырыз байла- ныста болуы керек. Ол eHAipicTbc гимнастиканы етюзу жешндеп озшщ жумыс жоспарын, эНресе, дене жатты- руларыныц мазмунын физкультурамен шурылданушы- ларра толык таныстырура мшдегп. Екшип жагынан медицина кызметкерлер1 де жумысшылардыц, колхоз- шылар мен кызметиллердщ денсаулыры женшде нускау- шыра жэне оныц кемекилсше хабарлауы тшс. Нускаушы жалпы гимнастиканын журпзшуч жэне оныц адамныц организмше THri3eTiH 3cepi жайындадэрЬ , гермен кецесе отырып, Kipicne гимнастика, физкультура- ^ лык тыныс жэне физкультуралык минут жаттырулары- ныц комплексш ipiicren ала б1лу! кажет, ал, олардыц ^ дене жаттьтуларын орындаушылардын денсаультына, деке тэрбиеа жешнен даярлык дэрежесше сай келуле- pi THic. Сонымен 6ipre физкультурамен шурылданушы- лардыц жас жэне жыныс ерекшелжтер1 де ecKepmyi кажет. Дор1гер дене жаттыгуларын орындаушыларды узбей бакылап, олардыц дене жаттыгуларын капшалыкты ке- тере алатындырын да есепке алып отырады- OcbiFan бай- ланысты дэрнер жаттыгуларды кушейту не жецшдету жайында, белгш 6i|* жаттыгуларды езгерту туралы нускаушыра кецес 6epin отырады. Жаттыгуларды орындаушылардын денсаультын ба­ кылап отыру тэсшдер1 мыналар: 1) eHflipicriK гимнасти­ ка сабарын етк1зу устшде шаршау мен кажудыц сырткы белпсш аныктау; 2) сабактан сон кан тамырынын coFy жишпн есептеу; 3) жаттыгуларды орындаушылардын шаршагандыры жэне кешл-куш женшде жасаган ша- рымдарын еске алу. Ну^каушыныц шаршау мен кажудыц непзп белпле-

piH ажырата 6iJiyi шарт, оны мына темендеп керсетюш- тер бойынша онай ажыратып алуга болады: адам ецппк бозаруы жэне ершнщ кезеруг, орташа куш тусетш жат­ тыруларды орындау жэне ауанын калыпты температура- сы кезшде адамнын едэу1р терлеук эжептэу1р ж'ерге еетьлетш em iry; жетелу; селсоктык; жаттыруларды дэл орындамау жэне сетмазджпен нашар орындау; кешлкут, шаршагандыры, журепнщ соруы, басынын айналуы, басынын ауыруы т. б. жешнде шагым жа- сау. Кан тамырыньщ согуын есептеу техникасы онша ки- ын емес. Адамнын тыныш калпында еркектердщ кан та- мыры минутына 60—70 рет согатыны мэл1м (бул жаг- дайда спортшылар есепке алынбайды, ейткеш олардын кан тамырынын соруы элдекайда темен болады). 6iUlipicTiK гимнастика сабагынан кешн дене жатты- руларын орындаушылардын кан тамырынын coFyu ми­ нутына 90—120-ра дейш барады да, б1рнеше минуттан кешн рана 93iHiH эдеттег1 тыныштык калпына келедк ©HflipicTiK гимнастикадан кейш кан тамырынын едэунр жш соруы жэне едэу1р узак уакыт бойы езшщ эдсттеп тыныштык калпына келмеуч шаршау мен кажу- дын немесе дене жаттыруларын орындаушылардын са- маркаулырыньщ керсетюнй болып табылады. Сабакка берьпуше жэне белгш дэрежеде шыныра бастауына карай кан тамырынын соруы баяулай туседк онын ycTiHe кан тамыры едэумр аз уакыттын шшдеэдет- Teri калпына келедь Жаттыруларды орындаущылар арасынан б1рсыдыр- Fbi шаршау, кажу белплерш байкаганнан кешн нускау- шы орындалатын кимылдардын каркынын азайта, жат- тырулардын кайталау санын кыусартып, терен демалу устшдс орындалатын кортынды жаттыгуларра кеш\\з кажет. Тек дурыс етшз1лген сабактардын, дурыс 1р!хтелШп алынран жаттырулардын, дене жаттыруларын орындау­ шылардын енбек жардайларынын ерекшел|ктер! мен дэр1герлж бакылаудын жадпы непздерш жете 6\\лу ар- кылы рана осындайлык курде,ги icTe кажетт1 нэтижеге жетуге болатындырын нускаушынын эрдайым естен шы- рармауы керек. 18

0НД1Р1СТ1К ГИМНАСТИКА ДА ЦОЛДАНЫ ЛАТЫН --------- ДЕНЕ ЖАТТЫГУЛАРЫ 6HAipicT№ гимнастиканык алдында турган барлык максаттарды толык орындау ушш толып жаткан эртур- л1 дене жаттыруларын журпзу кажет. Дене жаттыруларынын саналуан турлер1 бар. Кимыл аппаратына' дурыс эсер ететш козралыстардык бэрш де дене жаттырулары деп атаура болады. BipaK ем1рдебар, ic жузшде колданылатын дене жаттыруларынын бэрж!Н iшiиен eHflipicTiK гимнастиканык Heri3ri талаптарына толык сай келетшдерш FaHa ipiKTen алу кажет. Бул та- лаптар мыналар: 1. ©HAipicTiK гимнастиканын сауыктыру максатына сай келуь Егер дене жаттыруларынын сауыктыру маны- зы адамга кумэн турызатын болса, онда оны жалпы жаттырулар комплексше енпзудщ кажее жок. Сауык­ тыру манызы болуынын устше, Kipicne гимнастика ушш кажете, 6ipaK организмнш жумыска eflayip тез уйре- нуше эсер ете алмайтын, физкультуралык тыныс уинн кажете, (мрак жалпы шаршау, кажу эсерш кемгге ал­ майтын жэне физкультуралык минут уипн кажете, 6i- рак дененщ жеке мушелершш шаршауын кемпе алмай­ тын жаттыруларды ipiKTen алуда да нак осындай коры- тынды жасалуы керек. 2. Жаттырулар комплексшдеп жеке бел1мдердщ жалпы максатка сай келуь Жалпы физкультура сабагы сиякты, ap6ip жаттырулар комплекс! Kipicne, непзп жэ­ не корытынды сиякты уш бе.емнен турады. Комплекс­ е н Kipicne бол1м Ш ц максаты— организмд1 б1ртшдеп методикалык жарынан жумыс калпына енпзу. Яег/зг/ бел1мде комплексен алдында турран непзп максаттар жузеге асырылады. Ал комплексен цорытынды бэл1м1н1ц максаты — организмд1 б1рендеп эдеттеп тыныштык ка- лыпка Ke.nTipy. Сонымен Kipicne жэне корытынды 6eniM- дер непзп бел1мнщ косымша куралы болып табылады. Жаттыруларды ipiKTen алганда ap6ip комплекс езшш максатына карай жауап бере алатындай болура THicTi. 3. Дене шыныктыру жаттыруларынын орындаушы- лардын жасына, жыныс ерекшелштерше сай келук Кун- делше енбек устшдеп ерлердщ не эйелдердщ жастары шамалас болып кездесе бермейдь Сондыктан да ком- плекске KipeTiH жеке жаттырулардын адамдардын эр- 4-866

TYp.ii жас жэне жыныс ерекшелжтерже сай келу1 кажет BipaK сабакты журпзу процесжде дене жаттыруларымен шурылданушыларра жаттыруларды каншалыкты кай- талау кажетт1г1 туралы жеке нускаулар беруге болады, ярни, денсаулыры нашар адамдарра аз кайталаулар, ал eflayip жаксы шыныккаидарра кеп кайталаулар жург1зу керек. Егер пускаушы сабактыц устждс-ак жалпы тап- сырманы осылай реттей алатын болса, онда жаттырулар комплекс! ез максатына жете алады деген сез. ■» 4. ©HflipicTiK гнмнастиканыц eitaipic ерекшелжтерже сай келук Орындалынатын жаттыгулардын жумыстын калпы мен жумыс кимылдарыныц ерекшелжтержс сай келу1 кажет. Егер ол бул талаптарра сай «елмесе, онда оны кажетке асты деп санаура болмайды. Мысалы, жу- мысшыныц en6eri дененщ онга карай немесе солга ка­ рай бурылып турып icTeyiHe байланысты делж, ал онын ycTiHe дененш онга немесе солга карай бурылуына бай­ ланысты жаттыру берьпсе одан не пайда туспекий. Мун- дай жаттырудыц ецбек сипатына сай келмейтш былай турсын, TinTi Kepicinme шаршап, кажура экеп соктыра- ды. Осыдан ap6ip жаттыруды eHflipieriH нактылы ерек- шелжтерже карай ipi-ктеп алу кажет деген корытынды шырарура болады. 5. Жаттырулар карапайым болтаны жен. Жаттыру­ ларды ipiKTen алранда олардыц api карапайым, api дене жаттыруларын орындаушылардыц 6apinin колынан ке- летждей болуы THic. TinTi дене жаттыгулары орындау- шылардын дене тэрбиеа женжен шыныгуына сай бола турраннын езжде де, егер жаттырулар ете курдел1 бола- тын болса, онда одан шыратын нэтиже де шамалы бола­ ды. Демек ондай жаттыруларды уйренудщ e3ine узак уакыт керек болар едк 6- Жаттыруларды б1ртждеп курделенд1ре беру керек. Бул талап алдьщры максаттан келш туады. Кептеген кайталаулардын нэтижесжде дагдыга айналган жатты­ рулар езшщ кундылырын жогалтып, кажет™ нэтиже бере алмайды. Ал, жана, курделенген жаттыру мундай- да кеп пайда келт1редк Карапайымдылыктан курдел1ге кешудщ белгш принцнпш устай отырып, жаттырулар­ ды б1ртшдеп курделешйру кажеп-iri осыдан келш туа- ды. 7. Жаттыгулардын эр турл1 болуы. К,олдан келгенше комплексен эргурл) жаттырулардан куралуы шарт. Егер 20

комплекс бурылыстар жасау, енкею, отыру, шлу жэне жазылу Tapi3fli эртурл1 кимылдардан турса, онда ол кы- зыкты болады да, дене жаттыгуларын орындаушыларды машыктандыра туседь TinTi жеке жаттырулардын езш турленд1руге болады. Мысалга 6ip орында турып сеюру- д! алайык. Эдетте бул сеюрулер белгмй 6ip аякпен (не сол, не он) жэне аякты косып туру аркылы орындалады. Оларды турл1 бурылыстар, кол кимылдарын жэне ceKipy ycriHAe кол шапалактауды енпзу аркылы турленд1руге болады. Жаттырулар эртурл1 болFan жардайда рана адам оларды орындаудан жалыкпайды. Адамнын организмше типзетш acepi мен езшщ сипа- ты жарынан белгий 6ip жаттырудын екйнш 6ip жаттыру- дан мулле езгеше.-iiri болады. Мысалы, журу, жупру, ceKipy, отыру тэр1зд1 жаттырулар аз уакыттын езшде-ак дем алу органдары мен кан айналымынын кызметш, заттардын алмасуын кушейтш, сонымен 6ipre аяк пен белдш булшык еттерш дамытады. Ал колды ню, жазу, Typfli бурылыстар мен енкеюлер тары сол сиякты жат­ тырулар куштш, ептыпктщ, жалпы кимыл эрекеттершж дамуына колайлы жардай турызады. Теменде 6i3 Kipicne гимнастика мен физкультуралык тыныс кезшде пайдаланылура тшсп жаттырулардык ею тобын келпрш отырмыз. Ал физкультуралык тыныс не- 6api 2—3 минутка рана созылатын болгандыктан оран к а ж е т жаттыруларды осылардыц ituiiieH такдап алуга болады. ЖАТТЫРУЛАРДЫЦ Б1Р1НШ1 ТОБЫ Егер физкультуралык тыныс пен Kipicne гимнастика ашык алавда етюзшетш болса, журу, жупру жэне ceKi­ py жаттыруларынан куралатын гимнастикалык комплекс кимыл устшде орындалады. Егер мундай ашык алан бол- маса, онда жаттыруларды жумыс орнында, ярни 6ip жерде турып (заводта, фабрикада, тары баска кэсшорын- дарында) жасайды. Алайда бул жаттыруларды жумыс орнында турып орындаудын кимыл устшде орындалган- нан acepi аз болатындырын ескерген жен. Енд1 осы жат- тырулардын орындалуына тэн ерекшелштер мен жардай- ларды карастырайык- 4* _ 21

Журу ©HflipicTiK гимнастиканы жасаганда журу процесш сауыктыру максаты туркысынан карау керск. Ж уру— табири кимыл, онда депеши, негашен аяк, сан булшык ет-repi катысады. Журу устшде организм оттепн кептеп кабылдайды да, демалу жэне кан айналымы органдары- ныц кызметш арттыруга кемектеседь ©те ауыр жумыстан кейш демалу жэне кан айналымы органдары- нын жумысын бэсендету максатымен журуд! жай жаттыгу ретшде де кол- дануга болады. Bip жаттыгудан екж- mi жаттыгуга кешерде журу байланыс звено бо­ ла алады. Егер ауыр жат- тыгулардан сон журу ар- кылы баска жаттыгулар- Fa кешетж болса, онда мунык e3i жумыска ара- ласкаи булшык еттердщ кушж тез калпына келт1- руге жагдай жасайды. Журу барлык адам- дарга б1рдей пайдалы, сондыктан оны жасына карамай-ак кен турде колдануга болады. BiapK тек дурыс журе бшу кажет (2-сурет). Ж у р у ж а г д а й ын д а т ы ж а т т ы г у у л г i- л е р i. Эдетте аяктын ушымен, вкшемен жэне табаннык сырткы кырымен журедь Tieem бугщшреп, аякты 6ip- 6ipine TyfticTipin, аякты айкастыра, шлген аяктьщгаесш жогары котере, денеш onFa, солга жэне артка карай бу- рып журу. Артка журу. Колды турл1 кимылга келт1рш журу. Журу зешн мен кимыл эрекеттершш жалпы дамуын 6ip калыпка кел^ру максатында етюзшедь Бул максат- та колданылатын жаттыгулардын улпсн 6ip аякка сал- мак Tycipe отырып журу; бслпл1 6ip кадам санын жасай 22

отырып журу (мысалы, аяктын ушымен бес кадам журу, екшемен ceri3 кадам журу); колды алдына, артына жэне жогары карай созып, шапалактап журу; журю успнде аяктарды алмастыра басып журу; жупру мен журуд! алмастыра отырып журу. CeKipy мен жупруд1 алмасты­ ра отырып журу (торт рет aaFa ceKipin Tycin, терт кадам aaFa, не артка карай журу) т. б. Журу устжде денете тусетга ауыртпалык журу кар- кыны мен уакыттын узактыры аркылы реттелшед1. Журу каркынынын дамуы орташажэне жылдам болуымумкш. Журудж узактылыры opi журу каркынына, api комплекс- Ti орындау кез!нде койылран мждеттерге байланысты. Эдетте, журу каркыны нерурлым жылдам болса, онык узактыры да сорурлым аз болады. Жуйру Жуг1ру кезжде де журу кезшдеп сиякты булшык ет- тер тобы кимылра туседк 6ipaK кимыл мелшерн аякты жерге Tipey шамасы, жылдамдык пен инерция мунда кеб1рек болады да, жумыс ктейтш булшык еттердж жу­ ру кезшдепге Караганда едэ>йр «yum жумыс аткаруын талап етед1. Ал мунын e3i тыныс Myuieaepi мен кан ай- налымы мушелерше белгЫ дэрежеде катты эсер етедк Аз уакыттын iuiiiiae барлык организмдердщ кызметже нак жуг|рудег1дей катты эсер ететж жаттыруларды табу киын. Ж улрудж осы epeKuieairiH ескере отырып, оны терен жэне дэл демалумен уштастыру кажет, сонда рана ол журек тамырлары мен тыныс жуйелержщ жумысын жак- сартура арналган кунды жаттырура айналады. Жуг|руд1 дурыс пайдалану дененщ зат алмасуын жаксартады, аяктын булшык еттерж ныгайтады. Жупру жаттыруы журуге Караганда ете укыптылык- ты талап етед!, егер ол дурыс колданылмаса жуг1ру ус- Т1ндег1 ауыртпалык адамнын денсаулырына Tepic эсер ету1де мумкж. Мэселен.шамадан тыс жаттырудын жэне шаршап-шалдырудын спортшынын денсаулырына тиг1зе- ин зияны, кепшшк жардайларда жупру кезжде денеге ауыртпалык тусужен болатындыры спортта бурынры кезден-ак белгЫ. Жуг1руд1 дурыс пайдаланудын ен дурыс aflici — оны

журумсн алмастырып отыру. Егер жупруден кейш журу жаттыгуы колданылса, онда денеге тусетш ауыртпалык едэу1р жешлдейдк hfhh кызган организм журу кезшде едэу1р тыныштану калпына келш улпредк Ж у г i р у ж о н i и д е г i ж а т т ы f у л а р д ы н у л- r i с i. Эдеттег1 журк. Аяктыц ушымен, шлген аяктыц Ti3ecin жогары кетерш, сиракты артда тастап, аякты жан-жарына карай ырыстыра, депеш жан-жакка бурый жупру. Жартылай отырып жупру. Ецкейш жуг1ру. Эр- тур.'П кол кимылдарын жасай отырып жупру. Артка ка­ рай жупру. Аякты айкастыра отырып, 6ip жагына жуп- ру. Удете жупру. Аякпен алма-кезек ceKipin жупру т. б. Егер жуг!руд1 дурыс пайдалана б1лсе, онда ол вте кушп де кунды жаттыгу болып табылады. Ceicipy 0HflipicTiK гимнастикада ceKipy спорт сабактарында- гыдан 6ipa3 езгеше турде колданылады. ©HflipieriK гим­ настикада cenipy иепзшен секендеу, hfhh 6ip орында турып немесе ептеп алга карай жылжу аркылы жайлап кана cenipy туршде орындалады. CeKipy аяк пен жанбас булшык errepiii дамытып, ты- ныс жоне кан айналымы органдарынын кызметш артты- рады. Cenipyre де жупру сиякты укыпты карау керек. Cenipy жаттырулары, эдетте, организмдердш кызметше жупруден де repi кунтрек эсер етедк Сондыктан оны кай жерде, кашан жэне кандай адамдарра колданура бо- латындырын жаксы б1лу кажет. Мысалы, ceKip>7U жасы аскандарга мулдем колданура болмайды, ал, бул — жас адамдарга ен тшмдк таптырмайтын жаттыгу. Ж а т т ы р у л а р д ы н у л г i с i. EKi аякты алшакта- тып жэне 6ipiKTipin устап, аякты айкастырып жэне аяк­ ты созып жШерш (6ip а я к алда, екшнй аяк артта) ceKipy. EKi колды турл1 кимылга келпрш , кол ш апалактап жэне денеш ж ан-ж акка бурып cenipy. Ол жаттырулар мыналар: 1. Б. к1. Мыкын таянып, колды желкеге коиып неме се оны томен бос ж1берш туру. Орындалуы. EKi аякты б!рдей ептеп бугу аркылы, бастапкы

аяктын ушымен узбей ceKipy. 45°, 90°, 180°-ка бурыла отырып, нак сондай жаттыгулар жасау. Алдынры жэне арткы барытта eKi колды денгелентт айналдыра оты­ рып, нак сондай жаттыгулар жасау. Твбеде немесе жел- ке тусында колды шапалактап, аяктын ушымен ceKipy. Алра, артка немесе жанына карай жылжи отырып нак осындай жаттыгу жасау. Bipece 6ip аякты, 6ipece екшш> аякты алра жэне артка бос сйгтеу аркылы 6ip орында турып ceKipy. 2. Б. к. Мыкын таянып, TiK туру. Орындалуы. EKi аякты алшактатып, 6ip аякты алга, екшиисш артка созып ж1берш жан-жакка карай ceKipy, ap6ip ceKipreH сайын аяктарды алмастырып отыру керек. Кеудеш o«Fa жэне awiFa карай енкейте отырып, би ка- дамын жасау аркылы алга жэне артка карай ceKipy. 3. Б. к. EKi аякты алшактатып, TiK туру. Орындалуы. Eni аякты 6ipiKTipin, eKi колды жорары кетерш, eKi алаканмен шапалактау аркылы ceKipy жэне акырын ceKipy аркылы eKi аякты алшактатып, eKi колды томен Tycipy. 4. Б. к. Bip аякты алга Tin созып ж1берш, eKi колды эртурл1 жардайларда устап 6ip аякпен туру. Орындалуы. EKi аякпен алма-кезек ceKipy. 5. Б. к. EKi колды жанына, алга устап немесе мыкын таянып, eKi Ti3eHi 6ipiKTipin устап отыру. Орындалуы. Отырран калыпта 6ip аякты алра немесе жанына карай алма-кезек алтеп тастап ceKipy. 6. Б. к. Мыкын таянып, eKi аякты 6yrin устау. Орындалуы. Eni аякты алшактатып жорары карай ceKipy немесе 6ip аякты алга, екшиисш артка карай со­ зып ж1берш ceKipy (жорары кетермген кезде аякты 6i- piKTipin, еденге eKi аякпен тусу керек). Отыру Отыру жаттырулары нег!з1нен аяк пен жанбас бул- шык errepiH дамытып, ныгайту уш!н колданылады. Оты­ ру жаттырулары дурыс колданылса кан айналымы мен тыныс органдарына жуг1ру жэне ceKipy жаттыруларына Караганда б1ркыдыру жен1л тиед1. Егер отыру жаттыру­ лары TinTi тез орындалатын болса, онда онын бук1л орган- дарды кимылра катыстыра алатын ете курдел1 жаттыгу- ларга айналуы мумк!н.

Ж а т т ы г у л а р д ы н у л г i с i. Отыруды артурл1 бастапкы калыпта орындаута болады, мысалы: аяктын ушымен отыру, одан кешн eKi аяктын ушын алшактатып, екшеш 6ipiKTipy, жалпак табанмен отырып, eKi аяктыц арасын иыктын тусына келгенше алшактату (3-сурет); колдын бастапкы калпы мынадай: мыкын таяну; eKi кол- ды иыкка устау; eKi колды кеудешн алдында устау; eKi колды темен ж1беру, eKi колды желкеге устау. Отырура арналран жаттырулар: 1. Б. к. Eni аякты косып, eKi колды жанына жайып устау. Орындалуы. Аяктын ушымен жартылай отырып, колды алра созып, алаканмен шапалактау, турегелу, eni колды жанына устау. 2. Б. к. EKi аякты косып, мыкын таянып туру. Орындалуы. Аяктын ушымен отырып, eKi колды алра жайып устау; кайтадан кетеркпу; мыкын таянып туру. 3. Б. к. Eni аяктын ушын 6ipiKTipin, eni колды жаны­ на устап туру. Орындалуы. Аяктын ушымен жартылай отырып, eni колды жогары кетерш устау жэне турегелу. 26

4. Б. к- Eni аякты иыктын тусына келгенше алшак- татып, eni колды жанына Ж1берш устау. Орындалуы. Ei<i колды жанына жайып ж1берш толык отыру жэне тургелу. 5. Б. к. Мыкын таянып, табанды катарластырып ко- сып туру. Орындалуы. Bip аякпен жайлап отырады да, eKi аяк- пен турегеледй 6. Б. к. Аякты алшактатып, мыкын таянып туру. Орындалуы. Bip аякпен жайлап отырып, еюннп аяк­ ты жанына карай tik созу; жайлап туру аркылы бастап- кы калыпка' келу. 7. Б. к. EKi аякты иыктын тусына келгенше алшакта­ тып, eKi колды желкенщ сыртына устап туру. Орындалуы. Баппен тез отыру жэне ею колды жаны­ на жайып устау; тура келе ею колды желкеге устау. ЖАТТЫБУЛАРДЫН КК ШИП ТОБЫ Жалпы сипатына карай бул жаттырулардын тобы иык пен кол, аяк пен жанбас булшык еттерш жэне ка- рын мен арка булшык еттерш камтитын кеуде булшык errepiH шыныктырура арналган. Бул топта кушке, созылура (тлгш тш ке), денет бо- сансытура (булшык еттердщ тыныгуын калыптастыру) арналран жаттыруларды жэне акырында аралас жатты- руларды, hfhh куштш, ептшктщ жэне баска сапалардын . дамуына эсер ететш жаттыруларды кел^рш отырмыз. Куш жумсауды та л ап ет е т i н жаттыру- .пар булшык еттердш жумыс icreyi аркылы орындалы- нады, hfhh булшык errepai шыныктырады (4-сурет). Бул жаттырулар узбестеп орындалатын болса, ол адамнын жалпы кушж дамытады. Куш жумсауды талап ететш жаттыруларра да укыптылыкпен карап, оларды 6ipTiHaen орындап отыру керек. С о з ы л у ж а т т ы г у л а р ы нег1зшен буын кимы- лын дамыту максатымен колданылады. Буындары икем- ai, тез кимылдайтын адамдар эдстте enTi болатыны бел- riai. ©HaipicTiK гимнастикада созылу жаттыгулары кеуде- Hi i.nrepi, аярына дейш ию жэне Ti3eHi букпестен eni кол­ ды еденге немесе жерге THriay, 6ip аякты алра жогары

4-сурет. карай алтеу аркылы колмен Tyfiicripy, eKi колмен тобык- тан устап басты аякка жетюзу аркылы орындалады. Б о с а н с ы т у ж а т т ы р у л а р ы куш жумсаган булшык еттердщ босансуын тездет1п калпына' келлред1 (5-сурет). ©HflipicTiK гимнастиканыц булшык еттерд1 бо- сацсытуда манызы зор, ейткеш ол организмшц жумыс кабметтшгш тез калпына келлредь А р а л а с ж а т т ы р у л а р — бул куш жумсаура ка­ жет ететш жаттырулар мен созылу жаттыруларыныц ко- сындысы. Олардын турлер1 эр алуан. Аралас жаттыру- лардын 6ipiHiuiflepi куш жумсау аркылы орындалса, ал eKiHiuLnepi ептшкпсн байланысты; жаттыру ептшк ки- мылдан басталады да, куш жумсау кимылымеи аякта- лады. Будан 6i3 аралас жаттырулардыц б1рнеше мждеттер- fli аткаратындырын керем1з. Демек аралас жаттырулар- Fa кешпес бурый куш жумсауд'ы, созылуды жэне босак- сытуды талап етепн жаттыгуларды мейлшше жаксы мен- repin алу кажет. 28

Аралас жаттыгулар куш пен ептшкп, сонымен 6ipre жалпы кимыл дардысын дамытудын ен жаксы куралы болып табылады. Жаттырулардык 6ipiHim тобымен не- рурлым Ke6ipeK шурылданрандарга аралас жаттыгулар- ды солрурлым Ke6ipeK беру керек. Ендь еюнцй топка жа- татын жаттыруларды тал- даура кошейш. Бул топ- тары кейб|р жаттырулар- дын окушылар мен спорт- пен шурылданушыларра бурыннан-ак таныс екен- fliriH еске ала отырып, 6i3 бул арада жаттырулар- дын тек кейб1р жеке топ- тарын рана келтсрмеюш- Mi3. Иш мен к,ол булшык, еттерше арналтн жаттыгулар Куш жумсауды к а ж е т е т е т i н жат- т ыfул а р 1. Б. к. Ею аякты ал- шактатып, eKi колды эр- турл1 жардайда (алра, жанына, томен карай) устап туру (6-сурет). Орындалуы. Колдын коспасын томен жэне жорары карай 6yrin, жазу. Турлерк Бул да сондай, 6ipaK eKi аяктын ушымен турып, 6ip орында журу кезшде жартылай отырып орын- дау кажет. 2. Б. к. Ею аякты алшактатып, eKi колды алра кете- pin, алаканын сыртка карай жазып устау (7-сурет). Орындалуы. Саусактарды жумып, ашу. Турлерк Бул да сондай, eKi колды алра созу жэне eKi жанына котеру аркылы жаттыруды кайталау. 3. Б. к. EKi аякты алшактатып, саусактарды жумып, eKi колды жанына карап созып устау (8-сурет). Орындалуы. Колды коспасынан айналдыра козрау. 5* 29

Турлерк Бул да сондай, 6ipaK ею колды алра, жаны- на карай кетерш, ею аяктьщ ушымен турып, жартылай отыру аркылы eKi колды 6ipece 6ipiKTipy, 6ipece ажы- рату. 4. Б. к. TiK туру (9-сурет). Орындалуы. EKi иыкты алма-кезек кетерш, Tycipy. 5. Б. к. TiK туру (10-сурет). Орындалуы. EKi иыкты б1рден айналдыра козрау. 9-сурет. W-сурет. 11-сурет. Турлерк Бул да сондай, 6ipaK мунын бастапкы кал- пы — eKi колды иыктын уст1не койып, одан колды ажы- ратпау. 6. Б. к- EKi аякты алшактатып, ек1 колды иыкка ко­ йып туру (11-сурет). Орындалуы. Bip колды жорары, ал ек1ннл колды жа- нына карай жазу. 7. Б. к. Шынтакты бугш, ерюн туру (12-сурет). 30

Орындалуы. Бокста журпз1летш тшелей соккыларды кайталау. Турлерь Бокста журпзьлетш жанынан соту соккыла- рын кайталау. 8. Б. к. EKi аякты косып, eKi колды жанына жайып, алаканды жумып туру (13-сурет). Орындалуы. EKi колды денешк алдынан айналдыра K03Fay. 9. Б. к. Е й аякты косып, eKi колды кеуденщ алдына устау (14-сурет). 12-сурет. 13-сурет. Орындалуы. Токпан ж ш к буыны аркылы колды ал- дынры барытта козгалту. Турлерь Токпан ж ш ж буыны аркылы колды Kepi ба- рытта козгалту. 10. Б. к. Eni аякты алшактатып, eKi колды томен ту- cipin туру (15-сурет). Орындалуы. Тузу турран eKi колды улкен шенбер бо- йымен айналдыру. 15-сурет. 16-сурет. 31

11. Б. к.. Ею аякты алшактатып, ек1 колды т1к жогары кетерш туру. (16-сурет). Орындалуы. И к турран колды алFa жэне артка карай алмастырып айналдыру. 12. Б. к. Ек1 аякты алшактатып, ек1 колды т1к жогары кетерш туру (17-сурет). Орындалуы. Жай кимылмен eni колды кеуде алдында айкастыру (дем шырару) жэне оларды дога жасап жога- ры кетеру (дем алу). Турлерн Жайкимыл аркылы ек1 колды кеудешн ал­ дында айкастыру жэне ек1 аяктын ушымен жайлап ке- тер1ле отырып, eKi колды жанына жайып устау. 13. Б. к. Ек1 аякты алшактатып, колды бугш жанына устау, саусактарды жумып туру (18-сурет). Орындалуы. Eni колды жанына жайып бастапкы ка- лыпка кайта оралу. Typi. Б. к. Он колды барынша 6yrin, сол колды жа­ нына устау, осы калыпта турып, ек1 колды б1рден 6yrin, жазу. 14. Б. к. Ею аякты алшактатып, алаканды темен ка- ратып, ею колды алга т1к устап туру (19-сурет). Орындалуы. Ек1 колды жанына жайып устап артка карай апару, арканын тусына барранда кол шапалактау. Typi. Ек1 колды жанына жайып, оларды артка карай апарып, желке тусында кол шапалактау. Созылу жаттырулары 15. Б. к. Ек1 аякты 6ipiKTipin устап, алаканды ал каратып, содан кейш ею колды жанына жайып устау (20-сурет). Орындалуы. 1. Алга карай жай сштеу аркылы ею 32

колды айкастыру жэне жауырынра- саусактарды типзуге тырысып, кеудем кушактау (дем шырару). 2. Бастапкы калыпка кайтып оралу (дем алу). 16. Б. к. EKi аякты алшактатып, ек1 колды жанына жайып устау (21-сурет.) Орындалуы. 1, 2, 3. TiK жайылган ем колды тез a.iFa апарып жэне оларды айкастыру, 1шке карал сершпел1 ем косымша кимыл жасау керек. 4. Ек1 колды бастапкы калыпка апару. 17. Б. к. П к туру (22-сурет). Орындалуы. 1. Ем кол­ ды алга карай кетере отырып, 1лrepi 6 ip кадам array жэне ем колды жа­ нына карай жайып артка апару (дем алу). 2. Алда турран аякты кейш апа­ рып бастапкы калыпка оралу (дем шырару). 18. Б. к. Ем аякты ал­ 22-сурет. шактатып, ем колды жа­ нына жайып устау (23-сурет). Орындалуы. 1. Алакандарды coFy аркылы eKi колды алра карай алтеу (дем алу). 2. Ем колды жанына жа­ йып устау (дем шырару). 19. Б. к. Eni аякты алшактатып, eKi колды кеудешн алдынан айкастыру (24-сурет). Орындалуы. EKi колды жорары карай сьптеу (дем алу). 2. Бастапкы калыпка оралу (дем шырару). 20. Б. к- EKi аякты алшактатып, eKi колды кеуденщ алдына устау (25-сурет).

Орындалуы. I. Шынтакты Gyrin, ск! колды артка ка­ рай тез апару (дем алу). 2. Бастапкы калыпка оралу (дем uibiFapy). 23-сурет. 24-сурет. Турлёрь 1, 2, 3. Шынтакты Gyrin, ею колды артка ка­ рай тез апару (дем алу). 4. Бастапкы калыпка оралу (дем шырару); 1,2,3 ею колды т1к устап, оларды тез артка карай апару (дем алу). 4. Бастапкы калыпка ора­ лу (дем uibiFapy). 21. Б. к. Ек1 аякты алшактатып, ею колды кеуден1к алдында устау (26-сурет). I 25-сурет. 26-сурет. Орындалуы. 1. Денет OHFa не co.nFa карай бура оты- рып, ек1 колды тжтеп, барынша артка карай Ылтеу. 2. Бастапкы калыпка оралу. 22. Б. к. Ею аякты алшактатып, a.aFa карай ецкей1п, колды жанына жайып устау немесе темен устау (27-су- рет). . Орындалуы. Жауырындарын 6 ip-6 ipiHe типзу уШ1Н- Дк TypFaH ек1 колды артка карай жогары кетеру (дем 34

алу). Жанынан сиггеу кимылмен eKi колды кеудешн ал- дынан айкастырып устау (дем шырару). 23. Б. к. EKi аякты косып, ею колды жорары кетерш, саусактарды жумып устау (28-сурет). Орындалуы. 1. Алга карай катты алтеу аркылы ею колды артка апару, ceflTin, жылдамырак кимылдзр жа- сай отырып аяктау (дем шырару). 2. Бастапкы калыпка оралу (дем алу). 27-сурет. 28-сурет. 24. Б. к. EKi аякты алшактатып, алга карай енкейш, eKi колды ерюн томен ж1беру (29-сурет). Орындалуы. 1. TiK турран eKi колды арт жактан жо- рары карай скптей кетеру (дем алу). 2. Бастапкы калып­ ка оралу (дем uibiFapy). 25. Б. к. Eni аякты алшактатып, алга карай енкейш, колды еркш томен ж!беру (30-сурет).

Орындалуы. 1. Tik турран eKi колды жанына карай жорары алтей тастап туру (дем алу). 2. Бастапкы ка- лыпка оралу (дем шырару). К о л д а р д ы б о с а н с ы т у р а а р н а л г а н жат- тыгулар 26. Б. к. Eni аякты алшактатып, екл колды томен ж 6epin туру (31-сурет). Орындалуы. 1. Алаканды жогары каратып, ei<i колды жанына жайып устау. 2. Алаканды томен каратып, ек! колды артка карай буру. 3. Колдыц кары мен коспасын босансыту («сылк етшзш» Tycipy). 4. Бастапкы калып- ка оралу. 27. Б. к. EKi аякты косып, eKi колды томен Ж1берш туру (32-сурет). Орындалуы. 1. Keyдeni алга карай ецкейтш, 6ip кол­ ды артка жгёерш, eKiHuii колмен мыкын таяну. 2—3. Бул- шык errepfli босацсытып, колдын томен «сылк» ете ту- cyiHe мумкшдж турызу. 4. Бастапкы калыпка оралу. 32-сурет. ■ 33-сурет. 36

28. Б. к. EKi аякты алшактатып, кеудеш алра карай енкейт!п, eKi колды oHFa каратып устау (33-сурет). Орындалуы. EKi аякты б1рден буге отырып, босансы- FaH колды солра жэне o«Fa карай козгау. 29. Б. к. Кеудеш жартылай ецкейте отырып, алра ка­ рай кулай тусш, 6 ip колды алра, екшпп колды артка устау (34-сурет). Орындалуы. Аякты жешл кимылдатып, босансыран колдарды жан-жакка ыргалту. 30. Б. к. EKi аякты алшактатып, eKi колды ершн то­ мен ж!берш туру (35-сурет). Орындалуы. Иык буыны аркылы тез кимылдар жа- сай отырып, колдын босансыран буындарын алку. 31. Б. к. EKi аякты алшактатып, eKi колды еркш то­ мен ж!берш туру (36-сурет). 34-сурет. 35-сурет. 36-сурет. Орындалуы. Кеудеш бура отырып, босансыран кол­ дарды жан-жакка ырралту. 32. Б. к. EKi аякты алшактатып, еш колды жорары ке- Tepin туру (37-сурет). 37-сурет. 38-сурет. 39-сурет.

Орындалуы. Б1ртждеп колдыц коспасын, содан кейш карды, иыкты жэне акырында кеуден! босаксыту. Аяк, пен жанбас булшык, еттерЫе арналган жаттыгулар Куш ж у м с а у д ы к а ж е т е т ет i н жатты- рул а р 33. Б. к- Bip аякты алга KeTepin, екшнл аякпен туру, eKi колмен мыкын таяну (38-сурет). Орындалуы. 9p6ip санак сайын аяктын ушын 6yrin, жазу. 34. Б. к. ЗЗ-жаттырударыдай (39-сурет). Орындалуы. Табанды сыртка жоне iuiKe айналдыра козгалту. 35. Б. к. EKi аякты косып, мыкын таянып туру неме- се eKi колды жанына жайып туру (40-сурет). Орындалуы. 1. Ti3CHi буге отырып аякты a.TFa квтеру. 2. Аякты тузу устау. 3. Аякты Tycipy. 36. Б. к. Bip аякпен турып, екшнл аякты алра ж1бе- ру, eiri колды эртурл! жардайда устау (41-сурет). Орындалуы. Тшсйген аякпен imi<e жэне сыртка карай айналмалы козгалыс жасау. 37. Б. к. Bip аякпен турып, екшнл аякты артка TiK устап, мыкын таянып туру (42-сурет). Орындалуы. Аякпен шке жоне сыртка карай айнал­ малы козгалыс жасау. 38. Б. к. Bip аякпен турып, екшнл аякты жанына ка­ рай томен устап, мыкын таянып туру (43-су.рет). 40-сурет. 41-сурет. 42-сурет. 43-сурет. Орындалуы. TiK турран аякпен imne жэне сыртка ка­ рай айналмалы козгалыс жасау. 39. Б. к. EKi аякты косып, мыкын таянып туру (де алу) (44 сурет). 38

Орындалуы. 1—2. Пзеш бупп, аяктын ушымен отыру (дем mbiFapy). 3—4. Бастапкы калыпка оралу. 40. Б. к. Eni аякты иыктыц тусына келгенше алшакта- тып, ек1 колды томен ж1бер1п туру (дем алу) (45-сурет). Орындалуы. 1—2. Табанды кетермей-ак алаканды томен каратып, ек1 колды алга устау (дем шырару). 3—4. Бастапкы калыпка оралу. 41. Б. к. Ек1 аякты алшактатып, табанын катар ус­ тау (46-сурет). 44-сурет. 45-сурет. 46-сурет. Орындалуы. 40-жаттырудагыдай. Созылура арналран жаттырулар 42. Б. к. Сол аякпен турып, он аяктын ушын соза арт жакта устау, алаканды томен каратып, ек1 колды алдын- Fbi жакта алшактатып устау (дем алу) (47-сурет). Орындалуы. 1. Созылран он аякты алтей алга карай квтерш, оны сол колдын алаканына тиг1зу (дем шырару). 2. Бастапкы калыпка оралу. Келеа аякпен осыны кай- талау. 43. Б. к. Ек1 аякты косып, ек1 колды жанына жайып устау (дем алу) (48-сурет).

Орындалуы. Bip аякты тж жогары кетерш, аяктын астынан кол шапалактау (дем tubiFapy). 2, Бастапкы ка- лыпка оралу. 44. Б. к. Eni аякты иыктын тусынан асыра алшакта- тып, eni колды жанына жайып туру (дем алу) (49-сурет). Орындалуы. 1. Аякты букпестен алга карай ецкею жэне eKi колды сол аяктын (он аяктын) ушына типзу (дем uibiFapy). 2. Бастапкы калыпка оралу (дем алу). 45. Б. к. Eni аякты алшактатып, он колды жогары кетерш, сол колмен мыкын таянып туру (дем алу) (50- сурет). 49-сурет. 50-сурет. 51-сурет. Орындалуы. 1—2. Он аякты бугш, алга карай енке- fiin, он колды сол аяктын ушына тиг1зу (дем шыгару). 3—4. Бастапкы калыпка оралу (дем алу). Екшпй аяк- пен де осыны орындау. 46. Б. к. Eni аякты иыктын тусынан асыра алшакт тып, eni колды жанына устау (дем алу) (51-сурет). Орындалуы. 1. Алга карай енкейш, eKi колды еденге THri3y (дем шыгару). 2. Турегелу (дем алу). 52-сурет. 53-сурет. 54-сурет.

47. Б. к- TiK туру (дем алу) (52-сурет). Орындалуы. 1. Алга карай енкешп, аяктын артынан кол шапалактау (дем nibiFapy). 2. Бастапкы калыпка оралу (дем алу). 48. Б. к. Ек1 колды жерге Tipen отыру (53-сурет). Орындалуы. 1. Колды еденнен ажыратпастан ем аяк- ты тузету. 2. Бастапкы калыпка оралу. 49. Б. к. Bip аякты Hin, eKiHmi аякпен журу, т1зеш eKi колмен кеуденщ алдына кушактап устау (54-сурет). Орындалуы. Турран аякты букпестен л з е т кеудеге карай кысу, оны нерурлым жогары карай кетеруге тыры- су керек. 50. Б. к. Он аякпен отырып, сол аякты 6 ip жанына созып турып, мыкын таянып туру (55-сурет). Орындалуы. 1—2—3—4. Жанбасты кетерместен (ту- земестен) дененщ салматын 6 ip аяктан eKiHUii аякка ту- cipy. 51. Б. к. П к туру (56-сурет). 55-сурет. 56-сурет. 57-сурет. Орындалуы. Сол аякпен алга карай адымдап, он аяк­ ты артка карай созып турып, 6 ip колды алга, ал eKiHUii колды артка устау (дем алу). Алда турран аякпен Kepi итершп, бастапкы калыпка оралу (дем алу). Осы жат- тыруды eKiHmi аякпен кайталау. 52. Б. к. Сол аякпен алга карай адымдап, он аяктын ушын созып артка устап, мыкын таянып туру (57-сурет). Орындалуы. 1—2—3. Калпында турып серпе ырралу. 4. Он аякпен алра карай адымдап, бастапкы калыпка келу ушш артка карай айналу кажет. 53. Б. к. Сол аякты жанына карай катты созып, eKi колды темен карай созып, он аяктын ушына жакында- тып устау (58-сурет).

Орындалуы. 1—2—3—4. Буг1лген аякты тузете оты- рып жоне денешц салмарын сол аякка ауыстыра отырып, eai колды дененщ алдынак айпалдыра козгалту жоне сол аяктын ушына жеткенше еккею. Осы жаттыруды eKiiimi ж акка карай орындау. 54. Б. к. Мыкын таянып, он аякпен алга карай адым дап туру (59-сурет). 58-сурет. 59-сурет. Орындалуы. Bip орында турып ceKipiii, аяктардын калпын ауыстыру. Еркш дем алу. Босаксыту жаттырулары 55. Б. к. Ею аяктын ушын алшактатып туру (60-су- рет). Орындалуы. Аякты алга карай кетер1п, булшык ет- терд1 босансыту, т1зен1, сонан кей1н буюл аякты «сылк» eTKiain томен Tycipy. 56. Б. к. EKi аяктын ушын алшактатып туру (61-су- рет). Орындалуы. EKi колмен жуан саннан устай отырып, созылран аякты алга карай котеру, бук1Л аяктын бул­ шык еттерш босансыту.

57. Б. к. Bip аякты ушымен артка койып, еюнгш аяк- пен туру (62-сурет). Орындалуы. Артта турган аяктын булшык еттерж эуел1 куштеп, содан кейш оны босансыту. Кеуде булшык, еттерше (куш жумсау мен созылуга) арналган жаттыгулар. К е б i н е с е а р к а б у л ш ы к е т т е р i н е а р- налган жаттыгулар 58. Б. к. EKi аяктын ушын алшактатып туру (63-су- рет). Орындалуы. 1—2. Алга карай енкей1п, мыкын таянып туру (дем шыгару). 3—4. Бастапкы калыпка оралу (дем алу). 59. Б. к. Eni аяктын ушын алшактатып туру (64-су- рет). Орындалуы. 1—2. Алга карай енкейш, ею колды жа- нына жайып устау (дем шыгару). 3—4. Бастапкы калып­ ка оралу (дем алу). 60. Б. к. Eni аяктын ушын алшактатып устау (65-су- рет). Орындалуы. 1—2. Алга карап енкейш, ею колды жел- кеге кою (дем шыгару). 3—4. Бастапкы калыпка ора лу (дем алу). 61. Б. к. EKi аякты алшактатып, алга карай енке- йш, ею колды жанына жайып устау (66-сурет). 63-сурет. 64-сурет. 65-сурет. 66-сурет. Орындалуы. 1. Eni колды желкеге карай ijio (дем шы­ гару). 2. Бастапкы калыпка оралу (дем алу). 62. Б. к. EKi аякты иыктын тусынан асыра алшакта­ тып, ею колды жогары кетерш, саусактарды айкасты- рып туру (67-сурет). 43

Орындалуы. 1. Артка карай ептеп шалкаю (дем алу) 2. Аякты букпестен алга карай катты енкею, колды сер- алу) Т0МеН TYclPln> барынша артка карай >юберу (дем 63. Б к Алга карай eHKeflin, ею колды mrepi кете pm туру (68-сурет). 67-сурет. Орындалуы. 9p6ip санак сайын ею колмен кроль тэ- сплмен жузу кимылын орындау (epKin дем алу). 64. Б. к. Ею аякты косып, eKi колды иыктын устшд устап, саусактарды жумып туру (69-сурет). Орындалуы. Ек1 колды тузу жогары кетерш, колдын ушына карап, сонымен 6 ipre тштелген аякты артка ка­ рай созу (дем алу). 2. Бастапкы калыпка оралу (дем шьтару). 69-сурет. 70-сурет.

65. Б. к. EKi аяктын ушын алшактатып туру (70-су- рет). Орындалуы. 1—2. Аякты букпестен алта карай серш- пел1 турде ею рет енкей1п, ею колды еденге типзу (дем шыгару). 3—4. Денем тузеп, ек1 колды жорары катеру, сонымен 6ipre т1ктелген аякты артка карай ж1беру (дем алу). 5—6. Бастапкы калыпка. оралу. Осы жаттырулар- ды келес1 аякпен кайталау. К а р ы н б у л ш ы к е т т е р 1не а р н а л г а н ж а т ­ тырулар 66. Б. к. Ек1 аякты алшактатып, ею колды жанына жайып туру (71-сурет). 71-сурет. 72-сурет. Орындалуы. 1—2. \"Лзеш букпестен артка карай шал- кайып, cepinneni козрэлыс жасау. 3—4. е м рет ал Fa ен- Keflin, колды жерге тиг1зу (ерк1н дем алу). 67. Б. к. Eni аякты алшактатып, ею колды жанына жайып, алра карай енкейш туру (72-сурет). Орындалуы. 8 p6 ip санак сайын денен1 тузетпестен, кеудеш ohf3 жэне солга карай бурып, колды жерге ти- ri3y (ерюн дем алу). 68. Б. к. Eni аякты косып, мыкын таянып туру (73- сурет).

Орындалуы. Кеудеш oiiFa (солFa) карай буру (дем алу). Денет тузеу (дем шыгару). Typi. Эр жакка ею-еюден енкею. 69. Б. к- EKi аякты алшактатып, ею колды темен ж1- 6 epin туру (74-сурст). Орындалуы. 1. Сол жакка карай ецкейт, сол колды аяктьщ бойымен темен жылжыту, ал он колды колтык- тыц астына карай ие отырып, жогары карай устау (дем алу). 2. Бастапкы калыпка оралу (дем шырару). 70. Б. к. Eni аякты алшактатып, саусактарды жумып, 6 ip колды жорары кетеру, еканш колмен мыкын таянып туру (75-сурет). Орындалуы. 1—2. Мыкында турран колга карай се- pinnefli турде енкею. 3—4. Колдын туру калпын алмас- тырып, еюннп жакка карай енкею. Ерюн дем алу. 71. Б. к. EKi аякты ныктыц тусынан асыра алшакта­ тып, eni колды жанына жайып устау (76-сурет). Орындалуы. 1—2. Он аякты буге отырып, сол жакка карай енкею, сонымен 6 ipre он колды жогары карай ке- терш, ал сол колды артка карай апару (дем алу). 3—4. Бастапкы калыпка оралу (дем liibiFapy). Осы жаттыруды еюннп жакка карай орындау. 72. Б. к. Eni аякты алшактатып, ею колды жанына жайып туру (77-сурет). 76-сурет. 77-сурет. Орындалуы. 1. Кеудеш солга карай буру (дем алу). 2. Жотаны букпестен алга карай енкею. 3. Тузелу. 4. Бас­ тапкы калыпка оралу. Осы жаттыруды еюний жакка карай орындау. 73. Б. к. Eni аякты алшактатып, ei<i колды желкег устау (78-сурет). Орындалуы. 1. Кеудеш соя жакка карай буру (дем алу). 2. Жотаны букпестен алга карай енкешп, ею кол- 46

ды жанына жайып устау (дем шыгару). 3. Денет тузеп, ею к.олды желкеге устау (дем алу). 4. Бастапкы калып- ка оралу. Осы жаттыгуды екпшп жакка карай орындау. 74. Б. к. EKi аякты алшактатып, алга карай енкейш, мыкын таянып туру (79-сурет). Орындалуы. Денет жазбастан кеудет айналдыра козгалту. Турлерь EKi колды эртурл1 жагдайга устай отырып (желкеге, жогары карай, аркага карай т. б.), осы жат- тыгуды орындау. 75. Б. к. EKi аяктын ушын алшактатып, мыкын тая­ нып туру (80-сурет). 78-сурет. 79-сурет. 80-сурет. Орындалуы. 1. Терек дем алу. 2. Дем шыгару кезшде карыннык алия кабатын негурлым алга созу. 3. Дем алу кезшде карынды негурлым iuiKe Тарту. 4. Дем шыгару. Аралас жаттыгулар. 76. Б. к. Eni аяктын ушын алшактатып туру (81-cv- рет). 47

Орындалуы. 1. Eni аяктын ушымен кетеркпе отырып, сол колды жогары кетерш, он колды жанына жайып ус- тау. 2. Бастапкы калыпка оралу. 3. Колдьщ туру калпын езгерте отырып 6 ipinmi санда орындалатын кимылды кайталау. 4. Бастапкы калыпка оралу (куш жуМсамай- ак epi<in орындау керек). 77. Б. к. Ею аяктын ушын алшактатып устау (82-су- рет). Орындалуы. Eni аяктын ушымен кетерше отырып, алаканды ш ке каратып устап, он колды алдынан жога- ры кетеру, сол колды желкеге устау. 2. Бастапкы калып­ ка оралу. 3. К,олдын орнын ауыстырып, dipiiiuii санда орындалатын кимылды кайталау. 4. Бастапкы калыпка оралу (куш жумсамай-ак еркш орындау кажет). 78. Б. к- Eni аяктын ушын алшактатып устау (83-су- рет). Орындалуы. 1. Он колмен мыкын таянып, сол колды иыктын устше койып, сонымен 6 ipre eKi аяктын ушымен котер1лу. 2: Бастапкы калыпка о^алу. 3. Колдын туру калпын езгерте отырып, 6 ipinuji санда орындалатын ки­ мылды кайталау. 4. Бастапкы калыпка оралу (куш жум­ самай-ак еркш орындау кажет). 79. Б. к- EKi аяктын ушын алшактатып устау (84-су- рет). 83-сурет. 84-сурет. Орындалуы. 1. Сол аякпен алFa карай 6ip кадам ат- тап, eni колды желкеге устау. 2. Ею аяктын ушымен ке- тершп, eKi колды тш жогары устау. 3. EKi колды денге- ленте келш темен Tycipy. 4. Аякты косып туру (куш жумсамай-ак еркш орындау кажет). 80. Б. к. EKi аяктын ушын -алшактатып устау (85-су рет). 48

Орындалуы. 1. Сол аякпен алга карай 6 ip кадам ат- тап, eKi колды жанына жайып устау. 2. Бастапкы калып- ка оралу. 3. Он аякпен алга карай 6 ip кадам аттап, eKi колды алга устау. 4. Бастапкы калыпка оралу (куш жумсамай-ак еркш орындау кажет). 81. Б. К- EKi аяктын ушын алшактатып устау (86-су- рет). Орындалуы. 1. Сол аякты алга ж!берш, eKi колды ал- Fa устау. 2. Сол аякты сол жакка карай ж!берш, eni кол­ ды жанына жайып устау. 3. Сол аякты артка карай жЬ 6epin, eni колды TiK жогары кетерш туру. 4. Бастапкы калыпка оралу. Осы жаттыгуды баска аякпен кайталау (куш жумса­ май-ак еркш орындау кажет). 82. Б. к. EKi аяктын ушын алшактатып туру (87-су- 49