Ба0бергеов бозтор5ай

Б03Т0РГДЙ

ей/ СЭУ1РБЕК БАКБЕРГЕНОВ Б03Т0РГАН К еркем Д ен и са ЛЛ/ЧЙТЫ ■ I9 6 0

■ МАЗМУНЫ Кене» эш !месш бастады Мен экепм калдым . . . . Экем маран сырын айтты Экем Kerri бел асып . . . . Сыннан калай егим . . . . Конга каскыр боп шаптым Ала таяк берген досым Ана журегшщ эуеш . . . . Боз торрай мен жылан Боз торрай з а р ы ................................. (@з1м» дед1м, мактанып . . . . Экем байрус артымнан кеп турады Котыр тайды KiM MiHefli? . . Алтыбакан туб1нде салран эн Квк шолары экемнш двнен шыкты Тары да шыркады бозторрай С . Бакбергенов ЖАВОРОНОК

КЕНЕН ЭН.Г1МЕС1Н БАСТАДЫ Алматыдан uibiFbin, Москвага бет алган жолаушы- лар поезы Отар станциясына келш токтады. Поездан мойындарына ал кызыл галстук байлаган, ездер1 де квк- тем гулшдей жайнаган 6ip т,оп пионерлер тусть Олар ек алгашкы кездескен мен болган сон ба, элде м ет таны- ды ма: - f AFa, 6i3 Кененшн аулына бармак едж, жол алтеп зшбсршз!— дед!. Мен Кордайга карадым. Осы станциянык онтуепк- батысын тутас алып, кара жонды бшк тау жатыр. Ал­ гашкы кезге тау вткел берместей, асу салмастай жумбак квршедь Немесе, кергеш мен бьлгеш коп, буккен сь1ры, туйген ойы одан да кеп карт жандай туйык та, сулык та жатыр. Таудын солтустж-шыгыска карай тартылган cuieMi аласарып бггедк Осы жерден темф жол Шакпак- ка карай Kecin етед1 екен. Ал, Кордайдык осы жатаган саласына колхозды ауыл малшыларынын ерте кектемде олай-булай кешш-конып ететшш айтпаганда, пайдасыз жаткан, шеказ 6ip кара адырды дала болатын. Карсак пен каскыр гана жорткан осы кара адыр кенет озгердь Бул жерге жана совхоз орнады. Мал туягынан баска еш нэрсе тимеген кара жон тенкерше бастады. Койшы- нык OHi, туйенщ боздаганы, койдын маныраганы, ат туягыныц дуб1ршен баска еш нэрсе еспмеген кен адыр баска эн мен баска куйге де салды. Трактордын г у р т , комбайннын дур*л5 жонды басына кетердк Совхоз орта- лыгы нак Мэт1булактын басынан коныс тепть Бул адыр- дын Копа деп аталатын улкен жазыгына карай аузын

кен ашкан жырасы бар. Осы жырадан салкын сулы мелд1р булак агады. Пионерлер менен Кенен аулын су- раганда ек алдымен онын туран жер1 eciMe TycTi, одан сон барып, Ka3ipri мекещ Киров атындагы колхозды eci- ме алдым. Алматыдан саяхатка шыккан пионерлер тобын Кенен аулына карай станциядан шырарып салдым да, элг! 6ip oftFa кайта оралдым. Ол «Кенен», «Мэт1булак» деген сездер едк ©йткеш Кенен деген сезд1 сонау 6ip юшкене куншсн ecTin ескен кулак Мэт1булак деген сезге де сон- дай уйренш кеткен. Мен онын езш кермей турып энш ест1гем. 0Mipre мен келген жер Мэт1булак, Козы жайран жерлер1м купле жылап! Bip кезде жылай журш козы баккан кедей балэсы- нын cyfiiin салган, уната апткан ani. Муны Кенен бала байдын козысын баккан барлык жалшыныц 3Hi болады деп салмаса да, Кордайдан, аса соккан асау желдщ aFbi- ны эт'н алыска алып кеткен. Бул энд1 Сыр мен К,ыр сал- ды-, Каратау кайырып айтты. Жолымеи Мэт1булак ел етедь Шапаннан жалац кабат жсл етедП 0нмен1нен жел еткен жарлы баласыныц зары осы- лайша созыла бердк Ол ез Kyfti, e3inin муны мен зары- на коса сол кездщ шындырын, елд1н алауыздырын тары айтты. Жолымен Мэт1булак ел кешедь Урысса exi арайын сен дессд| Сол 6ip кезде жалрыз-жарым жарлы yni FaHa шыккан жерден бугш аскакты шаттык ani ecefli. Енбек эш, куа- ныш куй! шырады. Койшы салган мунды ca3Fa емес, кеп- Tin кон1лд1 эн1не кел1п Кенен aHi косылыпты. 0Hfli энге экелт жалрастырушы жастар imiHfle Киров колхозында- ры он жылдык мектепте мурал1м болып icTeflTin ¥лтай, Керкемжан мен Бакытжан, Актамак пен Акб1лек те бар. Булар Кененн1н ез балалары. 9cipece, кызы Терткен эн- fli эсем салады. Булбулдын ун1ндей кубылмалы сулу эн тэгте женелгенде кез алдына Кенен карттын жастык шары кел1п тура калады. TinTi, Кенен Fana емес, 6i3 кер- меген имен шал 031'рбайды да керш отыргандай бола- мыз.

03ip6afi карттын жартысын жерден казган жатаган балшык уйшщ туратын жерше жана совхоздын зэул1м агаш уйлер1 орнапты. Тунге карай уркердей боп Мэибу- лак басынан электр сэулелер! жаркырайды. Кара адыр- дын ap6ip жотасы мен жырасынан трактор мен комбайн- нын самаладай оттары кершедь Осындагы атам замангы тын жерге б т к eriH ecinTi. Совхоздын жуз мын гектар- Fa жуык ericTiK жерш н эр гектарынан орта есеппен он бес центнерден астык алынады екен дегенд1 еспгенде Кененн1н катты куанганы бар. 03iHiH туып-ескен ecKi мекенше будан аз жыл бурын орнаган совхоздын осын- ша мол астык беретшш еспгенде Кенен элдене'айтпак болгандай катты ойланып калды: — 1лгер1рек,— дед1 ол аздан сон — совет уюмеп орнаган, Timri ныгайган кез. Ел жиылып улкен куаныш- ка белендь Кедейге тендж тидь Енд1 болысты 03iMi3 сай- лаймыз дед! де, зорлагандай етш, MeHi болыс сайлады. Кеп айткан сон кене кегли. Бурынгы «Кок шолакты Кенен», «акын Кенен», «энпл Кенен», «кедей Кенен» де- ген косымша аттардын ycTiHe «болыс Кенен» деген тагы 6ip ат жамала Kerri. Сайлаудан ксйш Копаны жайлаган калын елге келд1м. Ауылга жакындап, eHfli 6ip уйге тусе берешн дегенде, 6ip келшшек уйден шыга 6epin, аттын шылауын устаган бойы anai шыркай женелдь Мен ан- тан боп калдым. Э лп эйел 6erri де, т!лд! де адам екен, мен аттан Tycin улпргенше, елешй топеп Ж1бердь Екеум1з айтыса кегпк. Коржыннан домбырамды алып та улпр- мед1м. Камшымды домбыра орнына келденен устап мен де салдым энге. Ал, нак каз1р сонда мен жешйм, немесе ол жендг десем кызык та болмас едь Екшннден, энпме сонда KiMHiH женгеншде де емес. Айтыста элп келшшек былай деп окыс тартты: Мэтчбулак басына тал 61тпрйдь Кек шолакка астында жал б1тпейдь Кенен болыс дегенше кедей болыс, Болыстыктан не пайда, мал бггпейдк.. — Мешн каз1р ес|ме Tycin отырганы сол, mipKiH, сол келшшекпен осы куш кездесш айтыссак кой. Мэпбулак басына тал тупл астык шыкты, зэул1м сарай салынды, электр нуры сэуле шашты. — Ci3, шамасы, сонда жешлш калгансыз гой, осы кунге дейш eKiHyini3re Караганда!— дед1м.

— Женшим деп акыннын мойындауы киын болады. Сондай-ак жешп efliM деген де ауыр сез. ©йткеш сонда- Fbi айтыскан келшшек каз1р ак шашты ана болып, ол да мен сиякты букши1п отырган болар. Онын сыртынан еть piK айта салу онай ма? Ж ен ш п калмаганмен катты су- pinreHiM рас. Ал, нак каз1р кездессе муд1рмес ед1м. — Жешлер жерш бтген келшшек Ka3ip ci3re сол кездепдей ттспес те едп — Оныц рас, нак Kaaip олайша THice де алмас efli, ейткеш эр нэрсе кезшде гон. ©ткен eMipfliii осындай энпмелер! Кенен уйшде кунде айтылады. Эдейн айтайын дегенд1ктен емес, айт деп еть нуиплер коп болгандыктан айтылады. MiHe, Алматы ка- ласынан келген 6ip топ пионер Кененд! тагы да коршап отыр. Олар аксакалды атасынан энпме сурайды, еткен OMipiH айтуды етшедь KepreHi мен бшгеш кеп коне карт сакалын сипап тагы да oiiFa кетть Ол энпмеш неден бас­ тарды толFan отыр. ©3i басып еткен алые жолдын бойы- нан керген кай кызырын, кай мукын, кай кайгысын, кай тамашасын айтпак. ©зше салса — 6ip-6ipiHeH асары жок, 6opi eMip, 6opi шын. Пионерлер кут1п отыр. Кенен эипмесш бастады. Балалар 6ipa3 энпмеден кешн ездер1 окитын мектеп- Teri пионерлер дружинасынын шенпмш окыды. Онда ха- лык акыны, композитор Кенен Э з1рбаевты, Владимир Ильич Ленин атындагы пионерлер уйымыныц курметт1 Myuieci eTin кабылдау туралы айтылып-ты. Конакка келген пионерлердщ 6ipi орнынан турып, Кененнш мойнына ал кызыл галстук байлады. — Mine, ата, ci3 пионер болдыныз! Bi3fliH дружина- нын курметт! Myuieci болдыныз,— деп элп бала Кенен- HiH колын алып, басын идк Кенен онын колын уысынан шьтармай турып, e3iHiH TyFan баласынша бауырына тартып, мандайынан узак шскедк Тешрегш эж!м баскан аумакты K03iHiH кен ша- расына жас толып, узак уакыт ун аз калды. KyMicreft аппак етект1 сакалынын астынан ал кызыл галстук- тын суйрштей eKi т Ы жалынша жайнап тур. Ол осындай 6ip толку уетшде кепке дейнн сейлей алмай, бегеле бер- дь 03iHiH 6ip кездеп, нак осы келш отырган балалардай шагындагы жокшылык пен ж е т ш к шырмауында еткен Kesflepi eciHe тустр

Ж ана аякталган узак энпмеден кейш балалар Ка- закстанньщ улкен картасына келш ушлдь Онын iшiнде Жамбыл облысынын аймарынан 6ip жерлерд1 !здей бас- тады. — Таба алмадындар ма? — дед! Кенен злден уакыт- та, балаларра карап. Ол кул1мдей Tycin, кумштей аппак, ж1бектей жумсак салады келген сымбатты ак сакалын саусарымен сала-сала eTin тарап койды.— Таба алма­ дындар Foft! Айтпадым ба, айттым рой, таба алмайсын- I дар дед!м рой. Ол жер eiu6ip картара, TinTi кагаз 6eiiHe тускен жер емес, ауре болмандар, боска эуре боласын- дар. ©йткеш менщ eMipre келу1м кандай елеуаз, кандай белпшз болса, туран жер1М де сондай белпшз, сондай елеуаз жер. Мше, жана совхоз орнаралы ол жерд1 ел 6i- ле бастады. Енд! ол картара да туседк Сендердщ карап отыррандарын ecKi карта. Эуре болмандар! Онан да элп энпмем!зд1 соза берелш. — Ие, соза берелш, ата! — деп балалар жапырыла келш, орындарына кайта отырды. Кенен узшген сезш жал рай туеп. — Сендер картадан 1здеп таба алмаран Мэпбулак осы Кордайдын болмашы 6ip алемп белп аз 6ip адыр- лы жер. Мен сол жерде дуниеге келшпш... МЕН ЖЕТ1М К.АЛДЫМ Дэулетп ауылдын шетшдеп окшау турран шокпыт туырлыкты, кара узш, шурык тесж караша уйде дуниеге келген жас нэрестенщ алгашкы уш алыска жете кояр ма екен? Олай дейтМмде себеп бар-, ©йткеш экем 93ip- бай маркум сен туранда нллдеханара сояр малым да бол- мады дегенд! коп айтушы едк ©з шшдеханамды ез1м жа- сап, караша уйд1 басыма квтере жергекте «щгалап» ж а­ та берсем керек. Дуние eciriH ащь? айкаймен жэне ыстык кез жасыммен ашканым болмаса, мешн туранымды ауыл-аймак тупл, квршЬколаннын 6ipi б ш п , 6ipi б!лмей де калыпты. Бес-алтыларра келгенде шешем бейбак Улдардын мен туралы абысын-ажынына айтып отыратынын талай сездерш естуш! ед1м: баламнын даусы туысынан-ак сон­ дай ащы болды деунп efli ол. Босанраныма уш-терт ай вткенпен сон-ак байдын малый cayyFa кеткен шешем

алыста калган жыртык уйден шыккан даусымды ecTin, такат етш отыра алмайды екен. Ашы даусым мен жы- лауык дагдым м ент дуниеге келгешмд! ауыл-аймак, 6ip тайпа ел тугел бтгенше калмапты. Cips, мен сол кездщ езшде «мен келд1м», «мен келд1м» дей берсем керек. Бул елемегенджтен шыккан ызалы дауыс па ед1, элдеюм б т- с!н! Дуниеге менщ келгешмд1 елеунп де, селт етер сншм де болмаган, 6ipaK мен «шгалаган» ащы даусыммен-ак «мен келд1м» дей 6epinniH. Бул ежегпк пе едк оны тагы Kim бйлсш! Жарык дуниенщ MeHi калай карсы аларын куш бу­ рый бтген, сезген жандай-ак мол етш кездщ жасын ала келшпш. Ее бтмей турган шактагы ешкандай байсал- сыз, саликалы ойсыз теплген кшэшз коп жасты былай койганда, eciMfli б т е бастаган кезде теплген сол жасты калай айтпайын! TinTi аяк алып журе бастаган кезден «жылауык кара снрак» атанган кездердщ езшде талай жасты Terin ж1берсем керек. BipaK осы жастын 6api оса'лаыктан, эла'зджтен шыгып ед1 деп айта алмаймын. Кайта ес бшген кездеп жастын шшде ызадан. элденеге наразылыктаи, кектен, булыккан куштен шыккан отты жастар кеп болатыи. Сондыктан да мен ет-баурым e3i- лш.журепм, буккт денеммен солкылдап жаси жылама- дым десем артык болмас. Дегенмен жастын кеп теплгенш жасыра алмаймын. Осы теплген жасым аздай-ак жен жасымда тагдыр меш катты сокты, катты соккыдан катты жыладым. Кеп жы- ладым, йен жасым кеп тепляк Бул ана упнн теплген жас кой. Анам ¥лдарды мезпла'з келген ажал алып кет- Ti. Анырап кала берд1м. TinTi алгашкы кезде бул окига- нын маган кездейсок болганы сондай, жылауды да умы- тып, урейден eciM шыгып, экемнщ бауырына, сакалынын астына тыгыла 6epinnijf. «Ертеде кайгы-KacipeT шеккендер!м» деп бастадым. Шешемнш e.iiriH уйден шыгарып бара жатканда Fa- на даусым катты шыгып Kerri. Мундагы даусым бэршсн де езгеше, будан бурынгы жылагаидарымнан TinTCH бе- лекше, журектш терец тукшршен бультып шыккан да­ уыс едк Мешн мундагы ушм «мен келд!м» деген зуеннен e3repin, eimi «мен калдым» деген сарынга ауысып едь MeHiH алгашкы yniM «мен келд1м» дегенде ыза гана бол- 8

са, енд! сол ызалы жаранык устше тузды су куйгандай- ак, ащы 6ip кайрылы уннщ эуенше тусш кегпм. «Мен 0зiM жепм калдым же™ жаста»,— деп осы ке- 3iMfli кейш рана мун етш айтура т ш м жетп. 0KEM MAFAH СЫРЫН АИТТЫ «Мен калдым», «жет1М калдым» дейд1 журепм. BipaK онысын жендеп айта алмайды. 0лер алдында шешемнщ мен| алдына шакырып алып, мандайымнан неге сонша узак сипаганы да маран енд1 туаш кп бола бастады. Осы жолы алгашкы рет мен анамнын бетше елж1реп узак карадым. Оньщ кезерген epHi, жас толган Ke3i, алаулаган eni мешн кез алдымда мэнп калып та койды. — Кененпм! — дед! ол, даусы булырып, eni алау- рап, — Кенеийм! Мен онда бул сездщ мэнше TinTi де тусшбеген екен- мш. Ол маран «сен калдыц» дегеш екен. Ие, мен калдым! Осы сезд1 сан рет кайталап. айттым. Осы свзбен 6ipre кез жасым да таусылран сиякты, бу- рынрыдан катая бастадым. «Же-пм козы тас бауыр, Тункпер де, отырар»,— дегещи Абай мен сиякты жылай-жылай жасы таусылран тас бауырларды квп кергенджтен айткан болар. Енд1 мен жастын таусылып, онын орнына журег!мд1 кернеген ызалы сездщ эрыны жатканын сезд1м. Элденелерд1, Tin­ Ti кеп нзрселерд1 айткым келед!, мунымды айтып сарнап кетк1м де келт турады. BipaK, амал не, iiii казандай кай- наранмен сейлеп кетуге дэрмен жок, тш м шолак, ой олак сиякты сезем. ... Ол кезде экем мешк алпыс жаста, Байкустык баласы жок мечен баска, Бага алмай мен жр'пмд! meuieci влген, Жыласа кв31 толран канды жаска. Кейшрек осы влек менщ журепмнен epiKci3 шырып ед1. Алпыска келген экем 9з1рбай бурынрыдай байларга кызмет eTin, тамак асыраудан калды, ол туыскандары- нан жылу сурап, сауынра 6ipep euiKi алып кун кврдк 9

Менш онра келгенше icTereH барлык жумысым осы сау- biHFa алган euiKi мен онын лагын барып, экем мыс ку- манга сутш сауранда, басын устап туру болды. Арайын экеме сауынды 6ip жыл 6epfli, eKi жыл берд1, тары 6ip жыл берд1, ал тертшип жылы бэлдене бастады. Экем кун KepicTiH, баска турж коп ойлады. Оныц кеп ойлап тапканы мынау бопты. Ол сырын маран узак баяндады. — Балам! — дед1 ол 6ip куш кешке, мыс кум ача кайнаткан ыстык суды урлеп iuie отырып,— мен ка- жыдым кун Kepic киын боп кетть Маран да, саган да кун керу камын ойлау керек. Арайындардын сауын су- рап, жылу сурап мазасын кет1рдш. Еши бостан-бос тел- Mipe бергенмен болмас, менщ кеп ойлап тапканым сен болдын. Ceni 6ipeyre жалдасам, сен козы барып, кой ку- 3eTin, анау Кулшабай мен Айменнш 6ipine кызмет етсен, мен олардан сауын алар eniM. Сейте-сейте, узшген кыс- ка Ж1пт1 жалрай берсек, тенелш те кетер ме едш... Мен эке сезш ун аз тындадым. Ол езшщ мал 6aFa алмайтын жайын айтты. — Жасым болса алпыстан асты. Кез алдымды мунар басты, т!зем калтырап эл1 кетп, бел1М шойырылып ка- латын 6ip пэле тары пайда болды. Келж болмаса бурын- рыдай жаяу журе алмайтын болдым. Кулшабай мен Ай- MeHHiH 6ipiHiH кенл! кел1п, ceHiH енбепнд! дурыс 6aFa- ласа, 6ip ылау сатып алсам ба деген де ойым бар. ылау болса куда-жекжат, дос-жарандарды аралап, оны-муны жинап алура да болар ма ед1 деймш. Ол осы кунп MeniH сакалым сиякты узын сакалын тарамыстанган салалы арык саусагымен кайта-кайта сипалап кеп отырды. Ыстык судан мандайы теринп, жай- дарылана бастады. Караша уйд1н ортасына жарылган от алдакашан ceHin, 6eTiH тобарсыган коныр кул жапты. Кара кумандагы ыстык су да ада болды. Квзш аз-кем жумынкырап экем эл! отыр. Онын айта алмай отырган, элде айтпай отырран элдене сырлары бар сиякты. Бар ■ екеш де рас болды. Ол элден уакта барып, ез ойын зор- лана айтты. — Осы уйде езшщ де баруын болмай жур. Аш жата- тын кундер1н кеп, онда ен болмаса карнын ток болар ма едк деймш. Мен экемнщ осы сездерд1 не упйн айтып отырранын TyciHe алмадым. Meni 6aflFa жалдан деп yriTTen отыр дешн десем, мен1 yriTTeflTiH не бар. Ж ур деп epTin апар

да, жалда да ж1бер. Кенбеймш, бармаймын дейтш мен бе? Ж ок, элде, ол осы свздер1мен маран кедейлж мунын, жокшылырын, озпин кайгысын шагым етш айтып отыр ма екен? Ж ок, элде,— eHfliri суйенер! де, суйер! де, жу- ратым деп артында калдырып кетер белНсп де мен бол- гандыктан сырын айтып отыр ма ед1? Мунын кайсы болса да, мен нак сол тунде эке журе- гш, мен1н тардырыма, ертещчм мен 6yriHri eMipiMe урей- лене караран эке ойын алгашкы рет сезшген ед1м.Тш- ri осы создерд1 айтып отырранда мен онын бетше де ту­ ра карай алмай, унем1 томен карап, отка, буы шырып жаткан кара куманнын какпарына караумен болдым. BipaK, онын ap6ip сейлеген созшщ сарынында KacipeT yHi, кайры жел1 ecin туррандай едП — Картайдым,— дед! тары да экем,— 6ip аярым жерде, 6ip аягым корде тур. Ko3iMiiiH Tipiciime кабыр- ранды катырып, бурананды б е к т п кетсем деймш. TeciK екпе болып, жасыннан мал баксан ширай тусер ме едщ? Eiifliri жерде маран ceHiH ез колыннын ез аузына жеткешн коруден баска еш нэрсе де калган жок. Ен сонында экем менен: — Жалшылыкка барасын ба?— деп сурады. — Барамын! — дед1м. Осы созден кей1н басымды KOTepin эксмшн бетГне карасам, TicTepi тускен кем neri кемсендеп, козшен ак- кан жас ак сакалын бойлап, Kip-Kip ак жейдесшщ омы- рауына тамып жатыр екен. Журег1м аузыма тырылып, туда бойым Д1р ете калды. — Жыламашы, коке, жыламашы, 03iM асыраймын! — деп экемд1 кушактай алдым. Осы кушактаган бойы экемн!н бауырына enin, кепке дейш д1р!лдеп, уйктай ал­ май жаттым. Ол MeHi бауырына катты кысып, Kapi журе- riiweri калган отымен меш жылытып жатты. Бул мен1н эке кушарында ен сонры рет уйктаран ту- HiM болды. ©йткеш танертен ертемен 6i3 Кулшабайдын аулына карай журш кеттж. ЭКЕМ KETTI БЕЛ АСЫП Сэскеде Кулшабайдын аулына келд1к. Bi3 келд1 екен деп селт етупл болтан жок. Тек кана бай ауылдын бей- бастак HTTepi жапа-тармагай еретурегелш, жан-жактан II

етекке жармасып, ершелене абалады. Экем меш колым- нан жетелеп, ак таякты онды-солды сермеп недель Таякты сермей-сермей байдын алты канат ак ушнщ тусына да жетик бьлем, неге екеш белпаз, осы жерге келгенде элп и гтер езара ырылдасып, таласып, 6ipiH 6ipi куып, 6ipine 6ipi айбат Kepceiin, элек болды да калды. Шамасы бай уйш корыган, сонын ошагыныц басын шс- келеген 6ip топ ток ит, ауыл-уйдщ баска HTiHe айбат корсетш, e3i журген жерш кызганыш етед1 бшем. Куп­ ле таласып журген кундестер1мен алгашында да 6ipi- rin, 6i3re карсы шыкканмен, жеме-жемге келш, ауыл HTi ошак басына жеткенде, байдьщ HTi 6i3fli коя салып, анау иттерге умтылды. ЕНз уйдщ алдына келгенде: — Тал тусте итл шулатып журген бул кайсын?— деген кырылдак 6ip дауыс шыкты. Экем бейбак дауысты еслгенде меш жещмнен тар- тып, калшылдап тура калды. — Ку-чшабай мырзаньщ S3i уйшде екен, сен eciKTe куте тур, алдымен мен Kipin шыгайын. Экем осы сезд1 маган сыбырлагандай боп айтып жат- капда уйден 6ip эйел шыкты да: — О зге юм керек ед1?— дедь — Кулшекене келш ем. Ол Kicire жолыгуга болар ма — Слз e3iHi3 KiM боласыз? Не жумыспен келген деп сураса не деуге болады? Мен1н eciMiM 93ip6afl. Мына 6ip баланы жалдауга келш ед1м. Эйел уйге енд! де, кайта шыкты. — EHiHi3!— дед1 ол экеме. Экем уйге енш, баймен амандасты да, келген жумы- сын баяндай бастады. Экем езшщ маган белгш жайын, кедейлш мен кун керюшн жогын айта бастады. Бай aai ун шыгармай тындап отыр. — Балан канша жаста efli?— деген алгашкы кырыл­ дак дауыс элден уакта, экем c©3iH 6iTipin, 6ipa3 отыр- FaH сон гана барып шыкты. — O hfh шыгады,— дед! экем. — TyciHAiM, 93ip6afi, TyciHfliM сеш!— дед1 ол.— Нак 6ip комейше жумырыктай май тьшып койгандай-ак, бу- рынгыдан бетер кырылдай Tycin,— TyciHttiM. Он жасар баланды жалдаган боп, мешн мойныма барлык ауырт- 12

палыгынды, тауыкы налегши артпаксык foA. Сенщ ол баланнык колынан не келуип efli? Экем олай, булай деп, жайын айта бастап еда, ол оны тындаган да жок болу керек: — Жетер ендк мазамды алма!— дед!. Экем аппак кудай боп, элде 6ip Tipi аруактай суйре- т ш п, уйден шыкты. Мен де онын енше K63iM Tycin, шо- шынып KerriM. Екеум1з де eHfli не етем!з, калай кун ке- peMi3 дегендей бай уйшщ сыртында 6ipa3Fa дейш аны рып калдык. Элде уакта барып экем есш жирандай боп: Ал eHfli Аймендшне барамыз,— дед!. Кос етекп белге Typin, экем букшендеп алга TycTi. Артынан мен келемш. Кун тебеден ауып барады. Ерш кезерш, тандай KypFafl бастады. «Шыда, балам» деген­ дей экем октын-октын артында келе жаткан маран ая- нышпен карап кояды. Карын ашканда KapFa адым жер кара KepiM болып кетед1 екен, жете алсакшы. Туе ауа Мэт1булактын, 03iM туран жердш улкен 6ip жырасына тап болдык. Экем eHTiriH баса алмай, отыра калды да. — Анау 6ip тас коранын тубшде, баранары Кулша- байдын аулына консы конып отырранда сентуыпедш.— aeai де, айтпак болтан квп сезш кемешнде бвгеп калган- дай, ол аз-кем аныра калды. Осы 6ip аныра калган аз уакыттын шинде онын ойы- на элденелер тускен едь «Сол корада сен туран кунп куанышымыздын соны осындай кайры боларын ойлап па ед1м' ? Сол KyHi, ез!мд1 ез1м ем1рде тунгыш рет, 6ip-aK рет бакыттымын деп санаган KyHi, мен сеш осындай ба- кытсыз етемш деп ойлап па ед1м?»— деген сиякты та- лай-талай экелш журектщ отты евздер! айтылмай кал- рандай KepiHfli маган. — Сол жерде булак бар, содан 6ip сусындап алсак, Аймен аулына да жетерм!з. Жолай экемнщ маран айткан барлык ce3i осы болды. Ол ен болмаса Кулшабайдын OFaH айткан жауабы тура- лы да лэм деген жок, Кулшабай оран картайганша ма­ лый бактырып, эбден кажыган шал болганда, ещи сен мал 6aFa алмайсын деп KOKiperiHeH итерш тастады. Сол Кулшабай ешн жас деп баласын алмай отыр. BipaK, ол осы туралы да 6ip ауыз сез айтпады. Оран Кулшабай­ дын штегеншщ 6spi орынды сиякты болатын да тура- тын. • 13

Экем айткаи булак басына да жегпк-ау. Ол арбиган саусактарын 6ipiKTipin, eKi колын коса устап, булактыд муздай суына колын салып ж1берд1 де, суды алдымен маган iiiiKi3fli, сонсын 83i iiiiTi. Карны ашканда кара су кара KopiM жерге жетюзед1 дегеи рас-ау, мандайымыз- дан муздай тер бурк ете калды. K03iMi3 шырадай жан- ды. Б1з ракаттанып булак басында 6ipa3 отырдык та, журш кетак. Тау арасындары кайнардан шыккан салкын су б!зд! намаздыкер шамасында Аймен аулына жетюзш те сал- ды. Аймешп 6i3 ауыл сыртындары кек тебенш басында кездесярдш. Ол тешректе жайылран коп койын, кек ала жылкысын тамашалаган адамдай жан-жакка кез тас- тап, жалрыз тур екен. Экем алгашкы кезде Айменге ту­ ра бара алмарандай, ойкастап, ойда б1разжурдь Ал бай болса б1здш жолын тосып журген адам екетм1зд1 сезд1 де, езше шакырды. Кек тебешн басында Аймен экеммен кеп сейлееп. Экем OFaH езш н келген жумысын баяндаган кезде, ол нак 6ip куткен!м осы efli дегендей: — Айтпадым ба, Эз1рбай, айттым foA. Айласыз кал- ранда айналып coFap казырын мен болармын дед1м бе, деД1М. Шындыкка кезш эл1 де жеткен жок па? Эдш де адал KiM, айлакер де арам KiM? Картайдын деп езщд1 кеюректен тептк жас деп баланды манайына жуытпа- ды. Айтпасан да бiлiп отырмын, сен осы жолы да алды­ мен Кулшабайра барып, одан кайран болмаган сон ма­ ран к елт отырсын. Осыным eripiK денп?— деп ол экеме шукшня карады. Экем не дерш бтмей, жерд1 шукылай бердь — Неге ундемейЫн, Эз1рбай, мен ceHiH аузыннан шьщдыкты ест1мей, тшегще берер жауабым жок. — Айттыныз, 6ipaK мен оны укпаган екем. Картай- ранда кор боларымды ойламаппын... — Ал, сен осы жолы да бардын Foft, онын аярына бас урдын Fofl? Онбаран, жауыздын алдына иген басынды енд1 мен1н алдыма шп отырсын. MeHi корлап отырран осы foi\"i. Онын арам колын алган колынмен ешп MeHin адал колымды алып отырсын. MeHi корлап отырран осы РОЙ. — HeciH жасырамын. Картайран адамда ес бола ма, бул жолы да бардым.

Аймен т!леген сезш айткызып алды да, сазарып кал- ды. Ол осы кезде алдында букшие отырран экемд! 6ypin тастаура дайындалран элдеб1р жабайы ескен 6ypKiT, эл- деб1р жарауы жеткен буыршын сиыкты едь Онын осы ашуынан-ак 6ip елкеш билеп-твстеп жаткан eKi байдын бак талас, кундес, 6ip 6ipiMen жау екеш ап-анык KopiHin турды. Элден уакта барып: — Шлген басты кылыш кеспес деп келдш рой, оны да бшем. BipaK, арамдыкка шлген басты аямайтын ал- мас та болды. УШмнен ас бермей, баланды соньщнан ер- Tin, кайыра салура да болар efli, 6ipaK буран менщ арым бармайды. Мен ак кешлмш, 6ip свзбен айтканда, адам- мын. Ал ол KiM? Сен бьпесщ бе?— О л экеме тары да ка- дала тустк — Шлемш, бурын бщмесем де enai бшемш. — Бщсен сол, ол адам емес, айуан! Экем ез тшегшщ жауабын ала алмай 9fli кутш отыр. Ал бай болса, езшщ кундесш мукатып б1тпеген, айткан сездерше эл! канагат етпеген адамша булыгып отыр. — Эттен!— дед1 ол элден уакта,— А дэмдырым ара- шашы болып арата туседк эйтпесе, Кулшабайра сенщ Ke6iHiHfli KHri3in, бала-шарасын колына жетектетш, Кор- дай бойынан мулде TeHTipeTin ж1берер ед1м. Буран менщ KyflipeTiM жетедк Аймен 63iHiH Кулшабайра Караганда адам екенщ де, адал, эдщ, ак кещл, TinTi куд!реп к у н т мыкты екенш де, свз1мен айтып жетк1здк Экем онын сездерш езше б1ткеи Kimi пеШлдшпен, ак кешлджпен, карттык сенпш- тшпен тындап отыр. Экемнщ осы ыкласы Айменд! ж1бь те туст1 бщем, ол саябырси бастады. — Ал, сонымен не дейсщ, мына баламды ал, бак, адам ет дейсщ бе? — Ие,— дед1 экем,— бай баласын молдага окуга бергенде, eTi сен ш , cyfleri MeHiKi дейдь Жарлы баласын 6aflFa бергенде eTi де, cyfteri де сенш дейдк Осы бала сенщ балан болсын, cyfleri де, eTi де сен ш , енбеп MeHi­ Ki болсын. Картайранда корек етер талшырым жок. — Енбеп деймкщ, кандай енбеп болмак баланын? Мунын колынан не келед1? Одан да тамак бер, мал бер демейсщ бе? — ЕнбеН болмаса, арайындырынды кте! — Мунын жен! бар. Баганадан 6epi айтарын осы efli Fofl. Сауынра eKi лакты еиш ал, жылына 6ip буаз

туша 6epin турамын. Баланды калдыр да, езщ кете бер, сатан етер жаксылыгым осы. Кешке жакын экем бай уйшен шалапка тойды да, eKi лакты ешю мен туша ма, элде серкеш пе 6ipfle«e ай- дап ауылга кайтты. E ki кез1м жаутаидап, артынан узак карап кала берД1М. Экем кершбей, кыркадан асып кст- кенде, менщ кез алдыма онын кеше кеште иеп кемсец- деп жылаган тулгасы келдь Ол журегш артына тастап кеткендей тебеден асып тускенде eHipen жылаган да бо- лар. Бауырым елж1реп, кез алдым булдырап, ecci3 адам- дай анырып калыппын. Экем Kerri, бел асып... осы кезде, арт жагымнан б1реудт: — Эй, бала, не кып турсын, бай шакырып жатыр!— деген даусы шыкты СЫННАН КАЛАИ 6TTIM EciMfli тез жидым да байдын уйше келд1М. Кушнз те­ бе басында керген Аймен мулде 63repin кетшть Ак уй- д!н тер1нде, астына кабат-кабат керпе тесеп, жан-жаил- на улкен ак жастыктар койып Аймен отыр. Алдына жа- йылган кен дастарканда неше турл1 тагамдар, ipiMiuiK, курт, бауырсак, май шелпек, сэры май, кант, epiK пси Mefti3 жатыр. Улкен сэры самауырда буркылдап шай кайнап тур. Ес1ктен KipreH бойда байга 6ip, онын алдындагы дас- тарканына 6ip карап, имене тускен маган Аймен кезМн киырымен гана карап: — Отыр бала, мен адаммен дэм устшде отырыпсей- лескещй унатамын. Дастарканга жакын отыр да, кы- сылмай тойганынша imin-же! Мундай ас саган будан былай болмас та, 6ipaK ата-бабам салты бойынша жал- шымды алгашкы куш ез1ммен б1рдей сыйлап, кейш Mi­ kes керсете калса, ен алдымен алгашкы берген дэм-ту- зыма саламын. Кысылма, кымтынба, же! Мен ол кезде дэм-туздын мэнш бипемш бе, колым fli- р1лдеп, дастаркан шетшдеп бауырсактан 6ip-eKeyiH алып жед1м. — Ал, сейлесе отырайык, атын KiM?— дед] Аймен. . — Кенен. — Жасын каншада? — O hf3 шыктым. 16

— Дурыс,— дед1 бай,— 63iMi3 онда отау neci болган- быз. Ол осыны айтты да самауырдын касында отырран бужыр бет арыстай улкен кара эйелге карады. — Бала колканат болура жарайды foh деймш? Неге екет белпаз, эйел eui6ip жауап берген жок. Аймен оныц жауабын кутпей-ак сейлей бердь — С е т и eid турл1 кызметщ болады. Сен сол eKi icTi адалдыкпен, барлык зейнщд1 салып icTeftciH. BipiHiiii, кушиз козы багасын. Екшпй, тунде кой кузетесщ. Бай осыны айтты да, буран не дейсщ дегендей маран карады. Булардын козы бакканы мен кой кузеткешшн кандай екенш б1лмегенд1ктен де, мен бурынрыша уназ отырып, бауырсакты шайнай берд1м. — Козыны кунД13 багасын. Тусте козыларды ауылра экелш, жусатасын да, езщ кешке дешн уйктайсын. Ал, кештен бастап тан атканша кой кузетесщ. Осы ешрде ит-кус коп. Кыррызтай деген тары 6ip езщ сиякты бала бар. Егер козыны тацертеннен туске дейт сол бакса, тун­ де койды сол кузетедк ал тустен кейш ол барып, танер- тен сен баксан, койды тунде сен кузетесщ. Кезектесш барып, кезектес!п кузетуге де болады. Аймен осы тындап отыр ма, элде жок па дегендей маран тары 6ip карап койды да: — Я, айтпакшы,— дедк— козы баруды бкпетш шы- FapcbiH? Ал кой кузетудщ кандай болатынын бьлесщ бе? Айменнщ бозарран Tycci3 uierip K03i кадала калран- да, сасканымнан мен «бмемш» деппш. — Ал, бмсец айтшы, калай кузетесщ? М е т ц сыннан онбастай кулаган жер1м осы болды. Ешкандай да жауап бере алмадым. — Бтмейтш нэрсешй бьпемш деп ешкашанда айту- шы болма!— дед! бай зи ш унмен,— Сен м ет 6ipinuii сезден-ак алдайын дедщ Foft. MeHi алдау киын. Мен OTipiKTi б1рден бшемш. Сен каз1р бьчмейтщ жумысыцды б1лемш деп, езщнщ кызмет еткел1 отырран Kiciaai алдап отырсын. Мен Kipepre TeciK таппарандай, кен дастарканнын шетшде 6ip-aK уыс боп, аузымдары жеп отырран панды жута алмай отырмын. Нан кемейде турып, калды, ейт- кен1 мен тынысымды iuiKe тартып, елжтей дем алмас- тан калдым. — ©Држтщ алды-арты осы болсын. Bipey басынды 2—с. Бакбсргснов I Алма-Атинская областная 17 титг-КАЯ БИБЛИОТЕ.

Kecin аламын десе де oTipiK айтпа, байды алдама, бай- дын малый урлама! Осыган мына дастаркан усладе ант ет!— дед! бай. Кемейдеп жута алмай отырран нанымды какала-ша- шала жута салып: — Ант, ант етемш!— деппш. MeHiH осы ез1мнен Keftin рана оныц Koiyii кеншш, даусы саябырси бастады. — ¥мытпа енд1 осы антыцды. Кой кузету деген бы- лай болады. Кешке карай койшы койды саурызып, кай- та epri3efli де, кешк1 салкынмен тары да 6ipa3 жайып кайтады. Кой тунемелж котанра келш жусайды, койшы уйктайды. Ал, кой кузетуил уйктамай тац атканша кой­ ды карап отырады. Койды ит-кустан, TyciHeMiciH, кас- кырдан коррайды. Ол ymiH, анда-санда, октын-октын «айт!» дсп дауысты комакты етш, айкайлап кою керек. Енд1 тусждщ Fofl! Бай MaFan карап жауап куттл Мен оныц кез карасы- на шыдай алмай, «бьпемш» деген созд1 асырыс айттым. — Бмсец кой кузету деген осы; ал, сешц тунде -«айт» деп отырура даусын бар ма? Кане, «айт!» деп корил! Даусын калай екен? Мен копке дейш кысылып отырдым да, элден уакта барып «айт» дед1м. Даусым тым жасык та, элаз де шыкса керек, бай менщ даусымды унатпай калды да: — Сешц мына даусыннан каскыр туг1л, коян да ко- рыцпайды. Даусыцды комактырак шырар. Котанра кел- ген код!мг! каскыр болса да, адамныц каскыры болса да кой кузетуш! естияр улкен Kici екен деп ойлайтын болсын. — Айт,— деп даусымды комакты етш шырардым. — Муныц аздап келедП— дед1 бай даусымды унатып калган адамдай-ак-— BipaK будан да ropi жорары, жуан дауыспен опдете айкайласац дурыс болады. Кэне, кай- талап кершМ Мен дем1мд1 1ш1ме жинап алдым да, даусымды жуан- датып, барлык ун1ммен «айт» дед1м, бай уйшщ шаны- paFbina карап. Самауыр касында отырран эйел куларын басып, селк ете туст1. — Даусы калай ащы едц мына ш1рк!нн!ц!— дед! ол маран ызгармен сустана карап. Бай риза болып калды. — Жарайсыц!— дед! ол. 18

Мен кой кузетшкн болу ушш бай алдындагы сыннан осылай erriM. Mem малшылардын касына хибердк Бай уйшен шыгып, коска карай беттегешмде, Аймен уйшщ omaFbiHbiH басында жаткан куржж мойын, кара каска тебет «дэуде болса, менщ TyHri cepiriM сен боларсын» дегендей кез1мен койшынын косына дешн шырарып сал- ды да, мен коска жеткен кезде «енд1 юм екешц белгш» дегендей басын жерге сылк eTi<i3in жата бердь K,OHFA К.АСК.ЫР БОП ШАПТЫМ Мше, мен бай койынын Tyuri кузетшде отырмын. Карангы тун. tesiperiM жым-жырт. Койдын куйiс ка- йырганынан баска тук сезммейдь Елекзимш. Корыккан- нын K03ine кос кершед! деген рас-ау деймш, маган ка- paftFaH бута да, ербиген селеудщ басы да, койлардын катты пыскырынып калганы да коркынышты коршедг Кейде, TinTi, элдешм таягын квтерш, тобеме твнш келе жаткандай болады. Койдын куйсегеншщ e3i ат туягы- ньщ дуб1ршдей естьпедь Жусап жаткан коралы койдын жел жак етшде турган ай мушзд1 ак кошкардын жер Te6iHreHi де нак 6ip тау кулап келе жаткандай катты шыгады. Осылайша, ез1мнен ез1м елекзш, енерге куыс таппай отырганда коралы койдын 6ip шеп дур ете тусть Журепм су erri. EciM шыгып кеткен болар деймш, жа- мылып отырган жаман шапанды желтлдетш жупре же- нелд!м. Койлар дуршреп каша женелдь Шапаным жал- пылдап, eKi колымды ербендетш жупре берд1м. Айкай- лайын десем yHiM шыкпайды. Кой алгашкыдан да бетер дурлшш, ypKin жур. EciM шыгып кетшть KofiFa каскыр шапкан екен-ау деймш. Айкайлайын десем т ш м байла- нып, жагым карысып калган сиякты. Бар болтаны ypiic- кен койдын сонынан далбактап жупре 6epinnin. Кой одан сайын дурлжпесш бе? EKi кулагым тас 6iTin калган ба деймш. TinTi, шу- лап урген иттердщ. айтактаган ауыл адамдарынын даусыи да ecTiMenniH гой. Элде уакта барып, Шреудщ тем1рдей колы жалбактап жургсн шапаннын жагасынан алып, Kefliii карай жулкып калды. Шалкалай барып, жерге топ ете туепм. Шапан элп адамнын колында ка- лып койды. — Эй, сен TipiMiciH, кеуденде жанын бар ма? Неге айкайламайсын?— дед!. 19

Шан-шан болтан бет1мд1 алаканыммен укалай тусш, карангыда бетше карасам байдын e3i екен. Шошып кет- TiM. Буындарым д1рмдеп, орнымнан тура алмадым. Кой- Fa шапкан каскыр да естен шырып Kerri. ©йткеш, менщ ycTiMe адамнын каскыры TeHin тур ед1. — Неге сенщ унщ шыкпайды, т ш н бар ма?— дед! бай катты жекш. Мен жауап ката алмадым. Ол эбден ыза боп Kerri Fofl деймш. — Арайын деген 6ip ит. Осындай ел1мтшн артып коймаса кешй кенпимейдь Бул ел1к емей немене, елш кой, anifcl— дед1 де, irniMe 6ip Teyin, колындагы шалан­ ды бет!ме лактырып ж1бердь EciM ауып калган foA деймш, 6ip кезде K93iMfli ашсам койдын арасында, жаман шаланды бурней жамылып жа- тыр екем. Айнала тым-тырыс. Койлар куйсеп жатыр. Тан жакындап, шырыс жак бозара бастапты. Боз торрайлар шырылдап канат кэрып, кетерйге TycinTi. Осы 6ip ун м ет анамдай элдилеп, жубата бастады. Тундеп кызыл cypriH- Д1 eciMHeH шырарып атып келе жаткан алтын сэулел1 тан­ га, шыркап салган боз торрайдын эуенше е л т п отыра берд1м. Bip ауык, аз мезет, букьп дуниею умыткандай, немесе журепм сокпай калгандай тан шапагына ынтыга карал, маужырап кетпм. Боз торрайлардын шырылы куларым- да ызындап, ж у р е т ш кытыктап, узак тербед1 ме, оны- сын айта алмаймын, oflTeyip, ракат дуниесшщ кушарын- да калрып кетшшн. — CeHi бай шакырып жатыр! — деген дауыска жалт карасам, ез1м сиякты 6ip кара сирак жас бала екен. Бурын кврмеген жан болгансын бетше тепле кара- дым. — Бай ceni шакырып жатыр. 03i ашулы. Тундекойга езщ каскыр боп шапкансын ба? Мен бьпсем ceHi сабай- ды, жон TepiHfli тшедь Шапанынды meinin, арканды жа- ланаштап бар! Кара сирак баланын осы сезд1 ойнап айтканын да, эл- де шыны екенш де бме алмай, тан боп бетше нсалтак- жалтак карай берд1м. Онын 03i де талай таякты жеп, ещй ол таякты эдегн 6ip жай нэрсеге балайтын жан сиякты 6eflipeftin, Mi3 какпай тур. Осы турысы, элп айт- кан ce3i менщ намысыма тида, ашуымды келлрдк OFaH ашулы ызамен карасам керек. 20

— Неге бажыраясын! Меш емес, мыкты болсан осы карасынмен байды коркыт!— дед1 де, элп шынтагымен 6yfiipiMe rypTin калды,— не кып турсын, бай cem кутш отыр. Барсайшы! Мен шапанымды суйретш кетш бара жатып, артыма карап ед1м, бала мешн i3iMe сузите карап тур екен. — Сорлы неме, аягыцды бассайшы, 6api6ip таяктан кутыла алмайсын. — Сен озщ не деп турсын? — деп элп баланын касы- на кайта оралдым. — Менде сешн нен бар? — Сен койга каскыр болып тиген сон, MeHi тунп ку- зетке ж1бердь Сенщ кой кузете алмаганын маган пэле боп жабысты. Козым жаксы, козым жаксы едГ— деп бала жылап ж1бере жаздады. Э лпде гана отша жанып турган K63i жаска толып Kerri. Мен оны аяп кетпм. Артыма енд1 кайтып бурыямас- тан бай уйше карай жупре женелд1м. Аймен шай iiuin отыр екен. Алдындагы ала дастарканга ГПшпектен экел- ген ер1к-мей1з мол т о гш т т . Кеудесж ашып тастап, шай- ды ракаттана, терлеп-тепши шкенджтен болар, меш жайдары кабылдады. — Сен TipiMiciH?— дед! ол. — Мен сеш олш калган болар деп ойлап eaiM. — TipiMiH! — дед1м томен карап. — Tipi екешши керш турмын. Ал осы ceHiH eciH ду- рыс па? Соны бшпм келедк Агайындыгын бетке устап, eaiMTiriH арта салатын масылдардан кутылатын кун де болар ма екен? Неге сейлемейсщ, eciH дурыс па? — EciM дурыс. — EciH дурыс болса койды кузетудщ орнына озщ каскыр боп тиген!н не? Мен онын бул co3iHe TyciHe алмадым. — Тун!мен бушл аймакты дурлшпрдщ емес пе? Кой- Fa каскыр шапкан екен, немесе жау тиген болар деп ой- ласак, жаман шапанынды ербендетш, ypKiTin журген езщ екенс1н. Бул eciHHiH дурыстыгы ма? Сеш енд1 ку- зетке коюга болмайды. Козы багасын. Еши козыны урш- Tin ала окпе кылсан, онда жаксылык кутпе! 9з!рбайдын баласы болмак тупл эз1рейлжж баласы болсан да тебен- нен томен карай жерге капал ж1берем!н. Кшз токпакпен кагамын. Бар, козы жай! Менен бурынры козышы баланын кок талдан жаса- FaH ала таягын алып, козынын opicine карай беттед1м. 21

АЛА ТАЯК. БЕРГЕН ДОСЫМ Козы узап кетштЁ Мэпбулактын кек жотасына шык- канда езек-езект! кулай каптаган кеп козыны керд!м. Бе­ лек-белек, ушр-ушр боп, беткейд1 тутас алыпты. К,ой мен козы жаюдын 03i де енер гой деймш. Элг1 куррырлардыц басын калай косуды ойлап, тебенщ басында кеп тур- дым. Ала таякка суйене турып солкылдап жылап та ал- дым. Маган таярын берген козышы бала ауылдан шыгып, маган карай келе жатты. Мен онын келе жатканын кер- Д|'м де, сыр бермес упин кезшщ жасын cypTin, еш нэрсе- ге ренж!мегендей боп, жайдарылана калдым. Кайыстай каткан ашан бойлы кара сирак бала аппак TicTepiH ак- сита кулю, касыма келдь —■’ Неменеге анырып турсын? Анау козылардын ба­ сын косып, булак басына, туск1 жусаура айдамайсын ба? — Кайда дейсщ? Ол меню сез!мд1 ecmiefli ме, элде елег1с1 келмед! ме, жауап берместен, 6eTiMe тесше карады да: — CeHiH атын KiM?— дедь . — Меню атым ба, Кенен. Ал сенщ атык ше? — Атым — Кыррызтай. Будан KeftiH екеум1з де yHci3 калдык. Элден уакта барып, Кыррызтай MeHin иырымэ колын салып, ез1не ка- ратып алды да: — Кенен, сен мунайма! Козы багу кой кузетуден эл- декайда артык. TyHri уйкыдан калганша, кун1 бойы кен далада ерюн »yp in , козы баккан жаксы. Сен менен repi бакытты екечс1ц, козы жаятын болдын. Мен тун1 бойы уйкысыз отырып елемнг Foft. — Козы барудын Heci онай? Анау бытырап жаткан топаландардын басын калай косамын. Одан да уйкысыз елеен де куйсеп жаткан койдын касында буйырып отыр- ран артык кой. — Мэ, сен неден ненш артык екеню б1лед1 екенс1н. Козы бакканра не жетс!н! Мына ала таякка суйеню, осы кырдын басында турасын. Козылар эбден жайылып, той- ган сон суатка кайтады. Суат басында эбден жусаран сон туе aya epri3eciH. Кешке жакын, кой келердщ ал- дында козы деген кайта топталады да, ауылга беттейдь Сол кезде сен онын алдын бегеп, Kepi кайырып, ауылга ж1бермейсш. Кой сауылып болгансын койды козьюа ка­ 22

рай ерктетедь Сен карсы айдайсын. Сейтш козыны жа- мыратасын. Кешке жакын козыларды белеет. Mine, осы козыны белу-ак киын. Будан баска козы багуда кандай сумдык бар дейс1н! Кыррызтай масан козы барудын жайын узак уйретть Жалыкпай тындадым. Ол м ет езшше аяган боп, козы баруды окай деп уктырура тырысты. Мен де оны аяп кегли. Туш бойы уйкысыз отырып, онын устше койды 03iM ypKiTin жеген таярым, керген азабым, кез!ме елес- теген коркыныш — 6api де eciMe TycTi. Енд1 сонын мына Кыррызтайдын басына TyceTiHiH де бтд1м. MaFaH бул да ауыр болды. — Кыррызтай, сен козыны кептен 6epi багасын ба?— дед1м. — Онын несш сурайсын. Ес 6uireai кегеннщ касында уйктаймын. Козы доцрарынын nciHe эбден уйренгенмш. — Сен, бзсе, козы жаюды жаксы 6mefli екенсщ. — Жаксы бтмегенде ш е!— деп Кыррызтайдын дау- СЫ К0ШЛД1 шыкты. Мен жана досымныц мактанды Tayip керетшш ангар- дым. — Сен езщ жаксы екенсщ, Кыррызтай, маран тая- рынды бергешн кандай онды болды. — Э , таярым жаксы ма екен? Саган унады ма? ©31м езен жагасындары кок талдан Kecin алдым да, бэшмен эшекейлеп алдым. KepfliH бе, кандай эсем! — деп Кыр­ рызтай мен1Н колымдагы таякты алды да, олай-булай аудара карап, ез таярына ез1 танданып, тандайын кагып турды. — Мундай таякты, мынадай оюды кырык жыл кой баккан Жылкыбайдын e3i жасай алмайды. CaFan сыйладым осы таярымды! Ал таярымды жогалтпа, сын- дырма! EKeyMi3 дос болайык! Сен де маран 6ip нэрсе бе- рерш'н. — Менщ еш нэрсем жок кой. — Болса дегешм Fofl. — Болса берейш. — Егер болмаса, мен оран да коне берем. BipaK ме- HiH ала таярымды жогалтып та, сындырып та журме! MeniMen дос болсан, мен!н ез1мдей керш уста! — дедк Кыррызтай екеум1з осылайша дос болдык. Ала таяк­ ты аркама колденен устап, козынын сонына туст1м. Кыр­ рызтай ауылга кегп. Будан былай менщ кунд1зг! досым Кыррызтай берген ала таяк болды.

AHA Ж У Р Е П Н Щ ЭУЕН1 Сырласатын жалгыз досым Кыррызтай болды. Екеу- Mi3 кун сайын кешке жакын узак сейлеселйз. BipiMi3re керген-б1лгешм1зд! айтамыз. TitiTi болмай бара жатса, epieri ме, жумбак па, жанылтпаш па айтып кулет1нб1з. Осылайша б1рнеше кундер erri. Bip айтканымызды ею- уш реттен айтып та тауыстык. Енд1 узак уакыт 6ip 6ipi- \\йзге тура карамастан, иырымызды TipKecTipin, курсше- KypciHe отыратын болдык. Аймен yfliHin тежрегшде думай болады да жатады. Осындай 6ip айкай-шудып ке- зшде Кыррызтай да кызып Kerri бшем: — Кенен, сен эн саласын б а !— дедк — Ж ок, эн сала бишеймш. Сен ше? — Тук те бйлмейсщ бе? Онын жаман екен. TinTi, ен болмаса «эу» дегенд! де бышейсщ э? Мен бе, мен бол- сам, даусым жок- Энд1 жаксы Kepin тындаганмен, б1рдс- 6ipi еЫмде калмайды. — Менщ еамде бар. BipaK даусым жок. — Эн есшде болса, даусым жорын не? Эн болса дауыс таб'ылады. Кэш; есшде калган эшй салшы! Мен кэд!мпдей ойланып калдым. Кекейде сайраран- дай боп туратын талай-талай эндер бар. Сонын iuiiiwe комейге ен жакын турраны анам маркум кеп салатын 6ip эуен едк Соны ыцылдап сала бастадым. ©3iMe де yuan Kerri. Кыррызтайдын да кулагы елен ете туеп 6i- лем: — Булайша айтканнын coni ж о к !— деп анадай жер- де жаткан кек ала таякты колыма экеп устатты.— Бы- лай ет!п, мже, былайша, домбыра сиякты eTin уста! Кек ала таякты домбыра eTin, анам бейбак салатын эши баяулатып сала 6epfliM. Кыррызтай аузын ашып, Mi3 какпай тындап калыпты. — Жаксы, оллаИи, сен энд1 жаксы салады екснсж. Жаксы болды, ешй б1здж ез кызырымыз ез1м1збен. Сен эщй кеп уйрен. Козы жайып, алыска узап кеткенде oiifli шыркап коя берсен кандай жаксы! Мен эн бжмегендж- тен iuiiM пысып, талай сорладым foA. Кейде жыным ке- лж кстед( де, козыларды алдыма сап, топырлатып куа беремш. Bip куш бай Kepin калып, сабамасы бар ма, сен козыларды ала екпе еттж деп, урды рой кеп. Кыррызтай айтып отырган энпмеш 6ip куларыммен салрырт тындап, энд1 ынылдай берд1м. Анам eciMe TycTi, ?4

муная отырып, эн салатын кездер1 кез1ме елестеп, жыла- FbiM кеп Kerri. Тандайым кургап, жутына алмай калдым. Сонда да болса ынылдай берд1м. Кыррызтай энпмесш койып кулагын энге кайта тосты. Кайта-кайта ауыр кур- сшдй онын да есше элденелер туей foA деймш, кезшщ жасын KepceTKici келмегендей кырындап, Tepic айнала бердь Жарым тунд1 екеум1з осылайша етюздж. Бэршен бурын Кыррызтай жана ермек — эн табылеанына куан- ды. Кейде ол MeHiH козы жайып журген жер1ме келетш болды. Тау жырасында жанрыртып эшн анырата салатын болдым. Варган сайын вз даусым 03iMe унайтын болды. ©йткеш эн салган сайын машыктанып, даусым ашылып келе жаткандай болды. Осыдан келш, эн сала бшед1 екем деген сешмдЫк пайда бола бастады. Кун сайын, кешке карай козыны кегендеп тастаган сон, Кыррызтай екеум1з бай ушнен шырып жаткан эн мен куйге кулак турем1з. Кыррызтай кейде шыдамсыз- дык KepceTin: — Кенеш, соларды койшы, вз эи1м!з 93iMi3re жетед1 емес пе! Анау кунг1, апам айтатын эн дегенщд! салшы. ©те эдем1 эн. Мен вз анамнын эн салганын еспг'ен емес- niH. Егер Tipi болса, ол да элп ceHiH апан айткандай эн салар ед1-ау. Ол эн де салган болар. BipaK мен оны ести алмадым. Анам мен eni жаска келгенде елшть EKi жас- тары бала не быед!? Эн салган болса да, ол мешн кула- гымда калмаран. Кыррызтай KypciHin кояды. Мен болсам кайраттылы- гымды кврсетпек болгандай дем1мд! iujiMe тартып, K63i- ме келген жасты бвгеп, квмейге келген толкынды тежеп, вз1мд1 63iM бек!те тусем. — Эй, эн салшы! Энщ маган унайды, — деп маза­ лаиды ол. Кек ала таякты квлденен устап, анам салатын мунды 9Hfli арыза жвнёлем. MiHe, нак осылайша, Кыррызтай екеум!з Кордайдын талай танын атырып, талай KyHiH батырдык. Эн салу эдетке айналып кегп. Танертен козыны ауылдан узатып, кен далага айдап саламын да. таярыма суйене турып энд1 шыркаймын кеп, шыркаймын кеп. Даусым жанрырып, далада вскен коныр желмен жарыса женеледг YniM куннен кунге ашылрандай сезем, шокпар- дын жел1ндей анкылдап, кейде эсем шыгады. 0 з даусы- 25

ма ез1м кулак турш, TinTi, кейде ез1ме-ез1м суйсшетш болдым. Айта берсем, Кыррызтайдын айтуынша, осы ещрде менен аскан эшш жок сиякты. ОллаЬи, мен сенен жаксы эннпш керген де, еспген де емесшн!— дейд1 ол. 0з1мнен ез1м уялып жерге караймын. Кейде ол меш келекелеп тур ма,— деп ойлаймын да, ызам келедк — Сен олай десен мен енд1 кайтып эн салмаймын. Немесе, ондай ceshuii кой! — деп етшд1м Кыргызтайра. — Мактауды унатпасан мактамай-ак кояйын. BipaK эн салуынды коя керме! — Сен меш мактап емес, келекелеп журсщ! — Онбайын, мактап журмш. Келеке дегенщ не? Сен мазактап жур деп ойлаган екенсш рой, мазак дегенд1 бьлмеймш. Онбайын. мен ез1М ешкашан сенен артык эн- нлш ecTin кергешм жок. — Сен, TinTi, eMipiHfle эшш кермеген де болуын Fa- жап емес кой. Ал сонда, сен менен артык энпй жок деп калай айта аласын? — Ж ок, мен эннйлерд! кергенмш. BipaK, сенен тук те артыры жок. — Сен тары да сайрай бастадын foA. Осы 6ip ceaiiui койшы, тасташы, Кыргызтай. Сен буйте берсен таягынды ез1не 6epeMiH, достыкты мулде коямыз. — Эй, сешн шынын ба? — Шыным. — Мен сен туралы 6ip ауыз мактау сез айтпауга ант етем!н. Эшшй коя керме! Жалгыз ермег1м!зден айыры- лып калмайык. — Эн ермек пе екен? — Енд! не? Екеум1здщ epMeriMie осы эн емес пе? Осы сешн oniH болмаса, iiuiMi3 жарылып елер ед1к-ау! — Мунын да артык’ ©зщ тым epci сейлейсш. Жалган айтасын. Сен мешн aniMfli еслмей де Tipi жургенсщ. 0н салмай мен де Tipi журд1м. Сен шылри асырып, артык eTin, 6ecTipin айтасын! — дед1м. — Онбайын, сен улкен адамдар сиякты сейлейсш. Сейлеген сездерш дешалдардынсейлегеш сиякты. Акыл айта бастайсын. Муным да eTipiK пе? — Мен шалдардын калай сейлейтшш aHFapFaH емес- niH. — ©з экеншн де калай сейлейтшш бшмейсш бе? — Бшем. Неге 6i.nMeflMiH.

Мен ойланып калдым. Шынында да экем Эз1рбайдын майдалап, тэптштеп сейлейтМ eciMe тусе кетть Ол жай сейлейтш. B ip aK сезш елшеп-niiiiin, баппен, байыппен сейлей-пн. Малра жарлы болранмен тьпге бай, елен айт- паранмен тиел1 сезш сейлей бьлетш адам едь Кыррыз- тайдын айтуына Караганда, мен ен алдымен, елен мен эннен бурый экеме тартып, экем эдетш уйренш ескенмш. Сонда мен ананын ак суДмен 6ipre зарлы энш жуттым, экемнш элдшмен 6ipre сезш токыдым. Менщ алрашкы мектеб1м осы рана болган. Ал мундай мектепп етпеген жан кемде-кем болар. Ана журегшш эуенш осылай салып уйренген ед1м. Осы эуен меш де, Кыргызбайды да элдилейтш, жубата- тын. Осы эн мен салатын барлык эннщ анасы сиякты боп Kerri. Мумк1н, эн атакты, жаксы болмаганмен, ана салган сон солай кершетш болар. БОЗ TOPFAH МЕН ЖЫЛАН Буккл 6ip ауылда кун шыкпай, сонау тансэршен тура- тын уш-ак жан бар. Аймен аулында «ундемес» атанган Каракойшы кой ерпзедк Коймен 6ipre кек тебет кегель Осы екеушен кейш мен турып козы ерпзем1н. Анау екеу- iHiH тан атпай не тындап журетшш юм бкпсш. 0 з басым турран бойда, тан жаршысы сиякты ак сэуледен шырыл- дай бастайтын боз торрайлар сазын тындаймын. Bip ор- нында канатын карып, безектей женеледк Осыны кызык- таймын. Козы сонында кун узын журш шаршап кайтасын. Катты уйктайсын. Таза ауада, куйсеген коралы койдын шётшде узак уйктап, жан тыныштырын уйкыда рана ке- pin, орныннан турран кезде ecTireH aari6ip торрай сазы, кус эуеш жан жыры сиякты журекке жылы сорэтын боп алды. Осы эннщ ыррарымен тенселе журш, козыны кун ыеымай турып, алыска epri3in экетемш. Кун сэскелшке кетершген кезде торрайлар эш сап болады. Букш дуние кун нурынын алтын сэулесше беленш, сарым боп булды- рап сала береди Кезщ талып, кекжиекке, caFbiM жотасы- на узак карайсын. Ол ойнайды, узак ойнайды. Ол ceHi шакырады. BipaK жетюзбейдй Журе бастасан алыстай береди алыстай береди Демек, дала сагымы саран кеп ермек бола алмайды. Ол ceHi езше шакыррандай болады. 27

Bipan алдайды. Манына келт1рмейдь CeHi дщкелетед1, шаршайсьщ. Нак осындай 6ip сагымды сарша тамыздын кез1 едь Bip орында калыктап, шырылдаган боз торгайра кез1м туст1. Э л п торрай 6ip орнында канатын какпай калык- тай тусед1 де, безек карып темен шуШледк кайта кетерг лш кайта шушлеД!, Кейде канатын комдап, нак 6ip лак- тырган тастай туйш п, жерге кулап тусед1 де, кайта ке- терыедт Мунын устше, бул торрайдын шырылы тан алдындагы энге уксамай, безек карып, жан тэамш ша- кыррандай ащы да, аянышты да кершдг Мен торрайдан кез алмай карай калдым. Ол кейде жудырыктай таска уксап, калын жусан арасына жок боп кетед1 де, кайта кетер!лед1. Кейде TiriTi, темен ушып, жусан бастарын канатымен сабалайды. Кыскасын айтканда, коярра жа- нын жер таппай жургендей 6ip сэтте элек болды да калды. Мен торрайга жакын келд1м. Менен ол инедай сескенген де жок. Буран не болтан, деп карасам, жуан- ды ры бмектей, узындыры жарты кулаш кара бас жы- лан торрайдын балапандары жаткан yaFa 6ip адымдай жакын калган екен. Шуу дегенде не icrepiMfli б1лмей, ез1м де саскалактап, аныра калдым. Торрайдын урпек жунд1 юшкене сэры ауыз балапандары шыр-шыр етш ауыздарын ашып аспанда тынымсыз каксаран анасына карап калыпты. Ал ана торрай 6ipece балапандарынын устше Tycin, 6ipece асыр бас жыланнын жалактаран тш - Hin ушына шгердей жакын келш, айбат шегед1, жерд1 ка­ натымен сабалап, топырак шашады. Bipan басын кек- шитш, тш н жалактатып балапандарра, шикылдаран дауыс шыккан жакка жылжи тускен жыланнын бетш кайтарар куш жок сиякты. Ана торрай б1рнеше рет жы­ ланнын аузына i^iirin те кала жаздады. Н ак осы кезде торрай емес, азапка тускен дэрменаз жандай боп Kerri. Кыррызтай берген кек ала таяктын ен 6ipiHmi Keperi осы жерде болды Foft деймш, жыланнын касына eKi адымдай жакын келш, бар пармен!ммен кек- шшп турран басынан 6epin кеп ж1берд1М. Жылан серен eTin ушып туст1. Осы 6ip сэтте торрай да маган кемекке келгендей жакын келген екен, жылан серен ете тускенде куйрырымен торгайды жалп етюздк Торрай да, жылан да шала жансар боп калды. Мен де карап турмадым. Жыланнын бармактан улкен мурал басын кек ала таяк­ тын ушымен жаншып-жаншып наберд1м. Торрайдын ал-

FauiKbi соккымен анадай жерге ушып тускеш мундай онды болар ма, мен басын езгшегенде жылан куйрыры- мен жер сабалап, булкынып жатты. Жыланды елирш торрайра карасам, бишарада шыкпаган шыбын жан Fa- на калыпты. Канаттары салбырап эрен-эрен козралады. Юшкене кездер! шарасынан шырып, канталап кетштк Сонда да болса, шыр-шыр етш, балапандары жаткан жакка карайлап, басын кетерш-кетерш кояды. Мен осы торрайдын бишара халше узак карадым. Касына жакын бармай eciK пен тердей жерде турып ка­ радым. Узак карадым. Ойыма элденелер келдь Бэршен бурын осындай кш-кшкене жэнджтщ мынадай коркы- нышты нэрсеге карсы турып, ерлж егкенше тан болдым. бзш щ балапандарына бола вл1мге басын Tirin, жылан- нын аузына туспек болтан боз торрайдын ерл1гше тан- тамаша боп калранмын рой деймш, элп жерде узак ту- рыппын. Сонымен не керек, торрай 6ip канатын салбыра- тып, жайжорралап балапандарынын касына барды. Мен козыларымды айдап жеммё кетам. BipaK шырылдаран торрай керсем болды-ау, кек ала таякты келденен устап, касына ж етт бару деген эдетке айналды. ©йткеш менш К0з1ме элп торрайдын шырылдаран жершде сэры ауыз балапандары жаткандай, оларра кара бас жылан жа- кындап калгандай кершедь Канатын кагып, узак шы- рылдаганнан баска эрекеп жок момын торрайдын осы 6ip кен даладары жалрыз камкоршысы, ел1мнен кутка- рар Kyfliperrici ез1м рана сиякты, тэярымды эзер устап, куларымды Typin журетш болдым. Осыдан эбден дарды алып кетам foA деймш, боз торрайлардын шырылдаганы маган езгеше эсер ететш боп алды. Ол эн де, куй де, кей- де TinTi койдын маныраганы да, туйенщ боздаганы да, айта берсем, жоктау ма, зар ма боп есплетш болды. Не керек, осы 6ip саз, нэзжтж пен махаббат сазы, боз тор­ рай сазы кеп элдиледк ЖУРЕК САЗЫ Кундер зымырап ете бердь Боз торрай сазы кекей- ден шыкпады. Кейде, Копанын кен жазыгына карай ко- зыны epri3in, Кордайдан соккан самал желге кеудеш тоскан кезде элг1 6ip жумбак саз энге айналып, кемейде 29

кумб1рлей бастайтын. Ай еткен сайын ap6ip сазы айкын- далып, K3fliMri анам эш сиякты таныс бола бастады. Бул кундер1 баска эндер умыт болып кеткен. Осыны ай- тып, Кыррызтай мазаны ала бередй — Эй, Кенен, эн кайда, эн? Екеум1здщжалрыз ермеп- Mi3 сол емес пе eai? Эн кайда деймш?— деп кэд1мпдей мазасыздана, дегб1раз сураулар коятын. Мен де ойлана калам. Шындырында эн кайда? Жер- гекте жатып ecTiren анам эшн калайша умыттым? Бул эшн eiu6ip куй, eiu6ip саз умыттыра алмаса керек! бйт- кен1 бул эн ана cyTiniH дэм1 сиякты тэгп, ана сутшдей ак та, тунык та эн. Бул ма, бул эн мешн бойыма кушрет- ri куатын куяды. Бул эн бойыма куш, дэтке куатбередь Сондыктан да бул эн мен бшетш барлык эндердщ ана- сы боп кекейде мэнп сайрайды. Осы эн барлык эши оя- тады. Осы эн барлык эннщ басы болады. Кек ала таяк- ка суйене турып, Копаный кен жазыгына караймын. Анам эш комейге кайта сорэды. Шыркай женелемш. Осы энд! шыркаганда 6ip ауык бушл дуниеш умытып, ракат кушарына енемш. Денем балкиды, журег1м эсемэнсазы- на толады, квз1мд1 ыстык жас басады. Энд1 барлык дау- сыммен шыркай 6epeMiH, шыркай беремш. Эшп шырка- FaH сайын бойым ecin, оз1м бшктеп бара жаткандай боламын. Элдеб1р жел канатына отырып би'|ктеп кете- р1лгендей кецл1м желдей еседй Анам бейбак кушарын кен жайып жакындап келе жаткандай керемж. Ак жау- лыктыц астынан кара шашы тегш п, кез алдымнан ете шырады. Кез1мдег1 жасты апыл-купыл асырыс cypTin, кайта караймын. Ешшм жок. Анадай жерде ак Ticrepi маржандай Д з ш п , аксия кулш Кыррызтай тур. — Эй, жалрыз турып салган 3HiH кандай ражап? Сумдык энш1 екенсш. Онбай кетейш, сенен аскан эннпш ecTireH емеспж... Ыза боламын. 03i берген кек ала таякпен басына са- лып кетшм келедн BipaK кимаймын. Кыррызтай мен ко- зыдан баска ермек болар Tipi жан жок- Кайры мен куа- нышыма б1рдей ортак Кыррызтайды ренжкшм келмейдй Сушп салган анам эшшн тындаушысы да сол рана. Кер- дщ бе, epiKci3 кулемш. Не айтса да кетере де, кене де беремш, Дуниедег1 еш cepiriM бар. Ой cepiriM — эн, жан cepiriM — Кыррызтай. Ашуды акылра женг!зш, досыма кайта караймын. Колымды иырына салып, ез1ме каратамын да: зо

— Кыргызжан, сенен аскан эннй жок дейсщ, ал езщ баска эншшщ 6ipfle-6ipiH бтмейсщ. Сондыктан менш ашуым недель Сен элпндей артыксезш койсандеймш!— деп, TinTi, жалынрандай да боламыи. — Мен сенен баска да энцплерд1 тындаранмын,— дсп Кыррызтай женсж бермейдь— Анау 6ip куш екеум!здщ Аймен ушне келген конкак мурын, кыли эн ш ш тындара- нымыз кайда? Сенщ касында сол да энни ме? Онбай ке- TefiiH, сен одан он есе артыксын! Мен тары да ыза боламын. Ал eKiHiui жарынан буйре- riM булшлдеп, «осы мен шынымен-ак эжептэу1р эшш бо- луым мумк1И» деген ум1тт1 ой келедьОсы ой меш алыска алып кете беретш болды. Козыны epri3in, ауылдан эудем жер узап шырысымен не анам энше, не боз торрай сазы- на ынылдап сала женелемш. Бул кезде боз торрай сазы эн дейт1ндей эн болмара- нымен ж осыры бар, комейге кел1п т!рел!п туррандай эу- ен ед1, Соныц щшде: «Боз торрай шырылдайсьщ жерге туспей» деген алгашкы жол eui6ip киындыксыз ез1нен 63i айтылып туррандай болатын. Бар дауыспен айкай- лап айтып ж!берет!ндей боп, басын бастаймын да, екшнн жолра келгенде кенет муд!ремш. 0йткен1 eKiHuii жолдын ce3i де, сазы да жок. Не деп жалрап кету керек? Аныра берем, аныра берем. Саеканымнан аспанда калыктап журген боз торрайларра караймын, олардын шырылына куларымды тосамын. Bipan баягы шырыл 6ip шырыл. Сол боз торрай сол калпында калыктай ушып, тынымсыз зарлайды. Жалрыз Fana боз торрай зарынан эн шырар емес. Оран мен оз зарымды, ез даусымды коссам дейм1н. Киналамын. Не коссам екен? Жет1мд1г1мд! ме, кедеГш- пмд1 ме, жалрыздырьшды ма? Санай бастасам 6ip ба- сымда толып жаткан мун-зарым, кем-neTiriM бар екен? Шал экемнщ керген корлыгын, жапасын, жалрыз улын жалра берген ж окш ы л ы ры н айтайын ба? Элде eaiMAi коя турып, досым Кыррызтайдыц зарын косайын ба? Не де болса «Боз торрай, шырылдайсьщ жерге туспей» деген- нен Kefliii ез зарымды айткым келд1. Нак сол кезде баска мундардын бэр1нен де аштырым, ертеден кешке дети козы сонынан ж у п р т журген1м — ен басты азап сиякты KepiHfli. Шынында да кой баккандар ез!мен 6ipre жумы- рын ала журед1 де, козы баккандар таза сорлайды. Ер­ теден кешке дешн аш журем1н. Осындай азап nierin жургенде карнын ток болтаны да онды екен! Осы аш- 31

тыктын салдары болар: «Боз торгай, шырылдайсыц жерге туспей» дегеннен Kefiin «Мен журмш кешке дейш тамак iuunefi» деген сездер езшен e3i катарра келш, ту­ ра калгандай кабаттаса бердк Шшденщ самалды 6ip жайдары Kyui болатын. Кози­ ны ауылдан ерпзген бойда Мэлбулактын кара жотасы- на карай айдадым да, кокыр тебенщ басына шырып ап, энд! зарлаттым foA кеп. Сондагы айтатыным эн мен сез- дщ алгашкы eKi жолы рана. 03ipuie осынык 63i дэтке куат кусайды. Боз TopFaii, шырылдайсыц жергс туспей, Мен журмш кешке дейш тамак iumefi. Шыркай 6epfliM, шыркай берд1м. Жарты кун боны айттым. Даусым карлыкты, тандайым кургады, ененим кепт1. Туе болтан кезде козыны Мэпбулактыц кек шал- гынына айдап т у с т к Козылардыц артынан ез1м де кел- д1м. Булактын басында eKi бала ойнап отыр. Bipeyi Кыр- рызтай. EKiiiiuiciH тан.ымаймын. Аласа бойлы, доп-до- малак кара бала екен. Мен жакындай бергенде орны- нан турып, карсы журд1 де, Кыррызтайга бурыла бе- pin: — Кенен дегенщ осы Fofi? — дедн — О сы !— дедь — Куда тусерпн деп пе едш ?— деп шап ете туспм. вйткеш Кыргызтай меш OFaH сырттан таныстырып, тары да 6ip нэрселерд1 айтса керек. Оны олардын сезшен де, кезшен де керш турмын. Мынадай сезден кешн MaFan карсы журш келе жат- кан бала состиып турып каллы. — Мынауын 6ip шадыр рой! — дед1 ол Кыррызтайра карап,— мактаганын осы болса... Ол артына карамастан жуг!ре женелдь Кыршзтай капел1мде нс icTepiH бшмей саскалактап калды да: — Аянбай, токта деймш! — деп айкай салды. Bipaic ол артына бурылып караган да жок. Ж у'рген бойы кырдан асып кетт!. MeniH куларымда Кыргызтай- дын: — Аянбай, Аянбай! — деген ащы айкайы рана ды- нылдап кала бердь 32

БОЗ TOPFAH ЗАРЫ MiHe, осы куш Мэтчбулактын басында отырып, Кыр­ рызтай екеум!з кэд1мпдей урсып калдык- «Ер шешспей бешспейдЬ, — дегендей, екеуипздщ ен алгашкы рет ше- KicKeHiMi3 осы болар. — Сен сыйлаганды б1лмейсщ. ©3iH KiMfli басынып барасын? CeHi мен досым деп журсем!— деп Кыррызтай кызына сейледь — Бул ауылда дос болатын сенен баска жан жок дейшсщ? Маган дос табылады. Ал саган ше, саган, онбайын, мына мшезщ турранда манына жан жоламас. — Д остырынды неге булдайсын? Дос болып не icTen ед|н?— дед1м де, кызарактап,— мына кек ала таярын ба, мшдеттенсен езщ-ак ала рой! Таякты KOTepin Кыррызтайдын алдына тостым. Ол колымен таякты кэрып ж1берд1. Колы сондай к у н т екен, таяк анадай жерге ушып TycTi. Колымнан калай шырып кеткенш бйге алмай калдым. Кыррызтай мешмен туйдей жасты болранмен, боны аласа, тапалдау, мойиы мыртык, 6ipaK жауырынды едь Сонда да болса, алыса кетсем, оны кайтсем де алып согармын деп ойлайтынмын. 0йт- кеш мен1н бойым да узын, ез1м тарамыстай мыкты, ка- йыстай катты болатынмын. Н ак каз1р ол ойымнан кай- тып калдым. Оньщ таякты кэилсы тым кушД де, епД де баланы aHFaprrbi. Эрине, Кыррызтайдан корыккандык- тан емес, куш1н, ерл1г!н сыйларандыктан будан арыга барыспадым. — Кек таяк болмаса, ак таяк табылар. М1ндетс1ген1н сол болса, ала рой таярынды! — дед!м. BipaK Кыррызтай таякты алган жок. Мен де алма- дым. Козины epri3in opicKe кайта кетт1м. Шынымды айтсам, эрнэрсе орнымен жаксы екен. Кой мен козы бак- кан екенс1н, таяксыз caHi болмайды. Козы баккан 6ip — eKi жазда эбден уйренш калгандыктан ба, таяксыз кой- шы, найзасыз батыр сиякты болдым да калдым. TinTi, eKi колымды ербендет!п, кайда коярымды б1лмейм1н. Му- нын уст1не элденемд! жогалтып алгандай алан болдым. Жакын жерде Kecin ала коятын тал да жок екен. Кешке дейш елендеп арен журд1м де, ауылга кайтарда козыны Мэт1булактын уст!мен айдадым. Булак басына келсем, кек ала таякорнында жатыр. Ke3iMe оттай басылды. Ка- сына жуг!р1п барранымды бшмей калдым. Таякты жер- 3-с.

денкетерш, колыма алган бойда, жаман шубереккеорап, конышыма тырып журетш кара кездж eciMe тусе кет- Ti. «Койшы болтан сон пышаксыз болмайды»,— деп экем зорлап алрызган кезджтщ ен алгашкы керек жер1 осы болды. Кыррызтай корсе де таякты танымасын дед1м де, катып калган кек кабыгын жонып-жонып тастадым. Кок ала таяк, ак таяк боп шыга келдй Элде зер салмады, эл- де корсе де кермеген болды, oftpeyip Кыррызтай таяк туралы лэм деген жок. Екеулпз 6ipneme кундер 6ip 6i- piMi3re тш катпай, туйык журдж. Арамыздан ала енш жуг1рт еткендей болган бул жай копке бара койран жок. Кыррызтайдын жаутанда- Fan отты да, тунык та кара K03i менш iumie достык от- ын тутата бердк BipaK, onriM eiii неден бастауды коп он- ладым. Кайткенде де, оныц жанын козгай алатын, 6ip- ден im in жылытатын 6ip нэрсе ойлап табуды !здед1м. Не десем екен? Bip Kyiii ертемен козыпы epicne айдап бара жатып: — Кыррызтай, б у гж opicKe кел! Жана эшм бар!— дед!м, онын бетше карамастан. — Шын айтамысын?— деп шап ете тустк — Щыным. — Онда барамын. Козыны айдап opicKe келд1м. Кыррызтай келсе не ай- тг.мын деп киналдым. Салатын жана ошм кайда? Ол оннщ ойымда журген! болмаса, айтура келмейтш сиякты ед!. Тек журмей Кыррызтайды 03iM шакырдым. Ол 6ip жарынан Э1пмд1 дос болып тындайды да, богде болып сыпайды емес пе? Ойыма осындай 6ip KyuripTTey ез1м- нплД1К тускенде, намыска тырысып, кайткенде де там- сандырып ж1беруге бел байладым. Козд1 тас жумып ой- Fa KeTTiM. Эн .мен еленшн жалгасын 1здед1м. Боз торгам, шырылдайсын жерге туспей. Мен журмп! кешке дейш тамак 1шпей!— деген eni жолдын жалгасын тауып кету мундай азап болмас. Коп киналдым. Эр нэрсешн-ак басын шаттым. Болар емес. Элг1 eKi жолды айтамын да аспанра каран- мын, немесе жерге ушлемш. Ойыма тук туспейд1. Ак таякпен кара тасты тыкылдатып Мот1булактык коныр шокысында коп отырдым. Ат кылып кек таякты колымдары Сандалдым козы артынэн бел1м шешпей! 34

Осы жолдарды тауып кеткенде кандай куандым. Tin- Ti, бар даусыммен айкайлап даланы жанрырттым. «Кыр­ рызтай келер болса, eiwi келсе екен»,— деп ауыл жакка жалтактап карай беремш. Кыррызтайдын карасы керш- бейдь Кыррызтай кеп кутгрдн кеп KyrriM. Эшмд1 айткан- ша асыктым. Туе ауып кеткенде козыны суатка айдап келе жатканда ол алдымнан шыкты. Керген бойда кез1м шырадай жайнап, куанып кегли-. Куанраным сонша: «жана эшм мынау»,— дегендей аты-жеш жок, шыркап коя бершгпн. Боз торрай, шырылдайсык жерге туспсй. Мен журмш кешке дейш тамак iumei'i. Ат кылып ак таякты колымдары, Санлалдым козы артынан, белЫ шешпей! Боз торрай, шырылдайсык, илркш-ай. Кутылар кун бар ма екен. Кой жаюдан 6ip кушай!? Кыррызтай аузын ашып, анырыпты да капты. Мен энд1 кайтадан басынан бастап, анырата берд!м. Эшм «ез1ме де унады. Денем кызып, элдененщ жел1г1, буы бардай-ак кайта бастап, кайтадан айттым. Ен сонында K03iM жасаурап, буындарым д1ршдеп, журепм толкып Kerri. Кыррызтай да осындай халде болса керек: — Бул энд1 тапкан 63iH бе?— деп мойнымнан айкара кушактай TycTi. — ЕнД1 KiM деп едщ?— дегенд1 мактанышпен айт­ тым. Даусым 03repin, белекше, езгме де жаттау боп шык­ ты. Будан бурын мундай кетершм дауыспен мактаныш евз айтып кермегенджтен болар.белм-дуететустк 031М- нен ез1м кысылып, Кыррызтайдын бетше карап куле 6epinniH. Ол да катты куанса керек: — Айтпап па ед1м, айттым foA!— дей бердь Онын мунысын мен TyciHe койдым. Ол менщ мак ка- 3ip карсыласа коймасымды 61лд1 де, элгЫ кайталап айтты. — Айтпадым ба, айттым рой, онбай кетейш, эннпещ, акынсын... Неге екенж б1лмед1М, бул жолы карсыласа алмадым. «Ие, дурыс айтасын, мен энппмш» дегендей-ак уназ калдым.

Кыррызтай элп знд1 кайта сал деп етшдк Онык тме- гш орындадым. Боз торгай кайта шыркап, кайта канат какты. Эщн салып болтан кезде: — Бул эннш аты не? — Койшы зары! — Дурыс-ак. — Немесе, «Боз торрай зары» дей саламыз. — Бул да онды ат. Осы кунг1 «Боз торрай» эш нак осылайша туран едк «031М» ДЕД1М, МАКТАНЫП Арада eKi жет1 erri. Bip куш, баягы Мэт1булак ба- сында керген домалак кара бала epicKe келдк Бул жолы алрашкыдай смес, нак 6ip бурыннан таныс адамша жар- кын кулш, жайдары амандасты. — Кенен, ceHin эшгш ез аузыннан естуге келд1м.— дед1 — Кыррызтай 03iHfli де, эшщи де мактайды. Б1рак оньщ сезше мен нана бермеймш. — Нанбаганын дурыс, ол eTipiK айтады. — Ж ок, ол шылри eTipiK айтпайды. BipaK кейде адам нанабайтын eTin, косып айтатыны бар. — Ие, ол косып айтады. — Сейтш, ceHiH эн шырарганын да eTipiK пе?— деп элг1 бала мешн белме тандана карады. — 03iH eTipiK деп турсын Fofi? — Мен бе, мен eTipiK деп турмын ба?— деп элг1 ба- ланын K03i адырайып кетп.— Мен сешн эн шыгарранын- ды eTipiK деп турран жокпын, Кыррызтайдын ce3iH айта- мын, ол кейде eTipiK айтады. — Эн туралы да eTipiK айткан uibiFap. — Кайдан eTipiK айтады. Мен ез1М мына куларыммен ecTifliM рой!— деп ол кулагын керсегп. — CeHiH атыц KiM?— дед1м. — Аянбай. — Аянбай, ceHiH анада, булак басында тура кашка- нын не? — Оны койшы, бмшестж болран. ©3iM де асырып тур ед1м! Аянбай уялшактап темен карады. Ол осы кезде ма FaH ерекше унап Kerri. — Ж ана эшм бары рас. 03iM шырардым. Саган Кыр­ рызтай айтып берд1 ме? зв

— Айтып бердк BipaK онын даусы-маган унаган жок. Даусы дарылдап, 6ip турл1 шыгады екен. Ал сен ез энщ- д1 Timi жаксы салады дейдь — 0з эшм болгансын, эрине, баскалардан Tayip са- ламыи!— дед1м. Шынымды айтсам, осы жерде мактанып кегли. «0з1м» деген сездщ баска сездерден жогары да, кетерщю де айтылуы осы едк Сонымен катар, Аянбайра эшмд! ай­ тып берсем бе екен, элде, кейш айтармын деп кайта- рып жгёерсем бе екен деген ектемдеу де 6ip ойлар келд1 басыма. BipaK Аянбай суйк1мд1 бала екен. Eni квз1 мел- flipen, мен1н аузыма карап отыр. Оны аяп та кегли. Онын ycTiHe ол: — Баска эцпменщ бэрш кейш айтамыз, алдымен ашщи салшы!— деп жабыса кегл. Мен оны одан api куглрпм келнедй Эши ацыратып коя берд1м: Боз торрай, шырылдайсык жерге туспей, Мен журмш кешке дейш тамак iiunefl, Ат кылып ак таякты колымдары, Сандалып козы артынан, бел1м шешпей. Боз торрай. шырылдайсык. ипркш-ай! Кутылар кун бар ма екен, Кой жаюдан 6ip Kyui-afi? Отырсам кой кузетш тан атпайды, Жургенде малды багып кеш батпайды. Карайтын кабагыма 6ip адам жок. Бел шешш TeceriMe 6ip жатпаймын. Энд1 аяктап болуым-ак мун екен, Аянбай мойныма асыла Tycin: — MiHe, эн деп осыны айт! Эн-ак екен!— деп тамса- на бердг . Екеумтз T06euiiKTin устшде 6ip-6ipiMi3re т1л кат- пастан 6ipa3 отырдык- Элден уакта Аянбай орнынан турды. — Кенен, ертен осы жерде, осы уакта тагы кездесе- Mi3, мен бул энд! уйренш алмай ункым келмейдь Yfipe- тесщ гой, макул ма?— деп жауабын Kyrri. — Уйретемш, Кыргызтай екеушнен баска .жанга айт- паймын. Сендер де еншмге айтпайтын болсандар уйре- тем1н!— деппш Foft. Оймактай ауыздан шыккан зарлы эннщ жалпак елге ескен желмен б!рдей тарап кетерш ол 37

кезде KiM б1лген. Онын устше эши ешшмге айтпандар легенде, оны ез мулюм деп кепке бермей кою емес, эн шыгарыпты, зар айтыпты деген атакка ипнбеу болатын. BipaK мен1к бул тмепмд1 тындаушы ешшм болтан жок кой деймш. бйткеш бул нэрсе Аянбайдын да, Кыргыз- тайдын да, TinTi, эн шыгарган менщ де ершмдеп нэрсе емес екен. Эн тарай бастады. ©з eMipiMfle «ез1м» деген ектем де аскак отты сезд1 сол куш TyHFbiiu рет айттым. HeciH жасырайын, журе- пм куанышка толды. Кошрепм желдей ecin, шалки тус- riM. Осы эуен, осы саз, немесе, койшы зары майыскак жас денеме куат бердь Мен ем1рде ен алгашкы рет «ез- iM» дед1м де, бакыт, ракат дуниесшщ барын сезд1м. «Бар екен, бар екенмш» дед1м мен ез1ме-ез1м. ДИМЕН УИ1НДЕ ЭН САЛДЫМ Аянбай мен Кыргызтай меш кун сайын туе ауа бере Мэт1булактын басынан к утт алатын болды. Мен оларга эн уйретемш. Олар маган «Боз торгай» эшн салгызады да, ездер1 узак отырып тындайды. 0 з журепмд1 жарып шыккан эн1м болгансын ба, бммеймш, энд1 кайталай бе- руден жалыкпаймын. Кайталай берем, кайталай берем. B ip aK 6i3fliH бул epMeriMi3 кепке бара койган жок- Эшй уйренш алган сон, Аянбай мен Кыргызтай бурынгыдай жш келмейтш боп алды. Маган кешлаз боп KeTTi. Бас­ ка айтар эн жок. Жалгыз эшмд1 ез1м гана отырып сала- тын болдым. Кундер осылайша зымырап ете бердг Bip KyHi Tyci куарып Кыргызтай жетш келд1 де: — CeHi бай шакырып жатыр!— дедЁ — Нс дейд1 екен?— дед1м кулагым елен ете туеш. — Бжмеймш. Мундай уакта шакырмаушы едь Не де болса жаксылык болса ед1... Жаздын айлы туш болатын. Кордайдын коныр белЬ нен аса соккан самал жел 6erri жай желпш, журект! кы- тыктайды. Ашык аспанда деп-денгелек боп ай жузш ба- рады. Мен орнымнан турып, жан-жагыма карадым. Эл- ден уакытта барып, Кыргызтайдын элп сез!не орай: — Жай болмаганда не дейс1н. Мен еш нэрсе ierere- HiM жок кой!— деД1М. — Еш нэрсе ктемед1м дерш бар ма? Жан-жакка 6ip карап, бай уйше карай ж у р т кегпм.

Ошакта маздап жанган оттын сэулеамен бай уйшш сыр­ ты тутас керш п тур. Ал ш ш де KiM бары, не боп жатка- ны белпаз. Мен ошакка жакын келд1м де, не icrepiMAi, кайда барарымды б1лмей турып калдым. Казанды курт КЭйнатып жаткан жастау эйел маран карады да: — KiMre келдщ?— дед!. — М е т шакырткан екен? — Юм? — KiM дейаз бе, не, байдын езь — Бай шакырса уйге Kip!— дед! де, эйел орнынан турып, Mewi eciKKe карай бастай женелдк Мен онык со- нынан ере 6epfliM. К т з уйдщ табалдырырынан аттай бер- генде Аймен колын кетерш: — Кенен, сен мына 6ip жерге отыр!--дед}. Оныц керсеткен жер1 Kimi-ripiM конэктын отыратын жер1 едк Ынрайсыздана берд1м. Онын устше бай аузы- нан «Кенен» деген ез атымды естудщ 03i 6ip турл1 ке- ршдк Дегенмен куйбендеп барып, керсеткен орынга отырдым. Конак куткен уйдщ дастарканы сиякты орта- Fa турл1 ас койылран екен. Ж урепм аз-кем лушлдей со- рып, орынра жайгаса 6epin, Айменн!н 6eTiHe карадым. Ол да кенен квз алмай, карап отыр екен. Ет женд1 ден- гелек xcysi, етюр кез1 ашулы емес, жайдары кершдь Менщ кез карасымды кере салып, езшщ сынап отырран ойын буркей тусу ушш болар: — Кенен, именбей ас ала отыр! Бул да се т и ез уй- iH!— дедк «Аймен yfti ез yftiM болса, мен булайша журер ме efliM» деген 6ip ой журепмд! шым eTKi3in, туйреп 6TTi. — Ас ал, бала!— дед1 байдын он жагында отырран жуан кара эйел. — Алсайшы, ал, тамак же!— дед! MeHi уйге epTin келген жастау кара сур эйел. 0 з топшылауымша жуан бужыр кара — бэйбше де, кара сур — токал болура тшс. Кыррызтайдын 6ip айтка- ны eiifli eciMe тусе Kerri. Ол айткан: бэйбше iui тартып, Tayip керген малшыны токал жек кередь ал, токал тэ- yip керген малшыны бэйбше иттен де жаман керед! де­ ген eai. EKeyiHiH Ka3ipri c©3iHe Караганда мен Ka3ip еке- yine б1рдей, эл1 emKiMHiH MeHmiriHe тимеген адам сиякты болдым. Bip жагынан осылайша eKi жакка б1рдей боп журе 6epreHHiH ©3i артык па деп калдым. вйткеш, жа- зыксыздан жазыксЫз 6ipeyre жек KepiHimTi болудынка-

ж е г канша? Осы отыргандардын бэршщ талей ас жеу туралы болгансын, баскара алан болмастан тамакты жей бастадым. Тамакты эбден жеп, тойрэи кезде барып, Ай- мен басын кетерш, маран карады. — Кенен, сети 6ip езщ uibiFapFan эшк бар дейдь Мына бэйбше, анау Гулай ушеум!з, cenin сол оннш ез аузыннан тындайык деп эдеш шакырып едж!— дедк Алгашкы оным раска шыкты. Аймен бэйбше дегенде жуан караны, Гулай дегенде кара суф эйелд! нускады. Эн туралы сезд1н басталуы-ак мун екен, уй шшдеп- лердш ymeyi де маран кадала калды. Мен темен карай берд!м. — ¥ялма, Кенен, уялма, ер!нбеген eTi'Kuii, унлмаган елещш болады деген. Айта бер, мумкш, эннп бон кетер- сщ!— дед! Гулай. Аналык дауыспен жып-жылы eTin айтылган бул сез маран yuan Kerri. Басымды KOTepin алдым. Эн айтканда суйеу болар б1рдене бар ма екен деп, жан-жарыма карап ед!м. Кереге басында байдын кара баркытпен эд!птеген ак калпарынан баска, тобылгы сапты ceri3 орме бузау Tic камшыдан езге еш нэрсе де кер!нбейд!. ©3iM алып кел!п, 6ocaraFa суйей салган ак таяктан баска суйе- нер зат болмады. Эн сала кояйын деген ой келгенде адам 6ip турл! ж!герлен!п, кызынып кетед! емес пе! Орнымнан зып eTin, ата женелд!м де, ак таякты домбы- раша келденен устап, элг! отырган жер1ме Ti3e буге 6epin, энд! шыркап коя берд!м. «Ау» дегенде Аймен ке- 3i бадырайып, маран карады, мен OFan карадым, кула- рын кос колдап басып калган екен. Ауыздан жел сезд!н шыруы-ак мун екен, кеудеме жел пайда боп кегп. Байдын куларын неге басканында iciM болран жок, энд! шыркатып, айта берд!м. Бай алгашкы- дай емес, енд! тандана карап калыпты. Бэйб!ше мен Гу­ лай да ыкласты тындап отыр екен. Тындаушы табылган- да OHUiifle жалыру болып кврген бе ед1? Атагым шыккан эннп болмаранмеи, оз эгпм вз!ме унай бастаран кезде, оны тындаушы журт коштай бастаганын сезген кезде, как 6ip осы сиякты желд! ойдын cepiKTece кеткегйн кер- мейс1з бс? Осы куш колдаушы болды рой деймш. Эн!мд! !рк!лместен ерк!н айттым. Аймен oiifli тындап болды да, томен карап 6ipa3 отырды. Эйелдер! онын аузын багып, унс!з Fana, бутып капты. Мен де кугпм. Элден уакта ол басын кетерш, ал- 40

дымен маран, содан кешн бэйбше мен токалра карады. Кайтадан маран бурыла 6epin: — 8н1н де, даусын да ащы екен!— дедк— Ащы бол- ранда да ащы екен. Будан былай эшм бар деп, оны кеп алдында айтушы болма, саран айтарым сол. Бар, козы- Fa да, кузетке де сак бол,— ит-кус тиш журмесш, сак бол, тары айтамын, сак бол! Колыма домбыра eiin устаран таярыма суйене турып, ес1ктен ата женелд1м. Бай уйше барып, дастаркан ба- сында салран эннщ алды да, арты да осы болды. 0KEM БАЙЕУС АРТЫМНАН КЕП ТУРАДЫ Аймен уйшде болранымды, онда салран эшмдь OFaH бер!лген бараны Аянбай мен Кыррызтайра тугел айттым. Тындап болысымен eKeyi жарысып ала женелдь — Аймен тукке де тусшбейд!,— дед1 Кыррызтай. Кэ- д1мпдей, кызарактап, ашулы турмен. — Ол кой жаймаймын деген сон жек Kopin отыр. Сорлы неме, койы койшысыз калады деп ойлай ма екен? — Дэл тустщ. Осы койдан кутылатын кун бар ма де­ ген сон, юмге унайын деп едщ. — «Карайтын кабагыма 6ip адам жок» — деген де жаксы сез емес. Айменге ол да унамады. — «Мен журмш кешке дейш тамак шпей» дегенш бэйбшеге унады рой деймшш, ол да... «Уйкысыз журмш, бел1мд1 шешпеймш» деген де оларра унамайды. — Иэ, унамайды. Унамайды. Кайта басына езщнщ таярынмен салып калмай, сабырлы тындаганы онды болтан екен. — Бэсе десейшП Eneyi маран кезек бермей, осылайша жарысып алды да кетт1. BipaK eKeyiHiH айтканы да маран суйеу де, де- меу де, бел де сиякты. Аймен ушнен шыкканда «осы эн Menin не сэшм» деп, кэд1мпдей кабыррам босап шык- кан басым, мына eKeyiHiH сезш ecTin, кайта бекшд1м. «Кой жаюды тастасам да, эшмд1 тастамаспын» деген 6ip ожет ой келдк Онын ycTiHe Кыррызтай ежштеп: — Унамаран нэрсеш жаман деп эрюм айтады. Уна- маса, Аймен мен бэйбшесше унамаран болар, керерсщ, анау кара сур токал ceniH осы энщд1 уйренш калды.

Кайтсе де, бул eKeyi м ет жубатура тырысты. 9з1,те- пнде, солай болды да. Мен 83iMe-e3iM токтам сап, бай сезш eciMHen шырарура тырыстым. Демек, эшмд! умыт- паура умтылдым. Вайдын куларына жетпейтш жерге барганда энд1 аныратамын да ж1беремш. Кайта бурын- рыдан да машыктанып, эши журекпен, тереннен толгай салатын боп алсам керек. Kepiui ауылдын малшылары маран жакынырак. журш, эн тындап, кешл кетеруге эдеттенш алды. Мунын ycTine, эннш e3i маран суйеу, таяныш, куат берер купи бардай кершедь Сондыктан да, осы жайлы: Козыны айдап, жупрш сайга барсам, Талкан шекер татиды, шайнай калсам, 1илмдеп mepiMfli мен тегемш, Басылрандай журепм энге салсам. — дед1м. Маган осы куаттан айырылып калу кауш тенгенкез- де, узак тун уйкысыз жатып, катты ойланатын болдым. Мунын устше осы эннш аркасында талай-талай жана дос, жолдас, кешл кетерер курбы-курдас тапканым та­ ры бар. TinTi ем1ршде эн тындап кермеген ез1м1здш Жылкыбай да келш: — Кенен, 3HiHtti салып Ж1берип! 03i менш айтатын 3HiM екен. Эттен, дауыс жок- Койдын сонында журш, шырката салсан, нагыз кешл ашардын e3i екен! Эй, эй, дауыс, осы дауыс п а ?— деп жуп-жуан, uieMipuieri шы- рынкы келген алкымын устап кояды. Мен легенде тартыну жок, шыркай женелем. Тек, салран эшм Айменнщ куларына жетпесе болтаны. Онын устше осы эн пайда болумен 6ipre, кеудеме жел б т п , кешлд! де, жайдары да журетш болдым. Bip сезбен айт- канда, осы «Боз торгай» эшмен 6ipre менщ ewipiMHin жана кезеш басталып кетть Алдымнан yMiT дуниеа, ар- ман елеа жалт 6epin, кершш кап, KepiHin кап журдГ. Мунын уст1не, «Боз торгай» эш жаздын коныр салкын самал желшше ecin, бушл Копа бойын, Кордай тауын, Анаркай жазырын, Мэт1булак кыркасын Ke3in, елден ел- ге, ауылдан ауылга тарай бастады. Аймен ашуынан мен корыкканмен эн корыкпады, эши айтушы халык корык- пады. Эн айтпа деп меш тыйранмен, ауыздан 6ip шырып кеткен сок энге, «Боз торгай» зарына тыйым болтан жок. Тарай бердп 42

Эннщ осылайша тарала бастаган kyнiнiн 6ipiiwe Ай- мен м ет шакырып алды. — Сен козы жаюды койып, кой жаюды сурапсын. Ti- лепнД1 берд1м, ертекнен бастап, козыны койып, кой бак! — дедь — Мен кой жаюды сураганым жок! — депшн foA, анкау басым. — Калай сурамайсын, козы жайганды Mice тутпай, шшзджтен эн шырардын, еши кой барып кер, не тары 6ip эн шырарарсын, не эн салура шаман келмей, кезще кек шыбын уймелер. Оны кейш кврерм1з. Бар, кой бак! — дедк Ак таякты аркама квлденен устап, кой сонына тус- TiM. ¥зак кундер Копа жаранын кекжиегшдег! суррылт сарымдар сиякты булдыр кэрып ете бердк BipaK куш бойы шаршап, шалдырып, еамд1 жия алмай журд1м. Эн калды жайына. ©CTin, eMip-жасым ексш жургенде экем келдк Осы кездерд! eciMe Tycipin, KefliHipeK: Экем байкус артымнан кеп турады, Шаршадык ба, карагым, деп турады, — деп жырладым. КОТЫР ТАИДЫ KIM М1НЕД1? Экеме мунымды айттым. — Кой 6aFy козы барудан киын екен. Аяклау болма- са, калай боларын б1лмейм!н!— дед!м. — Мен де соны ойлап отырмын. Айменн1н лау берер сикы жок. Eni жылры жалакысына 6ip тай беруге бола- ды дейль Eni жылры жалакыра 6ip тай алсак, оны сен MiHin, онын койын баксан, MeHiH керген ракатым не бол- мак? Мен баганадан 6epi осыны ойлап отырмын. Не де болса, атын алайык!— дед!м. — Кеп болса атынын барасы теленген сон баска 6ipeyre жалданар- мын. — Сеш жалдай кояр тары KiM бар? — деп экем бай- гус 6eTiMe тандана карады. — Ие, не, ecin капсын. Tin аузым таска, ecin калган екенсщ, «курекке бок табылар» деп турсын Fofi, дурыс, дурыс. — Айменге бар да, eni жылры акыра 6ip лау ал, ар- тын сонсон кере жатармыз.

— Сейтейш,— дед1 экем. Таярын суйретт, экем Аймен уйше Kerri. Кешке ка­ рай кой коранын басына куйрык, жалы жок, ycTi-басы шиедей котыр, 6ip кек тай алып келдь — MiHe, Айменшн бергет осы болды. Кектем foA, 6i- рер ж етте ж етш п кетедП — деп экем езш 63i жубаткан болды. Тайга MeniH кешпм толган жок. BipaK, KiMre болса да, лау табылранына куандым. ©йткеш муны KiMHiH Mi- nepi белп аз едг Карт экем Miny керек пе, элде кой жа- йып журген меи MiHyre т и к т п н бе? Бул арасын экем 03i aiiTyFa тик. Эз1рше кек котыр тай кора тубшен ecin келе жаткан кылтанактай кек шептерд1 жулып жеп, емш-еркш тур. Байлауга да, матаура да, жалгыз-жарым журе 6epin, кайтсе де, тамак acbipayFa эбден кэтг! бо- лып алкан жануарра уксайды. Еш нэрсеш елейтш де емес, каннен-капераз ecKi бутанын KypaFan сабары мен жана тап 6epin келе жаткан кек шептсрд1 араластыра coFbin тур. Тайдын бул жайын экем де байкап тур екен: — IuiKi сарайы сау, тез оналып кетстш Typi бар. Жа- ман ексн деп ек1нбей-ак кой, ат деген осындайдан есе- fli!— дед! экем. — 03i каидай комагай! — дед1м, тайдын жан-жарын жайпап, сыпыра согып бара жатканына таныркап. — Жылкы комагай болса тез оналады — 6ip. Кома- гай жылкы KymTi, мшкке 6epiK болады — eKi. 03i ко­ тыр болганмен imKi сарайы сау, деш тузу жылкы — уш, деп экем тайдын касиетш айтып кетть Не керек, аталы-бала екеум1з котыр тайды энпмелеп кеп турдык. Элден уакта экем: — Сен KofiFa MiHin журш ceMipT: Устше токым салып MiH де, ауиздьтын алып койып, журе жаййп журе бер. Сейтш, жургенде e3i-aK жулындай боп шыга келедь — дедь — Ж ок, муны ci3 мш1Н13, мен жаяулыкка уйренш кетт1м. — Кектем куш узак. Шаршайсын. Ж ш г щ талып, балтырын сыздайды. Сен жаяулыкка, узак кун жаяулап мал сонынан еруге эл1 уйремген жоксын. Ei<i аякты ат кып уйренген мына 6i3 foA. Екйшлден, кыстан ашьтып шыккан мал кектемп кекте журдек келедь Дуниенщ соры — алдындагы баккан малдын журкше жете алмай калу Fofi. Сен MiH!— деп экем касара бердь

Beai букшендеп, таягын квлденен устал, eMip аза бын, жокшылык налетiH квп квргеи карт экемд1 аяп мен турмын. Шик! екпе боп ecin келе жаткан жалрызын кия алмай ол тур. Кек шолак тайдыц касында, оный шылбы- рын устай отырып, экем екеум!з тары анырэмыз. — Сен MiH! — деймш экеме. — Сен м1н!— дейд1 экем. Осылайша отырранда кеш батып, кас карайды. Акы- рында экем тайды маран тастап Kerri. ©3i Жылкыбай- дын уйше тунеп шыкты. Экем танертен, ауылга кайтарда койды epri3in, epic- ке кетш бара жаткан маран тары келдк — Кенеш, — дед! ол neri кемсендеп, — Кенеш, Kepic- кенше сау боп тур. С а к бол, тайынды ceMipTin, жаксы- лап кутш Min!— дед! де кала берд1. Кок шолак тайга желком салып, жарбия MiHin, epic- ке беттеген койдын сонынан узай берд1м. Артыма карал- карал коямын. Экем байкус жаман тайра жарбия мшген баласынын содынан узак карады. АЛ ТЫБАКАН ТУБ1НДЕ САЛБАН 9Н Жадырап жаз келдь Жер-кек кулпырып жайнай бас- тады. Ауыл жастары кой кузеткен боп, TyHi бойы аксуй- ек, алтыбакан, каракулак, жасырынбак ойнайтын болды. Кунд1з кой барып, шаршап келгешме карамастан осы дурмекке мен де араласып кегпм. Доп куып, аксуйек i3- деп шаршаган шакта алтыбаканра кел!п отырамыз. Екеу-екеу карсы карал отыра 6epin, тенселе жвнелген- де, конырлатып энд1 де TereciH. Осы кезде iiUTeri дертт1н уын таккендей eTin, жел канатты эндерд! шыркалта са- ласын, a3iHHiH кайда отырранынды, кандай куйдежурге- Hiimi умытып, сол эн эуенше тенкер!ле, тенселе берест, тенселе берест. Ауыл-аймактын жалшы жастары жалы- нып жур1п, «Боз торрай» 9HiH кайта-кайта салрызатын болды. Enai бул энд1 байдан корыкпай ашык салатын болдым. Бул да болса дэтке куат емес пе! Мунын ycTine, «Кенен 3Hi» деген жана свзд1 куларым жи1 ecTHTiH бол­ ды. Журекке coFbin, желдей ескен кен!лд!л!кпен 6ipre мактаныш ce3iMi лайда бола бастады. Жогары ушып, аспанда калыктаран анасына карай талпынран боз тор- Faft балапандарынык канат карысы сиякты алрашкы та-

.'■ алтын азI маган осындай куаныш, осындай куш экелген едь Бул кезде мен ауылдагы курбылар мен жаяу айтыс- ка, еленмен карытпа калжындарра тусе бастаран кез1м болатын. Bip KyHi кврин ауылдан Аянбай ертш келген 6ip-eKi кыз-келшшекке калжын елендер айтып ед1м, арт жарымнан 6ipey келш кез1мд1 басты. 9pi жумсак, api ыстык алакан K03iMfli катты баскан кезде журепм тол- кып, 6ip мезет луп ете калды. Мен Ke3iMfli басып турран KiM екенш б1ле алмай тан болдым. Кол Аянбай мен К,ыр- рызтайдын колына уксамайды. Bip турл1 жуп-жумсак. Бул KiM болды екен дел ойлап улпре алмадым. — Ko3iHfli баскан шм, айт!— дед! шала таныстау эйел даусы. — Бкчмеймш, — дед!м. — Айт, б1лес!н!— дед! эли дауыс. — Бьпмеймш,— дед1м тары да. KeeiMfli ашып ямбердь Артыма жалт карадым. Ко- лымен Ke3iMfli баскан Айменнщ бэйбшеден туран кен- же кызы Эсемгул екен, «Ke3imtf баскан kim» дел сурап турран Гулай екен. Гулай маран карады да: — Кенен, сен ecin калыпсын рой! — дедл — Bi3 ceHin sniiifli естуге келдж, — дед1 Эсемгул. Мен болсам, кутпеген, бурынды-сонды мундай жерде кездеспеген, кермеген адамдар келгенше тан болып, сас- калактап калдым. Жайымды Гулай тез сездл Сондык- тан да болар: — Кысылмай-ак кой, Кенен, эн тындаура келгешм!з рас, мына отырган конактар да тындасын, айтысты ко- йып, эн сал, — дедь — Кандай, эшм жок, не айтайын? — дед1м. — Елдщ бэрше айткан, таралып кеткен эшщи 6i3- ден аяйсын ба? — дел Эсемгул шап ете туей. — Сен1н amwu уйренш те алганмын. Тек ез аузын- нан тары 6ip естшн дел келд1м. Онын HeciH жасыра- сын? — дед! Гулай. Анкау басым, Аймен уйшде, нак осы Гулай отырган жерде эн салганым eciMe енд! туст!. — Айтайын, — дед!м. Коршаран журт бурынрыдан да жакындай туст!. Ал- тыбакан Teyin жаткандар да жиналды. Орнымнан турып жогары карадым. Аспанда денгелен!п ай жузш барады. Кордайдын коныр жотасы карауытып, алыстан кез тар-

тады. Сол жактан соккан самал жел Шокпардын кыра- тындагы кек жусаннын анкыран хош исш тамызыктап экелш жаткандай, кеудешн толтырады. Дуние мулгш, ракатпен тыныштык кушарында маужырап калыпты. Тек кана, мешн юшкене журепм осы 6ip шакта, ез элЬ нен тыс, тынымсыз сорып, тайыз судагы ак шабактай ту- лап жатты. Мунык мэнше TyciHe алмадым. Элде кеп ал- дында, жиналран халык алдында салатын алрашкы эшм болрансын ба, элде Айменшн эйел1 мен кызы отырран- сын ба, элде эл1г!де рана кез!мд1 баскан кыз колынын ыстыры басылмарандыктан ба, не де болса, журепм эдеттен тыс катты сокты. Сондыктан да болар, даусым булырып, туншыра барып, кейш тым катты кетершп кетп. Аспандагы aflFa карап, даусымды котере берд!м. Тун жай рана Дф1лдеп турран сиякты боп, TOHiperiM ту- нып, денем, окыс шайкалып турды. BipaK 03iMfli 83iM эн устшде тез кайырып алдым. Эннщ екшип шумары бу- рынрыдан байсалды да, жатык та боп айтылды. Отыр- рандар катты риза болды ма, элде TinTi унамай калды ма, немесе, осы эн элде 6ip ойлардын i3iHe салып ж1бер- fli ме, тындаушылар кепке дейш ил катпай калды. Элден уакта барып: — К,айта басташы, Кенен! — деген Жылкыбайдыц гужыдек даусы шыкты. Кайта бастап кетим. Кара тунд1 как жарып, боз тор- райдын ашы зары кетерше TycTi. Мешн осы эшм осы туш тан кылан бере сайраран кэд!мп боз торгайлар энше жалгасып едь ©йткеш, ойын-сауыкка жиналран жастар, кыз-келшшектер тан саз бере ауыл-аулына кайтты, 6opi де осы энд1 сала кетп. Топ-топ болып, уйлерше кайткан- дардыц «Боз торрай» энш салып бара жатканын узак тындап мен отырдым. 0 з эшмнщ элдшне ез1м балкып, ез сазыма ез1м мулпп, тан атып келе жатканда кез шы- рымын алайын деп калрып кегли. Bopi6ip, танертен ме- Hi боз торрайлардын эш оятты. кек UIOflAFbl ЭКЕМН1Н, Д6НЕН ШЫКТЫ Алрашкы эшмд1 шь^арып эшш, жаяу айтыска Tycin акын атана бастаган кезде б1реудщ койшысы екешмс карамай, желш пайда бола бастады. Онын ycTine будан 6ip жыл бурый эбден ceMipTin, экеме 6epin Ж1берген кек 47

ш олак тайды тары да 63iM мш ш алдым. BaFyu киын болды деп экем кайта экеп тастады. Атка MiHin кой бак- кан ол кезде дуниенщ ракаты едь ©MipiMHin осы 6ip кездер1 еске тускенде, мынадай 6ip елец шумактары да кекейге сап ете калады. Как т о л а м экемшн денем шыкты, К ойрэ Minin кикайып Кенен шыкты, Шьпдехана, тойларда энге салып, Кныстырран кеудемнен елец шыкты. Ын,ы д а , шуы да 6ip калыпты eMip, — ертеден кешке дешн кой сонында сарсы ла, capFan ж у р у KiMfli болса да зержтгред1 емес пе? Б1рде эн салам , б1рде елец айтам, кейде Кенен де, баска да ез1м болып айтысып кетемш. BipaK кен далад а кашангы ынылдай б е р е ст ! Кейде зе- pirin, ойын-сауыкты, кермесем де, атын ест1ген той-ду- м, анды ансап кетесщ. Н а к осылайша жургенде, MoTi6y- лактьщ Анаркай жарындары кен сайда отыратын Кур- ман аулында улкен той бар деп е ст ш м . Осы тойга ба- рып, кызык корсем, той деген кандай болады екен соны керсем, ораны келсе айтыска туссем деген ofiFa кегпм. Танертен койды керш1 ауылдыц ©piciHe карай айда- ды м. О ндэры оным досым Аянбайра жолыры п, одан той- Fa калай барамын деп акыл сур ау ед1. Аянбай кек шо- л ак ка жарбия мшген MeHi алыстан танып, карсы журдк О л жакындай бергенде, кешеден 6epi ойда журген, айт- пак болран сырымды еленмён' агыза жонелд1м. Эй, Аянбай, Аянбай! Ce3iMfli тыцда, курдасжан, Кайрырып, таяк таянбай, Жастан жет1м болмасам, встш койды жаям ба-ай? Bip жыл тутан тел ед1н. Каеына келд!м, аяндай. ImiMAeri mepiMAi Келд1м саган баяндай. Бар тамакты 6ppei\"iin, Bip кун койым жайеан-ай! Босатып мен1 коя бер, Той тарауга таянбай, Осы тойга бармасам, KeiiAiM кетер жайланбай, Корыкпашы, курдасжан, Керетурын бай кайда-ай? Осы тойдан кур калсам. Енд1 магам той кайда-ай?

Ерте жауап берсеним. Таяк жонып ойланбай, 1цйм куйш барады, Акылывды айт, киналмай? Аянбай мешн TiaeriMHin жауабын ойлап, 6ipa3Fa де- ftiH Y«ci3 калды. Баксам, вленмен сураран -пленке елен- мен жауап беруд1 ойлап отыр екен. Кутпеген жердей Аянбай да агыза женелдк Эй, Кенеи, ToiiFa барар сэнщ бар на? Кызбенсн айтысатын элщ бар ма? JKwirin кек шолакпен копандайсыц, Кыз тапсан калын берер малый бар ма? Баратын TofiFa MiHin кш'м бар ма? Устшде байкус жетш уйга бар ма? Minin ап кек шолакты копандайсыц, Кеуденде 6ip тобыктай туйin бар ма? Кызбеиен салрыласар KyfiiH бар ма? Бойында адам елер сыйык бар ма? Ксудиш KSTepeciH. кедей, ж е ™ . Баска да кедейлектен MiHin бар ма? Той догенде, экем-ау, жыиын бар ма? Табатын тойра барсан сырын бар ма? Мазамды ала бердщ, бара койшы, Кетерер кешлпш курбын бар ма? Койымды Аянбайра тапсырдым. Н ак 6ip тебем кокке жеткендей, немесе, койдан мэнп кутылран жандай-ак кек шолакпен тепендеп той болатын ауылра карай тарт- тым. Журег1мшц аздап лутлдегеш болмаса, кешл uiip- т н желдей еседк Астымдары жабы да cepirin кетт!, езш- ше аррымакша алшандап басады. Орта жолра таянран кезде тойра кетш бара жаткан 6ip топ салт аттыра кезж- TiM. Bopi де еншен ер1мдей жастар екен. Ен алдымен «мынау им ?» дегендей 6api де тандана 6ip-6ip карал- алды да, Keiuri толмарандай, желе-жортып, тарта бердь шацдарына м е с т жалбактап мен де келем. Той дегент- Д1 коргешм осы едк Мундай екенш KiM бмген. Судай са- пырылысып жаткан ыры-жьшы халык. BipeyAi 6ipey 6i- лш болмайды.'Муньщ устше айкай-шу, дабыра-талас, кызба-кешс, енд1 6ip жарында ойын-кулю, сауык-сайран, эзм-сыкак, айтыс. Мешн баскамен iciM болран жок, атымды тебше HTiHin, влек жакка тарттым. Келсем, са- маладай етш, катар пгмген жумырткадай ак отаулар- дын ipreciH Typin тастап, кыз-келшшек тусында елен ай- С. Бакбергсноц