Баяндин. Дала жұлдызы

r





ь -ь Н. Ба я н а м и , 5. СОК.ПАКБАЕВ эщхдизы Шокан Уали х а и о в щ GMipi туралы о/врктер СКлзл^тын ЛЛежлеке А о О & е б ’ма ш ЗГа,

Мазмуны Тугаи жер .. Баянауыл сапары Сарыарка саяхаты Тянь-Шань саяхаты Кашкария саяхаты Ансаган астанада Ел iuiiHAe

Туган жер 1835 жылдын жаркыраган жаз айлары eTin, кокыр салкын куз1келдь Ел жайлаудан козгалып, кузекке кон- ды. Жер бетш дымкыл туман басып, ап-ауыр кара сур булт темен сыррып кешетш болды. ЕртелЬкеш малды- жанды бурсендетш, ызгырык жел сокты. Тун болса жер бетш аппак бозкырау басты. Тэж1рибел1 аксакалдар тыр- на жогары ушады, биыл кыс жылы болура тшс деген болжам айтысты. Кшз уй пана болмай бара жаткан сон, журт кыстау- лзрына тарап кона бастады. Орта жуздщ акырры ханы Уэлиден туган Шырыс тере Кусмурындары кыстауына жетуге асыкты. Олай болатын ce6e6i бар едь Зайыбы Зейнеп ай-кунше жет1п отырран ею кабат. Кусмурынра келгеннен кейш кецпкпей ол бо- санды, ул тапты. Зейнептщ бул тунгышы едк Терешн куанышында шек болмады, ак туйенщ карны жарылып. улан-асыр той-томалакка айналды бул уакига. Жас нэрестеш жерден кетерш алып, баурына салган эжеЫ Айраным болды. Сэбидщ аты Мухаммедканапия деп койылды. Кыркы- нан шыкты. Э ж еа мен анасы онык тез ecin, адам болуын кызыктап, кездершен ею eai таса кылмады. Сэбидщ буы- ны катпак тугш, эл1 енбектеуге де шамасы жок кезде олар корпе жайып, сонын устше оны етпетшен, шалкасы- нан жаткызып, талпындырып тамашалайтын едь TinTi ол куйрырына отырмас бурын, Айраным мен Зейнеп оны керпеге орап, шокитып кастарына отыррызып коятын Кос ана суйюмд1 сэбид1 мешрлене еркелет1п, т1лi шыкпа ран ^ а ^ п н : шокиран Шоканым, Шоканжаным, cepiriM U5

деп, ылри сейлеумен болатыи. Содан сэбидщ Мухаммед! канапия деген аты былай калды да, Шока» деп аталып кегп. Шокан жас кезшде д е т сау, кагмгез бала болды. Dip жаска толмастан журш кепч. Уш-терт жаска келгендс ауыл балаларымен 6ipre лак, козы куып, бузау кайыруга жарап калды. Кшкентайынан кой алдынан шырып, кой- га MiHin аударыспак ойнаура кыр балаларынын жаны кумар. Бул тамашага Шокан да елт1дк ©picTen кайткан койдыц маныраган даусы есплгенде, алдынан зырлап шыратын. Ол шапшак жуг1ретш едь кимылдары да сон- дай ширак болатын. Шоканнын терт тулж малга деген сукбаты ерекше едь Ол ете-мете жас телд1 суйетш. Жел1 басына барып, бай- лаудап>1 кулындарга кызыктап карайтын да туратын. Кедей балалары лак, козы, бузаужэйранда Шокан олар- мен унем1 6ipre болатын. Бес-алты жастар шамасында Шокан ез1 тендес бала- лармен 6ipre ауылдан узаккырап шыгып, Кусмурындагы езен, келдерге cyFa Tycin, туран елкесжш бай табнгаты мен байыпты турде таныса бастады. Келдщ кумайт жиеп. езенн1ц жагасы балалардын кунделжД ойын базарын ку- ратын орнына айналды. Бала Шокан кейде жападан-жал- рыз ауыл сыртындагы тебеилктердт басына шыгып алып. Сарыарканын мидай жазыплна кез ж1беруш1 едк Кек- жиекпен астарласкан осынау алып дала шетаз-шексп созылып, онын сэби киялын кияра алып ушатын. Сар да- ланын сарымы кез ушында ражап 6ip дариядай кулгш- рып, одан 6epri ешрде ескен желмен ак селеу кубыла толкынданып, кез алды караса тойрысыз керемет Kepinic- терге толып кететш. Бетегел1 жусаннын анкыран жупар iiciH кеуде кере жуткан ракат куйде, Шокан даладан кез айырмай карап тура 6epeTiH. «11Пркш, осы даланы кезш журе берсе, журе берсе!» деп армандаушы efli болашак улы саяхатшы. Сонау кершген кекжиектж аржагында •raFbi не бар? Даланык ушы-киыр жок, inert кандай? Осы Tepi3fli кеп-кеп жумбак сурак Шоканра маза таптыр- майтын. Казак сахарасындары ауылдык кешк! бейнеш адам жанына ерекше лэззат берет'ш эсем сурет. Жайылымнан мал оралатын осы 6ip шакта ауылдын улкен-Kiujici тугел сыртка шырады. Afh ак, карасы кара жайкалып келе жаткан кой, желшдер1 жер еызып, шубыра баскан сиыр-

лар, шудалары желкипдеп, мойындары иЫп аскактан караган туйе, кун! бойгы байлаудан бостандык алып, ойнак, салраи кулын-тай — осынын 6api мал жанды ха- лык ушш эркашан тамаша керш е. Мундай ретте ауыл- дын беделд1 аксакалдарына дейш сол мандары тебеш!к, кыраттарра шырып, кызыктап карап отырады. Мын сан койдын ауылра жакындап кел!п манырара- цы, кеп козынын у-шу болып жамырараны, азан-казан мешреген сиыр, бузау, карбаласа жуг1р1скен катын-ка- лаш, бала-iuaFa, сырттай айкайлап ун тастаран камкор пкеакалдар — кым-куыт кеп дауыс миласып, бытысып араласканда, кешкурымры тыныштыктыц шадын аспан- ра кетсредм BipaK бул думай узакка созылмайды. Кой мен сиырды сауып жайрасканша ымырт жабылады, элгшдег1 кеп дауыс су сепкендей басылады, жан-жануарлар тун ты- ныштырынын ракатына берйледь Буны казак ел opbiHFii OTbipFan мезг1л деп атайды. Осы кезде ауылдын малдан аулак, окшауырак 6ip ip гесшде баска да 6ip тамаша eMip басталады. Алтыбакан, аксуйек ойындарын ойнаран жас бозбалардын, кыз- келшшектердщ yHi келед1. Сыры, сез1М1 мол кумю кулк! лер, эз1л-оспак сез бейнелер1, шыркап салынран аскак эн сала-сала кеп енер осы арада туып жатады. Шокам бастаран жас балалар да араласып 6ipre журедм Ауыл OMipiHiK осындай эр сырымен, эр кырымен 6ipre жасап, 6iTe кайнасып ескен Шоканнын ез семьясында алар тэл1м1 де аз емес-тм Шоканнын улы бабасы атакты Абылай хан. Одан ту ган Уэли орта жуздщ акырры ханы болды. Булардын туып ескен жер1, ата коные мекен! Квкшетау enipi. Уэли баласы Шынрыс (Шоканныц aKeci) 1811 жылы Сырым бетте туады. Ол жет1 жаска келгенде Уэли еледм Шын рысты тэрбилеп ecipreH uieiueci Айраным болды. Казак Fypnbi бойынша эке мурасы ец улкен баласына гиед1, калрандарына сол басшылык ету1 керек. BipaKOFan жагдай болмайды. Уэлндщ улкен улы Рубайдулла пат шара карсы болады да, Ci6ipre айдалып, сонда дуние са лады. Будан кеййн Ресей патшалыры Уэлид1к уш эйел1нен тугаи он терт улдыц ешкайсын сенш хан сайламайды Гокалдан туран Шынрыс жас болгандыктан патша укм мет1 оныцанасы Айранымра сешм б1лд1р1п, хан eTinTaFa- иындайды, Айраным содан, 1821 жылы казак даласында

хандыкты жою туралы патша жарлыгы шыкканра дей!н он жылдай хандык курып, ел Ti3riHiH устаран адам. Айраным шырыс елдерш т б1рнеше тЫ н б1лген, кейш нен орысша да уйренген кез1 ашык, кырагы Kici болтан 0 з халкын орыс халкымен жанастыру саясатын устаран ол Аблай урпактарынын кейб1р кертартпа пМрлерше жол бермедь 0 з баласы Шынрысты орыс бш м ш е жет1Л- flipy максатымен Омбыдары казак-орыс офицерлершш эскери училищесше окуга бередь Сейтш, Шынрыс сол туста казак арасынан шырып орысша окыран тунгыш казак азаматтарынын 6ipi бол ды. Ол орысша толык орта дэрежел1 б ш м алып, учили- щеш 1834 жылы 23 жасында 6iTipin шарады да, алдымен Кусмурын дуанына, одан сон Кекшетау дуанына aFa султан болып сайланады. Ш ынрыстын уйленгеш ез1ндей дуан басы aFa султан Муса Шормановтын карындасы — Шорман кызы Зейнеп. Ол акылды, зердел! ана болды. Зейнептен алты ул, герт кыз туады, Шокан солардын ен тунрышы. Ал Айраным болса элгшдей керген-туйгеш мол, бш м - ni, парасатты адам. Ол кешк1 мезг1лдерде Шоканра не- шетурл1 epTeri, аныз-эцг1мелер, жумбактар айтып бере- т1н. Эж есМ н энг1месш бала Шокан кас какдастан бар зейжшен уй ьт тындайтын ед1. Шокан бес жаска толранда Ш ынрыс Квкшетаудагы ата конысы Сырымбетке квшт1. Сырымбет Кекшетау ешршдег! ен 6ip сулу, эдем1 жер. Жомарт табират оны керкемдеуге бар енерш салып баккан. Сай-салалары ке: г1лд1рленген ну орманды, мвлд1реген кел|' кеп, топырары кунарлы, шеб1 шуйгш, кекорай шалрынды, шурайлы ал- кап. Осынша бай табираттын ортасында туйе еркенп тэ- pi3fli eni eri3 таудын туй1скен баурайына укыптап сальш- FaH улкен араш уй алыстан кез тартады. Ш ынрыстын кеш1п келген конысы осы болатын. Оны Шоканнын эжес! Айраным хандык курып турранда еюнин Александр пат­ ша оран арнап сыйра сэлрызып берген. Сырымбет! Сырлы эуезд1осы 6ip керкем сез куларына шалынбаран казак баласы бар ма! Сарыарканын санлак батырлары, сырбаз шешендер!, булбул акындары Сырымбетаз сез сейлейтт бе ед|! Атакты Б1ржан салдыц:

Бидайыкка лайык сэулем едш • Бектерпге кор болып барасыц ба,— деп шыркалатьш аскак эш Сырымбеттщ баурайында ду- ниеге келмед1 ме1 Шокан ез1н1н балалык шагынын осы Сырымбетте от I кен кезешн oMip боны есшен 6ip шьтарран емес. Жет1 жаска толган сои Шоканды экеа медресеге Г окура бередь Зердел1 бала сабакка 6ipiHiui куннен бас- С тап-ак а.пгыр болады. Онык байымдылыгы мен урымды | лыгы баскалардан окшауланып, ерекше кезге туседн Бiрак. Шокан бойындары 6ip касиет ол 6^ripciHin мак танбайтын, жолдастарына кайырымды болатын, сабагыи нашар окитын балаларра унсм1 комектесетш. Шоканнын касында Мэуке деген кедей баласы оты | ратын. Жаланаш етше тонды конылтак кигенджтен он Aipiueri сатпак-сатпак болып, сорайып туратын. Bip куш |. ол сабакты бьлмей калды. Колында майыскак кек шыбы- ры бар молда урмак болып тап берд1 де, Шоканра: — ¥ста мына кунэЬарды. Урамын. Аюра намаз уй- | реткен таяк,— деде Шокан саскан жок, молланын бетше улкен кйпше ! салмакпен карап турып: — Моллеке, aiOFa намаз уйреткен таяк болса, адамра жол керсетш, жон алтеген акыл емес пе. Урраннан келер I не пайда бар? — дедь Каршадай Шоканнан мундай даналык сез кутпеген моллекен жауап кайыра алмай, кипандап калды. Мэуке жазадан кутылды. Сабактан бос уакытында Шокан Сырымбет тауыныи тамаша табиратын аралауды суйетш. Ондагы андар мен жануарлардын OMipiH бмуге кумартатып. Медреседе окитын топ бала 6ip KyHi серуендеп тау аралап журдн Козы жайып журген 6ip баланы Kopin, касына келдн Бул Акылбек дейтш кедей баласы бола тын, окымайтын. Дуйсен дейтш бай баласы келе эшрец- деп THicin, Акылбектт басынан калпагын жулып алып. мазактай бастады. Колындагы таягын тартып алмакшы болып жармасты. BipaK Акылбек кезшен ушкын аткан отты бала болатын. Карулы колымен cumin калранда Дуйсен анадай жерге ушып туст1. — Сол керек ез1не! Жазыксыздан-жазыксыз 6ipeyre неге тшсесщ?— деп Шокан бул керЫске ракаттанын турып кулдк

Дуйсеннщ т ш ащы болатын. Акылбекке кайта тшсу- ге бата алмай тауы шагылран ол: — Ку кедей, эл!пт1 таяк деп бьпмейтш топас кедей,— деп Т1лдсй бастады. Бул eneyi тары тебелесе жаздаганда, араларына Шо­ кан Tycin, басу айтты. Акылбек ce3i ширак, пысык бала болатын. Медресе балаларына карап турып: — Сендер элш-бид! бьпемш, деп бэсекелеспендер, бшгш болсандар, айтындаршы: Кай мал кандай uienTi cyfiin жейш? — деп сурады. Ешмм жауап бере алмай токырап калды. Сол кезде Шокан: — Мен айтып керейш, 6ipaK катес1 болса, Акылбек, ёзщ тузе,— дедь Торе баласыныц мынандай Kiuiineflui c©3i Акылбекке унап кеттК — Айт,— дед!. — Козынын токтап, кеп жейтШ езектщ езшдей нэзж кек iue6i,— дед1 Шокан.— Койга жусан журымды, туйс болса ащылы-тущылы тженекп унатады, сиыр елкенш елец шебше кумар, жылкыньщ жаны мына турран бетте- гел1 селеу. Калай, Акылбек, дурыс айттым ба? — Дурыс,— дед1Акылбек суйсшш.— Шокан, сен мал барып керген жоксын, мунык бэрш кайдан бкпесщ? — Малдыц арасында ж у р т , осыны билмесем, уят емес п е ? — дед1 Шокан. Онын бул C03i касындары балаларды жерге караткан- дай болды. Ертешнде Акылбек Сырымбеттщ баурайына козы ер- ri3in келдн врмелеп тебеге шырып едр окыстан калт тура калды. Бет алдындары жартастын устшде жападан- жалрыз отырран Шоканды кердь Шокан ары каратам oeTi б1рдецелерд! Т1'зесшщ устше койып, сызып отырран Tapi3fli. Акылбек аягын ушынан басып, жакындап келдг Шокан сезер емес, бар зешш бет алдындары каразра ау ган. Акылбек жакындап к ел т кердк Шокан сурет салып отыр екен. Акылбек™ Kopin, Шокан куанып калды. — Менщ салран cyperrepiM e карашы,— деп, бук1л 6ip альбомды актарып, корсете бастады. Бурын-сокды мун дайды бастан кешпеген Акылбек кайран калып карайды. Bip жапырак кагаз бетшен онын коз1'не осы айналадары eMip кершед1. Жайылран мал, шалкыран кел, сылдырап

ккан булак, тау-тас, аспан... япырау, бунын бэр! мундп алай сыйран?’ Калай уксаран. Акылбек караздын бетж аусагымен сипалайды, теп-тепс, ешкандай бедер! жок — Шокан? осынын бэрш езщ салдьщ ба? — дейд! лкылбек. — 031м салдым. — Тамаша foA, ражап кой. Шокан, сен молладан да , лкен молла боласын рой,— дейд! Акылбек. Акылбек пен Шокан осыдан осылай достасып кетп. Баянауыл сапары 1846 жылдын июнь айы. Ертекплж мезг1л. Аспан 1шык. Сырымбеттен шырып, Баянауылга баратын кара колмен алые сапарра аттанран ею пэуеске коныраула 1ып, катты журш келед1. Пэуескелерге уш-уштен юлен журдек аттар жег1лген. Олардын сонында шапкылай iлес1п келе жаткан терт салт атты жэне бар. Бул canapFa арнап 6ip жума бойына жараткан, Омбы |а талай барып, дардыланган шанжутты сылан сэйгулж- гер ауыздыкпен алысып, тымык кунде алдан боран тур ' ызып, жер апшысын куырып, заулап келед1. AprraFbi терт салт аттыда маза жок. Шокыта беруден жалырып олар кейде узап калып кояды да, сонан сон 1ырарайлап жарысып, куып жетедь Жолаушынын кияпаты ауыл арасыныц жургшнлеше ош уксамайды, аты-тоны сай, дэрежел1 адамнын орэш ■ алтанатты жур1с1. Жол шетшдег1 ауылдын адамдары коныраулаткан кос пэуескеш сырттан танып, кездер1мен узатып карап |урды. Бул кетш бара жаткандар Ш ынрыс теренщ уй imi бо лагын. Жасы оннан он 6ipre караран тунрышы Шоканды i piin, оны Баянауылдагы нагашысы Муса Шормановпен таныстыру ушш, Зейнеп бэйбшешн, терк1ндей шыккан rteri едь Алдынры пэуескеде Айраным, Ыклас би, Шокан жэне кутуин эйел отыр. Еюжшсшде Шынрыс, Зейнеп, Жакып 6ip жас ж т т . Айраным бул canapFa дайындыкты ерте жург1зген. орте камданран. Кузджунп бокырау жэрменкес1нде ар !ап мал саткызып, кажетт1 сэлем-саукат, сыйлыктарыч

кун! бурын алгызып койган. Енд1 булар нысаналы жер барып жеткенше журектер! алып ушып, кешлдер1 жаз! кек даладай шалкып келедк Кектсм биыл жанбырлы болды да, ж аэ^кенйгт шы ты. Жсрдщ майлы кара топырары осы кезде неше алуг гул-бэйшешектен, жайкалран кек шалрыннан кершбей: Масатыдай кулпырран бел-белестер кубылып, шет-шеп нс кез1нд1 жетюзбейдк алыстап барып тешздей женк|р< дала сагымына уштасады. Кун кетерте тускен сайы 6ipTe-6ipre ысып келедк 3aHFap тунык аспанда анда-са|| да калыктап ушкан кустар кершед!, 6ip орнынан ко: ралмастан булдырап боз торрайлар шырылдайды. Кейд жол шетждеп шептердт арасынан дыр етш, беденеле ypKin ушады. Анадай жердег1 М нщ басында шокиып, ei аярына TiK турып, бул немене дегендей кайран кальи караран сарышунактар ушырасады. Салдырларан ат-ар ба денгейлест, такап келш калганда. олар мыкты болса! тауып ал дегендей зымп 6epin, шдерше Kipin кетед1 де жок болады. Юшкене тебеилктердт баурайында кара уытып ушрейген суыр шдер1 де ж т байкалады. Энг1т онг1т деп эндеткен куйшде сем1з суырлар алыстап кал: беред1 Даланын осы эсерл1 KepiHici бала Шоканнын зейМн байлап, матап билеп алган. Ол бурын-соцды байкамаран керемет дуниемен тмдескендей елтш, кас-какпастан ка-1 pan келсдр Бет алдын перделеп, бегемес ушш пэуескенш| eciriH шалкасынан ашкызып тастаган. 0 зше сыры-кыры! беймэл1м кубылыстар кезше шалынранда, касындагы! б|лг1р эжесшен дереу сурап ала кояды: — Эже, суырды да аулай ма? — Аулайды. Онын TepiciHeH imiK жасайды. 0 здер1 сем1з макулык болады. Майын дэр|'ге жаратады. — Калай аулайды? — Адам керсе, суырлар М не Kipin кетедь Сондыктан М нщ аузына какпан курып устайды. Кейде казып та алады. BipaK олардын iHi терец болады, api уй сиякты 6ipHeme белмеге белшедь Суыр онын 6ipiime уйыктайды 6ipin;ie ойнайды, 6ipiHe кыска тамак жинайды. Шоканга бул айтылрандар кызык картель Кеп бел- 1 мел! ез ушн кезше елестетш, суырдыц жайын соран ук- сатып, салгастырады. — Кыстыгун! далага шыкпай ма? — Суыр кыста 6ip тал щепД келденен тктейд! де.

1з а к Y**KbiFa батып, тырп етпестен жатады да, жазгыту '(рым 6ip-aK оянады. !' — Ой, калай кеп уйыктайды! i Суырдыц уйкышылдыгы Шоканды opi таныркатып, :.pi кулд1редг Онын сэби киялына кызык жэйттар ора- 1зды. ¥йыктап жаткан суырдын жше акырын Kipin ба >ып, аузындары TicTen жаткан шебш б1лд1рмей ала кой- а. KefliH ол оянган сон i3flep ме едк кайтер едк Немесе тузына баска 6ip нэрсе тктетш койса. Айталык кагаз Йстетш койса. Батырын бул кайдан пайда болды деп, ркандай шошыр едк э? I Арткы пэуескедеп Ш ынрыс пен Зейнеп арасында Шорман аулынын жайы, шаруашылык icTepi сез болып ; келедь 1лгер1леген сайын кубылып, жайнай тускен сулу габигат оларды да дэн риза еткендей. — Биыл шеп малга журымды болар,— дейд1 Шын- ; рыс.— Бетеге 6iTiK шыккан екен, селеу де селд1р емес. i Ак жусан араласкан балауызга карашы, тунып тур. Жылкы мен койдын жаны емес пе осылар. 1Шркш, Са рыарка-ай, шебщ шуйгш, суын бал, жер жэннэл нак езщсщ-ау! Туып-ескен Баянаулын сэрынып келе жаткан Зейнеп бэйбшеге куАеужж ce3i унамай калган тэр1здк — Кекшетаудай жэннэт жер, терем, осында рана ма екен? Сейлесещздер ылри Кекшетау ауыздарыныздан туспейдк Bi3 келе жаткан Баянаулынын керкем дт содан кем бе екен? — дед1 Зейнеп. Ш ынрыс кулш ж 1бердк — Ка-ка-ка! Баянауылда Сарыаркара жатпай ма? Кекшетау, Баянауыл, Каркаралы дегендер 6api де Сары- арка жерлер1 емес пе? — деп жуып-шайран болды. Баянаулынын керкемд1г1 Кекшетаудан кем сокпайты- ны осы келе жаткандардын кеб'ше аян. Ол жыныс aFaui- ты, бшк куз шындары кеп мунарлы тау Ti36eri. Батысын- д.1 жаксы Аула, жаман Аула дейтш eni тау бар. Солар б рте-б1рте аласара келт, Муса Шормановтын ата кыс- гауына уласады. Карадан кан шырып, журт билеп отыр- FaH Муса теренщ коластында он eni болыс ел бар, оны Суйшдж eai деп атайды. Атакты рулары калын Каржас, ат айналгысыз Айдабол, Кулж, Тулпар. Булардын iiuiHeH Айдабол руы аса кеп болып ecin, одан Жанкозы, Мал- козы, Каракозы, Аккозы, Бозкозы, токалынан Тайгеллр, Кошетер туады. Ал, Суйшд1к iHiciHeH тараган Каракесек ел1 Каркаралыны жайлайды. Каракесек ете-мете ескен

ел, жнырма терт болыска жеттк Караеткел, Карарашн га карай кесшетш кен алкапты Куандык ел1 мекендейх Белгш Алтай, Каркпык, Атыгай, Карауыл деген рула сорэн жатады. MiHe, бул аранын осы аталран ел! де, же[ де Ш ынрыс тереге эбден таныс. Осы елкешн жолдарыме| ол талай журш кайнына барран. Бупн ол Сырымбетте тан салкынымен ертелетт шыккан ce6e6i конара Кара келде отырран Муса мырза аулына жетпекшк вйткен Шынрыс сыкылды дуан басынын элдеюмдерге уксап ее арасында конактап жургеш лайыксыз саналады. Шынрыс а т айдаушыра: — Конара жететш жер алые. Айданкыра,— дедь ¥зын бихшк аттардын устш ала эуеш ыекырып, т!лМ 9TTi. Желдей ескен уш куреншн пэуескеш ала женелу! уипн осы да жетк1л1кт1 ед1. Сарыарканын ж 1бек самалы) ескектей ecTi. Артта келе жаткан терт салт атты тары да кара узш кала бердк Шорманов Муса мырзанын кыстауы Ащы езен бойын-1 да. Ол мунда орыс дэулетт1лер!н1н нускасымен эшекейл! агаш уй салрызран. Бул ешрде кырда салынран уй сол Faiia болрандыктан, журт ол кыстауды «Мырзанын агаш уй|‘» деп атайтын. Шорман тукымы жаздыгун! бул агаш уйде отырмай- ды, жайлаура кешед!. Осы ретпен бул ауыл дэл осы кезде Каракелге к ел т орналаскан болатын. Каракел — Сарыарканын майы шыккан шурайлы же- Рiнiн 6ipi. Аюлы-Нияз тауынын бауырындары улкен жа- сыл ойпатта, жаркыраран айдын келд1н шуйг1ид1 алкабы. Халык елен1нде: Туссе де кырык мын жылкы лайланбас, Бауырында сол Нияздык кара квл|',— деп мадактайтын мелд1р айдын. Жайылымы кен, жер|' сыза шалрынды езен — ойпат бетегел!— белен дала кыраттармен алмасып отырады. Казак жершщ осы 6ip жэннэт аймарын Муса мырза менш1ктеп, ез1‘не жайлау етш, иемден!п алран. Ka3ipri кезде бул ара келд1 жиектей айнала коные, шалкып жаткан кеп ауыл,— солардын 1ш1нде кел сыр- тындагы улкен ак ордалы Муса аулы ерекше кез тар- тады. 14

Салтанатпен келе жаткан конактар жайы Муса мыр- 3aFa жаксы мэл1м, талайдан ойластырылран улкен да- йындыкпен кутш отыр. 9 cipece, бурын келш кермеген жиеш Шоканнын келе жатканы зор куаныш. Конактарра арнап кел жарасына eni окшау эдем1 акбоз уй Tirtareu. Шыпрыс тере мен Айранымдай беделд1 ананы куту кур- метЫн барлык егжей-тегжеш барынша ойластырылран. Конактардын жолын тосып, карсы алура Каракел сыр- тындэры шокыга карауыл койылран. Карауылшы кун бата Кекшетау жакта и шандатып келе жаткан eni пэуескеш керген сон, ауылра хабар бермекке куйрытып, eni етеп' далактап шауып ала же нелдь Муса бастаран ауылдын ырай мен сырай курмегп адамдары 6ip топ болып, жолга карай бет алды. Олардын сыртында дэрежел! конактарды керуге эуестенш, шогыр шорыр жнналран езге журт. Кенпкпей кос пэуеске коныраулатып жетш те келдк Шенд1шекпен жамылран Ш ынрыс дуан басы пэуеске ден сап-сары ала болып туст жатты. Дэл осы тэр1зд1 кшнген Муса мырза дараланып oFan карсы журдь Екеу: кушактасып Kepicin, топтан белЫ п окшау турды. Бас калар олардын касына батып бара алмады. Конактар ездерше арнап -пплген уйлерге карай бет алды. Шынрыспен катарласып Айганым келе жатыр. Кар тайган жасына карамастан сымдай сунгак. бойы Tin-TiK Таза ж!бектен -пплген узын ак кейлег! теплш, жер сызып барады. Булардан кейш рек келе ж аткан Зейнептш керк1 ерек ше сэндк Устшде кек жасыл пулш тен узын eTin киген женд1, ж ен аз камзолдар, тегьлген кос етек luafli кейлек TepKiHiHe келетш болран сон жаулырын тастап, а к ж!бек салы салран. Ен сыртынан окалы ж1бек шапанды устше шац конбас ушш желбегей жамылран. ©TKip кезд1, кара торы жуздп б ет-тш М акылды, жу pic-турысы женш, казакша жутындырып кишд1р!лген Шоканды Муса мырза колынан устап келедк Бала тенТ perine елендей карап, бейтаныс ауылдын KepiHiciH кенш не каттап алатын тэр!здь Бул кунп конакасыга Муса мырза кулын емес, тай емес, ту бие сойды. Сары кымыз сапырылды. Неше алуан миуалы, дэмд! тарамдарда есеп болмады. 15

Терелер орналаскан eKi орданын манайы ойын-сауык- тын базарына айналды. Кундер бшнбей жылдам жылысып eTin жатты. Улкендердщ узак саргайып отырысатын мэжшстер1 Шоканды кейде жалыктыратын едк Ол мундагы бала- лардан езше cepiKTec, достар тауып алды. Солармен 6ipre келдщ суына шомылды. Айналадары сэнд1 табигатты аралап керуге кумартты. Сэскеде cyFa шауып, шуркырап келш тусетш калын жылкы, акты-каралы каптаран кой, К.аракелд1 узыннан- узак орала жайылран сансыз сиыр ез экесше Караганда нарашысынын элдекайда бай екешн ангартты. Саятта Аншы, саятшы ж 1г1ттер Шорман аулында коп бола- тын. Солардын тамашасына елжкен Шокан 6ip куш со- aapFa косып ж1беруд1 етж ш экесшен руксат сурады. Барсан бар деп, Ш ынрыс разашылырын бердг Жас жие- н'нмц бул талабы, ет№ н т!рл!г1 Муса мырзара да унап Kerri. Муса аулында Омар дейтш атакты кусбеп бар едк Мырза соны бас eTin жэне баска он шакты енерл1 деген ж 1г1ттерд! жирызды да, Шоканды соларга косып бердк Жиенге Баянауылдын ен жаксы жерлерш керсеттдер, кус салып, ац аулап, кызыкты уакыт eTKi3in кайтындар, нарашысына кслгенде кврген тамашасын ескере журетж- дей болсын деп, тапсырды. Саятшы ж 1пттердш 1Ш1'нде атакты шешен Дор1бай, кунтден Жакып палуан бар едь Казак дэстуршде ер бала атка уш-терт жастан бастап мшг1з1ледь Эуел1 оны жан-жары кундактаулы ашамай- Fa MiHri3in уйретедк Кешннен онык езше арнап, айыл- турман epri3eai, ер шапкызады. Такымына арнап ат ба- сады. Осы дэстурд1 шык-шыррасын шырармастаМ бастан ©TKepin келе жаткандыктан бул шакта он жасар Шокан- НЫН такымы атка мыкты болатын. Жуйрш кула дененнш уст1нде талдырмаш денеа шаншылып отырран калпы ол саятшыларра ш ест кете барды. Олар алдымен Аюлы- Нияз тауына беттедь Алдынры уш адамдык шорырдын как ортасында Омар Kyc6eri. Бул онын каршадайынан 6epri K3ci6i. Осы влкеде табират тЫ н одан жетш бшетш

адам жок. Омардын такымындары жуйрж тор тебел аян- Fa желдей еседь Онын колында каршырасы, мойнында кос ауыз мылтыры, сонында сыйдак кара тазы. Осынын бэрш манына yflipin, билеп алран алып карт денеа бар- лык саятшыларра жол сызып, бастап бара жатыр. Аншылардынкай-кайсы да сыптырыр кшнген, сидам, октайлы Ж1г1ттер. Алтын кун шырыс жактан нурын ша- шып, жаркырап жана шырып келедь Ат туярынан жапы- рылран кок шалрын карауытып, ен даланын тесшде со- йылып калып барады. Жер жардайын, ан, кус жардайын жатка бшетш Оме- кен ынталы жиен Шоканды саяттын естен кетпес кызы- рына араластырура асырып келе жаткан кияпаты бар. Саятшылар ауылдан узап, мвлшерл1 жерге келш те калды. Bip кезде Ж1г1ттердщ 6ipeyi: — Эне, уйрек — деп, айкайлап ж 1берш едь — Балам, ондай алыстан ушкан уйректе жумысын болмасын,— деп, Омекен артына жалт-жалт бурылып ба­ су айтты.— Ол KapuibipaFa алрызбайды. Ал куска алыс­ тан салган каршыранын канаты талып, 6eri кайтып ка- лады да, сонан сон уйрек, казра шабытсыз умтылатын болады. Омекеншн он ж ак канатына там ан келе ж атк ан Шо- кан атын тебшш, умтыла Tycin: — Омеке, каршыра казды да алма ма?—деп сурады. — Шоканжан, каршыранын б1рнеше Typi болады,— дед1 Омар карт.— Онын ен кыранын, асыл тур in «бйда- йык» деп атайды.— Омар Шоканнын колындагы каршы- раны керсетш,— ©3i мынадан сэл юпйрек болады. Бида- йык acnaHFa дабыл карып шыкканда, келдег1 каз, уйрек, ayeai уша да алмайды. Егер оны ушкан каздын тобынэ салсан, 6ipin калдырмастан тауыспай жерге туспейдк топшысын киып, топылдатып, кулата бередь Каршыра­ нын туйрын, кекжендет дейтш турлер1 бар, олар да кыран келедй — Ата, ci3 бидайыкты устадыныз ба? — деп сурады: Шокан. —_Устаганда кандай, Шоканжан, бурнары жылы ме- HiH 6ip бидайырым болды. 1Шркш кус-ак едк Касымда eKi жолдасым бар, соны осы келе жаткан келдерге ен алрашкы бак ашарра алып шыктым. Ана 6ip алда керш- ген белеске шыра келгенде, 6i3re карай беттеп ушкан 6ip топ казра кез келдж. Жалма-жан бидайырымнын тома- 17

гасын алып, бар жануар, деп коя берд1м. 0з1мде зэре калмады. Ол кыран болса, не елмей, не алмай туспейтЬ niii жаксы б1лемш. Ап дегеннен кусым шыркап, acnaHFa uibiFbin алды да, 6ip топ каздын сонын ала кил1гш, топ- шысын KaFwn, кирата бастады. Жолдастарыма жерге ■ гускен каздарды жинатып, ез1м алга карап шауып келе- MiH. Bip кезде аспанда злг1 топ казды бастап ушып келе жаткан каздын атасы, жануар аспанда жалрыз e3i рана калды. Аксуйек ардагер артында апат болгандарра ка- йырылмай, калкып келед1. Бидайырым канатын KaFbin- карып ж !берт, тары да жогары кетершп, 6ipaK жануар эл гш аяды ма, кайдам, арып келш екпЫмен 6ip сорып, топшысын кимастан жерге туардк Мунын 6api соншалык кез ыеспейтш жылдамдыкпен 1стелш жатыр. Бидайырым- нын кимылына дэн риза болып кетсем керек, куанраннан кез1мнен жасым ыршып кетшть Омекен осы энг1меш эсерлене айтып, атын борбайра 6ip салып желд1ре же- нелдк Сол желд!ргеннен желд1рш, саятшылар 6ip кыркара шыра келгенде, он жакта аядай шункырра орналаскан KyMic кел ж арк ете калды. Омекен ат басын келге ка­ рай бурды. — Осы арадан енд1кус кездесе бастайды,— дед1Оме­ кен ж1г1ттерд1 сактандырып,— 6ipaK сендер кусты Kepin, кун Lnrepi айкайлап саспандар. Шоканжан, сен менщ он жарымда онтайланып дайын отыр. Ал озщ саспа, жэне мен дабыл какпай кок туйрыннын томарасын алма. Кус керген1'м рас болса, колындагы каршыран сыныма толып келедк Сейткенше болмады, алдан 6ip топ уйрек дыр eTin, уша женелдк Омар дабыл какты. Шокан саспады, кек туйрыннын томарасын алды да, толкытып тастап кеп Ж1- бердк Каршыга acnaHFa шыркап ш ырып, кайта соррала- ганда 6ip кок мойын уйреют 1лд|' де тусть Кыранды аз тояттандырып болран сон, Омар Шо- канга: — Бауашарынды каршыраннан езщ ал,— дедк Шо­ кан каршыранын туярынан кусты алып, бауыздап, Омекеннщ канжы?асына байлады. Буран катты риза болран Омекен: Шоканжан-ау, сен муны кайдан бшесщ, ез1н тунгыш рет каршыраца кус алгызып отысын? — дед1. — Улкендерден ecTyiM бар,— дед1 Шокан.— Дэстур

бойынша алынтан анды эуел1 жасы улкенге, ыемесе уел не келген бргде жолаушыга байлаура THic емес пе. — Бакытты бол, балам. Эмэнда осындай инабатты бол,— деп, Омар Шоканга алрыс айтты. Канжыраларын куска толтырран саятшылар кешке карай тау койнауына юрдь Омекен жанына Шокан мен Дэр>байды алып, беткейдег! тоскауылга Kerri. Калган- дары Мусанын улкен улы Садуакастын басшылырымен айгайлап дабыл карып, ит косып, кику салып, тау етегБ нен коян, тулга какты. Омекендер аттарын тау етегшде калдырып, тоскауыл- ра жаяу uibiFbin, нысанара ш нетш THicTi жерлерд1 пэм- деп алды. Омекен 6ip мезплде Шоканга: — Анау тау етегшен кашкан тулкМ кердщ бе? Б 1зге карай беттеп келед1, каз1р-ак алдымыздан келденендеп етедь Сен дайындалып тур, атасын,— дедк Сейткенше болмады, артынан ит косып, дабыл карып, есж mbiFapFaH аншылардын дэл алдындары ит жоннан булан erri. Шоканнын кезеген мылтыры таре ете калды. Кездщ жауын алатын кызыл нарт жарк-журк eTin ты- пырлап жатты. Шокан ayeai к ш р ш турып калды да, со- нан сон тулк1ге карай тура ж упрдь Омекеннщ риза болтаны соншалык, таска шырып отырып, масаттанып муМз шакшасын екшесше урып- урып ж!берш, насыбайын атты. Шокан кызыл орман тулюеш Омекеннщ алдына енть rin алып та келдь EKi танауы желб1реп, куанышынын uieri жок едп — Шоканжан, 6i3 ceniR бул тырнак алдынды эженё арнаймыз,— дед1 Омар карт. Дэл осы мезетте алдан тары 6ip тулю mbiFa келдк Жерде жаткан мылтык Омекеннщ колына калай шнгеш- не коз жеспедк нобаймен нускап атып калды. Тулш кулап тусД. Жастар барып, оны алып келдь Оны Оме­ кен «анбасы жуык болсын» деп, жерден 6ip кетерш кер- Д1 де: — Алып жур,— деп Дэр1байра усынды. Аншылар Алабас, Жыланды, Керегетас, Уштаран, Кекдомбак, Саржал, Найзатас, Бержтас, Желтауларды аралай журш, атакты Баян тауына жакындап келдк Жер-суды жаксы бшетш Омекен саятшылырымен ка­ тар акылды, эр| энг!меш!л адам. Ашык-жаркын Minesi- 1S

мен, к.алжьщ-какпай энпмеге усталыгымен ол сез1мтал Шоканды жол бойында e 3iHe тартып алды. Bipre жол шеккен ею-уш куннщ imiane Шокан oFaH да ражап уна- ды. Онын акылына, туйгштШне риза болган Омекен бала екен демей езже тен-тус ересек, дана адамдай кв- pin сейлесетш болды. Аттылар Акшокынын асуына шыкканда, Омар: — Эй, токтандар,— деп жолдастарын токтатып алды. ©3i бермн алшысынан салып, атына 6ip жамбастай отыр. — Шоканжан,— деп Омар бетш Шоканра карай бур­ ды,— анау кершген квг1лд1р тауды кердщ бе? Баян тауы м1не сол. IIlipKiHHiH келбетше карашы, кандай кербез, кандай эсем! Аркада Кекшетаудан кейшг: атакты сулу тау осы. Белен-белен жасыл дала, Сарыбелдщ ортасын- да аскактап турран аррымак. Омар сьлтеген квркем тауга кумарлана тесше карап калган Шокан: — Омеке, бул тау нелжтен Баянаулы деп аталган?— деп сурады. — Шоканжан, осыны саран ез1м де айткалы келе жатыр ед1м. Ойымдарыны сурадыц. Бундай жайларды 6min, кешлге каттап журу кажет. Эйтпесе Сарыарканы жайлап кыстап журш, ондагы жер аттарына кеп журт назар да салмайды, б1лмейд: де. TinTi кейб1р акын, б:лг1р дегендердщ ездершен сурай калсан да, жарытып ештене айта алмайды. Олай болатын ce6e6i, жер аттары ертерек те койылран, оларды коюшы 6ip кезде осы араны мекен- деген калмактар болса керек. Сейлеуше бегет болмасын дегендей Омар ерн1ндег1 насыбайды тш м ен 6ip толгап, Tynipin тастады да, энг1- MeciH жалгай бердк Касындагылар оны уйып тыкдады: — Баянауылынын аты жайында эртурл! аныздар бар, Шоканжан. Оньщ 6ipi мынадай: казактьщ батырлары калмакты Сарыаркадан шыгыска карай дурлжлрш куа бастаранда, калмактар сырранап келш, осы Баянауылра табан TipenTi. Bapi жиылып, 6eKiHinTi дейдк Казактар келетш сол ж ак барытында сап тузеп батырлары тау ба- сында карауыл турыпты. Мандайдан этой салранмен казактар ала алмайды да, орагытып сырттан келедк К,а- sipri 613 бара жаткан Жасыбай келш coFbicnen алады. Осы айкаста калмактын атакты батыры Баян окка ушыпты, дейд1. Капыда кетксн ер атын еип'рмеймЬ деп, Я

калмактар таудык атын Баян деп атапты-мыс. Омар осыны айтып болды да, атын тебшш калып, женеле бер- дЧ.—Калган'энпмен1, Шоканжан, жол ycTi айтып берем. Саятшылар мшкене тасты асудан аса бергенде, тау ортасындагы шуккырда мелд1реп турган жасыл кел жарк ете калды. — Жасыбай осы ма? — деп сурады Шокан. — Осы, Шоканжан, 6epi журшдер. Мен сендерге 6ip тамаша керсетешн. Омар саятшыларды бастап, OHFa карай бура бердь Жолдык шьтыс жарындагы макайын тастармен корша- FaH уядай ашык аланга жеткенде, атыныц т5зг;н!н тежеп токтады. — Дэл осы жерд1 батырлар жасары деп атайды. Ша- буылта аттанар алдында Абылай батырларын осы apaFa жиып, мэслихат жасаган екен,— дейдк Будан кей1н Омар Баян тауынын атына байланысты ел аузындары жэне eKi энг1меш айтты. — TaFbi да б!реулер айтады: Муса мырзадан бурын дуан басы болран Умбайдыц тусында Баян деген орыс одан руксат алып, Баянауылдын онтустж бектерше, Са- бынды келдщ жарасына мекен салып, орын теушть Журттын Баян орыска, Баян аулага1, hfhh орманды тау- Fa барамыз дегеннен Баян тауы аталыпты, дейдк — YuriHiui 6ip кисын мынандай,— деп жалрастырды Омар сезш,— бул езще мэл1м атакты Козы керпеш — Баян сулу жырымен байланысты. Карабай мен Сарыбай осы тауды мекендептй дейдк Баян сулудык данкын ecTin, сырттан ашык болран батырлар теюректш терт буры- шынан андап келе бастайды. Сонда элг1лер 6ip-6ipiHe кездесш, жен сурасканда: — Кайда барасыкдар? — Баянра барамыз,— деп жауаптасатын кершедь Тау аты содан Баян атаныпты, дейдь Менщ еспгешм, Шоканжан, осылар. Бунын кайсысы шын, кайсысы жал- ран о жагын топшылаура киналамын, деп Омар карт се- зш аяктады да, калтасынан мушз шакшасын алып, кал- мак epiHin басына тык-тык урып, элпден 6epi босап калган ерш толтыра насыбай атты. Баян тауында ынталы жиенд1 кызыктыратын орын- дар толып жатыр. Сонын 1шшен Омар Шоканга енд1 1 А у л а — калмак тШнде— алгашкы, орманды тау деген свз 21

Жасыбай асуы мен Коныр эулие уйш керсетпекиН болып ; бастай женелдь Саятшылар Жасыбай кел1нен онша алые емес, Жасы­ бай асуына шыкты. — Омеке, келдщ, асудын Жасыбай атануы нелес­ тен? — деп сурады Шокан. — Казактык Жасыбай батыры осы асуда турып, со- нынан кутан калмакты аямай кырыпты. Кеп колга твтеп бере алмай, акыры e3i де мерт болыпты. Суйтш, асу со- нын атына койылтан. Асудан алпые кадамдай енкейген сон, Омар аттан TycTi. Швккен нардай ушлген ipi тастарта ж аяу журш барып: — ApyaFbiHan айналайын, Жасыкемшн жаткан жер1 осы деп атайды. Осы арата жерленсе керек,— деп, Т1зер- леп отыра калды да, мусылман салтымен куран окута KlpicTi. Ат уетшдеплер де кыбыр етпей, кас какпай ба- кылауда. Куран окылып болып. Омар мшнэжат етш, бет1н сипатанда, ат уетшдеплер сол кимылды тугел кай- талады. Бул ырымды Шокан да ктедк Асуда турып каратанда, Баянный бау-бакшата белен- ген он ж ак саласы, айдынды Сандык кел, алыстан кал- мак кыртан тауы тугел сайрап кершедк Ынтызар Шокан Омар картка жэне 6ip сурак бере турып, онын мэшн 63i топшылады. — Омеке, анау таудын калмак кыртан атануы, cipa, сол арада кыртын сотые болтан-ау? — Дэл солай, Шоканжан, Баяннан тыксырылтан кал- мактар анау квршген Кектаута барып паналайды. BipaK онда Баяндатыдай орман жок, жаланаш ашык тау кал- мактарта пана болмайды да, калын казак эу десш кор- шап алып, калмактарды кырып салыпты-мыс. Таудын калмак кыртан атануы сондыктан, дейдк Мынау жол шетшдеп 63iMi3 Kepin келе жаткан квп оба сонын куэсс. Куш бойы кус салып, ит жупртш, мылтык атып квп олжата баткан саятшылар кешкурым Жасыбай келМн жатасына келш конды. Шелекке шай кайнатып iiirri, кус етш асып жедь Не килы дэмдк тэтт|‘ татамдар жеп уй- ренген Шоканта айдалада, от басында штелген куйш кулше ас солардын бэршен де артык, бэршен де дэмд! кершдь Ол бурын болматан тэбетпен ракаттанып, жеть cin жедк ©зге жолдастары секыш ол да ат сотып, кал- жырап шаршатан халде едь BipaK отан карамастан кешл 22

lllejidezi тау эуеш кетер1нк1, киялы нибектей созылып, алыска шал- киды. Ем-уш куннен 6epi кергендерк еспгендер! 0FaH буюл 6ip мектеп Tapi3fli болды. Ой-epici кекш, акылы маркайып, дереу 6ip белеске ер жетш калиан секмдк Япырай, жер, дуние неткен кен, онын тумшаланып жат­ кам сыры кандай мол. 1Шркш, аралай берсе, кезе берсе, коре берсе, 6uie берсе! Соныц бэрш кеудеге токып ала берсе! Омар мен Дэр1бай арасында токым тесенш, ер жас- танып, eni колын тебеге койып, шалкасынан жаткан Шокам киялы шартарапка шыркап ушты. Онын барма- FaH, араламаран жер1 калмады. Кок туррындай мвлд1ре­ ген ашык адамдар артка тастап, ушкыр киял жымында- Fan жулдыздарга ж етп; жаркыраран алтын аймен ойна- ды. Шокан солардык да сырын б1луге кумартты. — Омске,— дед1 Шокан 6ip кезде. — Эу! — Ауылдын GMipineH энг!мелер айтынызшы! Омекеи бэлсшетш адам емес. — Айтайын, Шоканжан,— дед1 де, эцпмесж былай бастады. 23

— Менщ аншылыкка вте кумар жас кез1м, жасым сол кезде жиырманык екеуше жана жеткен шьшар дей- MiH. Ол уакытта бул елкенш ак мен кусы жыртылып ай- 'рылады. Мен, кебшесе, анды ж алгаз журш аулаймын., Bip жума шамасы тауда болдым. Кунде 6ip аю ды н; барып кайтатын жолын барладым. Ею кезеннш арасын- дагы дэу карагайдын басына шырып алып, караймын да отырамын. Bip куш осылайша бакылап отыр ед1м, аюым анкандап, эр швпт1 6ip шалып, каннен-капераз келе жатты. Аю кезенге шьша бергенде карсы алдынан 6ip ул- кен дала шошкасы суман ет т , OFaH карама-карсы кезде- cin калды. Булар 6ip-6ipiHe вш болады. EKeyi 6ipiHe-6ipi окыстан тап болган сон, турган жерлершде калшия карап катып калды. Eneyi де сайрап коз алдымда тур. 0 yeai кайсысын атуды тандауым керек болды. Аюды жу- астау керш, эуел! кос екпеден дэлдеп донызды 6epin кал- дым. Танадай кабан едк канк ете калды. Ок THin ашынран айуан сол безмен aioFa атылып, 6ip ж ак кабыр- гасын пышакпен тГлгендей рып осып, imeK-карнын жар- кыратып, enipe кулады. Сол арада тенкейш, доцыз бен катар аю да сулап жатты. Осылайша 6ip окпен eKi дэудГ катарынан кулатып мен олжага баттым. Ондай carri сапарлар аншылар ем!ршде бола бередь Саятшылар бул aitriMem кез алдарына елестет'т, бар ынталарымен тындады. Шеткерек жаткан, баскалардан жасы юилурейшш Касым коркып, Омекенкасына келш, Садуакас eKeyiHiH ортасына жетть — Ата, кызык екен, тары да айтынызшы,— деген да- уыстар жамырап кегп. Аксакал куланып: — Касым калай карайды екен. Айтайын ба, Касым, айтпайын ба?— деп сурады. — Антыныз,— дед1 Касым, цннюлдеген ж щ ш ке дау- ыспен yni эзер ecTmin. Барлыктары ду кулдь Омар карт энг1мес1н жэне бастап женелдк — Bip жылы Баянный басына шырып, 6ip yfiip кура- лайдын жолын тостым. Олар ете сак болады. Манына дарытпады. Будан кейш олардык етекке жайылып келш, eKi шын куз жартастын ортасындагы су ш етш жерш ку- зегпм. Кун ете ыстык ед!. Тустен кешн куралайлардын ен улкеш жартаска ш ырып, кузетте калды да, баскалары су iuiinMeflipi канып, лактарытастан-таска сеюршойнай бастайды. Сейтш журш 6ip лак мешч тап алдыма келд1 де, маран карсы карап тура калды. Кез1 кап-кара, адам 24

кезшдей. Ан болса да мен сэбид1 аядым, ата алмадым. М ент де элп сеюлд1 6ip жасар сэбшм бар efli, ол да вс* Tin елерш бтмей, отка тусед1-ау деген ой басыма келш, караптан-карап отырып элп арада кенл!м босап-ак ; кеткен!. Куралайлар керс!н деп мен орнымнан турегелд1м, 61- рак олар менен кашпады. KiM кас, мм дос екенш ан екеш ! ан да бьпедн олар менщ аяганымды сездь Омекек саятшыларга 6ipiHeH-6ipi кызык энпмелердш L тиепн агыта бердь маужыраган жазгы тун энпмеге ол да уйырандай, луп етпестен тынды да турды. Сарыбелден саргайып тан атты. Алтын nipniri кекп f Tipen кун шыкты. Сулу Баян кундепдей жаркырап кел- бетше юрдь Саятшы жастар кел бойын жаяу аралап, кызыктап S керш жур. Олар 6ip кезде келдщ батыс тусындагы «эу- | лие таска» жеттк EHi екЬуш метр, бшкип отыз метрдей утрейген тас унпрдщ алдында турып Дэр1бай: — Шоканжан, «Коныр эулиенщ yfii» деп аталатын унпр осы. IiuiHe юрсен, укпрленш кете береди— дедь — Сонда бул арада эулие болган ба? — Оны керген Kici бар дей ст бе, Шоканжан. Сондай [ 6ip аныз энпме 6ip кезде туып кеткен болар. Соны 6ipey- ден 6ipey алып кашып, журтка жаяды, сенедь Осында бала таппаган эйелдер, аурулар к ел т тунейдь BipaK онымен баласыздардан бала туып, аурулардын жазылып кеткенш мен вз басым KepreHiM жок. Саятшылар бес кун бойына Баян тауын армансыз ара­ лап, Keniaflepi квнш1геннен кейш, конага Бержтастагы Uapi6afl уйше келдк Дэр1байдын бес канат к арата yfli, шуйкебастау эйел1, тврт-бес кара домалак балалары бар \"fli. Адал erri малдан ушнщ твшрепнде шымшып жа- йылып журген 6ip сиыр, eKi ешм, 6ip койы бар едк Ол болмастан саятшы cepiKTepiH, алые Кекшетаудан келген Шоканды кой сойып, конак erri. Бер]ктас айнала твбешжтер ортасындагы жер астынан копарыла еркештешп шыккан жартасты тау. Онтусик жапл кун квз1не жем1р1лген, ен басында eKi жартас шо- киып кезге туседь Бауырындагы жартастар арасында eKi 25

алан бар. Олар: улкен койнау, кши койнау деп аталады ! Дэр1бай yfli сонын улкен койнауында. ' ! Byrm ri жылы, ашык кеш жастарды уйде отыррызба-Я ды. Конактар KemKi шайдан кейш, уй сыртындары денес-| ке mbiFbin, домбыра тартып, эн айтып сауыкка басты.1 Bip мезпл домбыра палуан Жакыпка THin ед1. Кужбен! бука Topi3fli жуан даусымен ол куршдеп коя берд!. 1 Атандим Жакып палуан бала жастан Талайды жыгып келем талгамастан. Адам жок бул манайда тек келет!н. Аскактап Баян таудай тудым астам. — Уап пэлИ Кушт1м-ай! Куресетш ешюм таппай, пнщ пысып жур екен-ау! — деп, Дэр1бай Жакыпты аркадан какты!— Ж1Г1Ттер, кэне, Жакыппен кайсын куресестдер? Ондай журек жуткан адам мундарылардын iiuiHeH табыла коймады. — Мен сендерге 6ip ойын керсетейш,— дед1 Жакып. — Кандай ойын? — Анау жаткан сыррауылды экелшдершк E ki ж!г!т барып, уп-узын, ауыр сыррауылды ею басы- нан KOTepin алып келдк Жакып сыррауылды орта тусынан нырына салып, тендеспрш алды да: — Ал енд1 тендей eKire болш т, мына сыркауылра мыктап асыласындар,— дедк Он шакты ж !пт жапырлап асыла бастады. — Асылып болдындар foA? — Болдык. — Болсандар, сактанындар! BepiK устандар! Жакып осыны айтып, иырындэры сыррауылды кос 6i- лепмен орай устап алып, шыркебелек айналдырранда, асылып турран ж!г1ттер дшрменнщ каларынша зырлады. Кейб1реулер жырылып та калды. Шокан ушга бул 6ip е тен кетпес тамаша ойын болды. Ертенше саятшылар ауылра кайтып коле жатып жэне 6ip кызыкка кенелдь Алдарынан ж ел KymiriH epTin кашкан каншык каскыр тап болды. Омар такия тебе- hi'h басына ж е л т шырып, аннын бетш б ш п алып, колын- дары кыраннын томагасын сыпырды. Талай кун бойына aHFa косылудын сэт1 туспей тыкыр- шып келе жаткан санлау кыран зулап аспанра шыкты. Ж!г!ттердщ тасыр-тусыр айкайынан сасып, каскыр ар- 26



тындары куш1ктерш тастап кете алмай, айнала кашьЛ жур. Аспандары алрыр кыран оны эбден бардарлап б а й кап алды да, сол зангар бшктен канатын жайып ж !б е р й сорралай кеп куйылды. Садак орындай зуылдап, б о р а т датып тушлш келедь Барлык саятшылардын eKi кез1 кы» ранда. Тебесшен TeHin келген тажалды ce3in каскыИ Kipepre жер таппады. Сейткенше болмады, кыран онм win те улгердк Bip аягы каскырдын сауырынан 6ip аярш басынан сап ете калды. Болды, 6irri сауда, болат туяк! тар жырткышты енд1 куткармайды. Ашулы кыран ауыы каскырды б1рнеше кадам жерге кетере ушып барып! алып сокты. Саятшылар да жапа-тармарай аттарын ко| йып бердк Е р л тм д ] керщдер деп масаттанрандай кас| кырды астына буктеп баскан такаппар кыран олардьи xyTin отырды. Бэршен бурын Омекен желт. Аттан жас| ж тттей жылдамдыкпен ceKipin Tycin, б ур к т н сылап-си- пап, колына алды. Одан сок томарасын кипздь Белть рж тердт 6ipiH Дэр1бай coFbin алып, екшппсш камалап кызыктап журш, Шоканра соккызды. Саятшылар Муса мырзанын аулына квл-Kecip олжа- мен оралды. Улкен-юнй тугелдей алдарынан шьтып, куанышпен карсы алды. Саятшылардын керген-бшгеш Шоканнын тырнакал- . ды букш кеш бойына энпмеге езек болды. IIIbiHFbic TepeHiH yfii iuii Муса мырзанын аулында 6ip ай жарым конак болды, сауык-сайранра кенелш, кызык- ка эбден батты. Ендо мше, жуз кайтара кош айтысып, аттанып барады. Зейнеп карындасынын терк1ндеген жолы деп Муса 6ip кора кой, Шоканнын жиенд1п деп, 6ip yflip жылкыны айдатты. Айраным бэйбшеге алтын тон жапты. 1лесш келген адамдардын бас-басына арнап кымбат сый-сыба- Fa бертдк Эрине, екшпи айтулы тон Ыклас биге тид!. Шынрыс тере дуан басы болганмен, Мусадай мырза емес-Ti, бул бертген малдарды Tepic кермей, тугелдей айдап кайтты. Сый конактарды Муса кундж жерге шырарып салды. Зейнеп aFacbma биыл куз Шоканнын Омбыра окура ба- ратынын айтты. Муса Шоканды KOTepin алып, мандайы- нан суйдь — Бакытты бол, журагатым! 0 ni Омбыда талай-та- лай кездесем!з.

Б1л 1м ж о л ы Кос ат жеплген жени трашпенке Омбыга карай зыр- :ап келедь Ат айдаушы хмпттен баска онда eKi адам бар. iipi он eni жасар Шокан Уэлиханов, eKiHiuici оны бейта- 1ыс елкенщ бейтаныс каласына epTin бара жаткан т и ­ на iu татар ж1пт. I Шокан мунда б ш м !здеп келе жатыр. « Шокан буран дейш ауылдары молдадан сабак алып, медреседе окыды, арабша хат таныды. Ал араб окуы мен |эрысша окудык арасы жер мен кектей. Орысша хат та- мымак туги, мына келе жаткан Шокан орысшалап 6ip ауыз сез сейлей алмайды. Жолаушылар eKi кун журш, Омбыра жакындап келдк TenipeK мидай жазык дала. Ka3ip жаз айы болрандыктан кекпекбек болып мелд1реп, масатыдай кулпырады. Bip мезгиде алыстан сарымданып EpTic бойынын кара-кек орманы карауытып кершдь Онын он жагынан мунаралы ийркеу, абажадай абактысы бар; ак патшанын Ci6ipfleri Tiperi, отарлау саясатынын каррылы тебет1— губерна- тордын мекеш болган Омбы каласынын бейнеа айкын- дала бердк Шоканнын бул улкен каланы тунгыш рет керук Кен кешенщ eKi капталына т!зи е орналаскан берене уйлерге ол ересек адамдай зешн коя, салмакпен ойлана карал келедк Трашпенке каланын орта тусындары eKi кабат онаша уйдщ эшекейл1 кек ала какпасына келш токтады, дала улпсшде кишген каршадай Шоканды полковник шенш- fleri жуантык, муртты орыс ecKi танысындай, ересек те- редей, шуркырап карсы алды. Колын ж 1берместен устап турып: — Жарайсыз, Шокан Ш ынрысович. Е нд1 ci3 бш м д ь вг. халкыцызра аса каж егп адам болып шырасыз,— дед(. Шокан онын сезш тусшбедй жалтактап тимаш татарра карады. Тимаш полковниктщ сезш жартылай татарша, жар- тылай казакшалап, бытыстырып аударды. Шокан шаттана кулш, басын изедк Омбыда 1813 жылы казак-орыс балаларын окытура арнап ашылган эскери училище болатын. Сол биыл кайта курылып, кадет корпусына айналды. Патша SMipi бойын- ша оран эскери казак-орыс балаларымен катар Ресей 89

патшалыгына адал бершген казак, бай-шонжарлары! султандардын да балалары алынатын болды. CoFaH казак сахарасынан алгаш ушып келген карл! каш Шокан едь Кадет корпусында ею бел1м бар еда. BipiHuiici так даулы, ете-мете сешмд1 адамдар балалары уипн. Онд) эскери офицерлер дайындайды, ал eKiHiuici жалпылам; бел1м. Шокан «буратана» халыктын баласы болгандыкта1 eKiHmi — жалпылама бел!мге кабылданды. Корпус бас- тыры мен генерал-губернатор оран эскери бшмд1 беруд|| лайыксыз кердь Оку басталды. Bipa3 кунге дейш Шокан татар тйпмаштын жетепнде болды, сабакка да сол апарады, каланы да сол аралата- ды. Содан кейш б1ртшдеп орысша сезд1 ездшнен тусше бастады. Шоканнын тьл уйренуге деген каб1лет1 керемет ед1. Bac-aHFbi не 6opi dip ай уакыттын ш ш де ол орысша кэ- д1мгщей сейлей алатын дэрежеге жетть Шоканнын ка- сында 6ip жылдай болуга ж!бершген татар тйшаидтын енд1 кажет1 болмай калды. Корпустын оку жоспары бойынша онда эскери пэн- дермен катар жалпылама география, ресей географиясы, жалпылама тарих, ресей тарихы, философия непздерк батыс Европа жэне орыс эдебиеттерк физика, химия, ал­ гебра, геометрия, тригонометрия, сурет-сызу, француз т ш , орыс tuiI жэне Keft6ip шырыс елдершц т1лдер1 окы- латын. iij Осынын аркасында корпус Шоканра жан-жакты б ш м бере бастады. Ею-уш ай шамасында ол орысша ерюн сейлейтш болды. Алрырлыгымен мурал1мдердщ кезше TycTi. Шоканнын ерекше кызырып эуестенген нэрсес!—KiTan оку. Ол корпус ютапханасынан 6ip ютаптан сон 6ip Ki- тапты алып оки бередц оки бередь Терец бш м дь саясатка ж епк мурал!мдер корпуста кеп болды. Олардыц б!рсыпырасы патшага ceHiMci3 бо- лып, орталык калалардан жер ауып келгендер едь Солар аркылы сол заманнын озык идеяларымен куреске ундеу- uii пшрлер1 окушыларра тарап, ciwice бердь Сабакка алгыр, ацдампаз,- туйшпаз Шокан парасат- ты мурал1мдерМц назарына тез шалынды. Сонын 6ipi 30

!, Казан университетшщ шырыс ф а к у л ь т е т Cixipin келген, ■ [корпусте эдебиет, ориенталист пэндершен сабак беруш! Сотников д е й т едь Ол Шоканды бауырына тартты, кеп- теген демократияшыл идеялармен байытты. , Сотников патша ушметше карсы адам едк Ж эзры демалысында казак даласына барып, кеш пелi халыктын аянышты турмыстарымен танысып, коп толганатын. Бул I кылыктары ушш Ci6ipre жер аударылып, сол жакта кай- I тыс болды. | Шоканра камкоршы болрандардыц жэне 6ipi орыс Iэдебиетшен сабак б е р е т Ф. Н. Костылецкий. Ол Петер­ бург ун и вер си тет у профессоры, атакты ориенталист- тюрколог Н. И. Березиннщ досы. Костылецкий атакты эдебиет сыншысы Белинскийдщ идеяларын насихаттау- шы нагыз демократ адам болатын. Ол Шокан аркылы казак фольклорынын кептеген нускасын жинап зерт- ' теген. Сонын 6ipi атакты Козы керпеш — Баян суду жыры. Костылецкий оны Шокан аркылы жазып алып, Петербургтеп Березинге жгбердь Соцынан Костылец- кийд1 де корпустан шыгарып, абактыра жапты, Ci6ipre айдады. Тарих пэшнщ окытушысы, саяси KayinTi адамретшде Омбыга жер ауып келген Гонсевский Шоканга экесшдей камкорлык icTefli. Тарих саласынан ете кеп б ш м бердк Ол Шоканра не килы ресми емес кггаптарды усынатын едк Революционер жазушы Н. Г. Чернышевскийдщ досы, Об1рде оныц идеяларын таратушы Ц. П. Локодовский, искусство мурал!м1 Померанцев, казак даласыныц тун- Fbim рет географиялык очеркш жазран Статков — бола- шак талым Шоканныц дуниеге кезш ашкан Mine осы адамдар болды. Шокан корпусыныц жорарры кластарында окып жур- генде К- К. Гудковский, Капустиндардыц уй imiMeH ара- ласты. Капустиннщ жубайы дуние жузше атагы шыккан химик Д. П. Менделеевту туран карындасы болатын. Булар аса мэдениегп, окымысты семьялар едк Булардын уйлерше ралымдар, жазушылар, саяхатшылар, cypem i- лер, музыканттар, тары баска осылар тэр1зд1 окыран, кез1 ашык адамдар унем! жиылып, мэслихат куратын. Россияда жэне шетелде болып жаткан жацалыктарды сез eTiceTiH. Бул адамдармен мэжш стес болу Шоканньщ акыл-ойын маркайта TycTi. Россия Тардыры жайында Л

корпуста ести коймайтын уытты сездерд1 ол осындг Tifli. Самодержавиямен курес идеяларын уарыздаушы! атакты петрашевшылар уй1рмесшде болтан акын Т С. Ф. Дуров пен жэне патшадан курын-жапа, корлык кв*1 pyuii улы жазушы Ф. М. Достоевский мен Шокан осы I кауымда танысты. Патша yniMeTi С. Ф. Дуровты революциялык жумысы Я ушш 1849 жылы ату жазасына буйырып, одан сон C i6ipre fl Ф . М. Достоевскиймен 6 ipre жер аударран болатын. Ти- а ieri мерз1мд1 етеп болганнан кейш оларга С1б1рде туру- I Fa руксат етшген. С. Ф. Дуров бул кезде жанбагыстын | камымен облыстык мекемелердш б1р1нде кызмет ic- тейтш. Улы жазушы Ф. М. Достоевский мен Шокан ел-елген- | ше достасып erri. Алые сахарада жатса да Петербургтеп | оран ез хал-жагдайын унем1 хатпен хабарлап, мундасып, ш сырласумен болды. Шокан корпуста эдебиет пэн1н ете-мете cyflin окиды. | Пушкин, Гоголь, Белинский, Герцен, Чернышевскийдщ енбектер1н, шетел жазушыларынан Руссо, Корлей, Дик­ кенс, Теккерейлерд1 терец зерттеп уйренедп Кейшнен Орта Азияны зерттеуип атакты ралым бол- FaH Г. Н. Потанин корпуста Шоканмен 6 ipre тэрбиеленд1. Ек1 алгыр жас 6 ipiMeH-6ipi тез шуй1ркелес1п, тез достас- ты. Ол достыктары вм1р бойына сакталды. Шокан ез!мен бфге окыран балалардык ш ш де ен 6 ip озаты болды. Бул женшде Г. И. Потанин езшщ кейшп кезде жазран естел1гшде былай дейдк Шокан он терт-он бес жаска жеткен кезд1н езшде-ак бэр1м1зден 6ip саты жогары турды. Кадет бастыктары 0 FaH болашак зерттеу- илдей немесе ралымдай карай бастады. Ол езшш квп окитындырымен, бш м дш пм ен 61зд1 тан калдырушы едп Шокан сол кездш вз1нде-ак улкен адам сек1лд1 ед1, ал 6 i3 одан жасымыз улкен бола турса да, OFan Караганда мул­ ле бала сиякты едш. Ол езшш б1зден артык бьлетшш мактаныш етш айтпайтын, 6ipaK оныц 61л 1м1н1н артык екеш эр жерде-ак KepiHin калатын. Баска жолдастары ушш де, мен ушш де Шокан «Европара караган какпа болды». Кейш атакты талым Шоканнык кадет корпусын- да окып журген жастык шарын осылай баралайды. Шокан жазры демалыска унем1 ата конысы Сырым- бетке келуш1 ед!. Окшау жерге, квгалра, ки1з, уйд! т1кт1-

periH де, окумен, жазумен болатын. Ел аузындары не ки­ лы елен, жыр, кисса, аныз эцпмелерд1, ертеп, жумбак, жацылтпаштарды жинайтын. Одан жалыга бастаранда, кус салып, ит ж упртш , ан аулап саят icieyre кумар едь Сейтш, ол кузге салым Омбыра халык мурасынан к.оржын толы тьщ материалдар, дала и р ш ш п ш к кеуде толы умытылмас мол эсерлерш ал ьт кайтатын. Кадет корпусын Шокан 1853 жылы он ceri3 жасында жаксы 6iTipin шыкты. Алрашында ол Ci6ip.aeri алтыншы казак-орыс эскери полкында кызмет етт1. Бшм-кабьлетР мен кезге тускен сымбатты жас офицерд1 6 ip жылдан кейш Сибирь генерал-губернаторы Гасфордт езше адю- тант етш алды. Арман Алтыншы казак-орыс полкындары кызмет те, генерал- губернатордын адютанттыры да Шоканды канараттан- дырмады. Бундары куп таксырдан басканык кереп жок 6 ip сарынды топас eMipre ол жеркене карады. Qcipece губернатор TOKiperiHiK ауасы да лас едк Генерал-губер­ натор Гасфордтын улты нем1с. Акша мен данк куып кана журген ол тент1реме шмд1 баркадар таптырады? ©3i кыз­ мет ieren отырран Россиянын, кала берд1 коластындарч казак сахарасыньщ тагдыры, болашагы жайында ол 6 ip мыскал ойланрысы да келмейт1н. Кез1н шел баскан Даккой губернатор салтанатпен кенсесше барады, салтанатпен уй1не кайтады, кунде жиын, кунде той. Осынык бэршде келеккеше epin Шокан онык касынан exi ел1 калмауы керек. Бул OMip Шоканды тез тойрызды, журепн айнытты. Гасфордт мунда жалрыз емес-тк Онык иен жактан жалпак елд1 жэб1рлеп, пайдара белшес1нен батып журген Фридрихе, Кройерус, Куры тэр1зд1 алаяк сыбайластары бар ед1. Булар да Россияра кел1п cinin кеткен пайда ку- нем, жемкор нем1стер, патшаныд отарлау саясатын бас пайдасына бешмдеп жузеге асырушылар. Губернатор мекемелер1не кызметке келген буратана халыктан шыккан уыздай жас офицер алгашкы бетте-ак булардык кез1не т1кендей кадалды. Олар оны елемеуге тырысты, 6 ipax бул мумкш болмады. Шокан оз1н тез таныта бастады. Ал, Гасфордт уш1н ж е р г т к п халыктан шыккан окы- з—н Сокп.кб.

мысты офицер ауадай кажет едк Сырын-кырын, м1нез!н, ri.TiH тусшбейтш жалпак елд1 Шокан аркылы билеп-тес- теу колайлы скенш ол жаксы урынды. ... Генерал-губернатор Гасфордтын уйшде сембМк бал (сауык Keuii) 6Tin жатыр. Губернатор карамарында- ры полковниктер, офицерлер, Омбынын ьшай мен сьшай басшы шенеуниктер1 жиналран. Балдын кызран кезц Шокан би залынан терлеп шыкты. Сол кезде 6ipey оныц арт жагынан келш, колтырынан устады. Жалт бурылып караса, жирен муртты Кройерус екен. Ол эсте Шоканра жоламай, салкын, ресми амандасып журуил едк Ko3ipri KecKiHi олай емес, кезшен жымыскы кулк1 байкалады. Кройерус стол басына Шоканмен катар келш отырды. Хрусталл рюмкадары мелд1р шарапты колына алды да: — Мен осыны азбен достырымыз ушш irnin койрым келедь Калай карайсыз, Шокан Ш ынрысович? — дедк — Болмаеан достык ушш калай iuiyre болады? — Болмаса, енд1 болады. Сол достыктыц бастамасы ретшде мен ci3 re 6 ip сыр айтайын,— деп, Кройерус Шо- каннын кулагына аузын такаранда, суп-суык каткыл мурты Шоканнын бетше тидк— Ci3 абай болыныз, Шо­ кан Ш ынрысович. Ci3 мунда жалрыз екешшзд1 умытпа- ныз. Сибирдщ казак-орыстары ci3 тэр1зд1 дала баласы- нын кезге Tycin, кетершгенш кере алмайды. Олар бержа- гымен достаскансып ж урт... Кройерустын сезш аярына дейш тындап жатпастан Шокан орнынан ушып турегелдк Карсы алдында отыр- ган Г. Н. Потанинд1 кысып-суйш, ежет таза даусымен: — Мырзалар! — дегенде, журт жым болып, жапыры- ла карады,— Мырзалар, шэрбет суындай eiu6ip коспасы жок осы алтын шарапты орыс-казак халыктарынын мэн- ri-баки мызгымас ак ниет, адал достыры ушш m in кою- ларынызды сураймын! Кызу журт дурл1ге кетершп, костап кегп Шоканды. Кройерус не iCTepiH бшмей, абыржып калып едк жалгыз ез! отырып калганра ыцрайсызданып, ол да турегелдк Кыпша бел хрусталл рюмкалар сонрыр-сынрыр THicin, тенкершп жатты... Бал 6 irri. Журт тарай бастады. Шокан мен Потанин колтыктасып 6 ipre шыкты. Шокан курсЫ п алды да: «Григорий Николаевич,— дедГ— осы eMip меш той- дыра бастады. Пайдалы б1рдекемен шурылданура кажет- 34

s i ен кымбат уакыттарымнын текке ©Tin ж атканы на ею- §аемш. — Тусшемш, Шокан Ш ынрысович, тусшемш. Бул зрта ci3re кол емес. Ci3 рылым ушш жаралран адамсыз. I — Рылым салаларына кез яйберш карасан, — дед! IШокан,— eKi турл1 тарихты зерттеумен шурылданады екен. Bipi жер тарихы, eKiHiuici сол жердщ бетшде ecin- енген, жер кожасы ел тарихы, hfhh kof3m тарихы. Осы ieKi саланын екеушде де aai кунге дейш i3 туспеген, кай- мзры бузылмастан тунып жаткан беймэл1м жэШттар каншама! TinTi онша алыска бармай-ак осы ipreMi3Aeri казак даласын алып карайыкшы. Мэдениетт1 кауымдар 5ол женшде не бшед1? Россия не бьпед1? Тым аз бкчедк успрт кана бшедк Ал, онын аржарындары Орта Азия, )К,ытай империясынын б1збен шектес елкелер1 рылым ушш ;эл1 де болса актандак куйде калып отыр. Мен осы елден, осы топырактан шыккан санаулы рана окыран азаматтын 6ipi болрандыктан ез1мнш осы кызмет жардайымды мак- сатсыз вткен, боска кеткен уакыт деп есептеймш. 03iM,ai дуниеге экелуип халкыма, каранрылык пен дум надан- дык туншыктырып сорлап отырран халкыма, тым курса 6ip тал шырпы курлы сэуле туарсем, пайдамды типзсем, | колымнан келгеншше енбек етсем деп армандаймын. вйт- | кен1 мен, Григорий Николаевич, бул елд!, бул аймакты | баскалардай емес, жаксы бшемш рой. Туран ел1мд1 жан- [ тэшммен суйемш foA. Сондыктан да мен бул елдщ тар- дыры унин куйзелмей, толганбай шыдай алмаймын. — Ci3 MeniH кекеШмдеп армандардын пердесш басып келепз, Шокан Ш ынрысович,— дед1 Потанин.— Менщ де кексегешм осы жай. Казак даласын, оны мекендейтш ка­ зак, орыс халыктарынын тарихын зерттеп б1лу азбен 6i3 ymiH касиегп максат екеш даусыз. BipaK, Шокан Ш ын­ рысович, шынын айту керек, бул женшде а з д щ зор ар- тыкшылырыныз бар. Ол азд щ осы халыктан шыкканды- рыцыз. Ci3 онын беагшде тербелш, ана супмен коректе- Hin встщ13. Казак жершщ, казак халкынын улттык ерекшелшш азден артык байымдайтын адам cipo да табыла кояр ма екен? Б1здщ жорарыда отырган мэрте- бел1 TepeaepiM i3 осыны тусшбейд! Foft. Кормеушдер рой олар, шукып керсетпесе кермейд1 Foft, сарнап айтпаса укпайды рой. — Дэл солай, Григорий Николаевич,— деп Шокан ауыр курсшд!.

iКазак даласын зерттесем деп армандаран Шокан о туралы тарихта мэл1м маглуматтарды жаксы бьпетш ед1 Казак даласы он ceri3iHiui гасырдан бастап зерттеле бас- тады. Шаруашылырына, жерше, географиялык жардайы- на карай оныц уш жузге белшу1 де осы кезде болатын. ¥лы жуз Жетчсу бойын, Орта жуз казак жершщ уштен 6ipiH алып жаткан Сарыарканы, Kiiui жуз казак даласы- нык батысын мекен етедь Бул кез казак халкыныц Россияра ез ерюмен косы- лып, казак-орыс халыктарынын коян-колтык туыстасып, бауырласкан шары. Орыска алдымен 1731 жылы К1ш1 жуз косылды, одаи кей1н 1740 жылы Орта жуз, акырында 1746 жылы ¥лы жуз косылды. Казак халкы тарихында бул улы кезен болды. Осыдан осылай Россия патшалыры казак даласын зерттей отырып, канатын орта Азияра карай жая тусть Атакты dipiHiui Петр заманында Россиянын экономи- касы мен мэдениет1 дурл1ге дамып еркендедк соран бай- 1 ланысты Россия империясынын Сибирь, Киыр Ш ырыс, Казакстан, Орта Азия тэр1зд1 шалрай елкелер1 рылми туррыдан жоспарлы турде зерттеле бастады. XV III расырдын басында тунгыш рет казак даласын зерттеу ушш 6ipiHmi Петр Бекович-Черкасскийд1к (Дэу- леткерей) экспедициясын уйымдастырды. Оньщ туб! Кав- каздык аса 6ip алрыр адам болатын. Бекович-Черкасский Каспий тен1з1н1н жагалауын зерттеп, картара Tycipfli. 1748 жылы Каспий макында белг1л1 саяхатшы Рычков болып, толырырак зерттейд1 жэне «Орынбор елкесш к топографиясы» деген ек1 томдык енбег1н жазып шыгара- ды. 1768— 1774 жылдары Каспий тен1репн академия эк- | спедиясын баскарран академиктер И. И. Лепехин, И. С. Паллас, Н. Я. Озернцкийлер зерттейдь Будан кей1н де бул манга б1рнеше экспедиция келд1. 1847 жылы Крылов Сырдариянын теменг! агысына Райм 6eKiHiciH орнатты, ол 1851 жылдан бастап Аральск деп аталды. Арал тещзш тольтынан зерттеп, рылми кептеген жу- мыстар жург1зуш1 капитан Бутаков болды. BipiHiui Петрд1ц куларына Жэркент манында алтын кеп деген дакпырт жетедь Жака квтер1л1п келе жаткан

Россия пмпериясы уиин алтын вте-мвте кажет-ак. Оны 1здеп табу уипн патша казак даласынын шьтыс жарына, lEpTic бойына, еюнип рылми экспедиция уйымдастырады. Оны баскарушы подполковник Бухгольцын болады. Бух- гольцын Тобол каласынан жанына 6 ip мын бес жуз сол­ дат косып алады да, ею мын терт жуз елу адамдык жасакпен EpTicTi врлеп, сапарра шырады. Жэркентпк кай жерде екенш, оран баратын жолды бшмегенджтен олар кеп сандалып, EpTic жарасына Ямышев бекМсш орнэтады. BipaK сол кезде Алтайды мекендеген калмак- тар 6eKiHicTi камап алып, зор куйзелушшкке ушырата- lды да, Бухгольцын жасактарымен Kepi шепнш, Омь езеншщ Ерт1ске куятын сарасына Омбы каласыныц ipre- ciH калайды. 1817 жылы осы жолмен Ступин EpTicTi жагалап келш, Семей беюшсш салады. («Семей» — орыстын «Семипа- лат» hfhh «жет1 шатыр» деген сезшен шыккан.) BipaK булардыц 6 ipne-6 ipi патша жарлырын орын- дай алмайды. Жэркент оларра беймэл1м болып кала бе- редь 1819 жылы 6ipiHini Петр калай еткен кунде де Жэр- кенттеп мол алтынды ашып, туракты бекШстер салура майор Иван Лихарев™ ж1бередь Ол касына терт жуз кы- рык адам алып, улкен кайыктармен EpTicTi ерлей жузедк Содан Зайсан келше, одан эрмен кара Ертшпен жузген бойда Кытай шекарасына барып жетедь Одан эр! жолын калмактар богеп ж 1бермеген сон, кейш шепнш келед1 де, i Ерт1ске Ульба езеш куятын жерден 1820 жылы бскемен | 6eKiHiciH салады. Павлодар каласыныц ipreci де осы жы­ лы каланады. Казак даласынын шырыс елкесш шенгелше алып бол- раннан кейш, патша ук1мет! аранын Орта Азияра карай ашты. Бул кезде казак сахарасынын октустж enipi Турк- станра дешн Бухар хандырына карайтын едй Будан кей1н орыс acKepi EpTic бойынан оцтустжке беттеп келш, октустжке 1854 жылы Аягез аркылы 1леден 0Tin келш, Верный (Алматы) 6eKiHicin салды. Сейтш, Шокан рылым майданына шьжар карсацра дейш Россияныц канат жайып, барлап, байкап улгерген аймары осы болды. Ол Орта Азиянын аскар биж таула- рына келш ™реледь Ал одан api не бар? Ол жактыц жер жардайы, ауа райы, халкы, ол халыктын кун Kepic Tip- ш ш к калпы, эдет-рурпы, салт-санасы, тарихы мен бола- 37

шары кандай — бунын 6api рылымра эл! женд1 мэл1м еме I болатын. Аскар тауды тунгыш рет асып етш, онын аргы е ш р 1н | , деп жумбак ем1рдщ сырын элемге жария eTin танытушь! , 6ipiHmi ралым, жас офицер Шокан Шьщрысулы Уэлихаи нов болды. Bip кездеп кекейтес™ арманына ол нагыз е Д журектшкпен жетть Сарыарца саяхаты Бугш танертецнен бастап генерал-губернатордыц уй-’ iHe карай журт эрылып келе бастады. Булардын 6 ipcbi-, пырасы Гасфордтыц карамарында штейтш жарымпаз! шенеуниктер болса, енд1 6 ip cypeHi сэры ала шекпен ж а-' мылган жуан карын дуан басылар. Осы сонрылардын! ш ш де казак халкына аты эйгЫ болган Ш ынрыс Уэлиев, 1 Муса Шорманов, Кунанбай вскенбаевтар бар. Дуан б а -! сылардын артынан шубап калыц Kyni, узын шапан киш ! куннш ыссылыры емес, генералдын пысынан терлеп-теп- ииген би-болыстар да аз емес. Осы айтылрандарра кшм-кшс, журш-турыстары, мше- 3i де уксамайтын жупыны интеллигенттер де кершш калады. Олар: Гудковский, Капустин, Потанин. Шокан сияктылар ед1. Генерал-губернатор эуел! дуан басыларды жекелеп кабылдай бастады. Бул онын кептен машыктанран тжмд1 тэсйп. Генералдын алдын квруге сэт! тусе калган казак тврелер1 сый-сыбагасыз ешуакытта да келмейдг Оны бе- ру, алу кезшде бегде кездщ болтаны лайык емес. Бул кезде взге журт губернатордын кен сарайына жи- налып, тосып отырды. «Тойынып» болганнан кейш карсыдары белмеден не- | керлер1мен Гасфордт шыкты. Ж уртка басын сэл рана j nin, амандаскан болды. Залдагыларда ес калмады. И ш п, буплш , кулдык урып бастарын шулрып эрмм ез ьптипа- тын бишаралана керсетш жатыр. Эншешнде жартастай мызрымайтын жуан карын терелер губернатордын ал- дында жайылып жастык, иМ п тесек болып, каусап тур. Губернатор мжбеге шыккан калпында сейлеп ала женелдГ — Курмегп мырзалар, мен аздерд! бупн yiu jyp m жардайга байланысты шакырып отырмын. BipiHuii, 6i3- aiH камкоршы данамыз — ак патша казак халкынын ка-

мын ойлап, экел!к жана 6 ip жаксылык 1стемекш1. Сары- I арканын тап ортасынан, уш дуанга урымтал Каркаралы мен Баян таулары арасындары Коянды дейтш жерден, жэрменке auiyFa руксат бердк Патша арзамнын халык ;; муктажын етеуге барытталран осы MefiipiMiH аздерге !. куанышпен хабарлай отырып айтарым: жэрменкен!н ашылу карсанына оран елден мал айдататын болыныз- ii дар. Онда 6api дегендей болу ушш, тэртшпздш шыкпауы ’ ушш, 6 i3fli« эскери адамдарра квмек керсетМздер. ЭлгГ.. I) балалайка устаран тэртшаз акынсымактар, канрыбас та­ ры 6 ipeyaep ойыннан от шырарып, 6i3re экем1здей жак- i сылык icTen отырран патша арзамнын алдында бет1м1згс е куйе жагып журмесш. Осыны аздерге катты ескертш ' айтамын, мырзалар! — Екшин айтайын деген1м — биыл сайлау кырда куз- I ге карай етюзшмекшк Оны етшзуге губернадан эдш, и адал адамдар ж!бер1ледк Карангы халыктын арасында I' партиягершшк куш л болатыны маран эбден мэл!м. B i- рак 6i3 аздер сеюлд1 ак патшага жан-тэшмен адал кыз- | мет аткарып журген адамдарды каражу кылмауы уиин жэрдем1м1зд1 аямаймыз. 1 Губернатордын бул айткандары ел iuiiHe от тастау едк Ол онын солай болатынын кун iarepi 6iae турып. эдей1 icTereHi. Мына отырран би, болыстар eHfli осыдан аттаны- сымен-ак карбалас эрекетке Kipiceai, ел ш ш де партия | курады. Губернатордын бул кылыры мысыктын тышкан- I мен ойнараны тэр1зд1 киястык кана. — Ушшил,— деп жалрастырды Гасфордт сезш,— мен ! 6yriH мархаббатты ак патшанын 61'зге сенш билетт отыр- FaH казак даласын ез кез|‘ммен Kepin, тану максатымен аралауга шырамын. Бул сапардын рылым ymiH де зор манызы бар. Касымда ралым адамдар болалы. Онын irninae казак халкынын жардайын жаксы б1летш Шокан Ш ынрысович Уэлиханов, эне, ана турган мырза бар. Журттык K03i бойы сымдай тартылран, жарастыкты эскери кшнген сымбатты жас офицерге тусть Д у кол ша- палактап: — Сапарларыныз он болсын! Кел1шздер1 Курмегп конагымыз болыныздар! — деп дауыстап жатты. Арада 6ip сараттай уакыт еткен шамада генерал-гу­ бернатор нвкерлер1мен Сарыарканы аралауга жолга шыкты. Манагы жиын Tirici сетшемеген ка.ппы эл1 тара- FaH жок болатын. К,алын топ Гасфордты шыгарып салып,

паром аузында кош айтыспакка Ертк жагасына карай женкш. Алдында алты салт атты, артында алты салт атты жа- caFbi бар, уш б1рдей аккудай шанкан ак боз атты парлап жеккен салтанатты пэуеске каланын как ортасымен ко ныраулатып еткенде кез Tirin карамаган 6ip жан калма ды. Пэуеске EpTicTiH жиепне келш токтады. Жиылран калын журт жарылып жол бердь иш п, бугш п кош ай тысып жатты. Кутунплер, солдаттар бурыннан дайындалран паром Fa пэуескеш туардк Торт суйретпемен журетш жаман паром уш ат пен пэуескежн салмарынан сура бата жаз дап калды. Губернатор жиылран журтка кош айтысып колын сермедй касында салмакты жузбен карап Шокан турды. Паром EpTicTiH мелд1р суын шайкалтып козгала берд1. Будан сок аржакка салт аттылар етюзьлдГ Журт тарай бастады. Губернатордын ж у р т , аралап шыкпакшы жолы: Квк шетау, Баянаулы, Коянды, Каркаралы, Балкаш, Аягвз Тарбаратай, Зайсан, вскемен, Семей, будан сок кайтадан Омбы едь Жолаушылар 6eTi Кекшетау. Айнала ж1бектей кул пырран кек жасыл дала, ескектей соккан самал жел. Кен далара коз ж1бере отырып, Шокан будан ceri3 жыл бу рый осы жолмен Омбыра алраш келген сапарын еске алды, касында тшмаш татар бар едь TyFan жердщ сон дары эсем калпы езгермепл де, Kip шалмапты. Алда оны ата мекен1 Сырымбет1 тосып тур. Шокан кадет корпусын да окып жургенде жыл сайын осында демалыска келш турды. Элдекашан сарынып, аксап келетш едь Сонын бэ ршде эрльберл1 осы каска жолмен ететш. Анау шырыл даран боз торрай, калыктаран кезкуйрыктар Шоканды талай карсы алып, 1зг1 canapFa шырарып салган. Ещй Mine Шокан бш м д! адам болып, кемелше келш жетшген шарында тары келе жатыр осы жолмен. Ой ус- тшде келед1. CyfiiKTi Сарыарканын бурын кермеген жер- лерш де араламакшы. Сонын 6api жай аралау, эуеспк саяхаты, Гасфордты колпаштау рана болмак емес, Шо­ кан енд]' осы жалпак даланык, калын ел-журттын сыры- на, ой-арманына, TipuimriHiH сан алуан кунгей-тер1скеш- не кулак Typin, керген-туйгенш санасына куйып ал- макшы. 40

Зердел1 Шокан бул сапарын ез ойында осылай ныса- налап келедь Гасфордт аны-муны жагдайды сурай отыру ушш Шо- канды эдеш касына отыргызып едй Орта Азиянын ала мойнак кунлген кара кусынша коразданып койып, ол: — Казак даласы жаздыгуш тым эдем1 екен. Гудков­ ский жыл сайын жазгы демалысында семьясымен Кекше- тау, Баянауыл, Каркаральша кететш едй Мен онда не кызык бар деп сураганымда, «Ресей швейцариясы емес пе ол жерлер» деуни едь Сонысы рас па деймш? — дедк — ¥лы мэртебел1 таксыр, Сарыарка ешршдё эдемш - riH тшмен сыпаттап айтып бере алмайтын жерлер бар. Оларды эл1 езадз керш, багаларсыз,— дед1 Шокан. — Бул елкеш Сарыарка деп атауынын ce6 e6 i не? Ол нелжтен? Шокан эуел1 генералка «Сарыарка» деген сездщ дэл магнасын угындырып алды да, эрмен карай шешен тш- мен баяндай женелдь — Осынау Сарыарка деп аталатын аймак казак же- piHiH уштен 6ipiH алып жатыр. Бул атаудын география- лык зор мэш бар, халык оны тауып койган. Bip жагы Оралга, eKiHuii жагы Алтайга лрелш жатканулан-байтак кен жердщ орта арка тусы беленд1 жазык дала, денес- кырат, т1збект1 тау жоталары болып келедь Олардын ш ш де айдынды ¥лытау, Баян, алдымыздагы кеплд1р Кекше, мунарлы Каркаралы таулары ерекше жаралган керкем жерлер. Сарыарканьщ кыраты солтустшке батыс Сибирь ойпатына карай, онтустшке Балкаш, Алакел ой- патына карай енкешп аласара береди MiHe, осы eKi ара- лыктык ауа райы кургактау, жауын-шашыны, ылгалы аз бэлады да, жаздын eKiHmi жартысынан бастап кун как- тап саргаяды. Казактардыц бул елкеш тапкырлыкпен Сарыарка деп атауы осы себептен. Жершщ сырт нускасы езге тешрекпен салыстырганда, арка тэр1зд1 кетерщш, бшк, opi ол бушл жарты жаз бойына мунартып саргыш- танып жатады. Шокан CG3i иланбасына коймаган Гасфордт: — Иэ, халык бшед1 калай деп атауды,— деп, е з ш т казак жер1 жагдайынан тук сезбейтшш мойындаган тэ- р1зденд1. EpTicTiK сол жагындагы мидай жазыкпен жолаушы- лар катты журш келедь Кун ыси бастады. Алдагылар унем1 cap жел1спен, арттагылар шокытумен келе жатыр.

Адамдарра да, arrap F a да б1раз демалып, тыныратыя мезпл жеткен тэр!здк Bip кезде жолдын он жарында окшау жерге ттлген шараладай eKi ак уй, онын ар жарында жаралай KOHFaHj ел, айнала жайылран мал кершд!. Сейткенше болмады exi адам карсы алдынан ат койып uibiFa келдк Олар ана-| дайдан аттан тусш, генерал пэуескесш тосып турды. Журпниллер токтап, жен сураса, KapiM дейтш болыстыц! Ж1берген адамдары екен. Шокан мэн-жайга тусжгеннен кейш, касындары Гас- i фордтка: — Осы жерлерд! жайлайтын Атырай руынан шыккан KapiM дейтш болыс а’здш жолынызра эдейшеп уй rirln, ; тосып отырран кершедь Калай карайсыз? — дед5. \\Гасфордт келген екеу'ше 6ip-6 ip карап алды да, сэл ойланып: — Барайык,— дедк Муны еслгеннен кейш, келген екеу ауылра тары ат 1 койды. Пэуеске олардын i3iMeH бурылды. Жолаушыларды быртык бет, шуйдеа шыккан ceMi3 KapiM болыс бастаган, казакша жаксы кишген топ ал- дарынан шырып карсы алды. Гасфордт пэуескеден ыны- рана Tycin, бас Hin кана амандасты. Кутуипдей бэйек I боп, KapiM ак отаудын eciriH нускап, колды-аякка тура ! алатын емес. Жолаушылар уйге юрдк Алты канат ак уйдщ жайнап тур. Жерге кшз жайылып, онын устшен шымкай, кызыл ала шлем теселген. Тердеп терт сэры ала эбд!ралардын устше де масаты юлемдер теселш, mafti I керпе, кус жастыктар койылран. Как ортада, кымыз Hici буркыраган улкен кара саба. Гасфордт осынын бэрше айнала кез тастап турып: — О, киргизские юрты хорошие,— дед!. Сосын тердеп эбд!ранын 6ipiHiH ycTiHe барып отырды. Даяшы ж т т т е р аяктарынын ушынан басып дастар- кан жайды, кушлдетш саба ш алдк KapiM болыс Шо- KaHFa: — Шоканжан, 6 i3 орысша бммейм1з foA. Б|'здш дэс- TypiMi3fli терене езш тусшд!ре бер. Казакшылап эуел! кымыз беретш шырармыз,— дед!. Гасфордт карсы емес екенш б1лд?рд1. Кум1стеген улкен карлен кеселерге кымыз куйылды. Шокан генералга кымызды калай жасалатынын айтты. Гасфордт шелдеп-ак отыр едк Бие cyti дегеннен кейш

жирен|нк!реп каллы, сонда да болса сыпайыгершшк сак- тап, аузын кымыз Tieren алатындай эрен типзш, 6ip жут- ты. Басын жиркене шайкап: — Шампанскаяра уксайды екен,— дед!. Сарыарканын сэры кымызын ансап жеткен Шокан торенщ м!нез!мен санаспады. Кесе толы кымызды суйане ciMipin, басына 6ip-aK кетерш койды. KapiM: — Таксыр, жаратпай отырсыз ба? — дед1 улыкка. Гасфордт: — Ракымет,— деп, басын изед1. Бул уйдеп сыйлы конак Шокан мен Гасфордт кана. Он eKi адам аткосшы солдат, стражниктер баска екшил уйде. Олардын Ko6i кырра шырып кымыз iuiin, теселш журген кулар 6ipiHeH-6ipi калыспай, алтеп отыр. Шокан кымыздын пайдалы касиеттерш мактай оты- рып, терес1не тары 6ipa3 ш ю здк НИраздан кейш уытты сэры кымыз бойра тие баста- ды. Жолаушылар ас дайын болганша демала турура те- сек салрызып, жатып калды. Жолаушылар кун кайта уйкылары канып оянса, кой eTi де дайын болран екен. Шокан мен твре бой жазып сыртка шыкты да, бетГколдарын жуып, салкындаран сон, аска отырды. Шокан генералра erri колмен жеу, арнап сойран мал- дын басын устау TapTi6 iH, казактарда шанышкы болмай- тынын айтты. Ет тураушылар етл жуп-жука етш, майын LniKTipin, эдемГак турап жатыр. Гасфордт басты жемей, сыррытып Шоканра усынды. 0 3 i еттен eKi саусакпен Fa- на ш п алып, аздап жеп отырды. Шокан бас жеуд1н тэс1л!н ешюмнен сурайтын кер!нбейдк Эуел! уртынан 6ip necin, e3i асады да, содан кейш кулак, кез тандайлардын к!мге арналатынын улыкка баяндай отырып, табактас адамдарра тугел таткызды. Бас ж е у д т TapTi6 i осылай болады дед1. Кэр1мшк торт жасар ерке баласы улыкты кызыктап, уйге 6ip Kipin, 6ip шьтып журген. Ол к1ргенде, KapiM кымсынып калып, терен'т алдында 6ip сойкан ic- теп коймаса ип efli деп, баранадан 39peci ушып, сырт айнала 6epin, балара ю ж М п отырран. Шокан сол бала- ны «Мэ кулак» деп шакырранда, бала тврде отырран Tepeimi керек кылмастан, онын алдын орарытып, тура жупрдк Сасып калган KapiM: Ой мына текс1з! — деп ор- нынан ушып турегелд!. BipaK баланын кимылы жылдам- ак efli, 03iHiH кунде жеп журген куныгып алран сыбара-

лы мушесш шап 6epin алды да, б1рден аузына салды. Генералдын етепне сурше-мурше 1зжше кейш женелдь ' — Кап, мына ит! Мына теказ! — деп, KapiM сасканы- нан не icTepiH бьпмедк Онын куш бойгы кошеметш бала таптап кеткен сешлдендь Сорпа iinumi, дастаркан жиылды. Улыктар кол жуып, | серуенге далара шыкты. Гасфордт пен Шокан алда, буларды жэмпайлап, гене­ ралдын екшпл жарында KepiM недель 03iHiH осы дэре- жесше арттагылар мен келденек журттык алдында icin- Keyin, TepiciHe эзер сыйып келе жатыр. Терелер айнала TeHipeKTeri табиратка кез салып, танудагы езен басына барып кайтты. Кун салкындап, ат тойынды. Терелер уйге келш, шай iuiTi. Шокан Кэр1мнен бул жердеп елдщ хал-жэшн, ша- руашылырын сурап, койын дэптершежазып алып отыр. Элпнде серуендеп журш ол эр немет туртт, жазып алу- мен болган. Жолаушылар бул ауылдан кешлд1 аттанды. Генералдын сапары, журер жолы ел арасына тугел жайылып улгерген едь KapiM аулынан онша узамастан- ак уй Tirin кутшген бай-болыстардын кулдык урган даяшылары тары ушыраса бастады. BipaK генерал енд1 оларра мойын бурран жок. Коныраулаткан Kyfli inrepi тарта бердь Сол жургеннен кас карайранша журш, аттар эбден сабылды. Жолаушылар кешке Камысты келдщ жагасы- на жетш, шатыр курып, конура жатты. Шоканнын айтуы- мен аттар тан асырылды. Ертешне кешке карай алыстан сарымданып Сырым- бетт)н айыр еркеш тауы кершдь Шокан Гасфордтка: — Эне, Сырымбет тауы. Онын тубшде ci3fliH кырдагы дуан басыныз a Fa султан Ш ынрыс Уэлихановтын аулы бар,— деп кулдь Гасфордты Шынрыс кутшш карсы алды. Сырымбетте- ri кен сарайына туардь Суду табираттын койнауындары бул жай генералга катты унады, ол ез уйшде отыррандай жайдарыланып, кешлд1 энпме, эзш сезден, кулшден ау- зы 6 ip босамады. Орыс т ш н е жетш , акылды Шынрыс тереге лайыкты cepiK бола быдь Шокан булардын кастарынан куана-куана сытылып ш ы ры п, ез тен-тус, замандастарынын у й р ж е косылды.

Кеш болды. Туншц кара ыакпал керпес1 ауыл устш салбырап бурней TycTi. Кыздартаккан шжу-маржан мон- шактай жылтырап жулдыздар KepiHe бастады. Даланын жупар кою ауасы желшп етш, 6oftFa куат, киялга канат б т р е д ь Эне, ауылдан шеткерек 6ip аланда алтыбакан курып жаткан бозбалалардын кецй ш кулюлер! естмедь 1 штершдег! эннй 6ipeyi казкокыр дауыспен «Eni жирен- ге» шыркай жонелдк Квшкенде жылкы айдаймын аламеиен, Аулыца барушы едтм даламенеи. Тускенде сен eciiue беу карарым, CaFUiibin саргаямын санамсиеи. 0ншц C03i Шоканнын вз кенш ндегЫ паш eTin тур- рандай ед1. Ол ержазден жымиып кулдк «1Шркш, халык эндер! деген тамаша нэрсе-ayl 0ye3i кандай суйюмдк ce3i кандай марыналы! Казактык осы жалпак даласында эннен, еленнен квп не бар? Тещздей шалкып жатыр емес пе? Сол асыл дуниенщ 6 ip де 6ipeyi KaFa3Fa, хатка тусь р!лмейд1, жиналмайды. Тек кана ауыздан-ауызра сакта- лып келед1. О ку-бш м1 бар журттар остер ме ед1? 0 й, кургыр карацгылык-ай! Шокан осылайша толгана турып, байламга келдь Халык эндер! мен елецдерш будан былайгы жерде жа- зып ала журмекке ой туйдк «Япыр-ау, осы елде бары эн, влед рана ма? Тамаша ертегипер, ауыз энг1мелер ше? Ер- дщкунын ею ауыз свзбен б тс п р ет ш асыл сез нускала- ры, макал-мэтелдер ше? Кештен бастап айтса, тан аткан- ша жететш батырлык, гашыктык дастандары ше? Ту! Неткен мол дуние! Шалкар дуние!» Шокан муншалык асыл дуниеге осыран дейш ат ycTi назар салып келгенше езше-ез! штей ренжш те алды. «Мен енд1 осыныц 6apiH уысыма шнгеннщ 6 ipin де калдырмастан жинауым ке- рек». Шоканныц ойын: — Шокан! Шокан! — деп, алтыбакан тебуге шакыр- FaH жастардын ун! бвлш ж!бердк Шынрыс уйЫ ц конак залы салтанатпен жиналган. Ортада эшекейл! улкен денгелек емен стол. Айнала Кы­ зыл баркытпен кемкершген ауыр орындыктар. Орысша, казакша аралас жайылган дастаркандар.

Шокан келгенде, Гасфордт пен Шынрыс кещлд1 мэжь л!стесш отыр едк Улынык келген тыкырына, карсыдары белмеден Зей- неп шыкты. — Шоканжан, б!з ceHi сарындык кой. Ойын-сауырын ешкайда кашпас, мына сый конагынмен 6 ipre отырып, тамагынды iui, калкам,— деп ол Шоканды сылап-сипап экеп, дастарканра отыррызды. Стол устшде 6api де бар. Туралган казы-карта 6ip баска, Гасфордтын алдына таман жукалап тшнген сиыр т1лi койылыпты. Турл1 токаш, нан, курт, май, жентке де- й>н бар. Казак даласында болмайтын квкмойын кымбат коньяктщ ею бетелкеа катар тур. BipmeH Гасфордт пен Ш ынрыс аз орталап iuiinTi. Олардын алдарындары ал- тындаран рюмкадан коньяк саркыны кержедк Ш ынрыс imiMAiKKe ж ок. адам, генералды сыйлап кана татып отыр- ран Typi бар. Шокан элгшде уйде конак бар екенш айтып, жолдас- жора кыз-келшшектерден KemipiM сурап, тез1рек KeTin калган. К ец ш соларра аландай отырып, ол ас алура KipicTi. Шокан арак, коньяк™ шпейтш, аздап шарап кана iiueTiH. — Bi3fli тастап, кыз куып кеткен1н уш1н жазалай- мыз,— деп Гасфордт болмай, оран 6ip рюмка коньяк im- Ki3fli. Ет келдь Ет уст1нде куйкасы сылынып, бабымен nic- кен бас жатыр. Басты Гасфордтын атынан Шынрыс 03i алды. Ет сонынан шай келдь Сонан сон конактар сыртка iiibiFbm, 6ipa3 сей1лдед1 де, уйктаура жатып калды. Шокан жатпастан тосып журген жолдастарына кет- Ti. Солардын yflipiHe косылранша онда тагат кал- мады. Сый конактар Сырымбетте бес кун конак болды. Кек- шеш салт атпен аралап, ит ж уг1ртш, кус салып, ракатка батты. Кекшен1н сулу табигаты генералды тан-тамаша калдырды. «Иэ Гудковский кайда демалуды б1лед1 екен. Россия швейцариясы деп атагандай-ак бар екен мына табигат!» деп аузынын суы курып, 6ip емес 6ipHeme рет кайталап айтты ол. Губернатор Сырымбеттен Баянга аттанды. Дуан басы Муса Шорманов та оны a6irepAeHin кутуде efli. Bipneme кун болып, олар Баянды да армансыз аралады. Бала ку-

ншде келш, кус салып, саятшылык 1стеген жерлер Шо- каннын K03ine оттай басылды. Одан сон генерал ашылгалы жаткан Коянды жэрмен- KeciH кермекке Каркаралыра келд1, одан Балкаш барды. Аягез, Тарбагатай, ©скемен, Зайсан, Керекуд! (Павло- дарды) аралай журш, eni айда Омбыра оралды. Сарыарка саяхатынан Шокан штей байып, жакарып, тулеп кайтты. Ел TipuiiairmiH, казак сакарасынык бала кезде назар аудармайтын кептеген коленке жактарымен танысты. Андамай келген сан алуан гажап дуниелерд! андап, жазып, сызып алды. Омбыга келгеннен кейш Шокан осынын бэрш ойымен шолып, корытындылап отыр. К,аншалык улан-байтак кен елке Сарыаркага деген! Кешпел! халык сонын суы мен шебш гана пайдаланады. Жер койнында тунып жаткан казынасын ойга да алмайды. Бул елкеде ондай асыл ка- зынадан не жок дейсщ? Ех, карангылыкка камалган байрус халкым. внер-бЬ Л1мге ж етш п, ел катарына косылар кунщ болар ма екен сешн де, болмас па екен? Б1рак оран сенщ оз шаман келмейд! foA К,айдан келсш. Жен сьлтейтш басшы, орге суйрейтж жетекий кажет сен ушш. Ол — орыс ел!, орыс мэдениетк Муратына сол аркылы рана жетесщ, момын халкым. Тянь-Шань саяхаты KyH.6yriH шайдай ашык болранымен де, кешег! жа- уыннан калган шалшык су Омбынын тас теселмеген ой- дым-шукыр кешелершде келнпк-келийк болып жаркырап жатыр. Кей жердей колш!ктерд!н терен дт сонша, олар- да уйрек, каз ракаттанып ж узш жур. Кошен!н exi бетш- дег! жайбаракат т1з!лген 6 ip катар агаш уйлердщ кейб1- piHiH шатырында кунге кыздырынып кептерлер конактап отыр. Генерал-губернатор турран каланын ол кезде у-шуы жок поселкеден айырмасы шамалы едь Осы 6ip ертенгшк мезг!лде каланын орталык кешеле- piHiH OipiMen жубы жазылмайтын ею дос Шокан мен 47

Потанин энпмелесш, жайлап журш келедь Потаниншц колтытында элгшде Шокан ютапханасынан окуга алран шырыс тарихы жайында 6ipHeiue KiTan бар. Ол киаптар- ды Потанин каладары кпапханалардан 1здеп таба алмап едк «Bip табылса, енд1 Шоканныц ютапханасынан табы- лар»,— деп уипттенген. ©йткеш Шокан ютапханасы бай, api онда He6ip сирек кунды ютаптар табылады. Сол умилен Шоканныц пэтерше келген Потанин i3fle- ген1н' тапты. EKeyi 6 ipa3 эцпмелесш отырды да, бой ж а-1 зып кайтпакка кешеге шыкты. Олардыц K33ipri сез eTin келе жаткандары осыдан та- лай кун бурын мэл1м болран хабар жайы. Астанадан букш россиялык география корамыныц председател1 про­ фессор Петр Петрович Семенов осында арнайы сапар uierin шыккан. ByriH-ертец келш те калады. Шокан мен Потанин атакты ралымныц не шаруамен келе жатканын топшылайды. — Ол мунда, эрине, тектен-текке келе жаткан жок,— дейд! Шокан,— одан телеграмма алгалы 6epi Гасфордт та a6irep устшде. Жайшылыкта еленбейтш материалдар- ды жинатып, карталарды каттап салрызып, менен казак даласыныц зерттелу тарихын сурап, карбалыска Tycin жур. — Гасфордтыц сикыры 6ip басына жететж адам. Ор- талыктан келген талым алдында Сибирдеп казак-орыс- тар мен казактардыц кэзш ашушы, камкоршы дана ре- тжде KepiHin калмакшы foA,— дед! Потанин. — ©те дурыс айтасыз, Григорий Николаевич, менж ойым да дэл солай. П ш рлес eKi дос Ертктщ бшк жаркабагына келш, 6 ip калыпты шымырлап аккан кегишр айдынга, аргы жага- Fa кез тастап, батыс жактан желшген самал желге кеу- делерж тосып, карап турды. Кекжиекпен астасцан жасыл далада т е к жок, шалкайып барып-барып, двцгеленш ке- ржбей кетедк EpTierin кала ж ак жагасында шоияр-шо- гыр балалар квржед1, б1реулер1 кармакпен балык аулап жур. Кейб1реулер1 жерден шубалшацтерш, енд1 6ipeynepi cyFa тускел1 жатыр. BipeH-саран эйелдер Ертктен мойын агашпен су алып, жайлап басып кетш барады. Ылди жаркабактан бешкесж сылдырлатып су тасушы шауып Tycin келедь Кенет арт жактан ат fly6 ipi естждГ Шокан мен Пота­ нин eneyi жалт бурылып карады. Хабаршы солдат екен. <в

Семенов-Тяиьшанский Атынан жалма-жан ceKipin т у с т , колын шекесше койып турып баяндады: — Жогары мэртебел1 мырзалар, аздерд1 генерал тез келсж деп, шакырып жатыр! Шокан мен Потанин келгенде, зал толып калыпты. Катып-cipecin кижген biFaii мен сыгайлар Густав Ивано- вичтык аузынан не жаналык шырады деп, кулактары елендеп тосып отыр. Kepuii белмеден губернатор шыра келгенде, журт кур мет керсетш, дурюрей турегелдь 4—н Бая Сокпакба